InfoHub Logo

Maımyl – prımattar otrádyna jatatyn eń joǵarǵy satydaǵy sútqorekti. Maımyldar jáne adam tárizdi maımyldar otrád tarmaǵyn quraıdy. Bular 2 topqa bólinedi. Keń tanaýly maımyldar Ońtústik jáne Ortalyq Amerıkany, al tar tanaýly maımyldar Azıa men Afrıkany mekendeıdi.

Maımyldardyń kópshiligi (jerde júretin pavıan, gorıladan basqalary) aǵashqa órmelep, butaqtan butaqqa sekirip, aǵash basynda tirshilik etedi, sondyqtan bas barmaǵy, úlken bashaıy qalǵan saýsaqtaryna qarama-qarsy bitken. Ormandy, ormandy taýly jerlerde mekendeýine baılanysty kórý, estý qabiletteri jaqsy jetilgen, ıis sezimi nashar damyǵan. Maımyldar mıynyń kólemi, salmaǵy, damý dárejesi jóninen basqa sútqorekti janýarlar arasynda joǵary satyda. Joǵarǵy satydaǵy maımyl tárizdiler taıaqty, tasty, t.b.qoregin alýǵa, jaýynan qorǵanýǵa qural retinde paıdalana alady. Maımyldardyń kóptegen minez-qulqy (renjý, qýaný, t.b.) – adamnyń minez-qulyǵyna uqsas. Maımyldar ózderi mekendeıtin aýmaqtaryn belgilep, sol jerde toptasyp ómir súredi. Kóbine aǵash butaǵy arasyna butaqty ıip kúrke salyp túneıdi. Qoregi – ósimdik jemisi, japyraǵy, gúli, tamyr jemisi, jándikter, sırek te bolsa jándikqorektiler

Maımyldar ár alýan bolady. 2016 meshin jyly bolǵandyqtan, bul maqulyqtardyń erekshe sýretteri adam boıynda qyzyǵýshylyq oıatatyny daýsyz.

Japonıanyń Honsú aralyndaǵy makakalar. Bul maımyldar ereksheligi, basqa týystaryna qaraǵanda, 30-35 gradýs sýyqta ómir súredi. Qatty qaqaǵan aıazdarda ,jyl 12 aı ystyq bop turatyn kólshikterge shomylyp, jan saqtaıdy.

Gelad - qoı men maımyl arasyndaǵy erekshe janýar. Maımyldyń bul túri- prımattar arasyndaǵy tek shóppen qorektenetin jalǵyz túr. Ǵalymdardyń taǵy bir baıqaǵan erekshelik - geladtar qasqyrdan korykpaıdy.

Maımyldyń bul túri- shımpanzeler týysqany bonobo dep atalady. Shımpanzeden óziniń bákene boıymen jáne aıaǵynyń uzyndyǵymen erekshelenedi. Degenmen, bonobolar óziniń túr-álpetimen emes, ózara janjaldardy jynystyq qatynas arqyly sheshetindigImen tanymal.

2009-2011 jyldary Ońtústik Afrıkanyń Keıptaýn qalasynda babýınder óziniń terrorlyq áreketimen kózge tústi. Negizinde, babýın - kishkene maımyldardan sanalmaıdy. Urlyqy áreketteri arqyly, jurttyń mazasyn jıi alady. Janýarlar qylmystyq áleminde ózindik orny bar.

Ondaǵan jyldar boıy Barselona zoobaǵynyń tumaryna aınalǵan - ataqty aq gorıla. Bul adamdarǵa tanymal  maımyl sonaý 1966 jyly torǵa jerlestirilgen. ataýyna ıe bolǵan bul maımyl 2001 jyly qaterli isikke shaldyǵýǵa baılanysty, ıne arqyly jer jastandyryldy.

Gıbraltar magotalary evropalyqtarǵa jaqsy tanys. Tipti, aǵylshyndar arasynda bul meshinder jaıly ańyzdar qalyptasqan. Gıbraltar jartasynda magotalar ómir súrýimen, Brıtanıa ımperıasy eshqashan kulamaıdy,- syndy alyp-qashpa áńgimeler áli kúnge sheıin halyq arasynda saqtalǵan.

Ońtústik jáne ortalyq Qytaı klımaty sýbtropıkalyq bolyp sanalady, bul aımaqtyń qysy jumsaq. Sol sebepti, Roksolana Pıgatrıks ataýyna ıe bolǵan bul maımyldar osynda meken etedi. Qytaılyqtar muny qarapaıym tilmen "qar maımyly" dep te ataıdy. Roksolana aty ataqty qolbasshy Súleımen sultannyń jary Anastasıa Lısovskaıanyń(Roksolana) qurmetine berilgen. Sebebi, bul meshinder hanshaıym sıaqty  támpish muryndy.

Desek te, qazaqtardyń paıymdaýynsha, meshin – jaısyz jyl. Bul jyly búlinshilik, sátsizdikter men jaısyz oqıǵalardyń kóp bolýy múmkin. Sol sebepti ,qazaqtar meshin jylynan qorqady. 1920 jyly qazaq dalasynda kóp mal qyrylyp, bul jyl «Tas meshin» dep ataldy. 1931-32 jyldarǵy alapat ashtyq ta meshin jylyna sáıkes keldi. Aq Orda handyǵy 1428 – meshin jyly qulady. Esesine, meshin jyly (1680) Táýke han taqqa otyryp, el bıledi.

 

---