Sheshendik sózder
Sabaqtyń taqyryby: Sheshendik sózder.
Maqsaty:
1. Qazaq aýyz ádebıetiniń bir salasy - qazaqtyń sheshendik sózderi jáne janrlyq túrleri týraly maǵlumat berý.
2. Sóıleı bilýdiń sheberlik ekendigin uǵyndyrý. Sheshen sóıleýdiń mánerin ıgerýge yntalandyrý. Oı belsendiligin damytý, shyǵarmashylyq izdeniske baǵyttaý, sóıleý mádenıetin jetildirý, oı bólise otyryp, oı – pikir, sóz erkindigine baýlý;
3. Jas urpaqty halyqtyq pedagogıkamen, ǵasyrlar boıy qalyptasqan asyl qazynamen sýsyndatyp, tarıhı tulǵalardy úlgi tuta otyryp tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: jańa sabaq.
Ádisi: baıandaý, áńgimeleý, suraq - jaýap, STO elementteri
Pánaralyq baılanys: tarıh, qazaq tili.
Kórnekiligi: sheshen, bıler portreti, ınterbelsendi taqta, naqyl sózder, «Sheshendik» báıteregi.
«Barlyq qazyna babalardyń danalyq sózderinde, ár halyq ózderiniń asyl muralaryn baǵalamaı, álemdik mádenıetke jete almaıdy» M. Áýezov.
Sabaq barysy:
I. Uıymdastyrý kezeńi:
a) Úı tapsyrmasyn suraý.
Úı tapsyrmasy ańyz áńgimelerdi qaıtalaý maqsatynda «BBÚ» kestesi toltyrylady.
b) Bekitý.
III. Jańa sabaq
Sheshendik degenimiz – belgili bir oqıǵaǵa baılanysty tapqyrlyqpen, kórkem tilmen aıtylǵan jáne elge taralǵan úlgili oılar. Dúnıe júzine áıgili Afına shesheni Demosfen, Rım shesheni Sıseron, qazaqtyń tuńǵysh shesheni atalatyn Maıqy bı, Syrym, Úrgenish, úsh júzdi bılegen ataqty bıler Tóle bı, Áıteke bı, Qazybek bı atalarymyzdan sheshendik sóz óneri mol taraǵan.
Qazaqtyń sheshendik sózderi - bı, sheshen sekildi sóz sheberleriniń daýda, jıynda, tereń oıǵa, kórkem sózge baılanysty aıtqan tapqyr sózderi. Kóbine avtory belgili bolyp keledi jáne ol ejelgi aýyz ádebıetiniń sońy men jazba ádebıetiniń bastaý bolyp tabylady. Qurylymy shynaıy oqıǵalar, ómirde bolǵan adamdar, olardyń arasyndaǵy qarym - qatynas, ári kórkem obrazdy túrde bolyp keledi.
Kórinis. Qazybek bıdiń sheshendigi.
Osydan soń Qazybektiń ataǵy elge jaıylyp, óse kele bı bolǵan eken.
- Al, balalar bı bolý úshin adamda qandaı erekshelik bolýy kerek eken? Bala Qazybektiń boıynan qandaı qasıet kórdińder?
- Bı - sheshen, ádil, elshi, batyr, tárbıeshi, aqyldy, zańger.
Táýke hannyń tusynda «Jeti jarǵy» degen zań shyqqan. Osy zańnyń jobasyn úsh bı jasaǵan. El ishindegi daýlardy ádil sheship otyrǵan.
Interaktıvti taqtadan keste kórsetiledi.
Ǵasyr Bı - sheshender
XII - XIII Maıqy bı, Aıaz bı
XIV - XV Asan qaıǵy, Jırenshe sheshen
XV - XVIII Shalkıiz, Buqar jyraý
XVIII Tóle, Qazybek, Áıteke, Shortanbaı, Dýlat, Murat t. b.
XVIII - XIX Baıdaly bı, Tilenshi bı, Taraqty tuıaq, Shalqar sheshen, Syrym Datuly, Dosbol sheshen.
Qazaqtyń ataqty úsh bıi Qazybek, Áıteke, Tóle bılerdiń sýretteri ilinedi. Qysqasha maǵlumat beriledi.
Bul kisiler han, sultandardyń keńesshileri, el men eldi tatýlastyrý, bitistirý maqsatyndaǵy jumystardy atqarǵan. Qazirgi tańdaǵy sot, prokýrorlar mindetin atqarǵan. Ol kisiler jaı sózben emes, kórkem de, tereń maǵynaly, astarly, aıshyqty sózderdi paıdalanǵan.
Sheshendik sózderdiń janrlyq túrleri: sheshendik daý, sheshendik arnaý, sheshendik tolǵaý.
«Bul dúnıede ne ólmeıdi?», «Kimnen kim týady?» úntaspadan tyńdatý.
«Asosıasıa» ádisi
Sheshendik sózder
Qynaptan sýyrylǵandaı qylyshtaı ótkir.
Soqyrǵa taıaq ustatqandaı anyq.
Kóńilge medet bolatyndaı maǵynaly.
Tapsyrmalar:
Berilgen sheshendik sózderdi quramyna qaraı talda.
Bilimdi adam ashpaı kórip, aıtpaı sezedi,
Bilimsiz nadan neni kórip, neni sezedi?
(antonım)
Áıel – úıdegi yrysyń,
Ul – aıbarly qylyshyń,
Qyz – túzdegi órisiń,
Kelin – keńeıgen tynysyń.
(metafora)
Sabaqty bekitý
«Atanyń sózi – aqyldyń keni» atty oıyny
– Al, balalar, bı - sheshenderimizdiń ónegeli sózderin jadymyzǵa jattap, qanshalyqty sanamyzǵa saqtaǵanymyzdy baıqaý úshin
«Atanyń sózi – aqyldyń keni» atty ıntellektýaldy oıynyn júrgizbekpiz.
Oıyn talaby – uıashyqtarda berilgen bı - sheshenderdiń sózderin jalǵastyrý.
- Qazaqta batyrlar kóp bolǵan. Qanjyǵaly Bógenbaı, Shapyrashty Naýryzbaı, Qarakereı Qabanbaı t. b Solardyń ishinde Syrym Datuly degen ataqty batyr óte sheshen adam bolǵan. Ol kisi jóninde ańyzdar óte kóp. Endeshe «Syrym men Úrgenish sheshenniń arasyndaǵy» sheshendik syndy tyńdap kóreıik.
Úrgenish pen Syrym.
- Al, osydan ne baıqadyńdar? Syrym batyr bizge qandaı ósıet aıtty eken?
Azamatpen dos bol, jan jaryńmen, bilimdimin dos bol dedi. Iaǵnı dosty tańdaı bil, kez - kelgen adammen dos bolýǵa bolmaıdy deıdi. Al osy dostyq týraly qandaı maqal - mátel bilesińder? Syrym batyr týraly taǵy qandaı ańyz, sheshendik sózder bilesińder?
Raýan «Ataǵa qarap ul sóılegennen bez, anaǵa qarap qyz sóılegennen bez.
Osy eki maqal tóńireginde sóz talastyryp kóreıik.
Áıgerim - Aıdana.
Eki maqal da oryndy jerinde aıtylsa óziniń durys sheshimin tabady. Ekeýiniki de durys. Paıǵambardan: eń birinshi kimdi syılaý kerek?- degende, «Anańdy»- dep jaýap bergen eken. Demek ata - analaryńdy syılaý, eń áýeli óz - ózińdi, bir - birińdi syılaýlaryń kerek. Bir úıde nesheýsiń? Bir birińe qonaqsyń - degen. Adam máńgilik ómir súrmeıdi. Osy qysqa ómirde bar adammen syılasqanǵa eshteńe de jetpeıdi
- Endi taqtaǵa tegis nazar aýdaraıyq.
1. Mynaý - aǵashtyń túbiri. Sheshendiktiń tamyry tereńde jatyr, Sonymen qandaı sheshenderdi bilesińder? ( Qazbek, Áıteke, Maıky bı, Tóle bı, Abaı)
Abaıdyń sheshendigin qalaı dálelder ediń? 45 qarasózi arqyly.
2. Mynaý - aǵashtyń dińi. Sheshendiktiń dińi myqty bolý úshin:
* Adam sóılemes buryn tyńdaýshysyn bilip alý kerek.
*Ortaǵa ne úshin shyqqanyńdy bilý kerek.
*Sóıleıtin sózińniń taqyrybyn bilýiń kerek.
3. Sheshen bolý úshin adamda qandaı qasıet bolýy kerek?
1. tapqyr 2. tárbıeli 3. ójet 4. aqyldy 5. aqyn t. b
4. a) Aqyldy bolý úshin ne isteý kerek?
Sabaqty jaqsy oqý.
á) Qandaı adam ójet bolady?
Shynshyl
b) Tapqyrlyq kózi - izdený, ádebı kitaptardy kóp oqý, úlkendermen kóp áńgimelesý, kóp tyńdaý.
v) Tárbıeli bolý úshin ne qajet? Ata - ana, ustazdardy syılaý, tárbıesin alý. Tek jaqsylyq jasaý, jaqsylyq oılaý.
g) Aqyn bolý úshin? Aqyn bop adam týýy múmkin. Muny týma talant deıdi. Biraq uıqasyn taýyp talaptanýǵa bolady.
Mine, kóz aldymyzdaǵy kishkene qaraǵash gúldenip ósip, úlken báıterekke aınaldy. Sender de osy asyl qasıetterdi boılaryńa sińirseńder, óskende úlken azamat, eń bastysy naǵyz adam bolasyńdar.
- Ia qudaıym bala berseń dana ber degen eken bir danyshpan. Sol sıaqty aqyldy, dana bolyp ósińder.
Sheshendiktiń taǵy bir tarmaǵy - maqal - mátelder.
Meniń suraǵyma kim maqalmen jaýap beredi eken?
1. Sıyrdyń súti qaı jerinde?(Sıyrdyń súti tilinde) Ne sıpaǵandy bilmeıdi? ( Sıyr sıpaǵandy bilmeıdi) Qandaı bala súıkimdi? (Kúlsheli bala súıkimdi)
Qorytyndy: «Barlyq qazyna babalardyń danalyq sózderinde, ár halyq ózderiniń asyl muralaryn baǵalamaı, álemdik mádenıetke jete almaıdy»- degen eken ǵulama jazýshy M. Áýezov. Sóz qudiretiniń mánin túsinip, ádemi de ádepti sóıleý - búgingi kúnniń talaby. «Óner aldy – qyzyl til» dep uqqan ata babamyz «Ot aýyz, oraq tildi» neler dilmár sheshenderdiń ósıet sózderin, taban astynda taqpaqtap aıtqan aqyl - naqylǵa toly tolǵaý, termelerin áldeneshe ǵasyrlar boıy jadynda saqtap, keıingi urpaǵyna mıras etken.
Baǵalaý:
Úıge: Oıtolǵaý.
Maqsaty:
1. Qazaq aýyz ádebıetiniń bir salasy - qazaqtyń sheshendik sózderi jáne janrlyq túrleri týraly maǵlumat berý.
2. Sóıleı bilýdiń sheberlik ekendigin uǵyndyrý. Sheshen sóıleýdiń mánerin ıgerýge yntalandyrý. Oı belsendiligin damytý, shyǵarmashylyq izdeniske baǵyttaý, sóıleý mádenıetin jetildirý, oı bólise otyryp, oı – pikir, sóz erkindigine baýlý;
3. Jas urpaqty halyqtyq pedagogıkamen, ǵasyrlar boıy qalyptasqan asyl qazynamen sýsyndatyp, tarıhı tulǵalardy úlgi tuta otyryp tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: jańa sabaq.
Ádisi: baıandaý, áńgimeleý, suraq - jaýap, STO elementteri
Pánaralyq baılanys: tarıh, qazaq tili.
Kórnekiligi: sheshen, bıler portreti, ınterbelsendi taqta, naqyl sózder, «Sheshendik» báıteregi.
«Barlyq qazyna babalardyń danalyq sózderinde, ár halyq ózderiniń asyl muralaryn baǵalamaı, álemdik mádenıetke jete almaıdy» M. Áýezov.
Sabaq barysy:
I. Uıymdastyrý kezeńi:
a) Úı tapsyrmasyn suraý.
Úı tapsyrmasy ańyz áńgimelerdi qaıtalaý maqsatynda «BBÚ» kestesi toltyrylady.
b) Bekitý.
III. Jańa sabaq
Sheshendik degenimiz – belgili bir oqıǵaǵa baılanysty tapqyrlyqpen, kórkem tilmen aıtylǵan jáne elge taralǵan úlgili oılar. Dúnıe júzine áıgili Afına shesheni Demosfen, Rım shesheni Sıseron, qazaqtyń tuńǵysh shesheni atalatyn Maıqy bı, Syrym, Úrgenish, úsh júzdi bılegen ataqty bıler Tóle bı, Áıteke bı, Qazybek bı atalarymyzdan sheshendik sóz óneri mol taraǵan.
Qazaqtyń sheshendik sózderi - bı, sheshen sekildi sóz sheberleriniń daýda, jıynda, tereń oıǵa, kórkem sózge baılanysty aıtqan tapqyr sózderi. Kóbine avtory belgili bolyp keledi jáne ol ejelgi aýyz ádebıetiniń sońy men jazba ádebıetiniń bastaý bolyp tabylady. Qurylymy shynaıy oqıǵalar, ómirde bolǵan adamdar, olardyń arasyndaǵy qarym - qatynas, ári kórkem obrazdy túrde bolyp keledi.
Kórinis. Qazybek bıdiń sheshendigi.
Osydan soń Qazybektiń ataǵy elge jaıylyp, óse kele bı bolǵan eken.
- Al, balalar bı bolý úshin adamda qandaı erekshelik bolýy kerek eken? Bala Qazybektiń boıynan qandaı qasıet kórdińder?
- Bı - sheshen, ádil, elshi, batyr, tárbıeshi, aqyldy, zańger.
Táýke hannyń tusynda «Jeti jarǵy» degen zań shyqqan. Osy zańnyń jobasyn úsh bı jasaǵan. El ishindegi daýlardy ádil sheship otyrǵan.
Interaktıvti taqtadan keste kórsetiledi.
Ǵasyr Bı - sheshender
XII - XIII Maıqy bı, Aıaz bı
XIV - XV Asan qaıǵy, Jırenshe sheshen
XV - XVIII Shalkıiz, Buqar jyraý
XVIII Tóle, Qazybek, Áıteke, Shortanbaı, Dýlat, Murat t. b.
XVIII - XIX Baıdaly bı, Tilenshi bı, Taraqty tuıaq, Shalqar sheshen, Syrym Datuly, Dosbol sheshen.
Qazaqtyń ataqty úsh bıi Qazybek, Áıteke, Tóle bılerdiń sýretteri ilinedi. Qysqasha maǵlumat beriledi.
Bul kisiler han, sultandardyń keńesshileri, el men eldi tatýlastyrý, bitistirý maqsatyndaǵy jumystardy atqarǵan. Qazirgi tańdaǵy sot, prokýrorlar mindetin atqarǵan. Ol kisiler jaı sózben emes, kórkem de, tereń maǵynaly, astarly, aıshyqty sózderdi paıdalanǵan.
Sheshendik sózderdiń janrlyq túrleri: sheshendik daý, sheshendik arnaý, sheshendik tolǵaý.
«Bul dúnıede ne ólmeıdi?», «Kimnen kim týady?» úntaspadan tyńdatý.
«Asosıasıa» ádisi
Sheshendik sózder
Qynaptan sýyrylǵandaı qylyshtaı ótkir.
Soqyrǵa taıaq ustatqandaı anyq.
Kóńilge medet bolatyndaı maǵynaly.
Tapsyrmalar:
Berilgen sheshendik sózderdi quramyna qaraı talda.
Bilimdi adam ashpaı kórip, aıtpaı sezedi,
Bilimsiz nadan neni kórip, neni sezedi?
(antonım)
Áıel – úıdegi yrysyń,
Ul – aıbarly qylyshyń,
Qyz – túzdegi órisiń,
Kelin – keńeıgen tynysyń.
(metafora)
Sabaqty bekitý
«Atanyń sózi – aqyldyń keni» atty oıyny
– Al, balalar, bı - sheshenderimizdiń ónegeli sózderin jadymyzǵa jattap, qanshalyqty sanamyzǵa saqtaǵanymyzdy baıqaý úshin
«Atanyń sózi – aqyldyń keni» atty ıntellektýaldy oıynyn júrgizbekpiz.
Oıyn talaby – uıashyqtarda berilgen bı - sheshenderdiń sózderin jalǵastyrý.
- Qazaqta batyrlar kóp bolǵan. Qanjyǵaly Bógenbaı, Shapyrashty Naýryzbaı, Qarakereı Qabanbaı t. b Solardyń ishinde Syrym Datuly degen ataqty batyr óte sheshen adam bolǵan. Ol kisi jóninde ańyzdar óte kóp. Endeshe «Syrym men Úrgenish sheshenniń arasyndaǵy» sheshendik syndy tyńdap kóreıik.
Úrgenish pen Syrym.
- Al, osydan ne baıqadyńdar? Syrym batyr bizge qandaı ósıet aıtty eken?
Azamatpen dos bol, jan jaryńmen, bilimdimin dos bol dedi. Iaǵnı dosty tańdaı bil, kez - kelgen adammen dos bolýǵa bolmaıdy deıdi. Al osy dostyq týraly qandaı maqal - mátel bilesińder? Syrym batyr týraly taǵy qandaı ańyz, sheshendik sózder bilesińder?
Raýan «Ataǵa qarap ul sóılegennen bez, anaǵa qarap qyz sóılegennen bez.
Osy eki maqal tóńireginde sóz talastyryp kóreıik.
Áıgerim - Aıdana.
Eki maqal da oryndy jerinde aıtylsa óziniń durys sheshimin tabady. Ekeýiniki de durys. Paıǵambardan: eń birinshi kimdi syılaý kerek?- degende, «Anańdy»- dep jaýap bergen eken. Demek ata - analaryńdy syılaý, eń áýeli óz - ózińdi, bir - birińdi syılaýlaryń kerek. Bir úıde nesheýsiń? Bir birińe qonaqsyń - degen. Adam máńgilik ómir súrmeıdi. Osy qysqa ómirde bar adammen syılasqanǵa eshteńe de jetpeıdi
- Endi taqtaǵa tegis nazar aýdaraıyq.
1. Mynaý - aǵashtyń túbiri. Sheshendiktiń tamyry tereńde jatyr, Sonymen qandaı sheshenderdi bilesińder? ( Qazbek, Áıteke, Maıky bı, Tóle bı, Abaı)
Abaıdyń sheshendigin qalaı dálelder ediń? 45 qarasózi arqyly.
2. Mynaý - aǵashtyń dińi. Sheshendiktiń dińi myqty bolý úshin:
* Adam sóılemes buryn tyńdaýshysyn bilip alý kerek.
*Ortaǵa ne úshin shyqqanyńdy bilý kerek.
*Sóıleıtin sózińniń taqyrybyn bilýiń kerek.
3. Sheshen bolý úshin adamda qandaı qasıet bolýy kerek?
1. tapqyr 2. tárbıeli 3. ójet 4. aqyldy 5. aqyn t. b
4. a) Aqyldy bolý úshin ne isteý kerek?
Sabaqty jaqsy oqý.
á) Qandaı adam ójet bolady?
Shynshyl
b) Tapqyrlyq kózi - izdený, ádebı kitaptardy kóp oqý, úlkendermen kóp áńgimelesý, kóp tyńdaý.
v) Tárbıeli bolý úshin ne qajet? Ata - ana, ustazdardy syılaý, tárbıesin alý. Tek jaqsylyq jasaý, jaqsylyq oılaý.
g) Aqyn bolý úshin? Aqyn bop adam týýy múmkin. Muny týma talant deıdi. Biraq uıqasyn taýyp talaptanýǵa bolady.
Mine, kóz aldymyzdaǵy kishkene qaraǵash gúldenip ósip, úlken báıterekke aınaldy. Sender de osy asyl qasıetterdi boılaryńa sińirseńder, óskende úlken azamat, eń bastysy naǵyz adam bolasyńdar.
- Ia qudaıym bala berseń dana ber degen eken bir danyshpan. Sol sıaqty aqyldy, dana bolyp ósińder.
Sheshendiktiń taǵy bir tarmaǵy - maqal - mátelder.
Meniń suraǵyma kim maqalmen jaýap beredi eken?
1. Sıyrdyń súti qaı jerinde?(Sıyrdyń súti tilinde) Ne sıpaǵandy bilmeıdi? ( Sıyr sıpaǵandy bilmeıdi) Qandaı bala súıkimdi? (Kúlsheli bala súıkimdi)
Qorytyndy: «Barlyq qazyna babalardyń danalyq sózderinde, ár halyq ózderiniń asyl muralaryn baǵalamaı, álemdik mádenıetke jete almaıdy»- degen eken ǵulama jazýshy M. Áýezov. Sóz qudiretiniń mánin túsinip, ádemi de ádepti sóıleý - búgingi kúnniń talaby. «Óner aldy – qyzyl til» dep uqqan ata babamyz «Ot aýyz, oraq tildi» neler dilmár sheshenderdiń ósıet sózderin, taban astynda taqpaqtap aıtqan aqyl - naqylǵa toly tolǵaý, termelerin áldeneshe ǵasyrlar boıy jadynda saqtap, keıingi urpaǵyna mıras etken.
Baǵalaý:
Úıge: Oıtolǵaý.
You Might Also Like
-
Taqyryby: «Ustazym, ózińmenen maqtanamyn» (ádebı-sazdy kesh)
