InfoHub Logo

Sabaqtyń taqyryby: Abaı Qunanbaevtyń lırıkasy
(ázirlegen, ótkizgen Sambaeva B. Sh.- qazaq tili men ádebıeti muǵalimi)
Sabaqtyń maqsaty: 1. Bilimdilik: Abaı óleńderiniń mazmuny men ıdeıasyn meńgertý arqyly oqýshylardyń sózdik qoryn molaıtý, óleńniń til ereksheligine oqýshylardyń nazaryn aýdarý, kórkemdigin túsindirý. Ádebı teorıalyq túsinikter berý.
2. Damytýshylyq: Óleńniń mazmunyn túsiný, ádebı - teorıalyq túsinikterdi uǵyna bilý qabiletterin damytý, mátinmen jumys isteı bilýge tóseldirý, mánerlep oqý daǵdylaryn jetildirý. Kórkem shyǵarmanyń estetıkalyq tabıǵatyn túsine bilý qabiletin damytý.
3. Tárbıelik: Abaıdyń ulylyǵyn tereń sezdirý, adamgershilik qasıetterge baýlý, Abaı murasyna qyzyǵýshylyqty arttyrý, oqyp - bilýge, tanı túsýge umtyldyrý.

Túri: tanym sabaǵy
Pánaralyq baılanys: tarıh, orys ádebıeti, qazaq tili
Ádisteri: jınaqtaý, taldaý, salystyrý, suraq - jaýap, qorytyndy jasaý,
Kórnekilikteri: elektrondy slaıdtar, kitaptar, ınteraktıvti taqta, Abaıdyń portreti, aqyn týraly jazylǵan kitaptar, aqyn óleńderiniń jınaqtary;

Sabaqtyń barysy:
Uıymdastyrý: Sálemetsizder me, balalar! Balalar búgin bizde erekshe tanym sabaǵy ótedi. Bul sabaǵymyzǵa qonaqtar kelip otyr.
Úı tapsyrmasyntekserý: 1. Balalar, biz ótken sabaǵymyzda uly aqyn Abaıdyń ómirbaıanyna toqtaldyq. ( Oqýshylarmen ótilgen taqyryp boıynsha, jańa sabaqqa kirispe retinde blıs - týrnır ótkiziledi)

Suraqtar:
1. Abaı Qunanbaev -..................(aqyn, oıshyl)
2. Qaı jerde dúnıege kelgen.................(Shyǵys Qazaqstan oblysy, Shyńǵystaýdyń baýyrynda)
3. Ol qaı jyly týylǵan..................( 1845 jyly)
4. Alǵash hat tanyǵan....................... (aýyl moldasynan)
5. Abaı oqyǵan medrese....................(Semeıdegi Ahmet Rıza)
6. Abaıdyń shyn aty...................(Ibrahım)
7. Abaıdyń arǵy atasy.....................(Óskenbaı)
8. Óz ákesi...............................(Qunanbaı)
9. Abaıdyń sheshesi...............,(Uljan) ájesi....................(Zere)
10. Abaıdyń ákesi Abaıdy.........................(el bıleýge úıretedi))
11. Abaı men ákesi arasyndaǵy kelispeýshilik................(el bıleýshilerdiń halyqqa jasaǵan qıanatyn kórgende bastalady)
12. Abaı oqyǵan shyǵys aqyndary....................... Nızamı, Saǵdı, Hafız, Fzýlı)
13. Abaı dos bolǵan orys demokrat ǵalymdary.........................(Mıhaelıs, Dolgopolov)
14. Abaı shyǵarmalaryn oqyǵan fılosoftar.........................(Platon, Sokrat, Arıstotel)
15. Abaı shyǵarmalaryn oqyǵan orys jazýshylary men aqyndary..........(Pýshkın, Lermontov, Krylov, Tolstoı, Saltykov - Shedrın, Dobrolúbov, Chernyshevskıı)
16. Abaıdyń aqyn ekenin tanytqan alǵashqy kórkem óleńi..................(Qansonarda)
17. Ol qaı jyly jazylǵan..................(1882jyly)
18. Abaı oqyǵan oryssha jýrnal.................(«Rýsskıı Vestnık»)
19. Abaı rýhanı baılyq alǵan úsh salasy.....................(shyǵys ádebıeti, orys jazýshylary, halyq aýyz ádebıeti)
20. Qaı jyly dúnıeden ozdy?............... (1904 jyly)

2. Úıde sizder kesteni toltyryp kelýlerińiz kerek edi, tapsyrýlaryńyzǵa bolady.
Jańa sabaq: Kirispe sóz:
Júregińniń túbine tereń boıla,
Men bir jumbaq adammyn ony da oıla
Soqtyqpaly soqpaqsyz jerde óstim,
Myńmen jalǵyz alystym kiná qoıma!

Osy bir aýyz óleńde - búkil Abaı atamyzdyń ómiriniń tereń syry jatyr. Muńy qarańǵy eldiń mylqaý kúshimen arpalysqan aıaýly jannyń keıingige joldaǵan aryzy deýge de bolady. Burynǵy qazaq eliniń áleýmettik halin bilmeı, Abaı Qunanbaevtyń týǵan aınalasyn ómir uıasynyń kim ekenin túsinbeı joǵarydaǵy Abaı atamyzdyń jumbaǵyn sheshý de qıyn.
Balalarǵa ınteraktıvti taqta arqyly Abaı Qunanbaev týraly jasaǵan slaıd prezentasıany kórsetý arqyly ómirbaıany men shyǵarmashylyǵy jaıly túsinik beriledi.
Abaı ómir súrgen kezeń Salmuqanova Zarına daıyndap kelgen málimdeme tyńdalady.

Birinshiden: Abaıdyń óz otbasy qandaı edi?
Abaı orta júzdiń Arǵyn taıpasynyń Tobyqty rýynan shyqqan bıler áýletinen. Ákesi Óskenbaı uly Qunanbaı óz zamanyndaǵy ataq - dańqy alysqa ketken bedeldi adamdardyń biri bolǵan. Bolystyq, aǵa sultandyq qyzmetter atqarǵan. Abaıdyń arǵy atalary - Óskenbaı men Yrǵyzbaı da óz zamanynyń belgili bıleri bolǵan. Qunanbaıdyń jeti balasy bolǵan. Sonyń ishinde erekshe kózge túskeni Abaı bolǵan. Ákesi úlken úmit kútip, el basqarý isine baýlyǵan. Osylaı júrip Abaı sol kezdegi ataqty adamdardy, bı - sheshenderdi kóredi. Sóz aıtýdy úırenedi, halyqtyń turmys - tirshiligimen tanysady. El bılegen ákimderdiń qara halyqqa qıanatyn kóredi. Halqyna paıdaly bolýdyń jolyn izdeıdi.

Ekinshi: Abaıdy qorshaǵan áleýmettik orta qandaı edi?
Abaı ómir súrgen dáýir qazaq dalasy tolyqtaı Reseıdiń otaryna aınalǵan, halyq eki jaqty qanaýda bolǵan, óziniń erkin damý múmkinshiliginen aırylǵan kezi edi. Ústem tap ókilderi eski azıalyq qurylysty saqtap qalýǵa tyryssa, Shoqan, Abaı, Ybyraılar aǵartýshylyq, demokratıalyq tarıhı áleýmettik damýdy alǵa qoıdy. Abaıdyń shyǵarmalary naq osy baǵytty alǵa usyndy.

Balalar, Abaı óleńdi 1882 jyldan jaza bastady. Ózderińiz atap ótkendeı onyń aqyndyq kúshin tanytqan óleńi «Qansonarda» dep atalady. Abaı óziniń 22 jyl ómirin shyǵarmashylyqqa arnady. Búgin biz sizdermen qazaq halqynyń bas aqyny Abaıdyń lırıkasyna toqtalamyz. Dápterlerińizdi ashyp, jazyńyzdar

Jeltoqsannyń on tórti
Taqyryp: Uly aqyn Abaı Qunanbaevtyń lırıkasy
(uly aqynnyń lırıkasyna arnalǵan tanymdyq sabaq)
Óleń degenimiz ne?
Óleń - belgili bir ólshemmen qıystyryp, úılesimdi yrǵaqpen uıqasyp keletin sóz júıesi.
Birinshi anyqtap alaıyq: Lırıka degenimiz ne?
Lırıka - adamnyń kóńil - kúıin, qýanysh - renish sezimin bildiretin poezıa. Lırıka bes túrge bólinedi.
1. Tabıǵat lırıkasy
2. Mahabbat lırakasy
3. Fılosofıalyq lırıka
4. Saıası lırıka
5. Kóńil - kúı lırıkasy

Abaı lırıkasyn osy anyqtama turǵysynan qarap kóreıik. Oqýlyqpen jumys.
199 betten 2 abzastan oqımyz. Oqýshylarǵa oqýlyqtan Abaı lırıkasyna arnalǵan bólimdi terip oqytý, mazmunyn túsindirý.

«Jasymda ǵylym bar dep eskermedim» - óziniń bilim - ǵylymǵa kesh umtylǵany, «Ábdirahman ólgende», «Ospanǵa» – kóńil kúı týraly óleńderi
«Ǵylym tappaı maqtanba» – fılosofıalyq lırıka, bilimniń, ǵylymnyń mańyzdylyǵy týraly
«Internatta oqyp júr» - oqyǵan jastardyń maqsattary týraly, saıası lırıka
«Ásempaz bolma árnege» - ómirdiń ótpeliligi, óz ornyńdy taba bilý, qate baspaý týraly oı tastaıdy, «Ólse óler tabıǵat, adam ólmes – fılosofıalyq lırıka
«Óleń - sózdiń patshasy, sóz sarasy», «Qulaqtan kirip, boıdy alar» - sózdiń, án men jyrdyń qudireti týraly, fılosofıalyq lırıka,

«Jazǵytury», «Jaz», «Jelsiz túnde jaryq aı», «Qys» Abaı tabıǵatty sheber jyrlaǵan, ózinshe erekshe jyrlaǵan. Onyń tabıǵaty jandy, únemi qozǵalysta. Bul tabıǵat lırıkasy
«Kóńilim qaldy dostan da, dushpannan da», «Sabyrsyz, arsyz, erinshek», Adasqannyń aldy jón, arty soqpaq», «Jigitter oıyn arzan, kúlki qymbat»oıyn bos júris, aldymen bilim alý kerektigin jastarǵa aıta bildi. - fılosofıalyq lırıka

«Bolys boldym minekeı...», « Segiz aıaq», «Máz bolady bolysyń», «Ash qaryn jubana ma maıly as jemeı» - Abaı halqynyń daýyn daýlap, muńyn joqtady. Bul onyń saıası lırıkasy
Abaı adam janynyń názik qyly, ǵashyqtyqty da jerine jetkize jyrǵa qosty. Onyń kýási «Kózimniń qarasy», «Aıttym sálem, qalamqas», «Tatánanyń haty» óleńderi
Sonymen, balalar, ózderiń kórip otyrǵandaı Abaı lırıkasy ómirdiń barlyq salasyn qamtıdy.
Abaı óleńderi eki júzdi almas sıaqty. Jibekteı jumsaq, janǵa jaǵymdy, ekinshi jaǵynan tili almastaı ótkir. Abaı shyndyqty shynaıy jyrlady. Qazaq ádebıetine synshyl realızmdi alyp kelgen Abaı boldy. Abaı óleńderiniń taqyrybyna toqtalyp óttik. Endi bir óleńin. Ádisker Nursha Orazaqynovanyń ádebı shyǵarmany satylaı keshendi taldaý tehnologıasy boıynsha taldap kóreıik

Qazaq poezıasyn satylaı keshendi taldaýdyń tolyq úlgisi
1. Avtory
2. Taqyryp – bul óner týyndysynyń irgetasy. Bul –shyǵarma. Ádebı shyǵarma degenimiz belgili dáýirdegi qoǵamdyq shyndyqtyń sáýlesi.
3. Janr túri – poezıa(óleń). Óleń degenimiz – belgili bir ólshemmen qıynnan qıystyryp, úılesimdi yrǵaqpen uıqasyp keletin órnekti sóz júıesi.
4. Ideıasy - avtor taqyryp arqyly shyndyq ómir kórinisterin sýrettegende, ony óz kózqarasy, óz dúnıetanymy turǵysynan beıneleıdi. Sol arqyly maqsat, múddesin, armanyn bildiredi.
5. Shýmaq – aıaqtalǵan sıntaksıstik birtutas oıdy bildiredi.
5. 1. Bir shýmaqty
5. 2. Eki shýmaqty

6. Tarmaq - óleńniń ár joly.
6. 1. Eki tarmaqty
6. 2. Tórt tarmaqty t. b.

7. Býnaq – belgili bir daýys yrǵaǵymen bólinýi.

8. Býyn sany - sózdiń quramyndaǵy daýysty dybystardyń sanyna baılanysty
8. 1. 3 - 4 býyndy
8. 2. 6 - 7 býyndy
8. 3. 8 - 9 býyndy
8. 4. 11 - 18 býyndy, t. b.
8. 5. Aralas býyndy

9. Uıqas
9. 1. Qara óleń uıqasy(- a - a - b - a)
9. 2. Shubyrtpaly uıqas (- a - a - a - a)
9. 3. Erikti uıqas (a - b - v - g - d)
9. 4. Kezekti uıqas (- a - b - v - b)
9. 5. Shalys uıqas (- a - b - a - b)
9. 6. Egiz uıqas (- a - a - b - b)
9. 7. Aralas uıqas (- a - a - b - v - b - v - b - b - b)

10. Ádebı teorıalyq uǵymdar
10. 1. Trop
10. 2. Fıgýra
11. Túsindirme sózdik
12. Óleńniń negizgi túıini, tárbıelik máni.

«Jelsiz túnde jaryq aı» óleńin syzba boıynsha taldaý
1. Avtory Abaı Qunanbaev
2. Taqyryp – bul óleń tabıǵat týraly. Óleńde aqyn
tabıǵat pen mahabbatty úndestire sýretteıdi.
3. Janr túri – poezıa(óleń).
4. Ideıasy - Adam da tabıǵat sıaqty, tabıǵat kórinisi qandaı ádemi, názik bolsa, adamnyń jan dúnıesi de sondaı názik. Sulýlyqty, sezimdi qurmetteýge, sezine bilýge jeteleıdi.
5. Shýmaq –.
5 bes shýmaqty
6. Tarmaq
20 tarmaqtan turady
7. Býnaq – Bir býnaqty
Býyn sany -
7 - 8 býyndy
8. Uıqas
Shalys uıqas (- a - b - a - b)

9. Ádebı teorıalyq uǵymdar. Trop
1. epıtet - Jelsiz tún, jaryq aı, qalyń aǵash, qulpyrǵan jasyl jer, tereń saı
2. Keıipteý - sý dirildeıdi, japyraqtar sybyrlasady, taý jańǵyryǵady, án qosady,
3. Rıtorıkalyq suraq – kelmep pe ediń sol jaqqa?, turmap pa edi súıenip?

10. Túsindirme sózdik
Aıtaq – okrık – ıttiń úrgenine ilese daýys qosý
Eleń qaǵý - pýglıvo ozıratsá - alańdaý
Bógelý - zaderjıvatsá – toqtalý, aıaldaý

11. Óleńniń negizgi túıini, tárbıelik máni.
Sulýlyqty túsinýge, kóre bilýge, tabıǵatty, sezimdi qurmetteýge tárbıeleıdi. Adamnyń jan dúnıesin rýhanı baıytady, kórkemdeıdi.

Epıtet - bir zattyń ne bir
qubylystyń aıryqsha sıpatyn, sapasyn anyqtaý úshin qoldanylatyn beıneli sóz
epıtet dep atalady.
Keıipteý - tabıǵat
qubylystaryn jandandyryp, tiri kisi keıpinde sýretteýdi keıipteý dep ataımyz.
Keıipteý Abaıǵa deıin qazaq ádebıetinde bolmaǵan, ol ádis orys jáne batys
Evropa ádebıetinde kezdesedi. (Mysaly, Nekrasovtyń «Moroz, krasnyı nos» óleńimen salystyrýǵa
bolady). Óleńdi oqýshylarǵa oqyp beremin. Munda qys - «Voevoda - áskerbasy» bolyp kórinse, Abaı atamyzdyń sýretteýinde –«Kári quda»
Rıtorıkalyq suraq - oıdy, sezimdi áserli jetkizý úshin jaýaby ózinen - ózi aıqyn nárseni áserli leppen, suraý túrinde aıtý.

Qorytyndy: Balalar búgin
biz Abaı atamyzdyń lırıkasymen tanystyq. Endi sabaqty qorytyndylaı kele
qazir sendermen «Sıqyrly konvert» oıynyn
oınaımyz. Oıynnyń sharty: Balalar «Baldyrǵan» ózi kele almaı «sıqyrly
konvert» berip jiberipti. Onyń ishi tolǵan tórt pen bes. Ol baǵalardy alý úshin
kespe qaǵazdardaǵy tapsyrmalardy oryndaý kerek.
1. Lırıka degenimiz ne?
2. Abaı óleńderiniń taqyryby qandaı?
3. Lırıka neshe túrge bólinedi?
4.. Mahabbat týraly qandaı óleńderi bar?
5. Abaıdyń tabıǵat lırıkasyna arnap jazǵan óleńderi qandaı?

Úıge tapsyrma: «Jasymda ǵylym bar dep eskermedim» óleńin óz betinshe syzba boıynsha taldap kelý.
Abaıdyń qara sózderinen bireýin oqý.
Baǵalaý: Sabaqqa belsene qatysqan oqýshylardy baǵalaý

Abaı Qunanbaevtyń lırıkasy. júkteý