InfoHub Logo

... Kópten saqtaýly syr edi. Eskirgen bir jyl edi. El talqysyna salyp, áleýmet synyna bereıin desem de, kezi kelmeı júredi. Búgin Tolqynaı báıbisheniń qarǵysyn estigen soń, syr aqtarylǵaly otyr, jyr tógilgeli otyr...

Qatynǵa shaı qoıdyryp, jamaýly keseden ystyq shaıdy urttaı otyryp hatymdy jazýǵa kiristim...

Tolqynaı báıbishe qarǵap jatyr dep bala-shaǵa shýlap júr. Qarǵys jaqsy nárse emes, «júıeli qarǵys júıesin tabar, júıesiz qarǵys ıesin tabar» degen úlkenderdiń naqyly bari Tolqynaıdyń qarǵysy qandaı qarǵys, bala-shaǵalardyń kóbi bilmeı aptyǵyp júrýi de múmkin-aý... Qaıdan bilsin, onda dúnıe ekinshi túrde edi. Onda bul kúngi bala-shaǵalardyń kóbi týǵan da joq edi...

Biz ne kórmedik! Toqberli baımen túıdeı qurdaspyn. Toqberlimen jasymda birge oınap óstim. Beri kelgen soń myrza bolyp atqa mindi de, men jalań aıaq qoıdyń sońyna tústim. Sol Toqberliniń qoıshysy boldym, soǵan mine bıyl elý jyl bolǵan eken. Jasym bıyl alpys beste. Elý jyldyq malaılyq ómirdiń jıyrma jyly qoı baǵýmen ótti. Qalǵan ómirde jylqyshy boldym. Bıyl meni shyǵaryp jiberdi. Shyǵarǵanda, meni jumysqa jaramaısyń, «shalsyń» dep shyǵarǵan joq. «Malaı kóp bolsa, baı dep ataıdy» dep úkimetten qaımyǵyp shyǵardy.

...Kóktemniń kezi edi. Tús áletinde jylqydan kelip, sý bolyp kıimderimdi jaıyp keptirip jatyr edim. Baıdyń úıine oryssha kıingen bir jas jigit kelip túse qaldy. Tamaǵy bar úıge kim keldi, kim ketti deriń bar ma, tolyp jatqan júrginshiniń biri shyǵar dep onsha nazarymdy sala qoımap edim, bir kezde baıdyń nemeresi janyma jetip kelip:

— Jylqyshy, seni úıdegi kisi shaqyrady, — dedi.

Oryssha kıingen adam shaqyrǵan soń ádepki kezde seskenip te kettim. Byltyr Ermaǵambettiń daýynda ótirik kýá bolam dep bir jeti otyryp shyqqanym da bar edi. Kempirim esitip, o da úrpıip tur eken.

— Qurysyn, pálesine qalarsyń, barma! — dep ol sorly baj ete tústi.

Shaqyrǵan soń barmaı qıyn ǵoı dep ornymnan turyp júre berip edim, Toqberli baı taıaǵyn ustap qarsy kele jatyr eken. Qabaǵy shytyńqy, bir nársege qapa bolǵan adam sekildi. Maǵan tese qarady da:

— Sen bilesiń be, tóre nege shaqyryp otyr, — dedi.

— Bilmeımin, — dep shynymdy aıttym.

— Endeshe bul tóre malaılardy jazyp júrgen kórinedi. Jazyp ne qylatynyn bilmeımin, menen «malaıyń qansha?» dep surap edi, qoıshy-qolańdardy jazdyrǵanym joq, zamandas edi, jasy qartaıǵanda bir nársege kiriptar bolyp júrmesin dep oıladym, — dedi.

Men baıdyń munysyna rıza bolyp kettim.

— Tóre surasa, «malaı emespin, baımen birge ósip kelemin, enshilespin» dep aıt, dedi baı.

«Enshilespin» dep aıt degeni maǵan jat boldy: bir sýyrtpaqteiin alyp paıdalana almaımyz, sóıtip otyryp enshilestik bola ma?

Tóre jas qana jigit eken. Qaǵaz salǵan kenep dorbasy bar. Baıdyń aq jastyǵyn shyntaqtap, tór aldynda shalqasynan jatyr. Meni kórgen soń burylyp qarady.

— Siz kim bolasyz? — dedi.

— Shapaı Sandyqbaevpyn,— dedim.

— Malaısyz ba? — dedi.

— Joq, — dedim. «Enshilespin» degen sózdi aıtýǵa aýzym barmaı-aq qoıǵany.

Jumsaq jigit eken, ekshelep suraǵan joq.

— Júre berińiz! — dep ıegin kóterdi de qoıdy...

Bul burnaǵy jyl edi. Sodan bylaı mende azdap ózgeris bola bastaǵan sekildendi. «Enshiles!» degen sóz kóz aldymnan elestep ketpeıtin boldy.

«Enshiles» qazaq sózi. «Enshilestiń» maǵynasy — birneshe adamnyń eńbegimen jınalǵan mal-múlikti sol eńbek sińirgen adamdardyń bólip alýy. Olaı bolsa baıdyń sóziniń jany bar. Toqberliniń malyna meniń eńbegim az sińgen joq. Eńbektiń bári biz sıaqty malaılardiki. Elý jyl udaıy men esiginde júrgen ekem. Qatynym bir jaǵynan malyn saýyp, kúlin shyǵarady. Sóıtip júrip ekeýimiz de búgin kıim kıgenimiz joq, ıa toıyp as ishkenimiz joq. Elý jylǵy eńbek qaıda? «Eńbektenseń emersiń» degen burynǵynyń sóziniń bekerge shyqqany ma?.. Toqberlide enshim bar degen qıalǵa men ımandaı uıydym, Qashan da bolsa bir alarmyn degen tilek paıda boldy.

...Qys edi, saqyldaǵan aıaz. Jer úıimiz otynsyzdyqtan júdep, ishi qaraýytyp ketti. Onyń ústine qartaıǵan saıyn ózimdi yńqyl-syńkyl aınaldyratyn boldy. Sýyq ustasa aýyram da qalam. Oıqoı, jastyq-aı, ótip kettiń-aý. Kún qulaqtanyp shańdatqan aıazdarda, arqadan ter burqyrap jylqyǵa talaı tebin ashyp berip edim. Onda aýrý degendi kim bilgen...

— Otyn azaıyp qaldy dep báıbishe otyn bermeı jiberdi, — dep kempirim úıge keıip kirdi.

Kún uzaqqa baıdyń malyn qarap sharshap kelgen adamda ne kúı bolsyn. Onyń ústine boı jadyrap jipsimegen soń, qurysyp terim tarylyp otyr edi, báıbisheniń otyn bermegen habary maǵan myltyqtaı tıdi.

— Sóziniń keregi joq, ol otynda meniń de enshim bar, qushaqtap ákel de jaq! — dep kempirime aqyrdym.

«Enshi» degen sózge kempirim túsine qoısyn ba, ári báıbisheniń yzǵary ótip qalǵan ǵoı, bettemedi. Ashýmen ózim kettim. Maıa jondap úıgen tezektiń bir jaǵyn opyra qulatyp bir tastap edim. Qushaqtaýǵa kelgende taısaqtaı berdim. Bireýdiń nársesine qol suqqan sekildi boldym. Jeńil qoltyq otyn ákelip úıdi jylytqyzdym. Kempirim jaqqan qurly jany shyǵyp, bezek boldy...

Erteńine, sáske kezinde sıyrdyń qorasyn tazalap júr edim, kishkene balasyn jiberip báıbishe shaqyryp aldy. Tórt qabat kórpeniń ústinde dóńbekteı bolyp otyr eken. Ashýlanǵanda betiniń tyrjańdap ketetin ádeti edi, kirgennen-aq betin tyrjańdap.

— Aljyǵan qaqbas! Paıǵambardyń jasyna kelip otyryp ne dep urlyq qyldyń? Baıaǵydan beri dám-tuzymdy tatyp kelesiń, qudaıdan, arýaqtan qoryqsań qaıtetin edi? — dep báıbishe shaptyǵyp sala berdi.

— Báıbishe, tilińdi tarta sóıle. Men urlyq qylǵanym joq. Tezek alsam, ol tezekte meniń de enshim bar, — dep edim, Tolqynaı báıbishe kókpeńbek bolyp surlandy da qaldy. Ashýlanǵannan sóz taýyp aıta almady. Birdeme dep byldyrlap eki qolymen jerdi tómpeshteı berdi...

— Zakúl úırene bastaǵan kórinesiń, biz zańnyń adamy emespiz. Kári adam ǵoı, eptep tamaǵyn asyrasyn dep júr edim, endi óz obalyń ózińe, bar, jónińdi tap! — dedi.

Elý jyldyq eńbegime Toqberli baıdyń bergen aqysy osy boldy...

Kórshi aýylda mektep bar edi, sondaǵy komsomoldar malaılarǵa bolysady-mys degen habardy esitken soń, bir kúni salyp uryp soǵan bardym. Súıesin degen muǵalimi bar eken. Jas balanyń ońdysyn sonda kórdim. «Atekelep» ishi-baýyrymnan ótti. Muńymdy bastan-aıaq aıtqyzyp otyryp jazyp aldy.

— Siz júre berińiz, sotqa da berem, gazetke de berem, — dep óz ústine aldy. Birer aıdan keıin men týraly gazet shyqty dep estidim, biraq sot jaǵynan áli bılik alǵan emespin. Neshe ret shaqyrsa da Toqberli bir barǵan emes. Men qysqy aıazǵa qaramaı salpaqtap dýanǵa úsh ret bardym. Áı, aýylnaı-aı, ońbassyń-aı, ákeń Tyrjyq baıǵa quıyrshyq bolam dep júrip ólip edi, sen de sonyń jolyn qýdyń. Sap-saý otyrǵan Toqberlini aýrý dep qaǵaz qaıtaryp, meniń júıkemdi qurytady da qoıady...

Ia... bul uzaq jyldyń bir ǵana salasy bolǵan, keńes úkimeti ornaǵannan bergi jerdegiler ǵoı. Odan arǵylardy aıtsam, aıtpaq túgil oılasam, uıqymnan shoshyp oıanǵandaı boldym. Jalǵyz men emes. Toqberliniń esiginde men sekildilerdiń talaıy turdy. Sonyń qaısysy ıgilik kórip shyqty deısiń, bári de kóziniń jasyn qol qylyp, júıkesi quryp jóneletin...

Tolqynaı báıbishe otynyń basyn tópep, qarǵysty jaýdyryp jatyr deıdi. Sebebi ne?

Sebebi — baıdyń maly alynsyn! — dep úkimet zań shyǵarypty. Alynǵan mal kedeılerge bólinip berilsin depti. Ádil zańdy shyǵarǵan úkimetten aınalsań bolmas pa!..

Tolqynaı silkindi. Úkimetti bir qarǵasa, eldiń kedeıin eki qarǵaıdy. Biraq durysyna qalsa, qarǵaıtyn nejoni bar? Kedeı alsa, enshisin alady! Men alsam — eńbegimdi alam! Osy aýylda onnan asa úı kedeı bar. Sonyń ishinde Toqberliniń jumysyn istespegeni joq. Sonyń bárine de eńbegi tólenip kergen joq edi. «Borysh kórki tóleýde» — degen ǵoı, tólenbegen eńbekter jıylyp-tógilip endi tólengeli jatyr...

Meıli, qarǵaı bersin, Tolqynaı qarǵady eken dep, eńbegimizdi almaı tura almaspyz. Baıaǵydan bergi shalqyp,-shaptyqqany da jeter. Dúnıe kezek degen, bireýge ázirlegen oryna ózi de túsip kórsin...

...Men hatymdy aıaqtaımyn. Jumys bastaldy. Endigi kúshti eldi úgitteýge, túsindirýge, bala-shaǵalardy daýryqtyrmaýǵa salsaq deımin...

1928.

---