InfoHub Logo

Orta bilimdi qalaı teńdeı etip, bilim sapasyn qalaı arttyrýǵa bolady? Álem elderiniń bul turǵyda tájirıbesi qalaı? Osy suraqtarǵa QR Bilim jáne ǵylym mınıstrligine qarasty «Aqparattyq-taldaý ortalyǵy» qarastyryp kórgen eken. Sony nazarlaryńyzǵa usynamyz.

Bilim berýdegi teńdik degen ne jáne bul ne úshin qajet? 2015 jylǵy 25 qyrkúıekte Nú-Iork qalasynda BUU Bas Assambleıasynda turaqty damýdyń jańa maqsattary qabyldandy, olar dúnıejúzi jahandyq damýynyń negizgi baǵyttaryn belgiledi. Solardyń biri – jalpyǵa ortaq jáne ádil sapaly bilim berýdi, ári barlyǵyna arnalǵan ómir boıyna oqytýdy qamtamasyz etý.

Álemdik qaýymdastyqta bilim berýdegi teńdikti qamtamasyz etý – jaı ǵana uran emes. Jahandaný, damýshy jáne damyǵan elderdiń arasyndaǵy shekaralardy joıý keń aýqymdy kóshi-qon qozǵalysyna ákeledi.

Ekonomıkalyq damýdyń qarqynyn jedeldetý halyqtyń polárızasıasyn jáne stratıfıkasıasyn kúsheıtti. Baılar ekpindeı baıyp, kedeıler kedeılep jatyr. Jetekshi elderde bul másele damýdyń uzaq merzimdi strategıalarynyń kún tártibinde burynnan tur. EYDU múshe elderindegi san qıly zertteýler teńsizdik, ásirese bilim berý salasyndaǵy teńsizdik ádiletsiz ǵana emes, sonymen qatar áleýmettik jáne ekonomıkalyq turǵydan tıimsiz ekenin dáleldedi.

Eń basynda jetkilikti qarjylandyrmaý keıinirek áleýmettik járdemaqy tóleýge, densaýlyq saqtaýǵa jáne penıtensıarlyq júıege, salyqty kem alýǵa ákeledi. Bilim deńgeıi anaǵurlym tómen adamdardyń jumysqa ornalaspaý qaýpi bolady, olar jıirek aýyrady, olardyń jumystary anaǵurlym turaqsyz bolady, tez ózgermeli ortada ıkemdi bolý qajettiligi týyndaǵan kezde anaǵurlym kóp qıyndyqtarǵa tap bolady. Bul memleketterden qomaqty memlekettik shyǵyndardy bólýdi talap etedi.  Mysaly, Kanadada áleýmettik járdemaqy alatyndardyń 43%-y – orta mekteptiń oqý baǵdarlamasyn aıaqtamaǵandar. AQSH-ta mektep júıesinen oqýshylardyń ketýdiń quny memlekettiń JİÓ 1,6% bolatyny esepteldi.

Mekteptegi bilim berýdiń jaǵdaıy

Bilim berý sapasyndaǵy teńdikdi qamtamasyz etý arqyly ólsheýdiń áreketti quraldarynyń biri EYDU-dyń PISA halyqaralyq zertteýi bolyp tabylady. PISA-2012 nátıjeleri boıynsha Qazaqstannyń oqý úlgerimi nashar  (2-kezeńge ótpegen) 15 jastaǵy oqýshylarynyń úlesi (67,1%) EYDU elderiniń ortasha kórsetkishinen (28,4%) eki ese artyq boldy. PISA jikteýishindegi ekinshi kezeń ótpeli bolyp sanalady, oǵan qol jetkizgen oqýshylar bilimi men daǵdylaryn shynaıy ómir jaǵdaılarynda paıdalana alady. Shanhaı (5%), Gonkong (10,6%), Ońtústik  Koreıa (11,8%) jáne Sıngapýr (13,3%) sıaqty elderde oqýshylardyń tek shaǵyn bóligi ǵana matematıkalyq, jaratylystaný-ǵylymı jáne mátindi oqý saýattylyǵy boıynsha ekinshi kezeńge ótpedi. Halyqaralyq zertteýge 65 qatysýshy elderdiń arasynda Qazaqstan oqý úlgerimi nashar oqýshylardyń úlesi boıynsha 55-orynda tur.

PISA-2012 qorytyndylary boıynsha qazaqstandyq 15 jastaǵy oqýshylar EYDU elderindegi qurdastarynan matematıkadan 1,5 jylǵa, jaratylystaný-ǵylymı pánderden 2 jylǵa jáne mátindi oqýdan 2,5 jylǵa artta qalyp otyr. QR otbasynyń áleýmettik-ekonomıkalyq mártebesiniń  eń joǵarǵy jáne eń tómengi kvantılderinen shyqqan oqýshylardyń arasyndaǵy aıyrmashylyq 73 baldy quraıdy (oqýdyń shamamen 2 jyly). Sonymen qatar PISA-2012 zertteýi oqýshylardyń oqý jetistikteriniń ata-anasynyń jumys isteýine táýeldiligi anyqtady. Ákeleri ýaqytsha jumys istemeıtin Qazaqstandyq oqýshylardyń 23% nátıjeleri, ákeleri jumys isteıtin balalarǵa qaraǵanda, 21 balǵa tómen boldy. Halyqaralyq sarapshylar bul aıyrmashylyq oqýdyń 0,5 jylyna sáıkes keletinin aıtady.

Joǵaryda atalǵandy 11-synyp oqýshylarynyń UBT jáne 9-synyp oqýshylarynyń oqý jetistikterin syrttaı baǵalaýdyń (OJSB) derekteri de dáleldeıdi. Osylaısha, UBT-2016 kúshti jáne álsiz mektepterdiń aıyrmashylyǵy 61,43 baldy, OJSB-2016 46,73 baldy qurady. Aýyldyq jáne qalalyq mektep túlekteri kórsetkishteriniń alshaqtyǵy 7,95 baldy qurady. Aýyldyq oqýshylar OJSB-2016 qorytyndylary boıynsha qalalyqtardan 5,34 balǵa artta qaldy.

Bilim berý sapasyndaǵy aıyrmashylyq mektep túrlerinde de bar. Daryndy balalarǵa arnalǵan mamandandyrylǵan bilim berý uıymdarynda bilim alatyn oqýshylar jalpy bilim beretin mektepterdiń oqýshylaryna qaraǵanda OJSB-2016 anaǵurlym tabysty nátıjelerdi kórsetti (sáıkesinshe 46,95 jáne 32,24 bal). Qazaqstan bilim alýshylarynyń oqý jetistikteriniń ulttyq jáne halyqaralyq baǵalaýdyń tómen nátıjeleri erte anyqtaýdyń naqty baǵdarlamalarynyń jáne oqý úlgerimi nashar balalarǵa pedagogıkalyq qoldaýdyń bolmaýynyń, oqý jetistikteri jaqsy kóshbasylarǵa basty nazardy salýdyń saldary bolyp tabylady. Óz kezeginde kúshtilerge nazar salý barlyq oqýshylardyń nátıjelerin joǵarylatýǵa yqpal etpeıdi, kerisinshe «úzdikter» men «álsizder»  arasyndaǵy alshaqtyqty kúsheıtedi.

Joǵarǵy nátıjelerdiń qupıasy

Qytaıdyń eń iri qalasy Shanhaı matematıkalyq, mátindi oqý jáne jaratylystaný-ǵylymı saýattylyq boıynsha PISA-2012 zertteý sheńberinde kóshbasshy boldy. Halyqtyń arasynda áleýmettik-ekonomıkalyq teńsizdik joǵary qala bundaı nátıjelerge qalaı qol jetkizdi?

Sebebi álsiz mektepterdi kúshti mektepterge aınaldyrýǵa baǵyttalǵan bilim berý saıasatynda tur. Shanhaıdyń bilim berý jónindegi komısıasy bul máseleni mektepter arasyndaǵy tyǵyz yntymaqtastyq strategıasyn qoldaný arqyly sheshedi. Osylaısha, mysaly, tabysker oqý oryndarynyń dırektorlary men muǵalimderi basqarýdy, mektep mádenıetin jáne oqytý sapasyn jetildirý úshin álsiz mekteptermen yntymaqtastyq jasasady.   

Tabysker mektepter álsiz mektepterdiń kórsetkishterin jaqsartý úshin eki jylǵa qosymsha qarajat alady. Sonymen qatar, Shanhaıda oqytýdyń jáne zertteýdiń jelilik resýrsy damyǵan, ol arqyly joǵary sanaty bar muǵalimder (aǵa oqytýshylar) úzdik pedagogıkalyq ádistemelerdi ázirlep, búkil qalaǵa taratady. Dırektorlar men muǵalimder oqý úlgerimi nashar oqýshylarǵa jáne qolaısyz otbasylardan shyqqan balalarǵa kómek kórsetýdi uıymdastyrmasa, mansaby joǵarylamaıdy.

10 jyldan astam ýaqyt ishinde álsiz mektepter óz kórsetkishterin aıtarlyqtaı jaqsartyp, qytaı qalasynyń PISA-2012 zertteýindegi joǵary kórsetkishterge qol jetkizýine yqpal etti.    

Ontarıoda (Kanada) 2006 jyldan beri matematıkadan, mátindi oqýdan jáne jazýdan nátıjeleri tómen oqýshylardy (3 jáne 6-synyp) qoldaýdy qarastyratyn jekelegen baǵdarlama jumys isteıdi. Bul baǵdarlamanyń qarajaty muǵalimderdiń kásiptik damýy, oqýshylarǵa jáne repetıtorlarǵa saýattylyqty ashý jáne esepteýge arnalǵan qosymsha oqytý resýrstaryn satyp alý úshin paıdalanylady. 3 jáne 6-synyp oqýshylaryn baǵalaý nátıjeleri boıynsha 75%-dan az oqýshysy standarttarǵa sáıkes kelgen 1 100-nan astam mektep qarjylandyryldy. Segiz jyldyń ishinde bundaı mektepterdiń sany oqý úlgeriminiń aıtarlyqtaı úrdisimen úshten eki bólikke  - 19%-dan 6%-ǵa deıin qysqardy.

AQSH-ta 2001 jyly «Birde-bir bala shette qalmaý kerek»  zańnamalyq akty qabyldandy.  Mektepterdiń akademıalyq jetistikteri týraly jyl saıynǵy esepterdiń nátıjeleri boıynsha álsiz mektepter toby aıqyndalady, olar oqý oryndarynyń oqý jetistikterin jaqsartý úshin arnaıy granttar alady. Alǵashqy jyly «Working in the Nation’s Lowest-Performing Schools» baǵdarlamasyna 850 mektep qatysty (mektepterdiń jalpy sanynan 0,86%), olarǵa $2 mln. deıin úshjyldyq grant berildi. Baǵdarlamanyń nátıjeleri boıynsha mektepterdiń 60%-y kórsetkishterin jaqsartty. Sonymen qatar, AQSH-tyń jekelegen shtattarynda álsiz mektepterde sabaq beretin muǵalimderdi qoldaıtyn baǵdarlamalar bar. Olarǵa tálimgerlik jáne biliktilikti arttyratyn baǵdarlamalar ótkiziledi. Matematıka pániniń jáne jaratylystaný ǵylymdarynyń sertıfıkattalǵan muǵalimderine $1800 mólsherinde aqshalaı bonýs beriledi. Qoldanystaǵy bonýstyq baǵdarlama qolaısyz aýdandardaǵy kadrlar aǵymyn 17%-ǵa qysqartty. Bul qolaısyz mektepte jumys isteýge qalǵan ár muǵalim úshin shamamen $36 myń únemdeýge múmkindik beredi.

Irlandıada 2005 jyldan beri qolaısyzdyq deńgeıi joǵary bolǵan oqý oryndarmen jumys isteýge baǵyttalǵan «Mektepterde teń mumkindikterdi qamtamasyz etý» memlekettik baǵdarlamasy jumys isteıdi. Baǵdarlama sheńberinde mektepterde qolaısyzdyq deńgeıin anyqtaıtyn standarttalǵan júıe ázirlendi. 2015-2016 oqý jyly qoldaý baǵdarlamasymen 836 mektep qamtyldy (jalpy sanynyń shamamen 20%-y). Baǵdarlamanyń onjyldyq merzimde júzege asyrylýy oqýshylardyń akademıalyq úlgeriminiń jaqsarǵanyn kórsetti.

Úzdik muǵalimder – álsiz mektepterge

Damyǵan elderde tıimdi muǵalimderdi álsiz mektepterge jumysqa tartý máselesine erekshe nazar aýdarylady.

2007 jyly AQSH-ta «Teach for all» («Bárin oqyt») uıymynyń negizi qalandy. Onyń maqsaty – dúnıejúzi boıynsha sapaly bilim alý úshin múmkindikterdi keńeıtý. Uıym ártúrli salalardyń úzdik úmitkerlerin muǵalim mamandyǵyna tartady. İritelgen úmitkerler qysqa merzimdi kýrstardan ótedi, sodan keıin álsiz mektepterde eki jyl jumys isteıdi. Qazirgi ýaqytta «Teach for all» jahandyq jeli bolyp tabylady, oǵan 35 seriktes uıym kiredi. «Teach for all» baǵdarlamasy boıynsha jumys istegen adamdardyń shamamen 50-70%-y bilim berý salasynda jumys istep qalady. Osylaısha, Perýde baǵdarlamany aıaqtaǵan 115 adamnyń 15-i qazirgi ýaqytta bilim mınıstrliginde jumys isteıdi. Lıtva túlekteriniń komandasy bilim berýdiń 10-jyldyq strategıasyn ázirleýge qatysty. Vashıngton mektepteriniń besten bir bóligin osy baǵdarlamaǵa buryn qatysqan dırektorlar basqarady.  

Avstralıada shalǵaı mektepterge muǵalimderdi tartý úshin birqatar yntalandyrmalardy usynady. Olar: 70-100% mólsherindegi turǵyn sýbsıdıalar, jol júrý shyǵyndaryn óteý jáne taýarlar men qyzmetterden shettetilýine baılanysty ótemaqy. Muǵalim kelisilgen merzimnen artyq ýaqytqa mektepte jumys isteýge qalsa, bul áleýmettik paket saqtalady.

Ońtústik Koreıada álsiz mektepterde muǵalimderge qosymsha eńbekaqy tólenedi. Muǵalimder synypta oqýshylar sany az toptarda jumys isteıdi, olardyń áriptesterine qaraǵanda, anaǵurlym az ýaqyt oqytady. Qolaısyz mektepterdegi muǵalimderdiń jumys tájirıbesi muǵalimniń mansabtyq qyzmetiniń ilgerýinde erekshe baǵalanady.

Japonıada tıimdi muǵalimderdi ár alty jyl saıyn álsiz mektepterge jumys isteýge jiberedi. Bul kásibı tájirıbeni baıytýǵa, oqytý sapasyn birizdendirýge jáne ár mekteptiń ishindegi eńbek ujymyn jandandyrýǵa múmkindik beredi. Muǵalimder sýbsıdıalar men kirispe-baǵdar berý kýrstarynan, tálimgerlik jáne kásiptik damý baǵdarlamasynan ótedi.

Osylaısha, oqýdaǵy aıyrmashylyqty qysqartatyn jáne bilim berý múmkindikterin teńestiretin álem elderiniń qarastyrylǵan strategıalary men saıasattary Qazaqstannyń bilim berý saıasatyn ázirleýde negiz bola alady.

QR Bilim men ǵylymdy damytýdyń 2019 jylǵa deıingi memlekettik baǵdarlamasynyń maqsaty – «qala-aýyl», «oqytý tili», «áleýmettik-ekonomıkalyq bedeli» turǵysynan oqýshylardyń oqý úlgerimindegi aıyrmashylyqty qysqartý. Bul maqsatty júzege asyrýdyń keń aýqymdy is-sharalarynyń biri Dúnıejúzilik banktiń «Qazaqstan Respýblıkasynyń orta bilim berýdi jańǵyrtý» atty jobasyn iske qosý bolyp tabylady. Bul joba álsiz mektepterge ataýly qoldaý kórsetýge múmkindik beredi. Tórt myń aýyldyq mektep zamanaýı mýltımedıalyq qural-jabdyqtar keshenderimen jabdyqtalatyn bolady. Barlyq aýyldyq mektepterdiń basshylary men muǵalimderi oqý úlgerimi nashar oqýshylardy oqytýdyń ádistemesin jetildirýge baǵyttalǵan baǵdarlamalar boıynsha biliktilikti arttyrady.  

Sapaly bilim berýdi usynýda teńdikke qol jetkizýge PISA zertteýindegi kórsetkishteri joǵary memleketterde qoldanylatyn negizgi mehanızmderdi engizý de yqpal etetin bolady.

Birinshi. Oqý úlgerimi nashar balalarǵa arnalǵan erte anyqtaý jáne qoldaý kórsetý júıesin engizý.

Ekinshi. Ata-analardy jáne jergilikti qaýymdy oqýshylardyń oqý múmkindikterin retteý saıasatyna tartý.

Úshinshi. Tıimdiligi joǵary muǵalimderdi tartý, damytý, qoldaý jáne ustaý, ásirese álsiz jáne qolaısyz mektepterde.

Tórtinshi. Álsiz jáne kúshti mektepter arasyndaǵy yntymaqtastyqty yntalandyrý

Besinshi. Oqý úlgerimi nashar jáne áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıy tómen otbasylardan shyqqan oqýshylardyń úlesi basym mektepterge qarjy yntalandyrmasyn usyný.