Shermende ótken ór tulǵa
Sabaqtyń taqyryby: Shermende ótken ór tulǵa.
Sabaqtyń maqsaty: Qulager beınesi arqyly áleýmettik teńsizdik syryn ashý. Aqan seriniń qaıǵydan týǵan máńgi jasaıtyn, halyq júregine uıalaǵan, qandy qol jendetke tańba basqan, qazaq qıalynyń ǵajaıyp aty, óren tulparǵa eskertkish ornatqan «Qulager» óleńi men ániniń shyǵyp taralýyn oqýshylarǵa dáleldep, túsindirý, tanystyrý.
Sabaqtyń mindeti: bilimdilik - İlıas Jansúgirov qyzmeti, ómiri, shyǵarmalarynyń taqyryby men negizgi oıy týraly óz betterimen jáne toppen bilim alýǵa úıretý. Onyń «Qulager» poemasyndaǵy tarıhı tulǵany somdaýy, talant pen darynsyzdyń tartysyn, Aqannyń tragedıalyq obraz ekendigin jáne dáýir shyndyǵyn ashýyn negizgi ıdeıasyn meńgertý; tárbıelik - Aqan ómiri - óner adamynyń rýhanı tazalyǵynyń úlgisi ónerdiń tirshilik tartysynan joǵary turatyndyǵynyń belgisi ekendigin túsindire otyryp, oqýshylardy Aqandaı ór, qaısar talant ıesi bolýǵa tárbıeleý. Sańlaq sazger, dúldúl ánshi, eliniń erkesi Aqan seriniń ónegeli ómirin úlgi ete otyryp, qyzǵanshaqtyq, kúnshildik, kórealmaýshylyq sıaqty jaman minezderden saqtandyrý. Ónerdi qurmetteı bilýge úıretý; damytýshylyq - oqýshynyń synı kózqarasyn qalyptastyrý. Ashyq, erkin sóıleı bilýge baýlyp, tilin damytý. «Qulagerdiń» psıhologıalyq syryn (qaýip, qorqynysh, qaıǵy, kúıinish sezimderin) ashý barysynda oqýshylardyń sezimin oıatý. Sózdik qoryn molaıtý, damytý, kórkemdik qundy erekshelikterin ashý, at sıpatyn salystyrý arqyly ádebı - teorıalyq bilimderin damytý.
Jańasha oqytý tehnologıasy: Oqý men jazý arqyly synı turǵysynan oılaýdy damytý (avtorlary: Charlz Templ, Djınnı Stıll, Kýrt Meredıt)
Ádisi: Suraq - jaýap, JIGSO, taldaý - jınaqtaý, klaster, shyǵarmashylyq izdenis, oı qorytý, t. b.
Túri: Dástúrli emes sabaq
Tıpi: Jańa sabaqty ıgertý.
Pánaralyq baılanys: tarıh, án - kúı, beıneleý óneri.
Kórnekiligi: İlıastyń, Aqannyń portreti, Qulager beınesi, ınteraktıvti taqta t. b.
Sabaqtyń barysy:
Uıymdastyrý kezeńi.
a) Oqýshylarmen sálemdesý.
á) Shattyq sheńberin quryp oqýshylardy psıhologıalyq turǵyda sabaqqa daıyndaý.
- Al, qánekeı balalar shattyq sheńberin quryp qol ustasaıyq. Endi kózimizdi jumyp barlyq jaman oılar men ókpe nazdarymyzdy umytyp, tek jaqsylyqty oılaıyq. Kún shyǵyp bizge kúlimdep tur. Al biz bir – birimizge kúlimdep turmyz. Endi kózimizdi ashyp jaqsy tilektermen sabaǵymyzdy bastaımyz. Oqýshylar bir - birlerine jaqsy tilekter bildirip sabaq oqýǵa kirisedi.
İ. Qyzyǵýshylyǵyn oıatý.
- Balalar myna sýretterge qarańdarshy, ózderińe unaǵan, júrekterińe jaqyn sýretti tańdap bir top quryńdar.(İlıas, Aqan, Qulager sýretin oqýshylarǵa kórsetemin. İlıas óleńderin unatatyn oqýshylar bir topqa, Aqan seriniń ómirin unatatyndar bir topqa, Qulager sıaqty tulpardy unatatyn baldar bir topqa jınalyp 3 topqa bólinedi.)
Úı tapsyrmasyn tekserý.
JIGSO ádisi arqyly 3 top İlıas Jansúgirovtyń ómiri jáne qyzmeti, balalarǵa arnalǵan shyǵarmalarynyń taqyryptary, aqynnyń tanymdyq sıpaty, aqyn óleńderindegi estetıkalyq ıdeal taqyryptaryndaǵy mátinderdi eksperımenttik topta talqylap, túsinip alady. Sonan soń januıalyq toptaryna baryp birinshi bólimnen bastap kezek - kezek ár oqýshy ózderiniń oqyp kelgenderin aıtyp túsindiredi. Osy ádis boıynsha berilgen mátinniń mazmunymen barlyq oqýshy tanysyp shyǵady.
«sandar syr shertedi» kestesi boıynsha İlıas ómiri, qyzmetine sholý jasaıdy.
1 - top tapsyrmasy:
Sandar syr shertedi
1905 - 1911, 1912, 1915, 1920 - 1921, 1925 - 1928, 1934 - 1936, 1938, 1894
Balalarǵa arnalǵan shyǵarmalarynyń taqyryptary.
(Kesteni ár toptan oqýshylar shyǵyp toltyrady).
2 - top tapsyrmasy:
İlıastyń balalarǵa arnalǵan óleńderiniń taqyryptary
Oqý bilim - Tabıǵat - Eńbek
3 - top tapsyrmasy:
İ. Jansúgirovtyń bastaýysh synyp oqýlyqtaryna engen shyǵarmalaryn kórsetip jatqa aıtý.
1 - synyp
«Jazǵy shilde»
2 - synyp
«Kún shyqqanda»
3 - synyp
«Jazǵyturym»
4 - synyp
«Kókshetaý», «Shárkeı»
İİ. Maǵynany taný.
Jańa sabaqty meńgertý:
- Balalar, biz keıingi urpaqqa zaman syryn tereń ashqan İ. Jansúgirovtyń «Qulager» poemasymen tanysamyz. Búgingi sabaqta Aqannyń tragedıalyq obraz ekendigin ashýymyz kerek.
Kezinde Máshhúr Júsip «Aqan – zamannyń suńqary, qyzyl tildiń dilmári, jigittiń qulpy jibegi, sózdiń aǵytylǵan tıegi» degen eken. Zamanynan ozyp týǵan dúldúl ánshi, maıtalman oryndaýshy Aqan seri nege tragedıalyq obraz bolady? Sańlaq minip, sulý súıgen Aqannyń tragedıasy nede? Sol bir kelmeske ketken dáýir shyndyǵyn ashýymyz kerek.
1. «Qulager» óleńi men ániniń shyǵý tarıhy. İ. Jansúgirovtiń «Qulager» poemasymen baılanystyra baıandaımyn. As týraly túsinik berip ótemin. Aqan men Batyrashtyń betpe-bet kezdesýin 2 oqýshy ot sharpyǵan ótkir dıalogtar arqyly kórinis kórsetedi.
2. İ. Jansúgirovtiń «Qulager»poemasyna daıyndap kelgen sýretter slaıdyn kórsete otyryp baıandap beremin. Baıandaý barysynda ólgen atynyń basynda otyryp, Aqan sýyryp salyp óleń men án shyǵarǵan, ol án «Qulager» ekenin aıttym.
3. «Qulager» (ánin) óleńin elektrondy oqýlyqtan tyńdatamyn. Oqýshylarǵa óleńdi tyńdap otyryp, ne kórdińder? Neni elestettińder? Qandaı qubylysty baıqadyńdar? degen suraqtar qoıdym.
4. Oqýshylar ózderi elestetken, baıqaǵan qubylystardy aıtady. Mysaly: Aqynnyń qorqynyshyn, qaýiptenýin Qulagerdiń ereksheligin, eren júıriktigin, Aqannyń Qulagermen birge ólgisi kelgenin, adamǵa da aıyrbastamaıtynyn, qaıǵyǵa amalsyz tózýin, bolashaqqa úmitpen qaraýyn, Qulagerdiń ólerin tús kórý arqyly sezýi, Aqannyń ókinishi, Qulagerdiń júıriktigimen ıesine paıda keltirýi, Qulagerdiń búkil el abyroıyn kótergendigin, Qulagerdiń ólimi Atyǵaı, Qaraýyl elderiniń qaıǵysy ekendigin Aqannyń Qulagerdi óltirgen jaýyzǵa ólim tileýin t. b
«Salbyrap sapty aıaqtaı tómengi erniń»,
«Bota tirsek, qyl saǵaq, sandal kerim»,
«Jibekteı kúltelengen quıryq jalyn»,
«Or bolyp qalýshy edi shapqan jeriń».
Lırıkalyq “Qulager” óleńiniń kórkemdik qundy ereksheligi aqynnyń óz basyndaǵy psıhologıalyq ózgeristerdi shynaıy sýretteýinde, bunda at portretin de tolyq kózge elestete bilgen. Aqannyń kúıinishiniń eń sharyqtaý shegine jetkizip:
«Óldi dep, Qulagerdi estigende,
Juldym da saqalymdy oıbaıladym»- dep sýretteıdi, óleńniń árbir sózi Qulagerdiń joqtaýyndaı estiledi. Juptasý jáne toptasý ádisi arqyly «Tulǵany tanyp bil» oqyta úıretý oıyny boıynsha oqýshylarǵa Aqan beınesin jan - jaqty ashýdaǵy shyǵarmashylyq izdenis jasaýdy tapsyrý.
1. Aqan – tarıhı beıne.
«Týǵany Arqadaǵy Arǵyn eli, Óskeni Kókshetaýdyń shalǵyn jeri» dep aqyn jyrlaǵandaı aty ańyzǵa aınalǵan Kókshetaý óńiriniń Qoskól degen jerinde 1843 - 1913 jyldar arasynda ómir súrgen tarıhı tulǵa. Zilqaranyń balasy Álibek batyrdan bir jylda alpys túlki alǵan qaratorǵaı degen búrkitti, Saırat tóreden bir jylda toǵyz qasqyr alǵan Bazarala degen tazyny alady. Osy kezde Aqannyń qolyna Kóbeı - qaraýyl Shóketaı jylqysynan shyqqan, alty alashqa aty shyqqan Qulager túsedi. Qulager arqanyń talaı astarynda aýzymen qus tistegen talaı júırikterden ozyp júredi. Aqan men Qulager aty elge jaıylady. Aqan 1876 jyly Kereı rýynyń pań Nurmaǵanbet atanǵan úlken baıy Ereımen degen jerde ákesi Saǵynaıǵa as beretin bolyp, sol asqa Aqan Qulagerdi báıgege qospaq bop alyp barady. Báıgege qosylǵan júırikterden dara shyǵyp juldyzdaı aǵyp kele jatqan Qulagerdi burynnan Aqanmen óshtesip júrgen Batyrash degen baı soqqyǵa jyǵyp óltiredi. Qanatynan aırylǵan Aqan zary, Aqan qaıǵysy «Qulager ánin týǵyzdy. Órkókirek, tarpań baılarǵa qarsy qarapaıym halyqtyń qaıraty jetpeıtin zaman shyndyǵyn, kúshtiler óktemdik júrgizgen zamannyń muńdy sazyn shertken tarıhı jyr dúnıege keledi.
2. Aqan – kompozıtor
Aqqýdyń ásem únindeı janyńdy jadyratar, júregińdi eljireter, qulaq quryshyńdy qandyrar maıda kómeı ánniń yrǵaǵyna eltigen halyq Aqan janynan keter emes. Ánshige degen halyqtyń yqylas - peıili Aqan dushpandarynyń ishterin kúıdiredi, án sazyna ózderi de eljirep yntyǵa túsedi. Onyń ánderi beriktik pen adaldyqty, mahabbat erkindigi men sulýlyqty jyrlaıdy. Ol – adamnyń túsi de, isi de, jany da sulý bolýyn tileıdi. Aqan – názik jan, asqan óner ıesi. Birneshe ánniń avtory. «Balqadısha», «Syrymbet», «Úsh toty» t. b. ánderi – halyq arasynda umytylmas, máńgilik mura. Aqan ánimen máńgi jasaıdy. «Qulager» poemasynda aqynnyń negizgi aıtpaq oıy - ónerdiń óshpeıtini, ónerlige ólim joq degen tujyrym. Aqan mert bolǵan pyraǵy Qulagerge arnap álemde kezdespeıtin án shyǵarǵan, ózine ózi máńgi tozbas eskertkish soqqan.
3. Aqan – aıtys sheberi.
Aqan talaı arqaly aqyndardy týlaqsha silikken, qara óleńdi oryp aıtqan aıtys óneriniń dúldúli bolǵan. Ol – Júsip Tóre, Orynbaı, Tezekbaı sıaqty aqyndarmen aıtysqan. Máshhúr Júsip jáne Esmaǵul Qodyǵabalasymen hat arqyly aıtysqan. Aqan jumbaqtar da shyǵarǵan. Taban astynda taýyp aıtatyn tapqyr, sýyryp aıtar sheshen bolǵan. Aqannyń tapqyrlyǵy týraly el ishinde mynadaı áńgime bar eken. Aqan seriniń Qulagerden aırylyp qaıǵyryp júrgen kezi eken. Qylyshbaı degen bireý: - Saǵynaıdyń asyna júrerińde meniń qara shańyraǵymnan dám tatyp ketkenińde dúldúliń aman qalatyn edi - deıdi. Sonda Aqan: - Qandy súrginde júrip Áziret Áliniń torǵa, tulparynyń orǵa jyǵylǵany seniń úıińnen dám tatpaǵannan bolǵan eken ǵoı, - dep tutqıyldan jaýap beripti. Aqannyń júrgen jerlerinde alýan túrli sózder qalǵan eken.
4. Aqan – ańyzdyq keıipker.
Sulý kıim, júırik at, qumaı tazy, alǵyr búrkit jáne 15 - 20 jigitti ózi tárbıelep nóker qylyp alady, sol jigitterdiń aldynda qolbasyndaı ózi oqshaý otyrady. birese boz atqa minip aq kıgen, birese qara atqa minip qara kıgen. Basynda – bulǵaqtaǵan úki, qolynda dombyra, aýzynda - án.
Mine ǵajap! Ertegi ómir emes pe?! Ómir aıdynynda aqqýdaı júzip, úkideı úlpildep júrgen Aqandy biraq kúnde muń shaldy. Qulagerinen aırylyp, qanaty qaırylyp bylyq turmystan bezgende, halyq ony uǵa almaı, Aqannyń jumbaq ómirin sheshe almaı ony alyp baryp perige balaıdy. Dushpandary neshe saqqa júgirtip, ósek, ótirikke tańýy ádiletsizdiktiń bir kórinisi edi.
«Tusynda seri bolsyn, peri bolsyn Unaıdy ómirimen Aqan maǵan» dep İlıastyń ózi aıtqandaı ómiriniń sulýlyǵymen aty ańyzǵa aınalǵan ańyzdyq keıipker der edim.
5. Aqan – seri.
Aqan bılik aıtqan, daý qýǵan, mal jınaǵan adam emes, astynda – júırik aty, qolynda – qyran, serilik óner qýǵan, ómir aıdynynda qazdaı qalqyp, qýdaı júzgen, sulýdy súıgen. Muny aqyn sheber sýrettegen. Halyqtyń sal - serilik saltynyń ozyǵyn ustanyp, ony óziniń erekshe, bólek bolmysymen shyrqaý bıikke kóterip, zamannyń kórkem beınesine aınalǵan asqaq tulǵa.
6. Aqan – tragedıalyq keıipker.
Saǵynaıdyń asynda atynan qapyda aırylyp júregi qan jylaǵan aqyn esten tandy. qulager er qanaty ǵana emes, Aqannyń rýhanı medeý tutqan serigi edi. Qulagerdiń mert bolýymen birge Aqannyń ózi de rýhanı qazaǵa ushyrady. Qulager ólgende Aqan «El betin qalaı kóremin» depti. Aqannyń jan kúızelisin osy biraýyz sóz uqtyryp turǵandaı. Kól erkesi aqqý, kók erkesi suńqar – Aqannyń qanaty qaıryldy, pyraqty shabysynan aıryldy. Elinen, jerinen bezdi. Jalǵyz ózi elden jyraq kúı keshti. Qulager ólimi jaraly janyn kúıretken, aıaýsyz soqqy boldy. Qıanat pen ádiletsizdikten japa shekken Aqannyń halin İlıas «qulazyp kúzdigúni Kókshetaýdaı, Qyzyqtyń kóship ketken sarjaılaýy» dep beıneleıdi. Aqan jan joldasyn qolymen óltirgendeı kúıinedi. «Mal da bolsa adamnan esti janýar - aı, shabýǵa jibererde salbyrap, basyn tómen salyp, kádimgideı kózinen jas burshaqtap turdy - aý. Osy sumdyqtyń bolatynyn bilgen eken ǵoı» dep ókinedi, qaıǵydan júregi qars aırylady.
Muǵalim sózi:
- Jigittiń baǵlany, jurtynyń ardaǵy, til bitkenniń shesheni, sýyrylyp sóıler kósemi bolǵan Aqanda teńizdeı tereń oı qaldy. Aqannyń tragedıasy qara kúshte, sum zamanda, pasyq jandarǵa bas ıe almaǵan qaısarlyǵynda. Biz óner adamdaryn baǵalaı alýymyz kerek, olardy biz maqtan tutamyz balalar.
Aıaq - qoly baılanǵan Birjan sal, kisen salynǵan Qurmanǵazy, Jaıaý Musa, Mádıdiń taǵdyrlary da aıanyshty.
Jańa sabaqty pysyqtaý. Oqýlyqpen jumys.
Tapsyrma:
1 - top:
Osy baıqaǵan qubylystaryńdy óleń mátininen taýyp oqyp beredi.(Oqýshylar mátinnen taýyp oqıdy)
2 - top:
Qulagerdiń júıriktigin sıpattaıtyn beıneli sózderdi, tirkesterdi óleńnen taýyp oqıdy?
İ. Jansúgirov poemasynda Qulagerdiń sıpatyn at synshysy Kúreńbaı synshynyń kózimen beredi.
3 - top:
Tabıǵat tósinde erkin tirshilik etetin janýarlar múshesine uqsatyp attyń synyn tamasha sýrettegen taǵy qaı aqyndy biletinderin aıtady.
Abaıdyń «Attyń syny» óleńin bir oqýshy jatqa oqıdy.(beıneli sózderdi tabady).
Abaı júriske berik, uzaq jolda ıesin dalada tastamaıtyn myqty atty beınelese, İlıas aýzymen qus tistegen óren júırikti sýretteıdi.
Eki óleńdi salystyrý jumysy júrgizildi.
Oıyn «Báıge» (oıyn tártibi sheńber boıyndaǵy 1 shýmaq óleńdi kim tez taýyp oqıdy, ol kimniń shyǵarmasynan?)
Lermontov bolmaǵanmen bizdiń Aqan,
Kisi me edi aqyndyqtan qur alaqan.
Ortasyn olqy kórgen bul da dara,
Imegen ıtterge bas seri darqan.
Suraq - Balalar, Lermontov, Pýshkın degen kimder?(Oqýshylar jaýap beredi. Orys ádebıetinen shyǵarmalaryn oqyǵanyn aıtady.)
İlıas poemasynda Lermontov pen Pýshkın tegin aıtylmaǵan, olardyń Aqanmen rýhanı baýyrlastyǵy, tragedıalyq taǵdyrlastyǵy kórsetiledi.
«Myń bir maqal» oıyny. Maqal - mátelder (jylqy janýary týraly balalar biletin maqal - mátelderin aıtady).
Jańa sabaqty bekitý. İ. Jansúgirovtyń «Qulager» poemasy boıynsha suraq – jaýap ádisimen berilgen suraqtarǵa jaýap alý.
1. İ. Jansúgirov kim?
2. Aqyn «Qulager» poemasyn qalaı jazdy? Negizgi taqyryby, ıdeıasy.
3. Poemada ashshy satıra, ýly ıronıa bar ma?
4. Qulager men Aqan tragedıasy poemanyń qaı bóliminde sheshiledi?
5. Qalaı oılaısyńdar, qazirgi óner adamdaryna qastandyq jasala ma?
Muǵalim sózi: Sabaǵymyzdyń negizgi túıinin ashyp, oıymyzdy toptastyrý ádisimen jınaqtaıyq.
Aqan – tragedıalyq obraz. Tragedıasy nede?
Sum zamanda
Qara kúshte
Ádiletsiz orta
Súıgeninen aırylýynda
Qulagerdiń mert bolýynda
Kúnshildikte
Qaısarlyǵynda
Darynsyzdar talantty tuqyrtty
Aqandaı óner adamyn baǵalaı almaýynda
İİİ. Oı tolǵanys.
Refleksıa
«Ortasyn olqy kórgen ol bir dara» taqyrybyna oıtolǵaý jazý.
Sabaqty qorytyndylaý.
Muǵalimniń qorytyndy sózi:
Aqannyń ómir joly qyzyqty ári erekshe. Ómiriniń sońǵy kezinde jalǵyzdyqpen muńdasty.
Onyń bul qylyǵy óziniń qatygez zamanyna moıynsunbaı ótken tákappar aqynnyń beınesin tanytady. Tirshiliktiń usaq-túıegine aldanbaı, boıyn tik ustap ketti. Sondyqtan da İlıas:
«Tusynda seri bolsyn, peri bolsyn,
Unaıdy ómirimen Aqan maǵan», - dep keıipkerine degen iltıpatyn jasyrmaı, ashyq aıtqan.
Aqan ómiri - óner adamynyń, jalpy adamnyń rýhanı tazalyǵynyń úlgisi, ónerdiń tirshilik tartysynan joǵary turǵanynyń belgisi. Qandy qol jetkende tańba basqan, qazaq qıalynyń ǵajaıyp aty óren tulparǵa eskertkish ornatqan «Qulagerdeı» án shyǵaryp, halqyna taratqan Aqan - óz kezindegi ánshi - aqyndar tobynyń asa kórnekti ókili. Áleýmettik ómirdiń ózekti máselelerin óleńine arqaý etken Aqan ónerimen de, erlik ómirimen de keıingi urpaqqa, týǵan halqyna úlgi boldy.
Baǵalaý. Vasserman tehnologıasy. Ózin – ózi baǵalaý. Jıyntyq baǵa.
Úıge tapsyrma:
1.«Qulager» poemasyna satylaı keshendi taldaý.
2. «At – er qanaty»shyǵarma jazý.
Sabaqtyń maqsaty: Qulager beınesi arqyly áleýmettik teńsizdik syryn ashý. Aqan seriniń qaıǵydan týǵan máńgi jasaıtyn, halyq júregine uıalaǵan, qandy qol jendetke tańba basqan, qazaq qıalynyń ǵajaıyp aty, óren tulparǵa eskertkish ornatqan «Qulager» óleńi men ániniń shyǵyp taralýyn oqýshylarǵa dáleldep, túsindirý, tanystyrý.
Sabaqtyń mindeti: bilimdilik - İlıas Jansúgirov qyzmeti, ómiri, shyǵarmalarynyń taqyryby men negizgi oıy týraly óz betterimen jáne toppen bilim alýǵa úıretý. Onyń «Qulager» poemasyndaǵy tarıhı tulǵany somdaýy, talant pen darynsyzdyń tartysyn, Aqannyń tragedıalyq obraz ekendigin jáne dáýir shyndyǵyn ashýyn negizgi ıdeıasyn meńgertý; tárbıelik - Aqan ómiri - óner adamynyń rýhanı tazalyǵynyń úlgisi ónerdiń tirshilik tartysynan joǵary turatyndyǵynyń belgisi ekendigin túsindire otyryp, oqýshylardy Aqandaı ór, qaısar talant ıesi bolýǵa tárbıeleý. Sańlaq sazger, dúldúl ánshi, eliniń erkesi Aqan seriniń ónegeli ómirin úlgi ete otyryp, qyzǵanshaqtyq, kúnshildik, kórealmaýshylyq sıaqty jaman minezderden saqtandyrý. Ónerdi qurmetteı bilýge úıretý; damytýshylyq - oqýshynyń synı kózqarasyn qalyptastyrý. Ashyq, erkin sóıleı bilýge baýlyp, tilin damytý. «Qulagerdiń» psıhologıalyq syryn (qaýip, qorqynysh, qaıǵy, kúıinish sezimderin) ashý barysynda oqýshylardyń sezimin oıatý. Sózdik qoryn molaıtý, damytý, kórkemdik qundy erekshelikterin ashý, at sıpatyn salystyrý arqyly ádebı - teorıalyq bilimderin damytý.
Jańasha oqytý tehnologıasy: Oqý men jazý arqyly synı turǵysynan oılaýdy damytý (avtorlary: Charlz Templ, Djınnı Stıll, Kýrt Meredıt)
Ádisi: Suraq - jaýap, JIGSO, taldaý - jınaqtaý, klaster, shyǵarmashylyq izdenis, oı qorytý, t. b.
Túri: Dástúrli emes sabaq
Tıpi: Jańa sabaqty ıgertý.
Pánaralyq baılanys: tarıh, án - kúı, beıneleý óneri.
Kórnekiligi: İlıastyń, Aqannyń portreti, Qulager beınesi, ınteraktıvti taqta t. b.
Sabaqtyń barysy:
Uıymdastyrý kezeńi.
a) Oqýshylarmen sálemdesý.
á) Shattyq sheńberin quryp oqýshylardy psıhologıalyq turǵyda sabaqqa daıyndaý.
- Al, qánekeı balalar shattyq sheńberin quryp qol ustasaıyq. Endi kózimizdi jumyp barlyq jaman oılar men ókpe nazdarymyzdy umytyp, tek jaqsylyqty oılaıyq. Kún shyǵyp bizge kúlimdep tur. Al biz bir – birimizge kúlimdep turmyz. Endi kózimizdi ashyp jaqsy tilektermen sabaǵymyzdy bastaımyz. Oqýshylar bir - birlerine jaqsy tilekter bildirip sabaq oqýǵa kirisedi.
İ. Qyzyǵýshylyǵyn oıatý.
- Balalar myna sýretterge qarańdarshy, ózderińe unaǵan, júrekterińe jaqyn sýretti tańdap bir top quryńdar.(İlıas, Aqan, Qulager sýretin oqýshylarǵa kórsetemin. İlıas óleńderin unatatyn oqýshylar bir topqa, Aqan seriniń ómirin unatatyndar bir topqa, Qulager sıaqty tulpardy unatatyn baldar bir topqa jınalyp 3 topqa bólinedi.)
Úı tapsyrmasyn tekserý.
JIGSO ádisi arqyly 3 top İlıas Jansúgirovtyń ómiri jáne qyzmeti, balalarǵa arnalǵan shyǵarmalarynyń taqyryptary, aqynnyń tanymdyq sıpaty, aqyn óleńderindegi estetıkalyq ıdeal taqyryptaryndaǵy mátinderdi eksperımenttik topta talqylap, túsinip alady. Sonan soń januıalyq toptaryna baryp birinshi bólimnen bastap kezek - kezek ár oqýshy ózderiniń oqyp kelgenderin aıtyp túsindiredi. Osy ádis boıynsha berilgen mátinniń mazmunymen barlyq oqýshy tanysyp shyǵady.
«sandar syr shertedi» kestesi boıynsha İlıas ómiri, qyzmetine sholý jasaıdy.
1 - top tapsyrmasy:
Sandar syr shertedi
1905 - 1911, 1912, 1915, 1920 - 1921, 1925 - 1928, 1934 - 1936, 1938, 1894
Balalarǵa arnalǵan shyǵarmalarynyń taqyryptary.
(Kesteni ár toptan oqýshylar shyǵyp toltyrady).
2 - top tapsyrmasy:
İlıastyń balalarǵa arnalǵan óleńderiniń taqyryptary
Oqý bilim - Tabıǵat - Eńbek
3 - top tapsyrmasy:
İ. Jansúgirovtyń bastaýysh synyp oqýlyqtaryna engen shyǵarmalaryn kórsetip jatqa aıtý.
1 - synyp
«Jazǵy shilde»
2 - synyp
«Kún shyqqanda»
3 - synyp
«Jazǵyturym»
4 - synyp
«Kókshetaý», «Shárkeı»
İİ. Maǵynany taný.
Jańa sabaqty meńgertý:
- Balalar, biz keıingi urpaqqa zaman syryn tereń ashqan İ. Jansúgirovtyń «Qulager» poemasymen tanysamyz. Búgingi sabaqta Aqannyń tragedıalyq obraz ekendigin ashýymyz kerek.
Kezinde Máshhúr Júsip «Aqan – zamannyń suńqary, qyzyl tildiń dilmári, jigittiń qulpy jibegi, sózdiń aǵytylǵan tıegi» degen eken. Zamanynan ozyp týǵan dúldúl ánshi, maıtalman oryndaýshy Aqan seri nege tragedıalyq obraz bolady? Sańlaq minip, sulý súıgen Aqannyń tragedıasy nede? Sol bir kelmeske ketken dáýir shyndyǵyn ashýymyz kerek.
1. «Qulager» óleńi men ániniń shyǵý tarıhy. İ. Jansúgirovtiń «Qulager» poemasymen baılanystyra baıandaımyn. As týraly túsinik berip ótemin. Aqan men Batyrashtyń betpe-bet kezdesýin 2 oqýshy ot sharpyǵan ótkir dıalogtar arqyly kórinis kórsetedi.
2. İ. Jansúgirovtiń «Qulager»poemasyna daıyndap kelgen sýretter slaıdyn kórsete otyryp baıandap beremin. Baıandaý barysynda ólgen atynyń basynda otyryp, Aqan sýyryp salyp óleń men án shyǵarǵan, ol án «Qulager» ekenin aıttym.
3. «Qulager» (ánin) óleńin elektrondy oqýlyqtan tyńdatamyn. Oqýshylarǵa óleńdi tyńdap otyryp, ne kórdińder? Neni elestettińder? Qandaı qubylysty baıqadyńdar? degen suraqtar qoıdym.
4. Oqýshylar ózderi elestetken, baıqaǵan qubylystardy aıtady. Mysaly: Aqynnyń qorqynyshyn, qaýiptenýin Qulagerdiń ereksheligin, eren júıriktigin, Aqannyń Qulagermen birge ólgisi kelgenin, adamǵa da aıyrbastamaıtynyn, qaıǵyǵa amalsyz tózýin, bolashaqqa úmitpen qaraýyn, Qulagerdiń ólerin tús kórý arqyly sezýi, Aqannyń ókinishi, Qulagerdiń júıriktigimen ıesine paıda keltirýi, Qulagerdiń búkil el abyroıyn kótergendigin, Qulagerdiń ólimi Atyǵaı, Qaraýyl elderiniń qaıǵysy ekendigin Aqannyń Qulagerdi óltirgen jaýyzǵa ólim tileýin t. b
«Salbyrap sapty aıaqtaı tómengi erniń»,
«Bota tirsek, qyl saǵaq, sandal kerim»,
«Jibekteı kúltelengen quıryq jalyn»,
«Or bolyp qalýshy edi shapqan jeriń».
Lırıkalyq “Qulager” óleńiniń kórkemdik qundy ereksheligi aqynnyń óz basyndaǵy psıhologıalyq ózgeristerdi shynaıy sýretteýinde, bunda at portretin de tolyq kózge elestete bilgen. Aqannyń kúıinishiniń eń sharyqtaý shegine jetkizip:
«Óldi dep, Qulagerdi estigende,
Juldym da saqalymdy oıbaıladym»- dep sýretteıdi, óleńniń árbir sózi Qulagerdiń joqtaýyndaı estiledi. Juptasý jáne toptasý ádisi arqyly «Tulǵany tanyp bil» oqyta úıretý oıyny boıynsha oqýshylarǵa Aqan beınesin jan - jaqty ashýdaǵy shyǵarmashylyq izdenis jasaýdy tapsyrý.
1. Aqan – tarıhı beıne.
«Týǵany Arqadaǵy Arǵyn eli, Óskeni Kókshetaýdyń shalǵyn jeri» dep aqyn jyrlaǵandaı aty ańyzǵa aınalǵan Kókshetaý óńiriniń Qoskól degen jerinde 1843 - 1913 jyldar arasynda ómir súrgen tarıhı tulǵa. Zilqaranyń balasy Álibek batyrdan bir jylda alpys túlki alǵan qaratorǵaı degen búrkitti, Saırat tóreden bir jylda toǵyz qasqyr alǵan Bazarala degen tazyny alady. Osy kezde Aqannyń qolyna Kóbeı - qaraýyl Shóketaı jylqysynan shyqqan, alty alashqa aty shyqqan Qulager túsedi. Qulager arqanyń talaı astarynda aýzymen qus tistegen talaı júırikterden ozyp júredi. Aqan men Qulager aty elge jaıylady. Aqan 1876 jyly Kereı rýynyń pań Nurmaǵanbet atanǵan úlken baıy Ereımen degen jerde ákesi Saǵynaıǵa as beretin bolyp, sol asqa Aqan Qulagerdi báıgege qospaq bop alyp barady. Báıgege qosylǵan júırikterden dara shyǵyp juldyzdaı aǵyp kele jatqan Qulagerdi burynnan Aqanmen óshtesip júrgen Batyrash degen baı soqqyǵa jyǵyp óltiredi. Qanatynan aırylǵan Aqan zary, Aqan qaıǵysy «Qulager ánin týǵyzdy. Órkókirek, tarpań baılarǵa qarsy qarapaıym halyqtyń qaıraty jetpeıtin zaman shyndyǵyn, kúshtiler óktemdik júrgizgen zamannyń muńdy sazyn shertken tarıhı jyr dúnıege keledi.
2. Aqan – kompozıtor
Aqqýdyń ásem únindeı janyńdy jadyratar, júregińdi eljireter, qulaq quryshyńdy qandyrar maıda kómeı ánniń yrǵaǵyna eltigen halyq Aqan janynan keter emes. Ánshige degen halyqtyń yqylas - peıili Aqan dushpandarynyń ishterin kúıdiredi, án sazyna ózderi de eljirep yntyǵa túsedi. Onyń ánderi beriktik pen adaldyqty, mahabbat erkindigi men sulýlyqty jyrlaıdy. Ol – adamnyń túsi de, isi de, jany da sulý bolýyn tileıdi. Aqan – názik jan, asqan óner ıesi. Birneshe ánniń avtory. «Balqadısha», «Syrymbet», «Úsh toty» t. b. ánderi – halyq arasynda umytylmas, máńgilik mura. Aqan ánimen máńgi jasaıdy. «Qulager» poemasynda aqynnyń negizgi aıtpaq oıy - ónerdiń óshpeıtini, ónerlige ólim joq degen tujyrym. Aqan mert bolǵan pyraǵy Qulagerge arnap álemde kezdespeıtin án shyǵarǵan, ózine ózi máńgi tozbas eskertkish soqqan.
3. Aqan – aıtys sheberi.
Aqan talaı arqaly aqyndardy týlaqsha silikken, qara óleńdi oryp aıtqan aıtys óneriniń dúldúli bolǵan. Ol – Júsip Tóre, Orynbaı, Tezekbaı sıaqty aqyndarmen aıtysqan. Máshhúr Júsip jáne Esmaǵul Qodyǵabalasymen hat arqyly aıtysqan. Aqan jumbaqtar da shyǵarǵan. Taban astynda taýyp aıtatyn tapqyr, sýyryp aıtar sheshen bolǵan. Aqannyń tapqyrlyǵy týraly el ishinde mynadaı áńgime bar eken. Aqan seriniń Qulagerden aırylyp qaıǵyryp júrgen kezi eken. Qylyshbaı degen bireý: - Saǵynaıdyń asyna júrerińde meniń qara shańyraǵymnan dám tatyp ketkenińde dúldúliń aman qalatyn edi - deıdi. Sonda Aqan: - Qandy súrginde júrip Áziret Áliniń torǵa, tulparynyń orǵa jyǵylǵany seniń úıińnen dám tatpaǵannan bolǵan eken ǵoı, - dep tutqıyldan jaýap beripti. Aqannyń júrgen jerlerinde alýan túrli sózder qalǵan eken.
4. Aqan – ańyzdyq keıipker.
Sulý kıim, júırik at, qumaı tazy, alǵyr búrkit jáne 15 - 20 jigitti ózi tárbıelep nóker qylyp alady, sol jigitterdiń aldynda qolbasyndaı ózi oqshaý otyrady. birese boz atqa minip aq kıgen, birese qara atqa minip qara kıgen. Basynda – bulǵaqtaǵan úki, qolynda dombyra, aýzynda - án.
Mine ǵajap! Ertegi ómir emes pe?! Ómir aıdynynda aqqýdaı júzip, úkideı úlpildep júrgen Aqandy biraq kúnde muń shaldy. Qulagerinen aırylyp, qanaty qaırylyp bylyq turmystan bezgende, halyq ony uǵa almaı, Aqannyń jumbaq ómirin sheshe almaı ony alyp baryp perige balaıdy. Dushpandary neshe saqqa júgirtip, ósek, ótirikke tańýy ádiletsizdiktiń bir kórinisi edi.
«Tusynda seri bolsyn, peri bolsyn Unaıdy ómirimen Aqan maǵan» dep İlıastyń ózi aıtqandaı ómiriniń sulýlyǵymen aty ańyzǵa aınalǵan ańyzdyq keıipker der edim.
5. Aqan – seri.
Aqan bılik aıtqan, daý qýǵan, mal jınaǵan adam emes, astynda – júırik aty, qolynda – qyran, serilik óner qýǵan, ómir aıdynynda qazdaı qalqyp, qýdaı júzgen, sulýdy súıgen. Muny aqyn sheber sýrettegen. Halyqtyń sal - serilik saltynyń ozyǵyn ustanyp, ony óziniń erekshe, bólek bolmysymen shyrqaý bıikke kóterip, zamannyń kórkem beınesine aınalǵan asqaq tulǵa.
6. Aqan – tragedıalyq keıipker.
Saǵynaıdyń asynda atynan qapyda aırylyp júregi qan jylaǵan aqyn esten tandy. qulager er qanaty ǵana emes, Aqannyń rýhanı medeý tutqan serigi edi. Qulagerdiń mert bolýymen birge Aqannyń ózi de rýhanı qazaǵa ushyrady. Qulager ólgende Aqan «El betin qalaı kóremin» depti. Aqannyń jan kúızelisin osy biraýyz sóz uqtyryp turǵandaı. Kól erkesi aqqý, kók erkesi suńqar – Aqannyń qanaty qaıryldy, pyraqty shabysynan aıryldy. Elinen, jerinen bezdi. Jalǵyz ózi elden jyraq kúı keshti. Qulager ólimi jaraly janyn kúıretken, aıaýsyz soqqy boldy. Qıanat pen ádiletsizdikten japa shekken Aqannyń halin İlıas «qulazyp kúzdigúni Kókshetaýdaı, Qyzyqtyń kóship ketken sarjaılaýy» dep beıneleıdi. Aqan jan joldasyn qolymen óltirgendeı kúıinedi. «Mal da bolsa adamnan esti janýar - aı, shabýǵa jibererde salbyrap, basyn tómen salyp, kádimgideı kózinen jas burshaqtap turdy - aý. Osy sumdyqtyń bolatynyn bilgen eken ǵoı» dep ókinedi, qaıǵydan júregi qars aırylady.
Muǵalim sózi:
- Jigittiń baǵlany, jurtynyń ardaǵy, til bitkenniń shesheni, sýyrylyp sóıler kósemi bolǵan Aqanda teńizdeı tereń oı qaldy. Aqannyń tragedıasy qara kúshte, sum zamanda, pasyq jandarǵa bas ıe almaǵan qaısarlyǵynda. Biz óner adamdaryn baǵalaı alýymyz kerek, olardy biz maqtan tutamyz balalar.
Aıaq - qoly baılanǵan Birjan sal, kisen salynǵan Qurmanǵazy, Jaıaý Musa, Mádıdiń taǵdyrlary da aıanyshty.
Jańa sabaqty pysyqtaý. Oqýlyqpen jumys.
Tapsyrma:
1 - top:
Osy baıqaǵan qubylystaryńdy óleń mátininen taýyp oqyp beredi.(Oqýshylar mátinnen taýyp oqıdy)
2 - top:
Qulagerdiń júıriktigin sıpattaıtyn beıneli sózderdi, tirkesterdi óleńnen taýyp oqıdy?
İ. Jansúgirov poemasynda Qulagerdiń sıpatyn at synshysy Kúreńbaı synshynyń kózimen beredi.
3 - top:
Tabıǵat tósinde erkin tirshilik etetin janýarlar múshesine uqsatyp attyń synyn tamasha sýrettegen taǵy qaı aqyndy biletinderin aıtady.
Abaıdyń «Attyń syny» óleńin bir oqýshy jatqa oqıdy.(beıneli sózderdi tabady).
Abaı júriske berik, uzaq jolda ıesin dalada tastamaıtyn myqty atty beınelese, İlıas aýzymen qus tistegen óren júırikti sýretteıdi.
Eki óleńdi salystyrý jumysy júrgizildi.
Oıyn «Báıge» (oıyn tártibi sheńber boıyndaǵy 1 shýmaq óleńdi kim tez taýyp oqıdy, ol kimniń shyǵarmasynan?)
Lermontov bolmaǵanmen bizdiń Aqan,
Kisi me edi aqyndyqtan qur alaqan.
Ortasyn olqy kórgen bul da dara,
Imegen ıtterge bas seri darqan.
Suraq - Balalar, Lermontov, Pýshkın degen kimder?(Oqýshylar jaýap beredi. Orys ádebıetinen shyǵarmalaryn oqyǵanyn aıtady.)
İlıas poemasynda Lermontov pen Pýshkın tegin aıtylmaǵan, olardyń Aqanmen rýhanı baýyrlastyǵy, tragedıalyq taǵdyrlastyǵy kórsetiledi.
«Myń bir maqal» oıyny. Maqal - mátelder (jylqy janýary týraly balalar biletin maqal - mátelderin aıtady).
Jańa sabaqty bekitý. İ. Jansúgirovtyń «Qulager» poemasy boıynsha suraq – jaýap ádisimen berilgen suraqtarǵa jaýap alý.
1. İ. Jansúgirov kim?
2. Aqyn «Qulager» poemasyn qalaı jazdy? Negizgi taqyryby, ıdeıasy.
3. Poemada ashshy satıra, ýly ıronıa bar ma?
4. Qulager men Aqan tragedıasy poemanyń qaı bóliminde sheshiledi?
5. Qalaı oılaısyńdar, qazirgi óner adamdaryna qastandyq jasala ma?
Muǵalim sózi: Sabaǵymyzdyń negizgi túıinin ashyp, oıymyzdy toptastyrý ádisimen jınaqtaıyq.
Aqan – tragedıalyq obraz. Tragedıasy nede?
Sum zamanda
Qara kúshte
Ádiletsiz orta
Súıgeninen aırylýynda
Qulagerdiń mert bolýynda
Kúnshildikte
Qaısarlyǵynda
Darynsyzdar talantty tuqyrtty
Aqandaı óner adamyn baǵalaı almaýynda
İİİ. Oı tolǵanys.
Refleksıa
«Ortasyn olqy kórgen ol bir dara» taqyrybyna oıtolǵaý jazý.
Sabaqty qorytyndylaý.
Muǵalimniń qorytyndy sózi:
Aqannyń ómir joly qyzyqty ári erekshe. Ómiriniń sońǵy kezinde jalǵyzdyqpen muńdasty.
Onyń bul qylyǵy óziniń qatygez zamanyna moıynsunbaı ótken tákappar aqynnyń beınesin tanytady. Tirshiliktiń usaq-túıegine aldanbaı, boıyn tik ustap ketti. Sondyqtan da İlıas:
«Tusynda seri bolsyn, peri bolsyn,
Unaıdy ómirimen Aqan maǵan», - dep keıipkerine degen iltıpatyn jasyrmaı, ashyq aıtqan.
Aqan ómiri - óner adamynyń, jalpy adamnyń rýhanı tazalyǵynyń úlgisi, ónerdiń tirshilik tartysynan joǵary turǵanynyń belgisi. Qandy qol jetkende tańba basqan, qazaq qıalynyń ǵajaıyp aty óren tulparǵa eskertkish ornatqan «Qulagerdeı» án shyǵaryp, halqyna taratqan Aqan - óz kezindegi ánshi - aqyndar tobynyń asa kórnekti ókili. Áleýmettik ómirdiń ózekti máselelerin óleńine arqaý etken Aqan ónerimen de, erlik ómirimen de keıingi urpaqqa, týǵan halqyna úlgi boldy.
Baǵalaý. Vasserman tehnologıasy. Ózin – ózi baǵalaý. Jıyntyq baǵa.
Úıge tapsyrma:
1.«Qulager» poemasyna satylaı keshendi taldaý.
2. «At – er qanaty»shyǵarma jazý.
You Might Also Like
-
Sheńber men sımmetrıalyq oster qurý «Ǵarysh álemindegi órnekter».
