InfoHub Logo

Poves

Prolog ornyna

Jýrnalıs atym bolǵan soń Tán-SHanǵa jıi-jıi baryp turatyn edim. Budan jyl jarym buryn kóktemniń bir kúni meni redaksıaǵa sýyt shaqyryp qaldy. Tán-SHannyń oblys ortalyǵy Narynda júrgem. Avtostansıaǵa jetip kelsem, meniń aldymda ǵana avtobýstyń ketip qalmasy bar ma. Kelesi reısti tabandatqan bes saǵat boıy kútý kerek. Jolshybaı bir mashınaǵa minip ketýge qam jeýden basqa laj qalmady. Júgirip qalanyń syrtyndaǵy tas jolǵa shyqtym.

Joldyń burylysyndaǵy benzokoklonkanyń janynda bir júk mashınasy tur, shoferdiń mashınaǵa maı quıyp bolǵan beti eken. Qýanyp kettim. Kabınanyń áıneginde Sovet Odaǵy «34» degen halyqaralyq reıstiń belgisi bar. Mashına Qytaıdan keledi. Syrtqy elmen baılanys jolynyń avtobazasyna, Rybachege bara jatyr. Al so jaqtan Frýnzege qaraı júrý ońaı.

— Siz qazir júresiz be? Rybachege deıin ala ketińizshi! — dep ótindim shoferdan.

— Joq, aǵaı, ákete almaımyn, — dep baısaldy únmen til qatty.

— Qaıtsem eken! Tyǵyl-taıań jumysym bar edi. Frýnzege shaqyryp jatqany.

Shofer maǵan taǵy da túksıe qarady.

— Túsinip turmyn. Biraq, ókpeleı kórmeńiz, aǵaı. Jan balasyn almaıym.

Qaıran qaldym. Kabına bolsa bos. Ala salsa nesi ketedi? Eki ókpemdi qolyma alyp jetkenimdi, asyǵys ekenimdi kórip tur.

— Jýrnalıs edim. Óte asyǵyspyn. Qansha kerek bolsa da tóleıin...

— Áńgime aqshada turǵan joq, aǵaı! — Shofer sózimdi short bólip jiberip, balondy ashýlana bir tepti. — Kelesi joly aqysyz-pulsyz-aq aparaıyn. Al qazir bolmaıdy. Renjı kórmeńiz. Talaı mashına keledi áli. Qaı-qaısysy da ala keter. Al men almaıym...

Jolshybaı kabınaǵa mingizip alatyn adamy bolar dep oılap:

— Al, kýzovyna she? — dedim.

— Báribir. Keshire kórińiz, aǵaı.

Shofer saǵatyna qarady da, asyǵa bastady.

Ábden amalym quryp, ıyǵymdy qıqań etkizdim de, benzın quıýshy mosqal orys áıeline tańyrqaı qaradym. Ol býdkanyń terezesinen bizdi qalt etpeı baǵyp tur eken. Basyn shaıqady. «Qaıtesiz, tynyshyn almaı-aq qoıyńyz», — dep turǵandaı. Ǵajap.

Shofer kabınaǵa kirip, tutanbaǵan papırosyn tisteı-misteı motoryna ot aldyrdy.

Ózi áli jas, otyzdar shamasynda, eńkishteý, uzyn boıly. Rúldiń dóńgelegin qysyp ustaǵan álýetti qoldary sharshap syǵyraıǵan muńdy kózderi áli kúnge deıin esimde. Attanardyń aldynda alaqanymen betin sıpap, bir túrli aýyr kúrsinip, ilgeride, taý ishine shubalyp jatqan jolǵa úreılene kóz tikti. Mashına zymyrap ala jóneldi.

Tán-SHan shoferlary susty kóringenimen, oryn bolsa, meselińdi qaıtarmaıdy, aparyp tastaıdy. Al bul joly bir tuıyq, qyńyr shofer tap bolǵany.

Benzın quıýshy áıel býdkadan shyqty. Sirá, meni jubatqysy kelgen bolý kerek.

— Renjimeńiz, qazir siz de ketesiz.

— Asyǵyp turǵanym ǵoı, áıtpese! — dep mińgirledim muńaıyp.

— Solaı bolǵan soń endi...

— Ne bolyp edi?

— Jaı, ánsheıin! — ol áldekimdi aıaǵandaı qolyn enjar sermedi de, shlangini kolonkaǵa ilip jatyp, kúrsinip qoıdy. — Ol bir uzaq hıkaıa... Úndegen joqpyn.

— Qusa bop júr ǵoı jigit... bir kezde osynda, bazada turǵan edi.

Benzın quıýshynyń áńgimesin aıaǵyna deıin tyńdaı almadym. İlgeri qaraı bara jatqan bir «Pobeda» kele qaldy.

Biz júk mashınasyn birtalaı ýaqyttan soń, Dolan asýyna taqaı bergende ǵana qýyp jettik. Júk mashınasy tym qatty júrip keledi eken. Tán-SHannyń kópti kórgen kánigi shoferlarynyń ózderine de bulaı júrý lázim emes. Tipti bultarys-bultarystarla da júrisin báseńdetpeı, quzjartastardyń arasymen yshqyna gúrildep aǵyp ótedi mashına. Qıqań etip órge shyǵady da, eńiske qaraı quldılaı jóneledi. Sodan soń ústine japqan brezentiniń etegi kýzovtyń jıegin soǵyp dalpyldap taǵy da shyǵa keledi aldyńnan.

Áıtse de, «Pobeda» qoımady. Biz basyp oza bastadyq. Óler-tirilerine qaramaı, qaıda quıǵytyp barady bul, ne qylǵan júrek jutqan jan degendeı burylyp qarap óttim. Sóıtkenshe bolmady, burshaq aralas jańbyr quıyp ketti. Bizdiń asýda bul aıaq astynan bola salady. Jańbyr men burshaq aıqyshuıqysh aıǵyzdaǵan áınekten shoferdyń surlanǵan susty júzin kórip qaldym. Papırosyn qushtarlana tistep alǵan. Qoly tynym tappaı, rúldiń dóńgelegin shyr kóbelek aınaldyrady. Kabınada da, kýzovta da jan balasy joq. Osy bir oıda joqta kezdesýden soń, kóp ýaqyt ótpeı-aq meni Qyrǵyzstannyń tústigine, Osh oblysyna komandırovkaǵa jiberdi. Jýrnalıserdiń asyǵypúsikpeı júretin kúni bar ma. Keshkisin, dál poezd júrgeli jatqanda ǵana jan ushyryp jettim vokzalǵa. Qarǵyp minip, kýpege kirdim. Terezege qarap otyrǵan jolaýshyny birazdan soń, baryp qana baıqadym. Sirá, bul kýpege endi ekeýmizden basqa eshkim kelmeıtin bolsa kerek. Jolaýshy basyn áınekke súıegen qalpynda otyr. Burylyp qarar emes. Áınekten syrtqa kóz salǵandaı nemese qalyń oıǵa batqadaı.

Poezd júrisin údete tústi. Radıodan mýzyka estildi. Qomyzdyń tanys sazy. Qyrǵyzdardyń osynaý klasıkalyq kúıi keshqurym sardalada kele jatqan jalǵyz atty jolaýshynyń jyryndaı bop elesteıdi maǵan. Jol alys, mıdaı dala. At ústinde kele jatyp oı oılaýǵa da, qońyrlatyp án salýǵa da bolady. Ózge emes, janyńdy jyrǵa qosasyń. Aıdalada kele jatyp, at tuıaǵynyń dúbirine qosa japa-jalǵyz án salǵan adamda oı bolýshy ma edi táıir. Tastaq, qumdaýyt aryqty jylap aqqan sý syldyryndaı ishek baıaý ǵana yzyńdaıdy. Kóp keshikpeı taýdan asyp kún bataryn, jer betine qońyr salqyn lep tararyn, qoshqyl tartqan jol boıyndaǵy sarǵysh seleý men kókshil jýsan ústindegi shańyn silkip, baıaý ǵana terbelerin jyr ǵyp shretedi qomyz. Jolaýshynyń ánin tyńdap sar dala da oıǵa shomady, jolaýshyǵa qosylyp o da ándete bastaıdy...

Bálkim, qazir biz poezben júıtkip kele jatqan jermen bir kezde jalǵyz atty jolaýshy júrip ótken bolar... sol shaqta da dál qazirgideı órtenip, birte-birte kúlgin sarǵysh tartyp kókjıekten asyp kún de batqan shyǵar, qarly shyńdar da kúnniń sońǵy nuryna bólenip, sodan soń kúńgirt tartyp munartqan bolar.

Baý-baqsha, júzimdikter, qoshqyl jasyl tartqan júgeri alqaby terezeden krine túsip, par atty bireshke kóldeneń jolmen zyrlap keledi. Mine, shlagbaýmnyń qasyn kelip toqtady. Ústinde ońyp ketken jyrymjyrym maıkasy bar, balaǵyn tizesinen joǵary túrinip alǵan, kún qaqty bolǵan bala bireshkede tizerlep túregep otyr. Poezǵa qyzyǵa qarap, kúlimsirep qoıady, áldekimge qol bulǵaıdy.

Qomyz sazy poezd júrisiniń yrǵaǵyna qosylady. At tuıaǵynyń ornyna rels jigine tıip dońǵalaq sart-surt etedi. Meniń kórshim kishkene stolǵa súıenip áli otyr. Terezeden kóz alar emes. Jalǵyz atty jolaýshynyń ánin ishteı, únsiz ol da aıtyp otyrǵan tárizdi maǵan. Kóńilsiz be, álde oıǵa batyp otyr ma, áıteýir júzinde bir qaıaý, basylmaǵan qaıǵy taby bar. Ózimen-ózi bolyp otyryp, qasyndaǵy meni baıqaǵan da joq. Túr-túsin jaqsylap qaap alýǵa tyrystym. Iapyr-aý, osy adamdy qaıda kórip edim? Tipti, saýsaqtary salaly da, álýetti, totyqqan qolyna deıin kózge tanys.

Sonda baryp esime tústi: sonaý joly meni mashınaǵa mingizbegen shoferdyń dál ózi ǵoı. «E, jumysy bop bir jaqqa bara jatqan bolar. Jol júrisinde shoferge kim jolyqpaıdy.

Osylaısha, árqaısysymyz ózimiz ben ózimiz bolyp taǵy da birtalaı ýaqyt otyrdyq. Dala qarańǵylana bastady. Meniń joldasym temeki tartpaq boldy.

Papırosyn alyp, aýyr kúrsindi. Sodan soń baryp qana sirińke jaqty.

Basyn kóterip, maǵan tańyrqaı qarap, qyp-qyzyl bop ketti. Tanydy.

— Sálematsyz ba, aǵaı? — dedi kinály adamdaı kúlimsirep. Qol berdim.

— Bara jatqan jerińiz alys pa?

— Ia, alys! — Temeki tútinin aqyryn úrledi de, sálden keıin taǵy da til qatty. — Pamırge baram.

— Pamırge me? Onda ekeýmidiń jolymyz bir eken. Al men Oshqa baram.

— Men de so jaqqa baram.

— Tipti jaqsy, kóńildirek bolady.

— Ia, solaı bolar, — dep senimsizdeý únmen mińgirledi.

— Demalysqa barasyz ba? Álde basqa jumysqa aýystyńyz ba?

— Ia, soǵan jaqyn... Temeki tartpaısyz ba? — dedi.

Ekeýmiz de tútindi býdaqtatyp otyrmyz. Ún joq. Alǵashqyda áńgimelese qoıatyn eshteńe joq tárizdi kórindi. Meniń kórshim taǵy da oıǵa shomdy. Basyn salbyratyp jiberip otyr. Poezd júrisiniń yrǵaǵymen teńselip qoıady.

Anadaǵydan áldeqaıda ózgerip ketken tárizdi kórindi. Jaǵy sýalyp, júdegen, mańdaıyn qatarlasa úsh syzyq túsipti. Jıyrylǵan qabaǵy, júzine kúńgirt kóleńke jaıyp turǵandaı. Ol kenet qara kózin qıǵashtap maǵan qadala qarap, enjar ǵana kúlimsirep qoıdy:

— Siz ana joly maǵan qatty renjigen bolarsyz, aǵaı, á?

— Qashan? Esime túsire almaı turmyn? — Meniń aldymda qysylmaı-aq qoısyn dedim ony. Rasyn aıtqanda, búlinip qalǵan eshteńe de joq edi. Biraq ol maǵan qaltqysyz qadala qarap qalypty. Moıyndaýǵa týra keldi. — E, ana joly ma... Túk te emes. Men umytyp ta ketippin. Onda turǵan ne bar. Jol ústinde ne bolmaıdy. Sony áli umytpaı júrsiz be?

— Basqa ýaqytta bolsa, bálkim, umytar edim. Al ol kúngini joq...

— Ne bolyp edi? Avarıa emes qoı, áıteýir? — dep suradym onyń mashınany qutyrtyp aıdaǵany esime túsip.

— Qalaı desem eken, avarıa bolmaýyn bolǵan joq! — dedi ol aýzyna sóz túspeı. Sodan soń qarqyldap kúldi: — Al qazir bar ǵoı, mashınamen qaıda apar deseńiz de aarar edim. Biraq endi ózim de jolaýshymyn...

— Oqasy joq, at baspaıym degen jerin úsh ret basady. Kim biledi, jol ústinde taǵy da kez bolarmyz...

— Árıne, endi kezdese qalsaq, kabınaǵa ózim súırep kirgizem!

— Sóıtip, kelistik qoı? — dep qaljyńdadym.

— Ýáde berem, aǵaı! — dedi ol kóńildenip.

— Al sol joly meni mashınaǵa nege mingizbediń?

— Nege deısiz be? — dedi ol julyp alǵandaı. Birden túnerip ketti.

Papırostyń tútinin qushyrlana býdaqtatyp, tómen qarap únsiz otyr. Muny suraý aǵat bolǵanyn sezdim de, áńgimeniń betin basqa jaqqa burýǵa tyrystym. Asyqqanda aýyzǵa sóz túsýshi me edi. Ol temekiniń qaldyǵyn sóndirdi de, zorǵa dep baryp til qatty:

— Mingize almadym... Ulymdy qydyrtyp edim...

— Ulymdy? — Men tań qaldym. — Úlken be ol ózi?

— Joq! — Ol kúlimsirep, kózi jaınap, jyly ushyraı bastady. — Tentek, áli beske jańa ǵana shyqty.

— Nemene, ol jol boıynda ma edi?

— Ia, asýda.

— Al, sodan soń? — Men túk te uqpadym. Uly onda qaıdan júr jáne onda qandaı qatysy bar?

— Bylaı edi, túsinip otyrsyz ba... Qalaı desem eken sizge... — Ol mańdaıyn shyp-shyp shyqqan terdi súrtip, taǵy da temeki tartty. Qobaljyǵan kóńilin basyp, meniń betime týra, qadala qarady.

Óz taǵdyry jaıyndaǵy shoferdiń áńgimesin men osylaı estidim. Ol óz ómirin eshkimge de, ásirese, men sıaqty jýrnalıske áńgime etip aıtpaǵan bolar edi dep oılaımyn. Onyń kóldeneń kók attyǵa syr aqtara bermeıtin minezin men keıin baryp bildim. Biraq bastan keshken oqıǵany onyń sol kúıinde aıtpaı jasyryp qalýy múmkin emes edi. Áıtpese, Tán-SHan jolynda ekeýmizdiń aramyzda bolǵan oqıǵanyń syryn uǵa almaǵan da bolar edim.

Alda ýaqyt áli kóp. Poezd Oshqa deıin eki táýlik boıy júredi. Ony asyqtyrmadym. Árneni surap sózin de bólgem joq. Adamnyń ótken oqıǵany taǵy da bastan keshirgendeı bop, keıde sózin aıaqtamaı qalyp, oıǵa shomyp otyryp áńgime shertkenine ne jetsin. Biraq, ózime-ózim zorǵa dep qana ıe bolyp, onyń áńgimesine áreń kılikpeı otyrdym. Óıtkeni, onyń óz basyn bilmesem de, onymen dámdes bolǵan, biraq ol syryna jete qanyq emes jandar jaıynda biletin bolyp shyqtym. Bul ne kezdeısoq shyǵar nemese gazetshi retinde jer betin sharlap júrýime baılanysty bolar. Men onyń áńgimesin jalǵastyryp, tolyqtyryp, ózine beımaǵlum kóp jaıdy uǵyndyra (bul povestiń ekinshi áńgimesinde aıtylady) alatyn edim. Biraq men shoferdiń áńgimesin bastan-aıaq tyńdap alǵan soń baryp sóıtýge bekindim. Al aqyry bul oıymnan da qaıttym, eshteńe aıtpadym. Osymnyń ózi jón dep bilem. Nege deısiz ǵoı? Munyń syryn keıinirek, aqyr aıaǵynda ashsam deımin.

Negizi jeliden shyǵyńqyrap ketkesin taǵy da bir jáıtti qosa aıtaıyn...

Bálkim, oqýshy «Qos áńgimeden quralǵan poves» degen oqshaý jaıǵa kóńil aýdarǵan bolar. Ia, dál osylaı. Bul avtordyń erikken ermegi de emes. Qajet bolsa, ádebı shyǵarmany bólimge, taraý-taraýǵa jiktep jatpaı ma? Al áńgime bolsa óz aldyna derbes shyǵarma. Biraq gáp formada emes. Ony aıtaıyn dep otyrǵam joq.

«Ol bir uzaq hıkaıa» degeni bar emes pe edi benzın quıýshy áıeldiń. Rasynda da, men aıtqaly otyrǵan hıkaıa edáýir uzaq jáne bálkim, tipti ózgeshe de bolar. Bul jaıyna avtor atynan baıandap shaǵyn poves jazyp qoıyp em. Iaǵnı, adamdardyń minez-qulqyn, oqıǵalardy kóldeneń kózben baıandap otyrǵandaı sýrettedim. Sóıtip beınelengen ómir shyndyǵyna avtor retinde ózim de aralastym. Oqyp shyq dep povesti joldastaryma berip em, ókpe-naz ben daý-damaıdyń astynda qaldym. Árkim ár túrli pikir aıtty. Bireýler avtordyń óz keıipkerine degen qatynasy osylaı bolýǵa tıis, seniki jón dedi. Al endi bireýler seniki durys emes dep, avtordy jerden alyp, jerden saldy, basqasha jazý kerek edi dep sanady. Povestiń aıaǵy olardyń jynyn ásirese keltirdi. Sóıtip, olar bar jaıda daýlasty. Adamgershilik jaıyn, keıipkerlerdiń is-áreketin talqyǵa saldy. Biri qostasa, biri aza boıy tik turyp, qarsy shyqty. Al biraq jurt ózderiniń ómirge degen jeke kózqarasynan týǵan talaptaryn, beıne bir bári de avtordyń yqtıarymen bolyp jatqandaı, avtorǵa, ıaǵnı, maǵan tańdy. Joldastarmynyń qaısysy qanshalyqty durys ekenin anyqtap jatar jaıym joq. Biraq uzaq tolǵanyp kelip, ómirde qalaı kórsem, povesti solaı jazam dep túıdim. Men ony eki adamnyń aýzynan estidim. Sondyqtan da poves qos áńgimeden bas qurady. Bul — eki birdeı adamnyń syry. Men tek estigenimdi ǵana jetkizdim. Al endi qaharmandardyń ózderi ban etsin.

I. Shoferdiń áńgimesi

...Bári de kútpegen jerden bastaldy. Armıada motorly bólimde bolǵan jerimnen jańa ǵana qaıtyp oralǵan betim. Oǵan deıin de on jyldyqty bitirip, shofer bop istegem. Ózim bolsam balalar úıinde óskem. Dosym Álibek Jantýrın ásker qatarynan menen bir jyl buryn qaıtqan. Rybachedegi avtobazada isteıtin. Salyp uryp soǵan keldim. Tán-SHanáǵa nemese Pamırge barý Álibek ekeýmizdiń qashanǵa armanymyz bolatyn. Meni avtobazada jaqsy qarsy aldy. Jataqhanaǵa jaıǵastyrdy. Jap-jańa mashına berdi. maıysqan bir jeri joq. Shynymdy aıtaıyn adamnan kem kórgenim joq ony. Motory da kúshti. Mashınam-aq. Ras, júkti onsha kóp ala bermeımiz. Joldyń qandaı ekenin ózińiz de bilesiz. Tán-SHan dúnıedegi eń bıik avtotrassalardyń biri. Shatqaldar men tóbeler, asqar asýlar attaǵan saıyn aldyńnan shyǵady. Taýda ne kóp, sý kóp. Biraq sonda da, sol sýdy ózińmen birge ala júresiń. Kýzovtyń aldyńǵa jaqtaǵy shegelegen buryshyna aıshyq aǵashty, bálkim, baıqaǵan da bolarsyz. Soǵan ilýli bulǵańdaǵan kamerada sý bar. Óıtkeni, uzaq jolda motor qatty qyzady. Baıqamasań, radıator da aǵyp ketedi. Tasıtyn júgiń onsha kóp emes. Qaıtse júkti kóp tıeýge bolar eken dep alǵashqyda men de árneni oılap, basymdy ábden atyrǵam. Biraq, eshteńe ónbedi. Taýdyń aty taý.

Áıtse de, jumysyma rızamyn. Jeri de unady. Avtobaza bolsa Ystyqkóldiń naq jaǵasynda. Sheteldik týrıser kelse-aq boldy, esteri shyǵyp kól jaǵasynda tapjylmaı sileıip qalady. «Mine, osyndaı bizdiń Ystyqkól. Myqty bolsań taýyp kór mundaı sulý kóldi», — dep ńshteı mázmeıram bop men turamyn.

Alǵashqy kezde tek bir nársege ǵana azdap kóńilim qalyp júrdi. Sentábr plenýmy ótisimen ár kolhoz qurylys jumysyna ulshyna kirisken kóktemniń bir qarbalas kezi edi. Biraq, qansha janyn salsa da, tehnıka múldem az. Bizdiń avtobazadaǵy mashınalardyń birazyn qol ushyn berýge kolhozdarǵa jiberip turady. Jańadan alynǵan shoferlardy tipti tynym bermeı aıdaıdy. Solardyń ishinde men de barmyn. Jol boıyndaǵy reıske shyǵyp, ózime-ózim kele bastasam-aq boldy, julyp aldy da, aıdap aýylǵa jiberdi. Bul mańyzdy, qajet jumys ekenin bilem, biraq shofer atym bar emes pe, mashınany aıaımyn. Qara jolda balshyqqa batyp nemese oqapqa soǵylyp kele jatqanda sol azapty ózim shekkendeı qınalam. Joldy ataı kórme. Óńiń túgil, túsińde de kórmessiń.

Bir kúni kolhozǵa bara jattym. Jańa sıyr qoraǵa dep shıfer apara jatqam. Aýyl taýdyń syrtynda. Jol taýdy bókterlep ótedi. Jol tobarsyp qalǵan. Jaqsy júrip kelem. Biraq aýylǵa jete bergende bir aryqqa túsip ketpesim bar ma. Kóktemnen beri joldyń byt-shytyn shyǵaryp, opyrypopyryp tastaǵan. Tipti, túıe bastsa, tappassyń. Árli-berli myqshańdap kórip edim — túk shyqpady. Mashına laıǵa ábden batqan. Tas keneshe jabysyp, jiberer emes. Onyń ústine yza bop júrgende rúldi qatty buryp jibersem kerek, dońǵalaq aınalmaı qaldy. Taǵy da kirdim mashınanyń astyna. Batpaqqa batyp, terlep-tepship jatyrmyn, joldy da sybap qoıam. Bireýdiń kele jatqan dybysyn estidim. Tómende jatqan maǵan rezına etigi ǵana kórinedi. Etik jaqyndap kep qarsy aldyma toqtady. Tur. Jynym kelip ketti. Nemeneg tańyrqap tur. Sırk deı me eken.

— Turma, ót shapshań, tynysymdy taryltpaı! — dep aıǵaıladym mashınanyń astynda jatyp. Sary ala bop bylǵanǵan kónetoz kóıleginiń etegin kózim shalyp qaldy. Sirá, mashınaǵa ilesip aýylǵa jetip qalǵysy kelgen kempir bolar.

— Júre ber, ájetaı! — dedim. — Men áli biraz jatam. Shydamyń jetpes... — Ol ile jaýap qatty:

— Men áje emespin.

Mazaq qylǵandaı mińgirlep aıtty. Ashýlana bastadym:

— Endi kimsiń?

— Qyzbyn.

— Qyzbysyń? — Sasyp qap etegine qaradym. Aıǵaılaǵanymdy ersi kórip, oıynǵa aınaldyrdym:

— Sulýsyń ba?

Etik typyr-typyr etip, búıirge qaraı attady. Ketýge yńǵaılandy. Mashınannyń astynan shyǵa keldim. Qarasam, qarsy aldymda náp-názik bár qyz tur. Basynda qyzyl jelek, qabaǵyn qatýlana túıgen. Iyǵyna úp-úlken penjak jamylypty. Tegi, ákesiniń penjagi bolar. Maǵan únsiz qarap tur. Sazǵa belýaryma deıin batanymdy umytyp ta ketippin.

— Oqasy joq. Sulý dese sulý ekensiń! — dep basynan aıaǵyna deıin qarap shyǵyp, jymıyp qoıdym. Ol rasynda da sulý edi. — Tek endi týflı bolsa! — dep qajyńdadym túregep jatyp.

Qyz jalt berip buryldy da, aldy-artyna qaramaı, joldy órlep tez-tez basyp jóneldi.

Munysy nesi onyń? Ókpelep qalǵany ma? Kúlki jaıyna qaldy. Esimdi jıyp, tura umtylypy qýyp jeteıin dedim de, mashınaǵa qaıtyp keldim. Aspaptardy jınaı sap, qarǵyp kabınaǵa mindim.

Mashına julqynyp, árli-berli orǵı bastady. Sol qyzdy qýyp jetsem degennen basqa oı bolǵan joq mende. Ókirip motor tur. Mashına qalsh-qalsh etedi. Biraq alǵa qaraı jyljyr emes, qaıta keıin qaraı sheginip barady. Kimge aınalǵanymdy ózim de bilmeıim. Batyp qalǵan dońǵalaqtyń zýylyna qosa:

— Jiber! Jiber deıim! Estımisiń? — dep aıǵaı saldym.

Akselatordy aıamaı-aq bastym. Mashına yńyranyp sál jyljyp bardy da, bir ǵalamat kúshpen shuńqyrdan shyǵa keldi. Qýanǵannan es qalǵan joq. Mashınany jolǵa salyp qoıa berdim de, oramalmen betimniń kirin súrtip, shashymdy sıpadym. Qyzben qatarlasa berip, mashınany kilt toqtattym.

Mundaı ójettik maǵan qaıdan bitkenin jyn bilsin — oryndyqta qısaıa berip, esikti ashyp qaldym da:

— Otyryńyz! — dep, qolymdy da mańǵazdana sozdym.

Qyz toqtamady. «Mássaǵan, bezgeldek!» — jelkemdi qasyp qalyppyn. Lepirgen kóńil sý sepkendeı basyldy. Taǵy da qýyp jettim. Bul joly ǵafý ótiinip, báıek boldym da qaldym:

— Ashýlana kórmeńiz, men jaı ánsheıin... otyryńyz! — Joq, qyz jaýap qatpady. Men basyp ozyp, mashınany jolǵa kese-kóldeneń tartyp kabınadan qarǵyp shyǵyp, júgirip oń búıirge bardym da, esikti ashqan kúıimde qolymdy almastan tura qaldym. Ol jaqyndap kelip, maǵan seziktene qarady. Mynaý ápendi qaıdan jabysty dep turǵandaı. Lám dep aýyz ashpadym. Basqa amalym da joq. Qıyla kúttim. Meni aıap ketti me, álde jaı ánsheıin be — ol basyn shaıqady da, ún-túnsiz kabınaǵa kelip kirdi.

Júrip kettik.

Áńgimeni qalaı bastasam eken dep únsiz kelem. Qyzdarmen talaı ret til qatysyp kórgem-di. Al bul joly, nege ekenin bilmeıim, taıa soǵyp, jasqana berdim. Neden bastasam eken, á? Rúldiń dóńgelegin zyr aınaldyryp, kóz qıyǵyn tastap qoıam. Ádemi qara burymy tolqyndanyp moınyna oralǵan. Penjegi ıyǵynan sýsyp túsip ketti. Shyntaǵyna ǵana iligip tur. Maǵan soqtyǵyp qalmaıyn degendeı, árirek yǵysyp otyrdy. Kózqarasy baısaldy bolǵanymen, ózi bir jaıdary jan sıaqty. Júzi jyly, ashyq. Qabaǵyn túıýge qansha oqtalsa da, túıiler emes. Ol da maǵan kóz qıyǵyn tastady. Kózine kózim túsip ketti. Jymıyp ezý tartty. Sonda baryp qana til qattym.

— Mashınanyń janyna kep nege toqtap turdyńyz? — deımin aýzyma sóz túspeı.

— Sizge járdem bereıin dep edim.

— Járdem deısiz be? — Kúlip jiberdim. — Rasynda da járdem berdińiz. Eger siz blomaǵanda — qas qaraıǵansha omalyp rotyratyn em... Ylǵı osy jolmen júresiz be?

— Ia, fermada jumys isteıim.

— Jaqsy eken! — deim máz-meıram bop. Sodan soń áńgimeniń betin buryp, ilip alǵandaı: — Jol jaqsy-aq eken! — dedim.

Sol sátte oqap mashınany laqtyryp jiberdi de, ıyǵyna ıyǵym tıip ketti. Ne isterimdi bilmeı sasyp qaldym, qyp-qyzyl bop kettim. Ol bolsa kúlip jatyr. Shydaı almaı men de qarqyldap kúlip jiberdim.

— Kolhozǵa kelgim kelmedi-aý meniń! — dep kúlki arasynda shynymdy aıttym. — Jol boıynda osyndaı járdemshi baryn bilsemshi! Ursyspaıtyn em ǵoı dıspechermen... Áı, İlıas-aı, İlıas. — Ózimdi aıtam dep túsindirem oǵan.

— Á, meniń atym Ásel...

Aýylǵa jaqyndap qaldyq. Jol jaqsaryp júre berdi. Gazdy basypbasyp qoıdym. Jel uıytqyp áınekke soǵyp, Áseldiń jelegin jelpip, shashyn jelbiretedi. Ún-túnsiz kelemiz. Janmyz jaı tapqandaı. Budan bir saǵat buryn óńiń túgil, túsińde kórmegen, al endi bir sol ǵana oıyńdy bólgen adam ıyq súıesip, dál qasyńda otyrsa, kóńiliń kóterilip, mashınany da qutyrtyp kep aıdaıdy ekensiń. Áseldiń oıynda ne baryn bálmedim, biraq, kózi jaınap, júzin jelge tosyp, kúlim qaǵady. Osylaısha aıyrylmastan, toqtamastan shetsiz-sheksiz júre berýden, bálkim, ol da bas tartpaǵan bolar ma edi? Ózimniń oıym ǵoı bul ánsheıin. Mashına aýylǵa enip, kóshe boılap keledi.

Ásel kenet abyrjyp qaldy:

— Toqtańyz, túsem men!

Mashınany toqtattym.

— Kelip qaldyńyz ba? Osynda turatyn ba edińiz?

— Joq, ol áldenege abyrjyp, shydamsyzdana tústi. — Biraq men os jerde-aq túsip qalaıyn.

— Nege? Úıińizdiń dál janyna alyp baram! — Oǵan boı bermeı ilgeri tarttym.

— Mine, keldik, — dedi Ásel aqyry, — Raqmet.

— Oqasy joq! — dep ázil-qaljyńy joq, shynymen-aq mińgirledim. Sodan soń jaı ǵana: — Erteń so jerde taǵy da batyp qalsam, járdem beresiz be? — dep qoıdym.

Ol jaýap qatyp úlgirgenshe, aýlanyń kishkentaı esigi ashyldy da, áldenege úreılengen mosqal bir áıel júgirip shyqty.

— Ásel! — dep aıqaılap qap, úndeme degendeı aýzyn basty. — Qaıda ǵana júrsiń, qudaı atqyr! Bar da kıin, Quda-qudaǵılar kep qaldy!

Ásel sasyp, ıyǵyndaǵy penjegin túsirip aldy. İle penjekti qaǵyp aldy da, qarsylaspastan sheshesiniń sońynan aıańdady. Esikke jete bere burylyp, jalt qarady. Sóıtkenshe bolmady, sart etip esik te jabyldy.

Syrtta, beldeýde, ertteýli attar turǵan, alys joldan aq kóbik bop kelgen attardy men endi baıqadym. Rúlden ustap kóterilip, moınymdy sozyp dýaldan asa kóz tastadym. Aýla ishinde, oshaq basynda qarbalasyp áıelder júr. Tútini býdaqtap, úlken jez samaýyr tur. Japannyń astynda eki birdeı kisi soıylǵan qoıdyń terisin túsirip, múshelep jatyr. Qudalarǵa degen jol-joralǵynyń bári jasalǵan. Endi men ne isteı qoıarmyn. Baryp júkti túsirý kerek.

Keshqurym avtobazaǵa qaıtyp oraldym. Mashınany jýdym da, garajǵa kirgizip qoıdym. Mashınanyń o jer-bu jerin jóndep, kópke deıin kete almadym. Búgingi oqıǵa júregime nege jaı taptyrmaıtynyn túsine almaı qoıdym. Jol boıy ózimdi birese jubatyp, birese sógýmen boldym. «Ne kerek saǵan? Netken aqymaq ediń? Kimiń edi ol seniń? Qalyńdyǵyń ba? Qaryndasyń ba? Qaraı gór, jolshybaı tap bolyp, úıine sheıin alyp barǵanǵa, beıne bir mahabbat syryn shertiskendeı bop turǵanyn. Seni tipti oıyna alǵysy da kelmeıtin shyǵar onyń. Aıyń ótip turǵan bolar. Onyń jigit bar aıttyrǵan. Al sen kimsiń? Kóldeneń kók attysyń. Sendeı shofer tolyp jatyr. Qaısybirimen tanys bola bersin... onyń ústine seniń qandaı qaqyń bar: quda túsip jatqan bireý, toı jasaıtyn da sol. Al seniń neń bar? Qoldy bir-aq siltep jaıyńa júr! Qystyrylma! Rýlińdi aınaldyra ber, jaıyńa júr!..»

Biraq bir bále boldy. Ózimdi qansha qystap kóndirmek bolsam da, umyta alar emespin sol qyzdy.

Endi mashınanyń janynda kúıbeńdep júrip qaıtem. Jatqhanaǵa barsam ba eken? Bizdiń jataqhana kóńildi-aq. Qyzyl buryshy bar. Áı, barǵym keler emes. Ońasha qlaǵym keledi. Mashınanyń shetine jantaıyp, qolymdy basymnyń astyna salyp qısaıdym. Bir jaq búıirde, mashınanyń astynda kúıbeńdep Jantaı jatyr. Bizde sondaı bir shofer bar-dy. Ol shuqyrdan moınyn sozyp qarap, mazaqtap myrs etti.

— Ne boldy saǵan, sulý jigit ? oı oılap jatsyń ba?

— Aqshany oılap jatyrmyn, — dedim. Ózin jek kórýshi em. Kesip alsa, qan shyqpaıtyn sarań bolatyn. Onyń ústine kúnshil, baryp turǵan qý. Basqalar sıaqty jataqhanada da turmaıdy. Bir áıeldiń úıinde jaldamaly páterde turady. Sol áıelge úılenem dep ýáde beripti-mis, óziniki degen úıi bolady ǵoı desetin.

Teris aınalyp kettim. Aýlanyń ishinde naýanyń janynda, áýrege túsip bizdiń jigitter júr. Bireýi kabınanyń ústine shyǵyp alypty, kezek kútip turǵan shoferǵa brandspoıttan sý sebeleıdi. Qyran-topan kúlki. Atqylaǵan sýdyń ekpini kúshti-aq, táltirekteteip jiberedi. Jigitti kabınanyń úsitnen súırep túsirmek bolysady. Al ol bolsa bılep júr. Avtomattan atqandaı arqadan soǵyp ótedi. Kepka ataýlyny ushyryp túsiredi. Bir sát sý bulqynyp aspanǵa atyldy da, kún nupryna shaǵylyp, kempirqosaqtaı tómen ıildi. Qarasam, bizdiń dıspecher Hadısha tur. Atqylaǵan sý onyń basynan ári asyp túsip quıylyp jatyr. Biraq, taısalyp, qyńar ol joq. Hadısha kóz tartaryn bilýshi edi, jigitterdiń shetinen qyryndaıtynyn da sezetin. Ol qashan da ór minez, mańynan baıqap qana ótesiń. Dál qair de aıylyn jımastan, myqty tur. Áýseleńdi kóreıin, tıisip qara degendeı. Qolyn sozyńqyrap jibergen, aýzyna túıreýishin tistegen, shashyn túırep jatyr. Kúlip qoıady. Kúmisteı jarqyldaǵan, usaq sý tamshylary basyna shashyrap ketedi. Jigitter qarqyldap kúlip, kabınanyń ústinde turǵan balany uıtqytyp qoıady:

— Josyltshy bir jonynan!

— Toǵytyp alshy!

— Názik neme ǵoı!

— Saqtan, Hadısha!

Jigittiń batyly barmady, sýdy atqylatyp oınap, jaıyna tura berdi. Onyń ornynda men bolsam, hadıshany malmandaı qyp alar em. Al Hadısha bolsa maǵan eshteme demes edi. Kúler ei de, qoıar edi. Muny maqtanyp aıtyp otyrǵam joq. Maǵan onyń ózgelerden kóri basqaraq qaraıtynyn árdaıym baıqap júrem. Menimen sóıleskende ol múlde basqa áıeldeı ózgerip, nazdanyp, jumsaryp sala beredi. Qaljyńdap tynyshyn alyp, shashyn sıapap ótkenimdi jany jaratady. Menimen urysyp, daýlasyp qalsa, sonysynyń ózi de janyma jaǵady. Meniń aıtqanym burys bolsa da, ol tez raıynan qaıtady. Ara-tura kınoǵa aparyp, qaıtarda shyǵaryp salamyn. Óıtkeni, úıi jataqhanaǵa bara jatqan jolda. Dıspecher bólmesinde otyrsa, basa kóktep kirip baram. Basqalar bolsa terezeden qarap telmirip turǵany.

Biraq dál qazir oǵan qarar shamam joq. Meıli, oınaı bersin.

Hadısha eń sońǵy túıreýishin qadap:

— Al, oıynyń qanǵan shyǵar! Qoı endi! — dep buıyra sóıledi.

— Qoıdym, dıspecher joldas! — Kabınanyń ústinde turǵan jigit qolyn shekesine aparyp taǵzym etti. Oılap tapqany sol ǵana. Jigitter kúlisip júrip, ony kabıngadan súırep túsirdi.

Hadısha garajdaǵy bizge qaraı bettedi. Jantaıdyń mashınasynyń janyna kep, áldekidi izdegendeı boldy. Meni birden baıqaǵan joq. Aramyzda garajdyń ishin bólgen tor bar edi. Jantaı shuńqyrdan moınyn sozyp:

— Sálematsyń ba, sulýym! — dep qýaqylanyp jatyr.

— Á, Jantaımysyń...

Jantaı onyń baltyryna suqtana, súısine qarady. Hadısha renjip, ıyǵyn qıqań etkizdi:

— Nemenege suqtanyp tursyń? — dep ol etiginiń tumsyǵymen Jantaıdyń ıegine aqyryn ǵana túrtip qaldy.

Basqa bireý bolsa Hadıshany ursyp, sóger me edi, álde álde ashýlanyp renjir me edi. Al mynaý bolsa, ataı kórmeńiz. Hadıga ózin súıip alǵandaı jaırańdap, shuńqyrǵa súńgidi de ketti.

Qorshaýǵa taıap kelgende Hadısha meni baıqap qaldy.

— Dem alyp jatsyń ba, İlıas?

— Ia, mamyq tósekte jatqandaımyn!

Hadısha betin torǵa tósep, qadala qarap, aqyryn ǵana kúbirledi:

— Dıspecher bólmesine kelip ketshi.

— Jaraıdy.

Hadısha ketip qaldy. Túregep, men de ketken boldym. Jantaı shuńqyrdan taǵy da basyn shyǵaryp qarady:

— Ádemi-aq qatyn emes pe! — Qolyn súrtip jatyp kózin qysyp qoıdy.

— Biraq seniń teńiń be eken! — dedim men.

Ol ashýlanar, tóbelese keter dep oılap edim. Tóbeleskendi unatpaýshy em. Biraq zyǵyrdanym qaınap ketkeni sonsha, ózimdi qoıarǵa jer tappadym.

Al Jantaıymnyń oıynda túk joq.

— Oqasy joq! — dep mińgirledi. — Tiri bolsaq kórermiz...

Dıspecher bólmesinde jan adam joq. Bul ne bále! Hadısha zym-zıa qaıda ketken? Tý syrtymnan esik jabyldy. Jalt burylǵanda Hadısha ekeýmiz betpe-bet kep, keýde túıistirip qaldyq. Ol arqasyn esikke súıep, shalqaıyp tur. Kózi kirpik astynan jalt-jult etedi. Ystyq demi betimdi sharpyp ótti. Qushaqtasa eken, súıip alsa eken dep tur. Ózime-ózim ıe bola almaı qaldym. Umtyla berip, sol sát keıin sheginip kettim. Qansha ábes bolsa da, sol sát ózimniń Áselime, sonyń naq ózine opasyzdyq jasaıtyndaı tárizdenip kettim. Munyń kisi kúlerlik ha ekendigi oıyma kirip te shyqqan joq.

— Nege shaqyrdyń? — dedim renjip.

Hadısha áli de únsiz qadala qarap tur.

— Ia, nemene? — dedim shydamym taýsylyp.

— Bilmeı tursyń ba? — dedi. Daýysy dirildep ketti. — Tipti kózińe de ilmeısiń.

Álde basqa bireýdi taýyp aldyń ba?..

Sasyp qaldym. Nege kinálaıdy ol meni? Qaıdan ǵana bilip qaldy eken?

Sol sátte terezeniń tartpasy ashyldy da, Jantaıdyń basy kórindi. Kózderi syǵyraıyp, tabalap turǵandaı. Ádeıi ańdyp kelgen. Meniń ne oılap turǵanymdy bilse etti ol.

— Dıspecher joldas, ótinemin! — dep Hadıshaǵa áldeqandaı bir qaǵazdy usynyp jatyp, tabalaǵan áýenmen daýsyn soza tústi.

Hadısha ashýmen jalt qarap, usynǵan qaǵazyn almady. Meniń betime tónip:

— Sen úshin joldamany kim almaq? Arnap shaqyrsyn dep tursyń ba? — dep renjidi.

Meni ıetrip jiberip, julqyna basyp stoldy janyna bardy.

— Má! — dedi joldama qaǵazdy usynyp jatyp.

Qaǵazdy qolyma alyp qarasam, erteńgi joldama baıaǵy kolhozǵa eken.

Júregim muzdap sala berdi: qalaı baram, ne dep baram. Ásel bolsa anaý...

Aıtpaqshy, ıosy meni nege ylǵı kolhozǵa qýady.

Shydaı almaı, shart syndym.

— Taǵy da kolhozǵa ma? Taǵy da kirpish pen kó tasımyn ba? Barmaımyn! — Joldamany stolǵa alyp urdym. — Saz keship kelgenim jeter. Basqalardy jibersin, kerek Bolsa!

— Aıqaılama! Narádyń bir aptaǵa jazylǵan. Kerek bolsa, taǵy da jiberedi! — Hadısha maǵan basý aıta bastady.

— Barmaımyn! — dedim qatqyl únmen.

Ádettegideı Hadısha kúrt ózgerip qaıtyp qaldy:

— Jaraıdy al! Bastyqtamen ózim-aq sóılesermin.

— Ol stol ústindegi joldamany qolyna aldy.

«Ia, barmaıym ǵoı? — dep oıladym, — Áseldi de endi qaıtyp kórmeıim ǵoı?» burynǵydan beter qysyldym. Nege ekenin bilmeıim, kenet sonda barý kerek dep túıdim. Eger osylaı etpesem, ómir boıy ókinip ótetinim sap ete tústi oıyma. «Meıli, ne bolsa — o bolsyn, baraıyn!»

— Jaraıdy, ápkel bermen! — joldamany julyp aldym. Jantaı terezeden:

— Aýyldaǵy meniń ájeme sálem aıta bar, — dep qaldy. Eshteńe demedim. Betaýyzdan bylshıtyp kep berer me edi ózin! Esikti sart etkizip japtym da jataqhanaǵa tarttym.

***

Kelesi kúni jolshybaı eki kózim tórt boldy. Qaıda eken ol? Tal boıyn kórip qalmas pa ekem? Qyzyl jelek jamylǵan shynarym meniń, shyraılym meniń! Qyrǵa bitken shynarym! Aıaǵynda rezına etik, ústinde ákesiniń penjegi dersiz! Túk te emes! Qandaı ekenin kórdim ǵoı ózim!..

Qalaısha oıran etti ol oıymdy, qaıtip astan-kesten etti janymdy?

Kele jatyrmyn, alaqtap jan-jaǵyma qaraı berem. Joq, kóriner emes tóbesi. Jol júrip kele jatqam joq, azap shegip kelem. Qaıda eken, qaıtip qana tabarmyn? Aýylǵa da jettim. Kóshege kirdim. Aýlasynyń tusyna jetkende júrisimdi baıaýlatyp, mashınany toqtattym. Bálkim, úıinde shyǵar? Qalaı shaqyryp alam ony? Ne demekpin sonda? Sirá, onymen dıdarlasýǵa daǵdyr jazbaǵan bolar. Gazdy basyp qalyp, júk túsiretin jaqqa tarttym. Júkti túsirip jatqanda da júregimde úmit oty sóngen joq. Qaıtarda kezdestiretin sıaqtymyn. Biraq kezdestire almadym. Burylyp ap fermaǵa qaraı tarttym. Olardyń eski fermasy aýyldan alys bir qıanda eken. Kele sala bir qyzdan jón suradym. Ásel joq, jumysqa kelgen joq dedi. «E, jol boıynda maǵan kezdesip qalmaıyn dep ádeıi jumysqa shyqpaǵan ǵoı» dep oılap, ábden mazam ketti. Salym sýǵa ketip, avtobazaǵa oraldym.

Ekinshi kúni taǵy jolǵa shyqtym. Kele jatyrmyn. Biraq ony kórem-aý degen úmit joq. Rasynda da, kimimin men onyń, aıttyryp qoıǵan bolsa, nesine mazalaımyn ol qyzdy? Biraq solaı bolar degenge sener emespin. Aýylda áli kúnge deıin syrtynan aıttyra beredi ǵoı. Gazetten talaı ret oqyǵanym bar. Biraq, odan ne paıda? Toı ótken soń dańǵyra! Uzatady da jiberedi! Qaıtyp kelý ońaı emes, qor bop ketkeni... Osyndaı oılar-aq ketpeı qoıdy kóńilimnen...

Kóktemniń tolyqsyp turǵan kezi. Taý etegindegi óńir qyzǵaldaqqa oranǵan. Osy bir nart qyzyl gúlderdi bala kúnimnen unatam. Jalań aıaq júgirip júrip, bir qushaq gúldi terip ap, Áselge aparyp berse she shirkin! Bar, taba alar ma ekensiń...

Kenetten qarap jiberip, óz kózime ózim senbedim. Ásel! Ótken joly mashınam batyp qalǵan jerde shetki bir qoıtastyń ústinde otyr. Áldekimdi kútkendeı túri bar. Jalma-jan ushyp turdy. Sasyp qap, basyndaǵy jelegin julyp ap, ýmashtaı berdi. Bul joly Áseldiń ústinde ádemi kóılek, aıaǵynda týflı. Osylaısha alys jerge bıik ókshe týflımen kelgen. Dereý mashınany toqtattym, júregim alyp-ushyp aýzyma tyǵylady.

— Sálematsyz ba, Ásel?

— Sálematsyz ba? — dedi ol solǵyn.

Kabınaǵa otyrýyna járdemdespek bolyp em, ol burylyp ap, joldy jıektep jaı basyp júre berdi. Otyrǵysy kelmegen ǵoı. Mashıany qozǵap, esikti ashtym da, oǵan erip aqyryn ǵana júrip kettim. Sodan qybyrlap kelemiz. Ol bolsa joldyń jıeginde keledi. Rúldi ustap men kelem. Ekeýmizde de ún joq. Ne dep aıtarymdy da bilmeıim. Sodan keıin:

— Keshe fermaǵa bardyńyz ba? — dep surady.

— Ia, onyń nesi bar?

— Jaı, ánsheıin. Onda barýdyń keregi joq.

— Sizdi kórgim keldi. Ol eshteńe demedi.

Al meniń esimnen qudaı qarǵaǵan qudalyqtyń jaıy keter emes. Ne bolǵanyn bilgim keledi. Suraıyn desem — tilim baılanyp qalǵandaı. Qorqa berem. Aıtar jaýabynan qorqam.

Ásel burylyp maǵan qarady.

— Ras pa?

Ásel basyn ızedi. Rúl qolymnan shyǵyp ketti.

— Toı qashan ? — dep suradym.

— Jýyrda, — dedi ol aqyryn ǵana.

Mashınany quıǵytyp basym aýǵan jaqqa ketip te qala jazdadym. Jyldamdatýdyń ornyna baıaýlatyp jiberrippin. Motor bostan-bosqa zyrlap ókire jóneldi. Ásel yrshyp ketti. Ǵafý ótine de almadym. Oǵan mursha joq edi.

— Sóıtip, endi kórispeıdi ekenbiz ǵoı.

— Qaıdan bileıin. Kórispegenimizabzal bolar.

— Al men bar ǵoı, men báribir... Ne deseń o de, janymdy shúberekke túıip izdeımin seni!

Taǵy ún-túnsiz qaldyq. Bálkim, ekeýmizdiń oıymyz bir shyǵar, biraq bólek-bólek júrip kelemiz. Aramyzda tosqaýyl bar sıaqty. Meniń oǵan qaraı jaqyndap barýyma, onyń kabınaǵa kelip otyrýyna sol bógesin jasaıtyndaı.

— Ásel! — dep qoıam. — Qashpa menen. Oralǵy bolmaspyn. Alystan qaraımyn da otyram. Ýáde etesiz be?

— Bilmeıim, bálkim...

— Otyryńyz, Ásel.

— Joq, júre berińiz. Aýyl bolsa jaqyn qaldy.

Budan soń da jol boıynda kezdesip qalyp júrdik. Ylǵı sol kútpegen jerden kezdeskendeı bolamyz. Júrisimiz de bir qalyptan aýmaıdy. Ol joldyń jıegimen júredi, men bolsam kabınadamyn. Ashý qysyp ketedi, biraq amalym ne. Qol jumsap kóndirersiń be?

Aıttyrǵan kúıeýdiń jaıyn suraǵam joq. Bir túrli yńǵaısyz, suraýǵa zaýqym da bolmady. Biraq sózine qaraǵanda ony jóndi bilmeıtinin baıqadym. Ol jigit Áseldiń sheshesiniń ilik-shatysy bolsa kerek. Taý arasynda, qıandaǵy bir orman sharýashylyǵynda turatyn kórinedi. Bularda qarsy quda bolysý salty baıaǵydan beri bar eken. «Quda myń jyldyq» degendeı qarǵa tamyrly bola bergen. Bizdiń jaqta bul saltty keremet kóredi ǵoı. Áseldi bóten bireýge beremiz degen áke-sheshesiniń oıyna da kirip shyqpaǵan. Al meniń tipti atymy ataı kórmeńiz. Kim edim men? Qaıdaǵy bir kezbe, qańǵybas shofermyn. Ózgeni qoıyp, ózim aýyz asha alarmyn ba!

So bir kúnderi Ásel tomaǵa-tuıyq bolyp ketti. Ýaıymdap, oıǵa batty da júrdi. Kúderim úzildi. Onyń keter kúni taıap qaldy. Kezdeskennen ne paıda? Biraq biz balalar qusap, sóıleskende tis jaryp, ol jaıly eshteńe demeımiz. Kezdespeýge shamamyz joq, sondyqtan kezdesemiz. Óıtpeýge dátimiz shydamaıdy. Al alda ne kútip turǵanynda sharýamyz joq.

Sóıttip júrgende attaı bes kún ótti. Erteńgisin avtobazada reıske shyǵýǵa ázirlenip jatqam. Bir joldasym kep dıspecher bólmesine shaqyrdy. Júgire jóneldim.

— Qudaıyń berdi! — dep Hadısha meni kóńildi qarsy aldy. — Seni SınSzánǵa baratyn trassaǵa aýystyrdy!

Shoshynǵannan sileıip turyp qappyn. Sınszánǵa talaı baryp qaıtqam. Tańsyq emes. Biraq sońǵy kúnderi ómir baqı kolhozǵa sapar shegetin tárizdi bop ketim em.

Qytaı sapary — birneshe kúndik jol. Áselge baryp qaıtýǵa ýaqyt qashan tabylaryn kim bilgen. Aıtpastan, kózine túsip joq bolyp ketpekpin be?

— Sen ózi renjip tursyń ba? — dedi Hadısha.

— Al kolhozǵa kim barady? — dep shydamsyzdana bastadym. — Ondaǵy jumys áli bitken joq. Hadısha ıyǵyn qıqań etkizip:

— Anada óziń barmaıym degen joq pe eń, — dedi. «Dostyǵyńa bolaıyn!» dep oıladym. Ashýym da kelip ketti.

— Onda turǵan ne bar eken? — dep oryndyqqa sylq ete tústim. Ne isterimdi bilmeı otyrmyn.

Júgire basyp Jantaı keldi. Meniń ornyma kolhozǵa sony jibermek eken. Eleń ete qaldym. Bálkim, Jantaı bara qoımas. Ondaı joldyń túsimi az. Bul qolǵa tıetin aqsha da az degen sóz. Biraq, nege ekenin bilmeıim, ol joldamaǵa bas saldy. Ózi dán razy:

— Jer shetine jiberseń meıliń, Hadısha! Aýylda baǵlan da pisip qaldy.

Álde ala keleıin be? — Meniń otyrǵanymdy kórip qaldy:

— Ǵafý ótinemin, bóget jasadym-aý deıim.

— Taıyp tur! — dep yzbyrlandym men. Basymdy da kótergem joq.

— Neǵyp otyrsyǵ, İlıas? — Hadısha ıyǵymnan ustap silkip qaldy.

— Kolhozǵa barýym kerek. Sonda jiber meni, Hadısha! — dedim.

— Esiń durys pa ózińniń. Narád joqǵ jibere almaıym, — dedi de, betime degbirsizdene qarady. — Nemenege sonsha ózgerip qaldyń?

Eshteńe degem joq. Úndemegen boıy shyǵyp kettim. Garajǵa keldim. Jantaı mazaqtap janymnan óte shyqty, soǵyp kete jazdady.

Mashınanyń janynda kúıbeńdep júrdim de aldym. Asyqpadym. Biraq eshteńe oılap tappadym. Júk tıeıtin stansıaǵa tarttym. Shiret az eken.

Joldastyrm temeki tartýǵa shaqyrsa da, kabınadan shyqqam joq. Kózimdi jumam da, oıǵa shomam. Áseldiń jol boıynda bosqa kútip júrgenin kóz aldyma elestetem. Bir kún keter, eki kún keter, úsh kún... ne dep oılar eken meni? Qorqyp, qashyp ketti der me eken?

Shiret jaqyndap qaldy. Aldymaǵy mashınaǵa júk tıeı bastady.áldeqandaı bir úp-úlken jáshikterdi kran kýzovtyń ishine túsirip jatyr. Bir sátten soń men krannyń astynda turam. «Keshire, gór meni, Ásel» — dep oılaımyn. — Keshir, qıaǵa bitken shynarym. Aıta da almaı ketip baram!» sol sátte bir oı sap ete tústi: manadan beri sonda baryp, bárin aıtyp, sonsoń nege qaıtyp kelmedim. Reıske birneshe saǵat kesh shyqsam, birdeńe búlinip keter me? Avtobazanyń bastyǵyna keıin aıtpas pa em. Bálkim, túsiner. Túsinbese, ursar da qoıar. Sógis berer. Tipti bolmasa jumystan shyǵarar. Manadan beri nege sóıtpegem! Al kettim!

Keıin shsheginbek bop motordy ot aldyrdym. Biraq artym tolǵan mashına. Sóıtkenshe aldymdaǵy júk tıelgen mashına ilgeri jyljyp ketti.

Endigi shiret meniki. Abdyrap qaldym.

— Myna kep tur! Áı, sen! — dep aıǵaılady maǵan kranshy.

Mashınam jyljyp, júk tıeıtin jerge keldi. Kran jebesin sozyp, ústime tóne tústi. Bitti, qurydym! Shetelge arnalǵan júkpen qıa basa almaısyń. Neǵyp erterek qımyldaı almaı qaldym? Jóneltýshi kisi kep, dokýmentterime tańba soǵa bastady. Burylyp artqy áınekten qarasam, kýzovtyń ústine bulǵańdap, konteıner túsip keledi eken. Tipti tónip kep qaldy.

Sol sátte jan daýsym shyqty:

— Saqtan! — Mashına koneınerdiń astynan yrǵyp shyqty. Motory sóndirilmegen edi. Artymnan aıǵas-uıǵaı, yzy-shý, ashshy sózder estilip jatty. Pysqyryp ta qaraǵam joq. Aǵash pen kómir úıindileriniń, qoımalardyń qasynan quıǵytyp óttim. Qaǵa beristegi joldarmen júıtkitip otyryp, qalanyń shetine shyqtym. Taýdyń etegindegi sar jolǵa túsken soń, rúldiń dóńgelegine jabysyp, jatyp aldym. Ol árli-berli julqynyp keledi. Astynda dóńbekship jer jatyr. Kórgen qoqaıymyz osy ǵana bolyp pa táıir.

Kóp keshikpeı Jantaıdy qıyp jettim. Basyp ozbaq bop belgi berdim. Ol kabınadan basyn jaı suǵyp qarap, tanyp qaldy. Kózi eljireıip shyǵyp barady. Netken haıýan deseńshi! Asyǵyp kele jatqan adamǵa jol berý kerek qoı. Onyń oıynda túk joq. Meni kes-kesteı túspek. Jol berer emes. Jalt berip joldyń jıegine shyqtym da, tópep qula túzben tarttym. Jantaı da údetti shabysty. Endi meni jolǵa túsirmek emes. Aıda dalada eshkim joq ekenin, júrip-turýdyń erejesin buzǵany úshin jaýap bermeıtinin bilip keledi. Dál qazir meniń qolyma túspeıtinin de biledi. Osylaısha ol jolmen, men jolsyzben yzǵytypy kelemiz. Ekeýmiz de rúlge jabysyp alǵanbyz, birbirimizge jyrtqysh ańdaı alara qaraımyz, urysyp ta qoıamyz.

— Qaıda bara jatsyń? Ne bop qaldy? — dep aıǵaılaıdy maǵan.

Men oǵan judyryǵymdy túıem. Qaıtkenmen, meniń mashınam bos qoı. Basyp ozyp, alystap kettim. Burylyp qarasam, ol sabasyna túsip, asyqpaı júrip keledi eken. Meıli, qala ber solaı jaıyńa, saıtannyń sapalaǵy.

Áseldi eshqaıdan ushyrata almadym. Aýylǵa kirip, aýlasynyń janyna kep toqtadym. Jaıaý júgirip kelgendeı entigip turmyn. Demimdi zorǵa dep alam. Aýla ishinde de, syrtta da eshkim kórinbeıdi. Tek qana beldeýde ertteýli at tur. Qaıtsem eken. Kútýge bekindim. Mashınany kórse, syrtqa shyǵar dep oıladym. Motorǵa jabysyp, birdeńeni ońdap jatqan sıaqtandym. Biraq eki kózim qaqpa jaqta. Kóp kútken jopyn: qaqpa ashyldy, Áseldiń sheshesi shyǵyp keledi. Qasynda tolyq deneli, qara saqaldy bir shal bar. Ústine eki birdeı shapan kıgen. Búlis shapan. Onyń syrtynda maqpal shapan. Qolynda yrǵaı sapty qamshy. Býsanyp, qyzara bórtken. Shaıǵa qanyp shyqsa kerek. Beldeýdiń qasyna keldi. Áseldiń sheshesi qurmet kórsetip, úzeǵgiden ustap, shaldy demep atqa otyrǵyzdy. Qudasyn attandyryp tur eken:

— Quda, dán rızamyz ózińizge, — dedi. — Al biz úshin de qam jemeńiz. Qyzymyzdan aıap qalar eshteńemiz joq. Qudaıǵa shúkir, qur qol emespiz ǵoı.

— E-e, báıbishe-aı, bir-birimizden kóńilimiz qalmas-aý, — dedi shal erge jaıǵasyp otyryp jatyp. — Qudaı balalardyń deni-qaryn saý qylsyn de. İlik-shatys bolǵanymyz jańa ma. Al, qaıyr-qosh, báıbishe. Sóıtip, juma kúni dep áýlesmtik qoı!

— Ia, juma kúni kútemiz. Sátti kún ǵoı. Jolyń bolsyn. Qudaǵıǵa sálem de.

«Jumasy nesi?» — dep oıladym. «Osy búgin qaı kún? Sársenbi ǵoı... Shynymen juma kúni alyp ketpek pe? Qap, osy bir ǵurpy qurǵyr jastardy qashanǵy qor qyla bermek?»

Shal taýǵa qaraı jortyp barady. Uzap ketkenshe Áseldiń sheshesi sońynan qarap turdy. Sosyn maǵan qaraı burylyp, jaqtyrmaı oqty kózimen oqty kózimen bir atty:

— Nemenege úıir bop aldyń osy, jigitim? — dedi. — Saǵan degen kerýen saraı joq munda.Turma bosqa! Jónel, estip turmysyń? Saǵan aıtyp turmyn. Baıqap qalǵan boldy.

— Mashınanayń synyp qalǵany! — dedim sazaryp. Mashınanyń ishine belýaryma deıin kirip kettim. Áseldi kórmeı turyp eshqaıda ketpespin dep oılap qoıam.

Sheshesi sóılep-sóılep ketip qaldy.

Túregep, tabaldyryqqa otyrdym da, temeki tarttym. Áldeqaıdan júgirip bir kishkentaı qyz kele qaldy. Bir aıaqtap sekirip, aqsańdap mashınany aıaldy da júrdi. Azdap Áselge uqsaıdy. Sińilisi emes pe eken?

— Ásel ketip qaldy, — dedi sekeńdep júrip.

— Qaıda? — deıming bas salyp. — Qaıda ketti?

— Men qaıdan bilem! Qoıa ber! — Julqynyp shyǵyp ketti de, tilin kórsetip tartyp turdy.

Mashınanyǵ aldyńǵy jaǵyndaǵy qaqpaqty sart etkizip japtym da, rúlge kep otyrdym. Qaıda baram, qaıdan izdeıim? Qaıtatyn da ýaqyt bolyp qaldy.burylyp ap keıin tarttym. İlbip qana kelem. Bozǵa shyqtym. Aryqtan óte berip toqtadym. Ne istesem eken? Oıym onǵa bólindi. Kabınadan súıretilip shyqtym da, sulaı kettim jerge. Meń-zeńmin. Áseldi de taba almadym. Reısten de qaldym. Qaıtyp barýǵa kesh. Áıteýir, bir jaýap beresiń. Bolary bolar. Oıǵa battym taǵy da. Eshteńeni kórip te, estip te jatqan joqpyn. Sol qalpymda qansha jatqanymdy bilmeıim. Tegi, uzaq jatsam kerek. Basymdy kóterdim. Mashınanyń ar jaǵyna týflı kıgen bir qyz kep toqtady. Aıaǵy kórinip tur. Ásel ǵoı? Tanı kettim. Qýanǵannan esim shyǵyp ketti. Júrelep otyrdym da qaldym. Turýǵa shamam joq.

— Ót, óte ber, ájetaı! — deımin «týflıge» mashınanyń astyna úńilip jatyp.

— Men áje emespin! — dep Ásel de oıynǵa aınaldyrdy. Bul bizdiń eń alǵash ret kezdesken jerimiz bolatyn.

— Endi kimsiń?

— Qyzbyn.

— Qyzbysyń? Sulksyń ba?

— Qara aldymen.

Ekeýmiz de kúlip jiberdik. Ushyp turyp, tura umtyldym. O da qarsy júgirdi. Betpe-bet kep turyp qaldyq. Baladaı máz bop kúlemiz.

— Naǵyz sulýsyń! — deımin men. Al ol bolsa samal terbegen jas shynardaı tolyqsıdy, jaıdary, náp-názik. Qysqa jeń kóılek kıgen. Qoltyǵynda eki kitaby bar.

— Meniń munda ekenimdi qaıdan bildiń?

— Kitaphanadan kele jatqam. Qaırasam, jol ústinde saırap mashınanyń izi jatyr.

— Qoıshy? — Bul maǵan «súıem» degen sózden de artyq edi. Tipti meniń mashınamnyń izine deıin bilse, onda Áseldiń meni oılaǵany ǵoı. Sol jaqtaǵy artqy lońǵalaqtyń balony quraý-quraý edi.

— Sosyn júgirip ala jóneldim. Nege ekenin bilmeıim, seni kútip otyrǵan shyǵar dedim!..

Qolynan aldym da:

— Otyr, Ásel, qydyraıyq, — dedim.

Ol ket ári emes. Múldem ózgerip ketken. Tipti ózimdi-ózim tanymaı qalǵandaımyn. Ýaıym, túıtkil ataýly zym-zıa boldy. Tek bir ózimiz, ózimizdiń baqytymyz, kógildir aspan, saırap jatqan jol ǵana bar bu dúnıede. Kabınany ashyp Áseldi otyrǵyzdym da, rúldi aldym qolǵa.

Tarta jóneldik. Jol boıy órlep kelemiz. Qaıda, nege bara jatqanymyz da belgisiz. Oǵan mán bergen de biz joq. Tek birimizge-birimiz qarap, qol ustasyp, osylaı qatar túzep otyrsaq bolǵany. Ásel meniń áskerı fýrajkamdy jóndep qoıdy. (Eki jyl boıy kıgen edim).

— Osylaı turǵan jarasady! — dep, nazdanyp ıyǵyma súıendi.

Mashına qyrda qustaı ushyp keledi. Dúnıe álem-tapyraq. Taý men tas ta, dala men orman da zymyrap qarsy umtylady. Júıtkip kelemiz — tentek jel óbip ótedi betimizden. Kókte kún de biz kúlgesin nuryn tógip kúlgendeı, qyzǵaldaq pen jýsannyń ıisi ańqıdy aýada — keýde kere jutamyz.

Aınaladaǵy jalǵyz molanyń kúmbezinde otyrǵan kúshigen qanaty dalbańdap usha jóneledi. Jarysqandaı joldy órlep, tómen ushyp keledi.

Qos salt atty qorqyp ketip, jalt berdi. Sodan soń jan daýystary shyǵyp aıqaı saldy.

— Á-áı, toqta! Toqtaı tur! — dep kósile shapqan attaryn qamshylap qoıady. Kim boldy eken, bilmeıim. Bálkim, Ásel aýlynyń adamdary shyǵar. Shańǵa kómilip qala berdi.

Aldymyzdan bir bireshke burylyp, jol berdi. Qyz ben jigit eken. Bizdi kórip, ıyq súıesip ushyp túregep, qol bulǵap jatty.

— Raqmet! — dep aıǵaılap jiberdim kabınadan basymdy suǵyp.

Qyrdan ótip, tas jolǵa shyqtyq. Dońǵalaq astynda asfált zý-zý etedi.

Mashına kólge qaraı bettep keledi. Joldan shuǵyl buryldym da, shoqshoq butalar men kódeni kókteı ótip, jaǵaǵa qaraı tarttym. Sýǵa tónip kep, naq jarqabaqtyń ústine toqtadyq.

Qaıran, qyrǵyz jeriniń máńgi baqı jyry bop ótken Ystyqkól. Osynaý teńiz ǵashyqtardyń án jyry men ańyzyna toly degenge kim senbes. Móldirep, qulpyryp, shalqyp jatty kók teńiz.

Kók ala bas tolqyndar birin-biri qýyp kep, sarǵysh tartqan jaǵaǵa urady. Taýdan asyp kún batyp barady, kól beti ármenirekte qyzǵylt tartyp kórinedi. Ekinshi jatqta, alysta qar jamylǵan kókshil asýlar munartady. Basyna qoshqyl qara bult úıirilip keledi.

— Qarashy, Ásel! Aqqýlardy qara! — dep aıǵaılap jiberdim.aqqýlar Ystyqkólde kúzde ǵana bolady, qystap shyǵady. Al kqktemde óte sırek ushyrasady. Teristikke ushyp bara jatqan tústik jaqtyń aqqýlary desedi, jaqsyǵa joryp jatady...

Keshki kóldiń ústinde bir top aqqý qalyqtap júr. Birese joǵary kóterilip, birese qanattaryn jaıyp jiberip.tómen qulaıdy. Áne, sýǵa qonyp, qanattarymen sý sabalaıdy. Jan-jaǵyna kópirshigen dóńgelekter serpedi.taǵy da usha jóneledi. Sodan soń qatar túzep, qanattaryn jaza samǵap alystap bara jatty. Qumqaıyr túbekke qonalqaǵa bettep barady.

Kabına ishinde kólge úńǵilip únsiz otyrmyz. Bir bátýaǵa kelgen adamdaıaq sóılep kettim:

— Sonaý jaǵadaǵy shatyrlardy kórip tursyń ba? Bizdiń avtobaza sol. Al mynaý bolsa, — kabınanyń ishin shyr aınaldyra nusqaıym, — bizdiń úı! — Ózim de kúlip jiberdim. Áseldi alyp barar jerim qaısy.

Ásel jalt qarady da, keýdeme basyn saldy. Aımalap qushaqtaıdy. Kúledi de jylaıdy. Jylaıdy da kúledi.

— Janym meniń, súıiktim meniń! Úı-jaıdyń da, sán-saltanattyń da keregi joq maǵan!tek bir tileýim — áke-sheshem eń bolmasa keıin baryp uǵynsa eken. Ómir boıy ókpelep ketei olar, bilem ǵoı... biraq, kinály me em men...

Qas qaraıyp ketti.aspandy torlap alǵan bult sý betine tónip keledi. Kól qaraýytyp, tyna qalǵan. Taý ishin elektr balqytýshylary jaılap alǵandaı. Ár tustan ar etip sónedi. Najaǵaı oınaǵaly keledi. Aqqýlar jolshybaı osynda tegin soqpaǵan eken. Taý ústinen ótkende jaýyn-shashynǵa tap bolaryn sezgen.

Kún kúrkirep, najaǵaı jarq etti. Jańbyr alaı-túleı quıdy da ketti. Kól de áıpildep, burq-sarq etedi. Teńselip jaǵaǵa soǵady. Kóktemde alǵash ret kún kúrkirep, najaǵaı oınaǵany osy edi.

Bizdiń de alǵashqy túnimiz. Kabınany, áınekti jýyp ketti aqqan sý. Qapqara bop úńireıgen kól betin appaq najaǵaı ottary osqylaıdy. Bir-birimizge tyǵylyp biz otyrmyz. Sybyrlap qana sóılesemiz. Baıqaımyn: Ásel sál úreılengendeı nemese jaýrap qalǵandaı. Ústine penjegimdi jaýyp, qysyńqyrap qushaqtaı tústim. Burynǵydan kúsheıip, eseıip ketken tárizdimin. Ózimde rsynsha jylylyq, meıir baryn, jaqyn adamyń bop, ony qyzǵyshtaı qoryp, quraq ushý degeniń bir tamasha ekenin bilgen de emes em. «Eshqashan da, eshkimge de rejitip qoımaspyn seni, shynarym!» — deımin qulaǵyna sybyrlap.

Kún tez aıyqty. Biraq dóńbekship, týlap alǵan kól tynshyr emes, tolqyn atyp jatyr. Sirkirep, jańbyr jaýyp tur. Kabınanyń qýysyndaǵy jolǵa arnalǵan radıoqabyldaǵyshty aldym. Ol kezdegi meniń bar dúnıemúlkim sol edi. Mýzyka tyńdaǵandy janym jaqsy kóredi. Sosyn da qabyldaǵyshty qaldyrmaı, birge alyp júrem. Kúıine keltirip, bir tolqyndy ustadym. Áli esimde: sol kúni keshke teatrdan «Sholpan» baletiniń translásıasyn berip jatyr eken. Sol balette jyr bop shertilgen mahabbattyń ózindeı názik te qudiretti mýzyka jotalardan, asqar taýlardan asyp kep kabına ishine quıylyp jatyr. Zal gý-gý, sartyldatyp qol soǵady, oryndaýshylardyń attaryn atap, aıqaılasady. Bálkim, balerınalardyń aıaǵynyń astyna gshúl shoqtaryn laqtyryp jatqan bolar. Biraq teatrda otyrǵandardyń eshqaısysy nóserlep quıǵan jaýynnyń astynda, býyrqanǵan tentek tasqyn jaǵasynda kabına ishinde otyryp, biz bastan keshken qýanyshty, jan tolqyndaryn sol halde bastan keshken joq shyǵar dep oılaımyn. Bul — bizdiń balet edi, ony biz ózimizdiń alǵashqy túnimide tyńdadyq. Baqytyn izdep dúnıe kezip ketken Sholpan qyzdyń taǵdyry bizdiń de júregimizdi terbedi. Al meniń Sholpanym — tań aldynda tolyqsyp týǵan juldyzym ózimmen birge, qasymda. Ol meniń ıyǵyma súıengen kúıi, tún ortasy kezinde uıyqtap ketti. Men bolsam kópke deıin tynshı almadym. Áseldiń betin aqyryn sıpap qoıam, tuńǵıyq túpsiz Ystyqkóldeı dolynyń dóńbekship, kúńirengen únine qulaq tigem.

Tańerteń avtobazaǵa keldik. Qolǵa biraz aldy meni. Biraq mynadaı qýanyshty oqıǵanyń ústinde keshirim de jasady. Sosyn júk tıeıtin krannyń asytynan tura qashqanymdy eske alyp, jigitter kópke deıin kúlip júrdi.

Qytaıǵa sapar shegýim kerek edi. Áseldi ózimmen birge ala kettim. Jolshybaı dosym Álibek Jantýrınniń úıinde qaldyramyn dep oıladym. Ol Narynnyń qasyndaǵy bazada semásymen turatyn. Shekaradan onsha alys emes. Talaı ret soqqanym bar. Álibektiń áıeli de bir jasy adam. Ózin qatty qadirleıtin edim.

Jolǵa shyqtyq. Eń aldymen jol boıyndaǵy magazınnen Áselge azdap kıim-keshek satyp aldyq. Ústinde kóılegi, qoltyǵyndaǵy kitaphananyń qos kitaby ǵana bolǵanynyn aıtyp edim ǵoı. Anaý-mynaýdan basqa ashyq gúli bar úlken sháli satyp aldyq. Tipti ornyna keldi-aq. Shyǵa bere eń mosqal shoferymyz, aqsaqalymyz Ormat ákeniń kezdese ketkeni bar emes pe. Anadaıdan maǵan toqta degendeı belgi berdi. Toqtadym. Kabınadan shyǵyp sálem beristik:

— Assalaý-máleıkúm, Ormat áke!

— Álıkúm-assalam, İlıas! Qus qondyrypsyń, baqyt qusy bolsyn! — dep kádimgideı qaıyrly bolsyn aıtyp jatyr. — Baqytty, úbirli-shúbirli bolyńdar !

— Raqmet! Qaıdan bildińiz, Ormat áke? — deımin tańdanyp.

— E-e, balam-aı, jaqsy lepes jatqan ba. Osy búkil joldyń boıynda aýyzdanaýyzdǵa tarap jatyr...

— Qaraı gór! — Burynǵydan beter tańdandym.

Jol ústinde áńgimeni soǵyp turmyz. Ormat ákeniń mashınaǵa jaqyn keler túri joq. Áselge de kóz qyryn salar emes. Des bergende, Áseldiń óziniń oıyna sap ete túspesi bar ma: oramalyn búrkenip aldy, betin de kólegeılep qoıdy. Sonda baryp Ormat áke máz bolyp, ezý tartty.

— Endi bári de ornyna keldi! — dedi ol. Mashınaǵa jaqyn kóp, Áselge qarady: Syılaǵanyna raqmet, qyzym. Sen endi bizge kelinsiń ǵoı, avtobazadaǵy aqsaqal ataýlyǵa kelinsiń. Bári de osy joldyń boıynda. Má, İlıas, kórimdik. — Jaı kórmeı, kórimdik beretin ádet bar emes pe — ol maǵan aqsha usyndy. Almasyma blomady. Ókpelep qalar edim.

Qosh aıtystyq! Ásel, oramalyn túsirgen joq. Ejelgi qyrǵyz aýlynyń saltyn saqtap, bireý kezdesse boldy, betin búrkeı qoıady. Ońasha qalǵanda máz-meıram bop kúlemiz. Oramal tartqanda burynǵydan da sulý bop kórinedi Ásel maǵan.

— Avtobazaǵa kelin bop túsken sáýlem, ash kózińdi, súıshi! — deımin.

— Qoı, aqsaqaldar kórip qalar! — deıdi de, kúlip kep, baıqatpaǵan kisi bop súıip alady betimnen.

Keıin tipti qyzyq boldy. Avtobazanyń jolda kezdesken shoferlarynyń bári de bizdi toqtatyp qoıyp quttyqtaıdy, baqytty bolýymyzǵa tilektestik bildiredi, kópshiligi jolshybaı gúl shoqtaryn terip alypty, syı-sıapattary da bar. Muny qaısy oılap tapqanyn bilmeıim. Tegi, so jerdegi orys jigitteri oılap tapqan bolar. Seloda toı bolǵanda mashınany qyzyldy-jasyldy ǵyp bezep tastaıdy ǵoı. Olar endi bizdiń mashtınamyzǵa da qyzyldy-jasyldy, alqara kók shashpaý taǵyp, jibek oramal baılap, gúl shoqtaryna bólep tastady. Alýan túrli túske enip qulpyryp ketken mashına, tipti, kúndik jerden kóz tartqan bolar. Ásel ekeýmiz máz-meırambyz. İshteı dostaryma razymyn. Dosyńdy basyńa is túskende syna deıdi. Men basyńa bayt kúni týǵanda da syna der em, dosyńdy.

Jolshybaı eń jaqyn, jan dosym Álibek Jantýrın kezdese ketti. Ol ózi menen eki jas úlken. Tórtpaq, qaýǵa bas. Salmaqty, aqyldy, onyń ústine tamasha shofer. Bazadaǵy jurttyń bir qadir tutady. Profkom ǵyp saılap qoıǵan. Maǵan ne aıtar eken dep turmyn.

Álibek bizdiń mashınaǵa únsiz qarady da, basyn shaıqady. Áseldiń janyna kep, qolyn alyp amandasty. Quttyqtap jatyr.

— Al, ápkel bermen joldama qaǵazdy! — dep buıyrdy maǵan. Bulaı qarsy alady degen oıymda joq. Túk túsinsem buıyrmasyn. Eshteńe demesten bere saldym.

Ol avtoqalamyn aldy da, joldamanyń uzyna boıyna qıǵashtap jaza bastady:

«Úılený toıynyń reısi, №167» dep joldamanyń da nomerin qoıyp qoıdy.

— Ne istep jatsyń sen? — dedim sasqalaqtap. — Dokýment emes pe bul!

— Tarıh úshin saqtalady! — dep kúldi. — Nemene býhgalterıada otyrǵandar adam emes dep oılaısyń ba? Al endi ápkeg qolyńdy! — Meni qatty qysyp qushaqtap súıip aldy. Qarqyldap kúlip jatyrmyz. Árqaısymyz óz mashınamyzǵa qaraı bet aldyq. Qaıyryla berip Álibek meni toqtatyp aldy:

— Al sonda qaıda turmaqsyńdar?

Ne isterimdi bilmeımiz degendeı úndemedim.

— Bizdiń úı mynaý dep mashınany kórsettim.

— Kabınada turmaqsyńdar ma? Bálkim, bala-shaǵany da sonda ósiretin shyǵarsyńdar?.. Bar ǵoı, bazadaǵy bizdiń kishkentaı pátersymaqqa jaıǵasyńdar, bazanyń bastyǵyna ózim aıtamyn. Al biz ózimizdiń úıge kóship kirermiz.

— Úıiń áli salynyp bitken joq qoı? — Álibek úıin Rybachege jaqyn jerde, avtobazada salyp jatqan. Qolym bosta men de baryp, qolqabys tıgizip júretinmin.

— Oqasy joq, usaq tuhúıek jumystary ǵana qaldy. Budan artyq dáme etpe, óziń bilesiń ǵoı, úıdiń jaıy ázirge qıyndaý emes pe.

— Raqmet onda! Bizge bulan artyq eshteńeniń keregi joq.

— Áıteýir, bizdikine túsińder. Qaıta oralǵan jolyńda kút meni. Men de kelip qalarmyn. Sonda áıelderimizben aqyldasyp otyryp sheshermiz! — dep Áseldi nusqap kózin qysyp qoıdy.

Ia, solaı endi áıelderimizben aqyldasyp baryp...

— Úılený saparyń qutty bolsyn! — dep aıqaılady Álibek artymyzdan.

Qyzyq-aı, osynyń ózi úılený sapary ekenin baıqamappyz-aý. Nesin aıtasyń tipti!

Báriniń yńǵaıy kele qalyp jatqanyna biz de qýanyshtymyz. Tek bir nárse kóńilime azdap qaıaý salady.

Jolshybaı bir burylysta búıirden Jantaıdyń mashınasy shyǵa keldi. Basqa bir jaqtan kele jatyr eken. Jalǵyz emes. Kabınada Hadısha otyr. Jantaı maǵan qolyn bulǵady. Kilt toqtadym. Qos mashına ıin tirese kep toqtady. Jantaı terezeden moınyn sozyp:

— Sen nemene, úılenip kele jatqandaı álem-jálem bolyp? — dedi.

— Ózi de solaı, — dedim men.

— Qoıshy-áı? — Ol senbegendeı daýsyn soza sóılep, Hadıshaǵa qarap qoıdy. Onymen de qoımaı: — Al biz bolsaq seni izdep sabylyp júrmiz! — dep salmasy bar ma!

Hadısha otyrǵan boıy qatyp qalypty. Sasyp, bop-boz bop ketken. — Sálamatsyń ba, Hadısha! — dedim jaırańdap. Ol únsiz basyn ızedi.

— Sóıtip, qasyńdaǵy qalyńdyǵyń eken ǵoı? — dedi Jantaı baıybyna endi ǵana baryp.

— Joq, áıelim, — dep qarsy daý aıttym da, Áseldi moınynan qushaqtap aldym.

— Solaı ma? — Jantaıdyń kózi áteshteı bop ketti. Qýanaryn da, qýanbasyn da bile almaı tur. — Al, quttyqtaımyn, shyn júrekten quttyqtaımyn...

— Raqmet!

Jantaı aramza kúlkige saldy:

— Eptisiń-aý óziń! Qalyńsyz alyp qashtyń ba?

— Aqymaq! — dep jiberdim, mashınany qozǵaı berip.

Ońbaǵan neme! Osyndaı jandar da bolajy-aý. Óziniń ıt terisin basyna qaptaıyndep em. Sóıtsem, aldymda sol jaqqa buryla bere ór bar eken. Qarasam, Jantaı mashınanyń janynda tur, betin súrtip jatyp, áldene dep aıqaılaıdy, Hadıshaǵa judyryǵyn túıedi. Al Hadısha bolsa jlodan shyǵa sala, bozǵa qaraı júgirip barady. Sol júgirgen boıy bardy da etpetinen qulaı ketti. Basyn qos qoldap ustap alǵan. Olardyń arasynda ne bop qalǵanyn bidmeıim. Biraq qaradaı tynyshsyzdanyp aıap kettim. Hadıshany. Áldenege ózimdi kináli sezingendeı boldym. Biraq Áselge eshteńe aıtpadym. Qýanǵan kóńilin buzbaıyn dedim.

Bir apta ótken sńo aralyq bazadaǵy buryn semásymen Álibek turǵan úıge kirdik.

Úıimiz aıadaı ǵana: senegi men eki bólme. Sondaı birneshe úı bar. Bárinde de úıli-barandy shoferlar, benzın quıýshy pýnkttiń jumysshylary turady. Úıdiń turǵan jeri jaqsy-aq, joldyń dál jıeginde. Narynnan da alys emes. Qaıtkenmen, oblys ortalyǵy ǵoı. Kınoǵa, magazınge baryp turýǵa bolady, emhanasy da bar... onyń ústine aralyq aza naǵyz jerorta. Biz kóbinese Rybache men Sınszánniń arasynda júrip turamyz. Árli-berli júrgende úıge túsip damylldaýǵa, qonalqaǵa qalýǵa bolady. Men kún saıyn derlik úıde bolyp júrdim. Tipti jolda bógelip qalsam da, túndeletip úıge jetem. Áseldiń árdaıym tynyshy ketip, kútip otyrǵany, men kelgenshe kóz ilmeıdi.

Úı ishine kerek ony-munynyń basyn quryp aldyq. Turmys ońdalyp kele jatty. Ásel jumys isteıdi dep uıǵardyq. Aýylda óskem, jumysqa úırengem dep ózi qoımady. Sóıtip júrgende, baǵymyzǵa araı ol júkti boldy. Keıin baryp bildik. Ásel bosanatyn kúni Qytaıdan qaıtyp kele jatqam. Taǵat tappaı asyǵyp kelem. Ásel Naryndaǵy áıelder bosanatyn úıde edi. Jetip kelsem — ul týypty! Qansha aıtsam da, jibermeı qoıdy Áselge. Sonda da mázbin. Mashınaǵa mindim de taý-taýdyń arasymen quıǵyta jóneldim. Ózime-ózim ıe bola almaı, zýlatyp kelem mashınany. Qystyń kúni bolatyn.

Aınalam quz-jartas, qalyń qar. Kózim buldyrap, aldym birse eqarańdap, birese aǵarańdap ketedi. Dolan asýynyń qıasyna shyǵa keldim quıǵytyp: bıik-aq, tómende qalqyp bulttar júr. Aıaq astyndaǵy taýlar ergejeıli tárizdi. Jaıshylyqta bıik-bıik kórinetin. Kabınadan sekirip túsip, qulama jardyń jıegine jetip bardym. Keýde kere dem alyp, saldym kep aıqaıǵa:

— Á-áı, asqar taýlar! Ulym bar meniń, ulym bar!

Taý silkinip ketkendeı bop kórindi. O da maǵan ún qosady, shatqaldardy sharlap kópke deıin basylmady jańǵyryq.

Balaqannyń atyn Samat qoıdyq. Ózim qoıdym atyn. Erteli-kesh áńgimemiz, ertegimiz sol: Samat, Samatjan dep qoıamyz. Ol bolsa kúledi. Tisi shyqty. Tuńǵyshyn kórgen jas jubaılardyń halin biz de keshtik basmyzdan.

Tatý-tátti turdyq, bir-birimizdi sondaı súıdik. Al sonsoń, sonsoń baryp qaınady meniń sorym...

***

Baqytsyzdyqqa qalaı tap bolǵanymdy bile alar da emespin. Bári de asty-ústine kep, astan-kesten boldy. Degenmen ózim eptep sezemin de, biraq odan kelip-keteri ne, táıir...

Ol adammen ómir boıy kezdesken emespiz. O tıtteı de kináli emes. Birbirimizdi bilgen de emespiz. Bir kúni jol boıynda oıda joqta kezdestik. Keıin taǵy da talaı ret kezdestirgenmizidi ol da, men de bilgem joq. Bar bolǵany sol ǵana...

Qońyr kúz. Jol júrip kelem. Kún bulyńǵyr. Jańbyr ma, qar ma áıteýir dymqyl, usaq birdeńe qylaýlap tur. Taý qaptaldary uılyqqan tuman. Jol boıy áınek tazalaǵyshta tynym joq. Áınek tershı beredi. Taý ishine suǵyna kirip, Dolan asýyna taıap qalǵam.

Áı, Dolan, Dolan-aı, Tán-SHannyń asý bermes alyby ǵoı ol. Neniń kýási bolmady ol men úshin! Joldyń eń bir qıyn, urymtal tusy. Jol jylansha ıreleńdep jatyr. Barǵan saıyn bıikteı beredi. Eki jaǵy qulama jar. Shyrqap kókke shyǵarsyń, bult degeniń taptalyp dońǵalaq astynda jatady.

Birese oryndyqqa jabysyp, myqshıyp qalasyń, birese quldılap tómen qulaısyń, rúldi ustaǵan kúıinde qatasyń da qalasyń. Aýa raıy shabynǵan býra sıaqty. Dolanǵa qysy-jazyń báribir. Kenetten burshaq tógip, jańbyr tópep júre beredi nemese qar jaýyp, aq tútek boran soǵady, qarǵa adym jer kórmeısiń. Osyndaı bizdiń Dolan qart!.. Biraq Tán-SHanda turǵan bizder oǵan ábden úırenip alǵamyz. Talaı ret jeti qarańǵy túnde de ótkenimiz bar... tek qazir aıtýǵa ońaı. Onda kúni-túni jumystasyń. Oılanyp-tolǵanyp jatýǵa murshań joq. Dolanǵa jaqyndaı bere bir shatqaldyń boıynda júk mashınasyn qýyp jettim. Áli esimde — GAZ-51 edi. Qýyp jetkem joq-aý, ol bir orynda tapjylmaı tur eken. Eki birdeı adam motormen áýre bop júr. Bireýi samarqaý basyp, jolǵa shyqty da, qol kóterdi. Men jolda turmaıyn dep ótip baryp toqtadym. Úchtinde sýǵa malshynǵan jalbaǵaı brezent plashy bar kisi meniń qasyma keldi. Jasy qyryqty alqymdap qalǵan, býryl murtyn soldattarsha tikireıte qyrǵan. Óńi tujyrańqy, sýyq. Kózqarasy baısaldy.

— Jol ýchastogyna jetkizip tastashy, jigitim, — deıdi maǵan. — Traktor ákeleıik desek, motor ot almaıdy.

— Qaı ýchastokke? — dep suraımyn. Óıtkeni, jol jóndeıtin ýchastok kóp-aq. On bes-jıyrma shaqyrym saıyn kezdesip otyrady.

— Meteostansıanyń ber jaǵyndaǵy, Dolan ýchastogyna.

Meteostansıa asýdyń naq bıiginde, al jol ýchastogy jeti shaqyrymdaı berirek, joldan aǵa beris qulama qabaqta.

— Minińder, aparyp tastaıyn, — basqa bir oı sap etti, — ózimiz eshteńe jasaı almaımyz ba? — dedim de kabınadan jerge tústim. Qas qaraıǵansha traktormen áýre bop júre me, kómekteseıin dep oıladym. Tipti jolaýshylardy da qadirleý kerek qoı: olar bizge bola tynym kórmeıdi.

— Ne isteı qoıarmyn dep eń, eshteńe de shyqpaıdy, — dedi shofer unjyrǵasy túsip. Qaqpaqty jaba saldy. Bıshara bala ábden tońyp, kógerip ketken. Bizdiń jaqtiki emes, astanadan kelgeni kórinip tur. Alaqtap qaraı beredi. Frýnzeden ýchastokke birdeńe ákele jatsa kerek. Ne istesem eken dep turmyn. Bir aýsar oı sap ete tústi. Asýǵa bir qarap aldym. Aspan túnerip, qaraýytyp tur eken, bult ta jer baýyrlap tómen shókken. Áıtse de, táýekel dedim. Keremet birdeńe oılap tappasam da, sonyń ózi maǵan dál so shaqta ǵalamat bolyp kórindi.

— Tormozyńnyń jóni túzý me? — dep suraımyn shoferdan.

— Sóz bolǵanyńa... tormozsyz júr dep pe eń! Bále motorda dep turǵam joq pa saǵan...

— Tros bar ma?

— Qaıteıin dep eń, al — bar!

— Ápkel munda, tirke tez.

Olar senimsizdene qarady maǵan. Oryndarynan qozǵalar emes.

— Nemene, jyndanǵanbysyń óziń? — dedi shofer estiler-estilmes.

Meniń minezim belgili. Jaqsy ma, jaman ba — bilmeıim: basyma bir oı kelse boldy, tynym kórmeıim. Ólip ketýge barmyn, biraq degenime jetpeı qoımaımyn.shoferǵa jatyp kep jalyndym.

— Tyńda sózdi, dostym, tirkeı qoısaıshy! Mine antym, mine ımanym, qaıtsem de súırep jetkizem!

— Jaıyńa tur! — dedi qolyn sermep. — Nemene, bul jerde tirkeýge alýǵa bolmaıtynyn bilmeýshi me eń sen. Tipti oıyma da kirip shyqpaıdy. Taıyp tur, jónińe!..

— Óı, esek, qorqaq neme! — Burylyp júre berdim. — kettik! — dep jol jóndeýshini shaqyryp aldym. Ol rasynda da jol jóndeýshi bop shyqty. Ony men keıin baryp bildim.

— Toqtaı tur! — dep maǵan bir qarady da, shoferǵa:

— Trosty ákelshi, — dedi. Shoferdyń esi shyǵyp ketti:

— Siz — jaýap beretin. Mashına sizdiń qaraýyńyzda Baıtemir-áke, — dedi. Jol jóndeýshi bir-aq qaıyrdy:

— Bárimiz de jaýap beremiz.

Maǵan munysy unady. Mundaı adamdy salǵannan-aq sylap júre beresiń.

Eki mashınany tirkestirip ap júrip kettik. Alǵashqyda bári de japjaqsy-aq edi. Al Dolanǵa barǵan soń jol joǵary órleıdi. Eki jaǵyń shyńyraý. Keıde quldılap tómen qulaıdy jol. Motor yshqyna ókiredi. Qulaqty shýyldatyp, meń-zeń qylady. «Joq, joq, sońǵy tamshy kúshińe deıin syǵyp alam» dep qoıam. Dolanda qansha jol aýyr bolsa da, motorda azdaǵan artyq kúsh qalatynyn buryn da sezýshi edim. Óıtkeni, júk tıegende saqtanyp, taıa soǵyp, normanyń jetpis prosentin ǵana tıeıtin. Buıryq solaı. Ol shaqta munyń bárin oılap jatýǵa mursha joq. Jarysqa túsken júırikteı, boıymdy bir doly kúsh bılep ketti. Qaıtsem de degenime jetip tynbaqpyn. Analarǵa qol ushyn berip, mashınasyn jetkizip tastasam degennen basqa oı joq. Biraq bul ońaıǵa soqpady.

Astymdaǵy mashına yshqynyp, qalsh-qalsh etedi. Áınekke laısań qar jabysyp alǵan, tazalaǵysh zorǵa dep qana ysyryp túsiredi. Áldeqaıdan bult qaptap, dońǵalaqqa oralady, býdaqtap aldyńdy oraıdy. Jldyń qulama, shuǵyl burylystary tap bolady. İshteı ózimdi sybap kelem: osyny qaıdan basyma tilep aldym, qasymdaǵylardy jazym qylmasam jarar edi dep oılap qoıam. mashınadan beter ózim battym azapqa. Kıim bitkendi sypyryp tastadym. Malaqaı da, fýfaıka da, penjek te, svıter de qaldy jaıyna. Kóıleksheń ǵanamyn. Monshaǵa túskendeı býsanyp kelem. Ońaı ma: tirkep alǵan mashınanyń salmaǵy qansha. Des bergende Báıtemir tabaldyryqta turyp ap, bizge jón siltep otyrdy. Maǵan daýystap qoıady da, anaǵan qolymen belgi beredi. Joldyń ıirimderine kep myqshańdaǵanda qoldy bir-aq silter me eken dep oıladym. Biraq ol qas qaǵar, miz baǵar emes. Ushar búrkitteı qomdanyp alǵan. Kabınaǵa sheńgelin qadap, aıyrylar emes. Qarasam, óńi baısaldy, tastan qashap jasaǵandaı. Betin, murtyn jýyp sorǵalap sý aǵady. Sonda da kóńildi.

Aldymyzda endi bir ǵana ór bar. Sodan assań boldy. Sol sit Baıtemir terezeden basyn suǵyp:

— Baıqa, aldymyzda mashına! Ońǵa qaraı bas, — dedi.

Ońǵa qaraı burylyńqyraı júrdim. Taýdan júk mashınasy túsip keledi. Jantaıdyń mashınasy! Jantaı bolsa aıtyp qoıady. Sodan soń jol júrisiniń qaýipsizdigin qadaǵalaıtyn ınjener sybaǵamdy beretin bolar degen oı sap ete tústi. Ol jaqyndap kelip qaldy. Rúlge jabysyp alǵan. Tómen syrǵyp keledi, súze qaraıdy. Aramyz qol usynym jer ǵana. Qatarlasa bergende Jantaı terezeden jalt etip, yrshyp tústi, qyzyl túlki malaqaı kıgen basyn qazymyrlana shaıqady. «Meıli, — dedim ishimnen, — janyna jaqsa, aıta ber aýzyńa kelgendi».

Órge shyqtyq, tómende qulama saı, onyń ári jol jazyq. Sodan asýdyń eń beline jaqyndaı bere jol ýchastoktyń ýsadbasyna qaraı burylady. Men de soǵan tústim. Áreń degende súırep jettim-aý áıteýir! Motordy sóndirdim, qulaǵym eshteńe estimeıdi. Kereń bop qalyppyn. Ózim emes, tabıǵat mylqaý bop qalǵandaı. Qulaqqa urǵan tanadaı, meńireý únsizdik, Báıtemir sekirip jerge túskende baryp qana estidim. Kabınadan súıretilip shyǵyp, tabaldyryqqa otyra kettim. Álim quryp, tunshyǵyp baram. Onyń ústine, asýda aýa sırek qoı. Báıtemir júgirip kep ústime fýfaıka jaýyp, basym malaqaı kıgizip jatyr. Ana mashınadan súrine basyp shoferymyz keledi. Óńi qashyp ketken, úndemeıdi. Aldyme kep júrelep otyra ketti de, sıgarte usyndy. Sıgarte aldym. Qolym dir-dir etedi. Bárimiz de temeki tartyp, es jıdyq. Taǵy da bir asaý kúsh kernep shyǵa keldi boıymdy.

— E-he, kórgen shyǵarsyń? — dep shoferdy ıyqtan salyp jierdim. Ol otyra ketti. Úsheýmiz de ushyp túregep, bir-birimizdi arqadan, jaýyrynnan salyp jatyrmyz. Ózimiz qýanyp, esire aıqaılap, qarqyldap kúlip júrmiz...

Aqyry sabamyzǵa túsip, taǵy da temeki tarttyq. Kıinip sa,atyma qarap, asyǵa bastadym.

— Al men júreıin!

Báıtemir qabaǵyn shytty.

— Joq, úıge kir, qonaq bol!

Meniń záredeı de ýaqytym joq.

— Rahmet! — dedim. — biraq mursham joq! Úıge jetip alaıyn, áıelim kútip otyrǵan shyǵar.

— Qalsań qaıtedi? Bir shynyny tastap alarmyz! — dep jańa tanysqan shofer dosym da jik-japar bolyp jatyr.

— Qoı! — dep Báıtemir onyń sózin bólip jiberdi. — Áıeli bolsa kútip otyr.

— Atyń kim?

— İlıas.

— Tarta ber, İlıas, jetkizip tastadyń, raqmet!

Báıtemir tabaldyryqta turyp meni jolǵa deıin uzatyp saldy. Son soń únsiz qolymdy qysty da, sekirip tústi.

Taýǵa shyǵa berip, kabınaan basymdy suǵyp qarasam, Báıtemir jol ústinde áli tur eken. Malaqaıyn qysyp ustap alǵan, oıǵa batyp, basyn salbyratyp jibergen.

Bar bolǵany osy. Sonymen qosh aıtystyq.

Biraq, bul men úshin teginnen-tegin ketpedi. Sýyq tıip qalǵan eken. Úıge kelgen bette baıqaı qoımap em, apyl-qupyl tamaqtandym. Áselge bar jaıdy táptishtep aıtqanym da joq. Tek jol boıynda bireýlerge qol ushyn berem dep keshigip qaldym dedim. Odan eshteńe jasyrmaıym. Biraq sol k.ngini nesine aıtyp jatam dedim. Onsyz da árdaıym meni oılap mazasy ketip, záre quty qalmaı otyrǵany. Onyń úsitne ondaı azapqa endi qaıtyp jolaı kórmespin dep oıladym. Bir ret bastan keshtim, asýmen de alysyp kórdim. Osy da jeter. Bul oıdy erteńine-aq umytyp keter me edim — biraq qaıtyp kele jatqanda qalpaqtaı ushpasym bar ma. Úıge jan dármen kúı jettim de, jatyp qaldym. Esimdi bilmeıim. Kóz aldym buldyraı berdi. Dolan asýyn órlep tirkeýdi mashınany súırep kele jatqan tárizdi bolam. Borannyń ózi yp-ystyq, aptap birdeńe. Bet sharpıdy. Álim quryp, tynysym tarylyr barady. Rúldiń dóńgelegi maqtadan jasalǵandaı. Burasam boldy, qolyma jabysady da qalady. Aldymdaǵy asýdyń sheti de, shegi de joq. Radıatory shoshaıyp, joǵary qaraı myqshyńdap keledi mashına. Ókire berip, quzǵa qaraı qulap túsedi... Sirá, bul syrqattyń asýy bolsa kerek. Sol asýdan úshinshi kún degende ǵana baryp astym. Ońala bastadym. Eki kún jattym. Kóńilim sergip qapty. Turaıyn desem, Áseldiń jiberer túri joq. Turǵyzbaı taǵy da eki kún jatqyzyp qoıdy. Júzine qaraımyn da qaıran bolam: aýyrǵan osy men be álde ol ma deımin? Sonshama azap shegip, tanymastaı bop ózgergen. Kóziniń aldyna kók teńbil túsip, júdegen. Úp dep jel soqsa boldy — qulaıyn dep tur. Qoı búıtip bolmas dedim. Aqymaq bolýym jeter. Dem alsyn da Ásel. Tósekten turyp, kıine bastadym.

— Ásel! — dep shaqyrdym aqyryn ǵana. Balaqanymyz uıyqtap jatqan. — Kórshilermen sóıles, Samatty qaldyryp keteıik, kınoǵa baramyz!

Ol kiraýattyń janyna júgirip kep, meni jastyqqa jyǵyp sap, alǵash ret kórip turǵandaı súzilip qaraıdy. Jylamaıyn dese de, kirpigi jasaýrap, erni kemseńdeı beredi. Keýdeme betin basqan boıy solqyldap jylap jiberdi.

— Ne boldy saǵan, Ásel? Ne bop qaldy? — deımin sasqalaqtap. — Qaıtýshy el, azdap aýrypy turdym. Qaıta, úıde seniń qasyńda boldym, Samatpen oınap maýqymdy bastym. Balamyz eńbekteıdi, júreıin dep júr. Naǵyz qyzyq kezi. Tipti, maǵan salsa taǵy da eptep aýyryp turǵandy teris kórmes em! — deıming qaljyńdap.

— Qoıshy! Ataı kórme! — dedi Ásel jan daýsy shyǵyp. Kishkentaı kirýatynda jatqan balamyz oıanyp ketti. Ásel kóterip alyp keldi. Úsheýmiz kirýat ústinde alysyp oınap, máz-meıram bop jatyrmyz. Bala bop ketkendeımiz. Samat aıýdyń balasy qusap qorbıyp, árli-berli domalaıdy, bizdi aımalap qoıady.

— Qarashy, rahat emes pe! — deımin. — Al sen? Toqtaı tur, kóp keshikpeı aýyldaǵy seniń qarttaryńa da baramyz. Keshpeı kórsin. Samatymyzdyń qandaı bolǵanyn kórgen soń aınalyp-tolǵanyp, bárin de umytyp ketedi...

Rasynda da aıybymyzdy tartyp, aýylǵa baryp qaıtsaq degen oıymyz bar edi. Biraq aldymen demalys alý kerek, jolǵa qamdaný kerek. Týysqantýǵan ataýlynyń bas-basyna birdeńe alǵan jón. Qur qol barǵym kelmeıdi.

Sóıtip júrgende qys túsip ketti. Tán-SHanda qys qattyǵ qar jaýyp, boran borap turady. Taýda kóshkin de jıi-jti bolady. Shoferlar tynym kórmeıdi. Jolshylardyń kórgen kúni odan da qıyn. Olar kóshkinmen alysyp qara ter bolady. Qar kóshkini qulaıdy-aý degen qaýipti tustardyń qaryn aldyn-ala qulatyp, artynan tazalap jatqany. Ras, sol jyly qys onsha qatty bolǵan joq. Álde men baıqamadym ba — shoferdyń asyqpaı, alań bolmaı júretin kúni bar ma. Onyń ústine kútpegen jerden avtobazaǵa qosymsha tapsyrma júkteledi. Shynyn aıtqanda, sony shyǵaryp júrgen shoferlardyń ózderi, eń aldymen men ózim. Sol qadamym qate boldy-aý dep qazir de ókinbeımin. Durys jasadym. Bul bylaı bolǵan edi.

Bir kúni keshqurym avtobazadan qaıtyp kele jatyr edim. Ásel maǵan bir túıinshek berip, Álibek Jantýrınniń áıeline aparyp tasta degen. Jolshybaı sonda soqtym. Álibektiń áıeli shyqty. Túıinshekti berip jatyp:

— Álibek úıde me ? — dep suradym.

— Joq, áli kelgen joq!

— Ol qaıda ózi, jolda ma edi?

— Joq. Búgin shyqqan joq. Keıinge qaldyrypty. Júgirýmen júr. Qytaı jumysshylarynan avtobazaǵa telegramma kelgen deı me.

— Onda ne bop qapty?

— Zavodtyń kerek-jaraǵyn tezirek ótkizip berýdi ótinse kerek.

— Qandaı kerek-jaraq? Álgi salynyp jatqan Sın-Szán aýyl sharýashylyq mashınalarynyń zavodyna ma?

— Qaıdam, İlıas. Estirsiń óziń.

— Al Álibektiń ózi qaıda qazir?

— Qaıdasy nesi? Júk túsiretin stansıada. Jurttyń bári sonda. Eshelondar kelip qalǵan deı me.

Sonda tarttym. Jaı-japsaryn ábden bilip alaıyn dedim. Jetip keldim. Júk túsiretin stansıa kóldiń jıegine taman, shatqalda bolatyn. Bul temir joldyń eń shetki stansıasy. Ústi ylǵı shańǵa bóip, munartady da turady. Shatqaldan qýalaı soqqan jel dińgekke ilingen fonarlardy shaıqap, shpaldardyń ústin shańdatyp ketedi. Vagondardy iriktep árli-berli paravozdar júr. Joldyń eń shetinde jebesn sozyp kran tur. Qańyltyrmen, symmen orap shyndaǵan jáshiketerdi platformadan alyp tıep jatyr. Qatelespegen ekem. Bul — Sınszánǵa baratyn, aýylsharýashylyǵy mashınalaryn jasaıtyn zavodqa arnalǵan júk. Onda úlken qurylys salynyp jatyr. Keıbir kerek-jaraqtardy biz buryn da aparǵamyz.

Bizdiń avtobazanyń mashınalary qaptap ketipti. Biraq, júk tıep jatqan eshkim joq. Bári de áldeneni kútkendeı. Qaısybireý kabınada, tabaldyryq ústinde otyr, al endi bireýler jelden yqtap, jáshiktrege súıenip tur. Sálem berdim. Eshkim de jóndep jaýap qatpady. Temekilerin býdaqtatyp únsiz otyr. Shet jaqta turǵan Álibekti kórip, jaǵalap soǵan keldim.

— Sálem, Álibek!

— Sálem.

— Ne bop jatyr munda? Telegramma aldy deı me?

— Ia. Zavodty erterek júrgizgileri keletin kórinedi.

— Ony neǵyl deıdi?

— Bizge tirelip turǵan joq pa.

— Ia, ol belgili ǵoı.

— Jol boıyna qansha júkti úıip tastaǵanyn kórmeı turmysyń, taǵy da ákeledi. Qashan taýysamyz? Baıqaımysyń? Al ana jaqta bizdi kútip otyr. Úmit artyp otyr!.. ár kúniń qymbat olarǵa.

— Ony maǵan ne ǵyl deısiń! Meniń qansha qatysym bar?

— So da sóz be eken! Nemene, basqa bir elden kep tursyń ba sen?álde bizge tapsyrylǵan is qandaı ekenin túsinbeısiń be?

— Qudaı aqyna, jyndanǵan shyǵarsyń! — dep tańdanyp, yǵysyp shetke shyqtym.

Osy tusta úıilgen jáshikterdiń arasynan árqıdly daýystar estile bastady. Bizdiń avtobazanyń bastyǵy Amanjolov keldi. Etegin kólegeılep, temekisin tutatyp, bárimizdi bir sholyp ótti.

— Hal osylaı, joldastar, — dedi ol, — mınıstrlikpen telefon arqyly sóılesip kóremin. Bálkim olar járdem de berer. Biraq ony maldaný qıyn. qaıterimizdi ázirge ózim de bilmeı turmyn...

— Birdeńe oılap taba qoıý qıyn! — dedi bir daýys. — Júk bolsa shombal-shombal kesek. Kýzovka ekeý-úsheýden artyq sımaıdy. Al kúni-túni tasynda da qudaı aqyna kóktemge deıin jetedi.

— Áńgime sonda bop tur ǵoı. — dedi Amanjolov. — Biraq tasyp bitirýimiz kerek. Al qazir úıdi-úılerińe tarap, qabyrǵalaryńmen aqyldasyp kórińder!

Ol gazıkke mindi de, ketip qaldy. Bizdiń jigitterdiń eshqaısysy da oryndarynan qozǵalmady. Omalyp qalǵandaı. Burysh jaqta qara kólekede otyrǵan bireý óz-ózinen kújildedi:

— Túk te shyqpaıdy! Ala qoıdyń terisi alty tonǵa jeter me! Erterek qam jeý kerek edi! — dep túregep temekisiniń qaldyǵyn sóndirdi de, mashınasyna qaraı aıańdady. Ony taǵy bireý qostady. Bizde ámen osylaı. Jan alqymǵa taıanǵanda-aı, aınalyp keteıin shoferlar, qutqara kórińder dep jabysady!

Oǵan tarpa bas alǵandar da bar:

— Bul — halyqaralyq is. Al sen bolsań, Ysmaıyl, bazardaǵy qatyndarsha bajyldaısyń!

Men daýǵa aralaspadym. Biraq sol sát ana joly asýda mashınany tirkep alyp shyqqanym oıyma sap ete túspesi bar ma. Shydamadym. Qashanǵy ádetime baǵyp qyzarańdap shyǵa keldim.

— Bas qatyratyn ne bar? — deımin ortaǵa julqynyp shyǵyp. — Mashınalarǵa tirkeý salý kerek!

Eshkim qybyr etpedi. Keıbireýler tipti maǵan kóz qıyǵyn da salar emes. Aqymaq adam ne aıtpaıdy dep turǵandaı. Jantaı ǵana shińkildep qoıa berdi.

— Qaraı gór! — Men ony daýsynan tanydym.

Alaqtap jan-jaǵyma qaraımyn. Bárin bastan-aıaq aıtqym keldi. Eńgezerdeı bireý jáshikten tústi de, qolǵabyn qasyndaǵy jigitke bere sap, maǵan jetip keldi. Jelkemnen ustap, ózine qaraı tartyp, tumsyq túıistirip:

— Al, úrleshi! — dedi.

— Ha-a! — dep úrlep jiberdim betine.

— Mas emes, sap saý! — Óńkıgen neme tańdandy da, jaǵamdy bosatyp qoıa berdi.

— Onda aqymaq eken, — dedi joldasy. Ekeýi mashınalaryna baryp mindi de, tartyp otyrdy. Basqalar da ketpek bop túregelisip jatyr. Ómirimde búıtip qor bop, mazaqqa batyp kórmegen shyǵarmyn. Uıattan órtenip baramyn.

— Qaıda ketip barasyńdar, toqtańdar! — deımin shoferlarlyń arasyna kıligip. — men ras aıtam. Tirkeý salýǵa bolady...

Mosqal jasty, baıyrǵy shoferlardyń bireýi yzalanyp janyma jetip keldi:

— Men osy jerde mashına júrgize bastaǵanda, sen jalań but júrgensiń, balaqan. Erigip saýyq qurar jeriń — Tán-SHan emes. Aıaımyn. Mazaq bop qaıtesiń...

Jurt kúlisip, taraı bastady. Sol-aq eken, stansıany basyma kóterip aıqaıǵa bastym kep:

— Shofer emssińder, qatynsyńdar túge. — Sóıtip basyma sor tilep aldym.

Jurt sál aıaldady da, tarpa bas saldy maǵan.

— Nemene, sen ońbaǵan neme! Qyraıyn dep pe ediń!

— Jańashyl neme! Báıgi alaıyn degen ǵoı! — dep shińkildedi Jantaı. Jurt ý-shý bop jamyrap, meni tyqsyra-tyqsyra jáshikke ákep tiredi.

— Mazaǵyń ba!

— Bershi qulaq shekeden!

— Boqmuryn!

Júndeı túter dep oılap, jerde jatqan taqtaıǵa bas saldym.

— Bylaı turyńdar! — dep aqyryp jiberdi bireý. Jurttyń bárin keıin yǵystyrdy. Álibek eken.

— Tynyshtalyńdar! — taǵy da aıqaılady. — Al sen, İlıas, aıtshy durystap! Shapshań aıt!

— Aıtatyn nesi bar! — deıim entigip. Aýyz ashqansha julynbaı qalǵan túımem joq. — Asýda bir mashınany jol ýchastogyna deıin súırep aparǵam. Tirkeý saldym. Júgi de bar edi. Sol.

Jigitter senińkiremeı únsiz qaldy.

— Sóıtip, súırep jetkizdiń be? — dedi bireý kúdiktenip.

— Ia, Dolannan ótip, Ýsadbaǵa deıin apardym.

— Bálesin qaraı gór! — dep tańdandy bir daýys.

— Soǵyp tur ótirikti! — dedi ekinshi bireý.

— Ótirik aıtyp, ıt bop ketti dep pe edińder? Jantaı óz kózimen kórgen. Áı, Jantaı, qaıdasyń? Aıtshy! Qalaı kezdeskenimiz esińde me...

Biraq Jantaıda ún joq. Jer jutyp qoıǵandaı. Ol ońbaǵandy men bostan bosqa jek kórip júr deımisiń. Ony eshkim de elep izdegen joq. Jurt daýlasa bastady. Meni jaqtaýshylar da tabyldy. Biraq pátýasyz bireý jurttyń bárin sabyndaı aınytty:

— Bosqa áýre bop qaıtesińder! — dep mińgirledi ol. — Bireý baıaǵyda sóıtti dep. Ne bolmaıdy. Bala emespiz. Shaǵa emespiz. Bizdiń jolda tirkeýmen júrýge tyıym salynǵan. Eshkim de ruqsat ete aldmaıdy. Jol júrisi qaýipsizdiginiń ınjenerine aıtyp kór. Kókeńe kóristirsin. Saǵan bola eshkim de basyn sota baılamaıdy... soza beretin ne bar...

— Qoıshy osy sen! — dep bireý sózge aralasty. — Ruqsat etpeıdi degeni nesi! Mynaý Ivan Stepanovıch otyzynshy jyly bir jarym tonnalyq mashınamen asýdan birinshi bop ótken. Oǵan eshkim de ruqsat etken joq bolatyn. Áli kúnge deıin tiri júr ǵoı mine...

— Solaı bolǵany bar-dy, — Ivan Stepanovıch qostady onyń sózin. — Biraq kúmánim bar. Bul jerde tirkeýmen eshkim jazdy kúni de júrip kórgen emes.

Al qazir bolsa qylshyldaǵan qys...

Manadan beri únsiz turǵan Álibek sóılep ala jóneldi:

— Daýlasyp-daýlasyp boldyq! Ras, tosyn jaǵdaı! Biraq oılanyp kórý kerek. Biraq, İlıas, sen aıtqandaı ákel de tirke, tartyp júre berem deýdiń jóni bola qoımas. Attyń jaly, atannyń qomynda eshteme de bitpeıdi. Baıybyna baryp oılanyp, ázirlenip ap, synǵa sosyn túsý kerek. Qur sóziń dálel emes...

— Dáleldep shyǵam ! — dedim. — Sender bastaryńdy qatyryp, bal ashyp bolǵansha dáleldep shyǵam men! Sonda baryp jeter kózderiń! — Jalt burylyp, mashınama jetip kep, avtobazaǵa tartyp turdym.

Árkimniń bir minezi bar. Syr bermegen jaqsy ǵoı. Biraq qoldan kele bere me sol. Eki qolym rúlde. Astymdaǵy mashınany da, alda jatqan joldy da sezip kele jatqam joq. Renish pen ókinish, ashý-yza bılep alǵan boıymdy. Uzap shyqqan saıyn zyǵyrdanym qaınaı tústi. Jo-joq, kórsetermin kóresisin. Kisi sózine senbeýdiń, saıqymazaq etýdiń, jaı basyp, jaltaqtaýdyń ne ekenin áli-aq kórsetermin men! Álibektiń de jigittigine bolaıyn: ázirlený, synaý, oılanp-tolǵaný kerek dedi-aý! Qashanda sol aqyldymsyp, abaı bolyp júrgeni! Pysqyrmaımyn da onysyna. Degenime jetip, jer qylamyn bárin de!

Mashınany garajǵa ákep qoımas da, aınalsoqtap kete almadym. Syrt kózge ashýym tarqaǵan sıaqty kórinse de, ishim astan kesten. Aıtqanymnyń aqıqat ekenin qaıtsem dáleldeımin degen bir-aq oı. Bastyqqa baryp, qansha aıtsań da, dáleldep baqsań da — sóziń ótpeıtini haq! Muny ózim de qalamadym. Shyǵar jol bireý ǵana: tirkeý salyp ap, asý qaıdasyń dep tartyp turý. Qaıtken kúnde de osylaı etýim kerek. Biraq maǵan tirkeýdi kim berer. Ony súıretip avtobazadan Tán-shanǵa shyǵýǵa kimnen ruqsat alarsyń?

Osy oımen garajdan shyǵyp, aýlanyń ishin kezip biraz júrdim. Túnniń bir ýaǵy. Tek dıspecher bólmesiniń terezesinen ǵana jaryq kórinedi. Bógele túsip oılanyp qaldym: dıspecher she! Onyń qolynan bári de kelmeı me! Bári de sonyń qolynda. Asyǵa basyp kelem. Aıtpaqshy, búgin onda Hadısha bolýǵa tıis! Tipti jaqsy. Ol meselimdi qaıtarmas! Qaıtarmaýǵa tıis. Qylmys jasaıyn dep júrgen men joq. Ol meniń jalpyǵa birdeı qajet paıdaly is tyndyryp shyǵýym úshin ǵana járdem beredi.

Dıspecher bólmesine jaqyndap kelem. Talaıdan beri munda bas suqpaǵanym, tek terezeden qarap qana ketip júrgenim tústi esime.

Bata almaı turyp qaldym. Esik ashyldy. Tabaldyryqtan Hadısha kórindi.

— Men saǵan kep em, Hadısha! Ornyńnan tapqanym jaqsy boldy-aý.

— Ketkeli jatyr em.

— Júr endeshen, úıińe sheıin uzatyp salaıyn.

Hadısha tańyrqap, qasyn kerip, kúmándana qarady. Sonsoń baryp kúlimsiredi:

— Kettik!

Syrtqa shyǵyp, kóshege qaraı júrdik. Dala qap-qarańǵy. Kól jaqtan tolqynnyń shýyly estiledi, sýyq jel esedi. Hadısha qoltyqtasyp keledi, jelden yqtap jabysa túsedi.

— Sýyq pa? — deımin.

— Qasymda sen barda tońýshy ma em! — deıdi ol.

Taǵy da birdeńe aıtqysy kep oqtala berdi de, úndemeı qaldy, burynǵydan kóri jabysa tústi. Alǵashqyda alyp-ushqan júregim basylyp, kóńilim sabasyna túskendeı:

— Erteń seniń kezegiń kezegiń qaı ýaqytta, Hadısha?

— Ekinshi smenada.

— Bir is bop turǵany. Óte mańyzdy. Bári saǵan baılanysty...

Júrip kelemiz. Men oǵan aıtyp kelem. Alǵashqyda onyń tipti qulaq asqysy da kelmedi. Men de qaıtpadym. Buryshtaǵy fonardyń jaryǵyna kep toqtadyq. Hadısha ári-sári.

— Áı, İlıas-aı! — Ol meniń kózime úreılene týra qarady. — Osyǵan bosqa áýre bop júrsiń ǵoı!

Aıtqanymdy qalt etkizbeıtinin seze qoıdym. Qolynan ustap turyp:

— Bosqa emes! Sen maǵan! Bári de bolady. Alǵ kelistik qoı? — dedim. Ol kúrsindi:

— Jaraıdy, saǵan ne amal bar! — Basyn ızedi. Iyǵynan qapsyra qushaqtap aldym:

— Jigit bop týsań netti, Hadısha! Al, erteńge deıin! — Qolyn qattyraq qystym: — Keshke taman qaǵazdyń bárin daıarlap qoı, túsindiń be?

— Asyqpa! — dedi ol. Qolymdy jiberer emes. Sóıtti de jalt burylyp teris qarap ketti. — Kete ber al... Jataqhanaǵa barasyń ǵoı?

— Iá, Hadısha!

— Jaqsy jatyp, jaıly tur!

Kelesi kúni tehnıkalyq baıqaý boldy. Jurttyń bári áýre-sarsań, ábiger: osy bir ınspektorlary qurǵyrlardyń oıda joqta salyp uryp jetip kep, bále izdep, akt jasap jptqany qashanda. Qanshama álekke salyp, áýre qylady kisini. biraq ózderiniń qaperinde eshteńe joq. Jospar boıynsha avtobazany tehnıkalyq tekserýden ótkizýi kerek eken. Sol jumyspen júrgenderi.

Mashınamnan min tabar dep qoryqqam joq. Biraq jóndeý jasap júrgen adamdaı oqıastap jolamadym. Hadısha kelgenshe ýaqyt ótkizip, syltaýratqym keldi. Menimen til qatysqan eshkim joq, keshegi oqıǵany eske túsirgen de eshkim bolǵan joq. Ia, jurttyń maǵan qaraýǵa murshasy da kelmeı jatyr. Bári de qarbalas, tehnıkalyq baıqaýdan tezirek ótip, jolǵa shyǵýǵa asyǵady. Áıtse de kóńil qurǵyr qaıaýly.

Men tehnıkalyq baıqaýdan tús aýa baryp óttim. Inspektorlar ketip qaldy. Jan joq, tym-tyrys. Aýlanyń tóbesi ashyq túkpirinde tirkeýler tur. Olardy ara tura jazyq jolmen júk tasýǵa paıdalanatyn.tirkeýler turǵan jerge qalaı ótýdi de oılap qoıdym. Eń shetki turǵanyn alsam deıim. Tórt dońǵalaǵy, kýzovy bar kádimgi arba. Bar bolǵany sol ǵana. Al meniń soǵan bola álekke túsip júrgenim mynaý... Alda ne kútip turǵanyn o kezde bilippin be. Kóńilim ornyna túsip, jataqhanaǵa qaıttym. Jaqsylap tamaqtanyp ári birer saǵat kóz shyrymyn alyp alý kerek. Sapar óte qıyn. Biraq kózim iliner emes, dóńbekship jatyrmyn. Kún keshkirgen soń avtobazaǵa qaraı tarttym.

Hadısha sonda eken.bári dap-daıar. Úreıin almaıyn dep eshteńe demedim. Joldamany ala sap garajǵa tarttym. Júgirip kele jatyp: «Al! Myqty bol endi!» dep oılap qoıam. Mashınany buryp, tirkeýdiń jdanyna ákeldim. Motordy sál baıaýlatyp, syrtqa shyǵyp, jan-jaǵyma kóz saldym. Jan joq. Jóndeý sheberhanasyndaǵy stanoktyń dúrsili, kele jatqan tolqynnyń shýyly ǵana estiledi. Kók álemi de damyl tapandaı. Biraq juldyzdar kórinbeıdi. Qasymda bir qalyppen motor ǵana dúrsil qaqsa, meniń de júregim qosa dúrsildeıdi. Temeki tartqym keldi, biraq papırosty julyp ap laqtyryp jiberdim. Sonsoń...

Qaqpa aldynda kúzetshi toqtatty:

— Toqta, qaıda barasyń?

— Júk tıeýge, aqsaqal, — deımin syr bildirmeı. — propýsk mánekeı. Shal qaǵazǵa úńilip jatyr. Fonardyń jaryǵynda eshteńeni ajyratar emes.

— Bógemeńizǵ aqsaqal! — deımin shydamsyzdanyp. — Jumys kúte me!

Júkti tez tıep aldym. Kýzovta eki bólek júk, tirkeýde eki bólek júk. Sonymen jolǵa shyqtym. Sonda baryp qana tarttym temeini. Jaılasyp otyryp ap, fardy jaǵyp, gazdy da basyp-basyp jiberdim. Joldy basqan qarańǵylyq qaltyrap, úrikp sala berdi. Jol bos, bóget joq. Eń ushqyr jyldamdyqpen salyp kelem. mashına jep-jeńil júıtkıdi, arttaǵy tirkeýdiń tarsyly da jóndi baıqalmaıdy. Ras, burylysta búıirge qaraı tartady, rúlge zorǵa dep qana ıe bolam. Áli jattyqpaǵandiki ǵoı, etim úırenip keter dep oılaımyn. «Qaıdasyń, Dolan! Qaıdasyń, Sınszán!» — dep aıǵaıǵa basyp-basyp ap, atqa shapqandaı, rúlge jabysa tsúem. Joldyń jaqsy tustarynda siltep-siltep alǵan jón. Tún ortasyn deıin Dolanǵa ilinsem deımin.

Biraz jerge baryp qaldym. Biraq taý arasyna engen soń baıqap júrýge týra keledi. Motor irkiler emes. Órge de op-ońaı, oınaótap shyǵyp kelem. Biraq tómen túsi qıyn. Oıǵa qaraı júrgende tirkeý bulǵańdap, tarsyldap, mashınany joldan taıdyra beredi. Sát saıyn jyldamdyqty ózgertip, baıaýlaı túsip, rúlmen alysyp kelem. Alǵag oıymda túk joq, mańǵaz-aq otyr em. Keıin shydamym taýsylyp, mazam kete bastady. Jolda ne kóp — ór kóp, eńis kóp. Kim sanap kórgen. Áıtse de moıymadym. Azdap sharshaǵanym bolmasa, qaýip qylar eshteńe joq. «Já, eshteńe etpes!» dep ózimdi ózim jubatyp qoıam. — Asýdyń aldynda dem alyp alarmyn. Bir jóni bolar. Anada kúzde mashınany súırep ákelý bul jolǵydan nege jeńil bolǵany oıyma da kelgen joq.

Dolan jaqyn qaldy. Fardyń sáýlesi quzdyń qarańǵy shatqaldaryn timiskilep keledi. Jol ústine tóngen jartastar qardan aıdar taǵynǵan. Fardyń jaryǵynda ulpa qar qylamyqtaıdy. «Joǵarǵy jdaqtan jel turǵan shyǵar» dep oıladym. Ulpa ar áınekke jabysyp, tómen syrǵıdy. Qar jaýyp tur eken. Qalyń jaýmasa da, jabysqaq jylmyq qar. «Endi keregi osy ma edi!..» — deımin tistenip. Tazalaǵysh áınekti ysqylaı bastady.

Asýdyń shanshyla bitken qıasy. Motor úırenshikti ánine basty. Kózge túrtse kórgisiz qarańǵyda jol boıynda qurtsha qybyrlap, yzyńdap keledi. Aqyry qıaǵa da shyqtym. Endi tómen qaraı oıystaǵan uzaq jol. Motor daýsy da ózgerip, báseńsı bastady. Mashına tómen bettedi. Árli-berli soǵyp keledi.

Sezip kelem: artymlaǵy tirkeý de bir bále boldy, basa kóktep kep, mashınaǵa soǵylady. Jalǵaǵan jerdegi metal shaqyr-shuqyr etedi. Ózimniń de tý syrtymnan kep soqqandaı bop, qarymda qalsh-qalsh etkizedi. Dońǵalaq tormozǵa boı berer emes. Jylmyq qarmen tqmen syrǵıdy. Mashına ekpinimen quldılap keledi. Tula boıy dir-dir etip zirkildeıdi. Rúl de ıkemge kóner emes. Mashına joldan shyǵyp, kóldeneń tartty. Sol sát rúldi qatty buryp jiberip, zorǵa dep toqtattym. Odan árige dármenim joq. Fardy óshirip, motordy sóndirdim. Qolym qatyp qalǵan. Jany joq tárizdi, sylq ete tústi. Oryndyqta shalqaıǵan boıy qatyp qalyppyn. Qyryldap dem alyp jatqanymdy sezemin. Birneshe mınýt boıy typyr etpesten otyrdym da qoıdym. «Ýh» dep dem alyp, temeki tarttym. Aınalam — tún-túnek, meńireý tynyshtyq, kabınanyń sańylaýynan yzyńdap jel ysqyrady. Endi ne bolaryn oılaýǵa júregim daýalar emes. Budan ári taǵy da joǵary-tómen ıreleńdep jol ketedi. Motordyń da, qoldyń da sory. Taý bókterine jetkenshe tynym joq. Birese joǵary órlep, birese tómen syrǵyp, árli-berli myqshyńdap jatqanyń. Qaıta-qaıta sóıtesiń...

Biraq oılanyp jatýǵa mursha joq, qardyń tópep jatqany mynaý.

Motordy ot aldyrdym. Mashına yshqyna ókirip joǵary órledi.

Tistenip ap. Bir ıirimnen bir ıirimge asyp kelemin. Aqyry ıirim de bitti-aý. Aldymda qulama oı, odan ári ýchastokke deıin jazyq jol. Sodan soń baryp asýdyń sońǵy qıasy. Zorǵa dep tómen tústim. Tórt shaqyrymdaı týra, jazyq jolmen qatty júrip baryp, ekpinimmen qıaǵa qoıyp kettim. Órlep kelem, órlep kelem... Biraq ekpinim uzaqqa barmady. Qudaı uryp, mashına mıtyńdaı bastady. Ekinshi, odan soń úshinshi jyldamdyqqa saldym. Imıip, rúlge jabysyp qappyn. Seıilgen bult arasynan juldyzdar shyǵa keldi. Biraq odan ári jyljı alatyn emespin. Dońǵalaqtar bir orynda shyr aınayp, búıirge qaraı alyp ketti. Akseleratordy aıamaı-aq basyp jatyrmyn.

— Taǵy da! Taǵy da azdap! Shyda! — dep aıǵaılaımyn jan daýsym shyǵyp.

Yńyrana ulyǵan motor dirildep, qalshyldap baryp úzildi de, sónip qaldy. Mashına tómen qaraı syrǵı jóneldi. Tormozdy basyp jatyrmyn. Ie bola almadym. Tirkeýdiń salmaǵymen mashına áli de syrǵyp keledi, syrǵyp keledi. Aqyry jartasqa soǵyp, kilt toqtady. Jym-jyrt. Esikti julqyp ashyp, kabınadan aınalama kóz saldym. Qudaı urǵan eken. Tirkeý jyraǵa túsip ketken. Endi ony súırep shyǵara almaısyń. Esim shyǵyp ketse kerek, motordy otaldyryp mashınany ilgeri yrǵyttym. Dońǵalaqtar shyr kóbelek aınalyp, mashına búktetilip búkil denesimen qalsh-qalsh etedi. Biraq qozǵalar emes. Jolǵa sekirip tústim de, júgirip tirkeýge keldim. Tirkeýdiń dońǵalaqtary batyp qalǵan. Ne isteý kerek? Oıymda túk joq, yza býyp, tirkeýge bas saldym. Qos qoldap, bar denemmen kep ıterem dońǵalaqty. Sodan soń ıyǵymdy kýzovtyń astyna tósep, qutyrǵan ańdaıyshqyna kep kóterem taǵy. Basym aınalyp, kózim qaraýytyp ketti. Tirkeýdi súırep jolǵa túsirmekpin. Qaıdan! Álim quryp, jer baýyrlap qulaı kettim. Qar aralas balshyqty ýmajdap jatyrmyn. Yzaǵa býlyǵyp jylap jiberdim. Aqyryn túregep, teńsele basyp, mashınaǵa baryp, tabaldyryqqa otyra kettim.

Alystan motor gúrili estildi. Jylytyldaǵan qos ot qıadan jazyq jolǵa qaraı túsip keledi. Ol shoferdiń kim ekenin, jeti qarańǵy túnde qaıdan júrgenin kim bilgen. Biraq mende záre qut qalmady. Sol ot qýyp jetip, meni ustap alatyndaı. Urysha sasqalaqtap, tireýdiń jalǵaǵan jerine bassaldym. Mashına men tireýdi qosqan saqınanay jerge atyp urdym. Sekipip kabınaǵa minip, joldy órlep joǵary tarttym. Tirkeýdi tastap kettim.

Áldeqandaı, bir túsiniksiz úreı bılep aldy boıymdy. Arttaǵy mashına ókshelep kelip qalǵandaı kórinip, qutyrta aıdaımyn. Jol kókiregimde saırap jatqan soń ǵana mert bolmadym-aý deımin. Tipti eki kózim baılaýly bolsa da, dál solaı júrip óter em.

Tań sibirleı aralyq bazaǵa kelip jettim. Jyndanǵan adamdaı, kele sala esikti sabalap jatyrmyn. Ústi-basym balshyqqa batqan qalpynda, Áselge de qaramastan úıge kirip bardym. Yńqyldap kep, jumsaq, dymqyl birdeńege otyra kettim. Oryndyqtyń ústindegi úıilgen jýylǵan kir eken. Papıros izdep qaltama qol saldym. Qolyma mashınany otaldyratyn kilt túse ketti. Bar pármenimmen laqtyryp kep jiberdim. Qaljyrap sharshaǵan, las-las qalpymda basymdy salbyratyp jiberip qatyp qalyppyn. Otyrǵan boıym, edennen kóz almaıym. Ásel jalań aıaq. Úıirilip, stoldyń janynan shyqpaıdy. Ne deıin? Ásel edende jatqan kiltti alyp, stoldyń ústine qoıdy.

— Jýynasyń ba? Keshe keshten beri sý jylytyp qoıyp otyrmyn, — dedi aqyryn ǵana.

Eptep qana basymdy kóterdim. Ásel jaýraǵan qalpynda qarsy aldymda tur. Ústinde ish kóılegi, náp-názik qoldaryn tósine basqan. Úreıli kózderi maǵan birtúrli aıap, úzdige qaraıdy.

— Tirkeýdi asýǵa tastap kettim! — dedim bir túrli sýyq, jat únmen.

— Tirkeýi nesi? — dedi ol túsinbeı qap.

— Kádimgi jap-jasyl, temir tirkeý, 02-38! Báribir emes pa qandaı tirkeý bolsa da, — dedim elirip, — urlap áketkem ony. Túsinemisiń? Urlap áketkem!

Ásel «ýh» dep, kirýatqa otyra ketti:

— Nege?

— Negesi nesi? — Túsinbegenine yzam kep ketti. — Tirkeýmen asýdan óteıin dep edim. Túsindiń be? Degenime jetip, aıtqanymdy dáleldep shyǵaıyn dep em... masqara boldym aqyry!..

Betimdi alaqanymmen jaýyp aldym. Biraz ýaqyt boıy ekeýmiz de úndemedik. Ásel kenet ushyp túregep, kıine bastady.

— Neǵyp otyrsyń? — dedi shıraq únmen.

— Endi qaıtem? — dep mińgirleımin men.

— Avtobazaǵa qaıtyp bar.

— Ne deısiń! Tireýsiz be?

— Barǵan soń bárin de aıtasyń!

— Saǵan ne bolǵan! — Ashý qysyp ornymnan turyp kettim. — Qaı betimmen barmaqpyn tirkeýdi súıtretip? Ǵafý etińder, keshire kórińder, qatelesippin demekpin be! Aıaǵyna jyǵylyp jalynbaqpyn ba? Joq-joq! Oıyna ne kelse, sony istesin! Meıli!

Kirýatta jatqan ulym baqyrǵan daýysymnan oıanyp ketti. Jylap jatyr. Ásel qolyna alyp edi, burynǵydan beter jylady.

— Qorqaqa ekensiń! — dedi Ásel kenetten. Aqyryn aıtsa da, zilmen aıtty.

— Ne-me-ne! — Esim shyǵyp, judyryǵymdy túıip tura umtyldym. Qol kótersem de, salyp jiberýge batylym barmady. Áseldiń baqyraıǵan úreıli kózderine kózim túsip ketip sileıip turyp qaldym. Onyń qarashyǵynan óń-tús joq, úreıli keıpimdi kórdim ózimniń. Áseldi julqa ıterip, esikti sart etkizip jaba sap, syrtqa shyqtym.

— Aýla jap-jaryq eken. Kúndizgi jaryq kózge shaǵylyp, basqa urdy: keshegi oqıǵa burynǵydan da beter masqara, orny tolmas ókinish bop elestep ketti kóz aldyma. Shyǵar jol bireý ǵana sıaqty: eń bolmasa mashınadaǵy júkti aparyp tastaý kerek. Olan ári ne isterimdi ózim de bilmeıim...

Qaıtar jolda úıge de soqpadym. Áselmen urysqandyqtan emes, árıne. Onsyz da yzaly edim. Eshkimniń kózine túskim de, eshkimdi kórgim de kelmedi. Basqalardy qaıdam, mundaıda ózim ońasha qalǵandy, qaıǵy-muńymdy jurt kózine kórsetpeýdi unatam. Jurt qaıtsin meniń qaıǵymdy? Qolyńnan kelse, ashýyń tarqap, óksigiń basylǵansha syr berme...

Jolda júrginshilerdiń úıine qonyp shyqtym. Uıqy emes, jatqan bir qıamet. Túsimde tirkeýdi izdep, asýǵa barǵan ekenmin deımin. İzi jatyr, biraq tirkeý joq. Alasuryp júrmin. Qaıda ǵana joǵaldy, kim áketti tirkeýdi deımin? Qaıtyp kelsem, qudaı atqan tirkeý rasynda da sol jerde bolmaı shyqty. İzi ǵana jatyr. Alyp ketipti. Keıin baryp bildim: tirkeýdi avtobazaǵa Álibek súırep alǵan eken.tirkeýdiń artynan erteńgisin ózim de jettim avtobazaǵa. Óńim qashyp, qaraıyp ketippin. Kabınanyń joǵarǵy jaǵyndaǵy aınaǵa kózim túsip ketip edi, ózimdi-ózim tanymaı qaldym.

Avtobaza kádimgi qalpynda, shoferlarǵa tán tirshilik. Tek men ǵana basqa jaqtan kelgen jat bireýdeımin. Qaqpaǵa oraǵytyp áreń keldim de, aýla ishine eleýsiz ǵana óttim. Garajdan aýlaǵyraq, túkpiregi buryshqa baryp toqtadym. Kabınadan da birden shyǵa qoıǵam joq. Alaqtap aınalaǵa qaraımyn. Jurt jumysyn tastap, maǵan qarap qalypty. Shirkin, qazir shyǵa sap, basyń aýǵan jaqqa tartyp tursań ǵoı. Biraq qaıda ketem. Kabınadan shyǵýǵa týra keldi. Bar kúshimdi jıyp, aýlany kókteı ótip, dıspecher bólmesine qaraı aıańdadym. Aıaqty alshań basyp, baısaldy kóringim keldi. Biraq kináli bolǵan adamdaı táltirekteı berem. Bári de tý syrtymnan ala kózderimen atyp turǵanyn sezip kelem. Atymdy atap, daýystaǵan da, amandasqan da eshkim bolǵan joq. Kim bildei, olardyń ornynda bolsam, men de sóıter me em.

Tabaldyryqqa jete bere súrinip kettim. Júregim úzilip ketkendeı boldy: Hadısha tipti oıymda joq eken-aý. Uıatqa batyrdym-*aý ábden. Ne demekpin!

Korıdorda entigimdi basyp, mańdaıymnyń terin súrttim. Basymdy kótersem, qarsy aldymda «Najaǵaı» atty qabyrǵa gazetimizdiń plakaty tur. «Masqara» dep úlken áriptermen jazypty da, tómengi jaǵyna taýda qalyp qoıǵan tirkeýdiń sýretin salypty...

Burylyp kettim. Eki betim dýyldap barady. Dıspecher bólmesine kirdim. Hadısha telefonmen áldekimge jaýap berip jatyr eken. Meni kóre sap, áńgimesin doǵardy da, trýbkany ilip qoıdy.

— Má! — dep qyrsyq bop tıgen joldamany stolǵa laqtyryp jiberdim.

Hadısha músirkeı qarady. Aıqaı sap, eńirep jibermese eken dep turmyn. «Basqa jerde bolsa bir sári, dál qazir jylamashy!» — degendeı mólıe tústim. Meniń oıymdy uqty da, eshteńe demedi.

— Baqyryp-shaqyrǵandar boldy ma? — dep jaılap qana suraımyn. Hadısha basyn ızedi.

— Oqasy joq! — dedim tistenip. Hadıshany qaırattandyrǵan túrim.

— Seni trassadan alyp tastady, — deıdi ol.

— Alyp tastady? Birjola ma? — Yzaly mysqyl qysyp ketti.

— Birjola alyp, jóndeý jumysyna jibereıin dep edi... jigitter ara tústi...

Ázirge ishki reısterge aýystyrdy. Bastyqqa kirip shyq. Shaqyryp jatqan.

— Barmaımyn! Mıensiz-aq sheshe beresin! Ókinerim joq!

Shyǵyp kettim. Salym sýǵa ketip, korıdordy boılap, súıretilip kelem. Bireý qarsy júgirdi. Jol berip, buryshshqa qaraı attadym. Álibek eken. Qoly maı-maı. Garajdan kele jatqan beti. Syrtymdy berip ótip keteıin dep em, kes-kestep turyp aldy.

— Joq, toqtaı tur! — dep meni buryshqa qaraı tyqsyra tústi. Eki kózi iship-jep barady. Yzaly úni de ysyldap shyǵady:

— Qalaı eken, batyrym? Dáleldep shyqtyń ba? Dáleldediń — ıttiń balasy.

— Bóten oı bolǵan joq qoı, — dep myńqyldaımyn.

— Ótirik aıtyp tursyń!

— Ótirik deımisiń?

— Dara shyǵyp kózge túskiń keldi ǵoı. Shyǵardyń ataǵyńdy. Jap-jaqsy isti búldirdiń. Tirkeýmen júrýge bolady dep dáleldep kór endi! Aqymaq! Dańǵoı neme!

Bálkim, bul sózdker basqa bireýdi oılandyrar ma edi, biraq men úshin endi báribir. Degenińe jetip, aıtqanyńdy oryndap shyǵý endi qaıda. Buryn ózim ǵana qaıǵyryp, azap sheksem, jurt kózine jamanatty, jıirkenishti bolý qanshalyqty aýyr ekenin sol sátte ǵana sezdim.olar bolsa meni maqtan sóılegish, ataqqumar dańǵoı bireý dep oılaıdy. Tipti de olaı emes edi. Biraq amal ne — bolary bolyp qaldy.

— Bylaı tur! — dep Álibekti ysyryp tastadym. — Sensiz de júregim aınyp, jynym kep tur.

Dálizge shyqtym. Ótkir, yzǵyryq jel aýa ishindegi qardy shapshańdatyp qoıady. Jurt maǵan jaqtyrmaı qarap, burylyp ketti. Ne istesem eken? Tońyp qatyp qalǵan judyryǵymdy qaltama suǵa sap, syrtqa qaraı aıańdadym. Oıdym-oıdym sý betine qatqan muz kútir-kútir synyp, tómen basylady. Aıaǵyma kep bir bos qalbyr ilikti. Qaqpadan asyra teýip jiberip, óim de solaı bettedim.

Kún uzaqqa kóshe-kósheni kezip júrdim de qoıdym. Qulazyp qalǵan prızanǵa bardym. Ystyqkól alaı-túleı doldanyp jatyr, jaǵadaǵy barjalar shaıqalyp-shaıqalyp ketedi.

Sodan soń kemeshilerdiń shaıhanasynan bir-aq shyǵyppyn. Terezeniń túbinde jalǵyz otyr ekem. Aldymdaǵy stoldyń ústinde araǵy ortalap ishilgen jarty lıtrlik shyny, ishine basytqy salynǵan tarelka. Alǵashqy stakandy tartyp jiberip, eseńgirep ketip, oısyz kúıde tómen qarap qalyppyn. Mas adamdardyń maǵynasyz sózderine, kógildir ashshy túttinge toly osynaý shaıhananyń ishi qandaı bolsa, meniń kóńilim de sondaı bulyńǵyr, býaldyr. Záredeı sańylaý joq.

— Nemenege tomsyryp otyrsyń, jigitim! — deıdi oınaqty, daǵymdy bir daýys ústime tónip kep. Zorǵa dep basymdy kóterdim. Qasymda Hadısha tur.

— Jalǵyz bolǵasyn ishe almaı otyrsyń ba? — dep kúlimsireı túsip, janyma otyra ketti. — Qosylyp isheıik endeshe!

Hadısha araqty eki stakanǵa bólip quıyp, maǵan ysyryp qoıdy.

— Usta! — dedi. Osynda ekeýmiz bir qydyryp, araq ishýge kelgendeı-aq jaınaı túsip, qylmyńdap qoıady.

— Nemenege jetisip otyrsyń? — dedim renjip.

— Qaıǵyryp qaıtem? Qasymda sen otyrǵanda tórt qubylam saı, İlıas! Budan kóri myqtyraq shyǵarsyń dep em. E, ne kórmedik biz jazǵan. — Syqylyqtap jaqyndaás tústi. Stakanyn soǵystyryp qoıady. Nazdy qara kózderin alar emes menen.

İship saldyq. Men temeki tarttym. Ústimdi basqan zil sál jeńildegendeı boldy: sol kúni kún uzaqqa birinshi ret ezý tarttym.

— Jaraısyń Hadısha! — dep qolyn qysyp qoıam.

Sol kúni keshte Hadısha rasynda da tym ajarly kórindi.

Syrtqa shyqtyq. Qarańǵy túsip ketipti. Kól jaqtan esken tentek jel aǵashtar men fonarlardy terbep qoıady. Jer teńselip bara jatqandaı. Hadısha qolymnan ustap demep keledi. Birtúrli janashyrlyqpen jaǵamdy kóterip qoıdy.

— Seniń aldyńda kinálámán men, Hadısha! — Onyń aldyndaǵy aıybymdy da sezgendeı, oǵan razy da bolǵandaımyn. — biraq esińde bolsyn, sni eshkim de sókpeıdi... Ózim berem jaýapty...

— Áli-aq umytyp ketesiń ony, janym! — deıdi ol. — Qandaı mazasyz ediń... Alasurasyń da júresiń, aıaımyn ózińdi. Bir kezde men de sondaı edim. Ómir shirkin bir qalypta tura ma. Qyzyǵy bolsa, kórip qal... taǵdyrmen oınap qaıtesiń...

— Áńgime muny qalaı túsinýde. — Qarsylassam da oılanyp qaldym. — Bálkim, seniń aıtqanyń durys ta bolar...

Biz hadısha turatyn úıdiń yǵyna kep toqtadyq.

— Mine, men kelip te qaldym! — dedi ol.

Keteıin desem de, bógele berdim. Aıyrylysa almaı turǵan sıaqtymyz. Shyn janashyrlyq bildirip, ishi-baýyryńa kirip turǵan adamdy birden jalǵyz qaldyryp ketý ońaı ma. Jalǵyz qalyp, jataqhanaǵa barýdan ózim de qorqatyn sıaqtymyn. Shyndyq qansha jaqsy bolǵanymen, keıde tipti shamadan artyq ashshy bolsa, taıa soǵa beredi ekensiń.

— Ne oılap tursyń, janym? — dep qıylady Hadısha. — Sharshadyń ba, alyssynyp tursyń ba?

— Oqasy joq, birdeńe ǵyp jetermin. Kóriskenshe.

Hadısha qolymnan ustady:

— İshshaı, tońyp qalypsyń ǵoı! Toqtaı tur, jylytaıyn! — Qolymdy paltosynyń ishine tyǵyp, tósine qushyrlana basty. Qolyn qaǵa almadym. Ottaı kúıdirgen ystyq, oınaqy nazyna tótep bere alar emespin. Alaqanymnyń astynda júregi lúp-lúp soǵady. Ańsap kútken saǵynyshyn pash etip turǵandaı. Mas bolsam da, esimnen a ıyrylarlyq halde emes em. Hadıshanyń qolyn jaılap qana ysyrdym.

— Ketkeniń be? — dedi Hadısha.

— Ia.

— Hosh bol onda! — Hadısha kúrsinip jalt buryldy da, qaqpaǵa qaraı tez-tez basyp júrip ketti. Qarańǵyda qaqpa sart etip jabyldy. Men de burylyp, kóshege qaraı aıańdaı túsip, turyp qaldym. Qalaı bolǵanyn ózim de bilmeıim. Jan ushyryp qaqpanyń janyna kep qappyn. Qaqpany ıterip jiberip, kirip barsam, Hadısha kútip tur eken. Bassalyp moınyma asylyp, qushyrlana qushaqtap, ernimnen qaıta-qaıta súıip jatyr.

— Keldiń ǵoı! — dep sybyrlaıdy. Qolymnan alyp úıine qaraı bettedi.

Túnde oıanyp kettim. Qaıda jatqanymdy birazǵa deıin bilmedim. Basym meń-zeń. Ekeýmiz bir kirýatqa qatar túsip jatyr ekenbiz. Jalaǵash denesi jyp-jyly bop, Hadısha baýyryma enip ketken. Bir qalypty dem alǵan lebi ıyǵymdy sharpıdy. Aqyryn turyp ketpek boldym. Sál ǵana qozǵalyp em. Kózi jumýly Hadısha bassalyp qushaqtap aldy. Jup-jumyr tizesi qolyma tıip ketti.

Kete almadym. Tań ata ǵana kózimiz ilindi. Biraz uıyqtap qappyz. Tańerteń bir-aq oıandyq. Tez kıinip aldym. Bir túrli jat, úreıli yzǵar júregimdi shanshyp barady. Sholaq tonymdy ile sala, asyǵyp úsigip, aýlaǵa shyqtym. Tonymnyń túımelerin sala júrip, qaqpadan da óttim. Alaqtap janjaǵyma qarasam, basynda qyzyl túlki tymaǵy bar bireý dýaldyń buryshynan beri shyǵyp keledi. Atarǵa oǵym bolmady. Jumysqa barýǵa shyqqan Jantaı eken. Sol mańda turatyn. Ekeýmiz de sileıip turyp qaldyq. Sonsoń baıqamaǵan bop jalt burylyp, avtobazaǵa qaraı tez-tez basyp jóneldim. Jantaı ospaqtap jótelip qoıdy. Qardy syqyrlatyp júrip keledi. Jaqyndap ta ketpeıdi, qalyp ta qoımaıdy. Sonyń ózinde meni tabalap, muqatyp, aıyzy qanyp keledi. Avtobazaǵa jetkenshe solaı júrdik te otyrdyq.

Kire beriste de kóp aıaldamadym. Garajǵa soqpaı, tike keńsege tarttym. Korıdorda sál damyldap, ózime-ózim kelip alýym kerek eken. Oıyma kelseshi.

Erteńgisin bes mınýtqa bárimiz jınalatyn bas ınjenerdiń kabıneti. İshindegilerdiń gújildegen daýystary emis-emis estiledi. Kirip barǵym-aq keledi. Biraq taıa soǵa berem. Shirkin qazir terezeniń aldynda aıaǵyńdy aıqastyryp otyryp ap, temekini qushyrlana sorǵanǵa, ara-tura kórshińe birdeńe dep qoıyp, erteńgi tapsyrmany tyńdaǵanǵa, shoferlardyń bolmashy kıkiljińge bola zilsiz daýlasyp keriskenin estip rahattanǵanǵa ne jetsin. Kisi osyny da qımaı, ańsaıdy dep oılaǵan joq em. Shoferlar túgel jınalyp otyrǵanda ústerine batyp kire almadym. Qoryqqan joqpyn. Shynym. Tap bolǵan sátsizdikke ashynýdan týǵan dármensiz qarsylyq, ashý-yza kernep ketti boıymdy. Onyń ústine oıda joqta Hadıshamen birge ótkizgen tún de kóńilimdi qobaljyta berdi. Jurttyń meni umyta qoıar túri joq eken. İshtegiler meniń jaıymdy áńgimelep jatyr. Emis-emis daýysqa alǵashqyda onsha mán bermep em. Áldekimniń yzaly úni tym ashshy estildi:

— Bul ne degen beıbastyq! Sotqa berý kerek. Sender bolsańdar áspetteı beresińder ony. Osynda bireý onyń nıeti durys edi dedi-aý shimirikpeı! Al sonda tirkeýdi asýdan tastap ketkenin qaıtpeksiń!..

Basqa bir daýys kıip ketti:

— Durys aıtady! Kórgemiz ondaıdyń talaıyn. Aqylynyń kóbin. Avtobazany adam qyldym dep daýryǵyp atyn shyǵarmaq, báıgi almaq bolǵan ǵoı. Degenine jete almady biraq.

Jurt aıtysyp jatyr. Jarysa sóılep, kerildegen daýystar. Ketip qaldym. Esiktiń syrtynda tyń tyńdap turam ba sol! Joldama alaıyn dep dıspecher bólmesine bardym.

— Qaıda baram ? — dep suradym otyrǵan qyzdan.

Ázirge burynǵy reıste ekem. Sári áli bár toqtamǵa kelmegen bolý kerek. Korıdordy boılap keıin qaıttym. Shoferlardyń topyrlap shyǵyp jatqanynyn sezip, júrisimdi jyldamdata tústim. Áli kerildesip keledi. Álibek te júrip kele jatyp órshelen sóıleıdi:

— Al tirkeýge kerek torıozdy ózimizdiń avtobazada-aq jasap alamyz. Qıyn túk te joq. Kompresorǵa shlang jalǵap, qalypa salýda turǵan ne bar? İlıas pa myna! Toqtaı tur, İlıas! — dep daýystady.

Toqtamaı, garajǵa qaraı júre berdim. Álibek qýyp jetip ıyǵymnan julqyp qaldy:

— Túý, qurysyn! Zorǵa dep kóndirdim-aý. Daıarlana ber, İlıas! Menimen birge barasyń ǵoı. Baıqap kóremiz tirkeýmen.

Jynym kep ketti: joly bolmaǵan dosyńa qol ushyn berip, qutqaraıyn degen ekensiń ǵoı. Qasyna qosyp almaq! Iyǵyma salǵan qolyn qaǵyp jiberdim:

— Tirkeýińmen qosa joǵal!

— Nemenege shala búlinip tursyń! Óziń ǵoı kináli! Ánsheıin aıtyp turǵam joq saǵan: birdeńe oılap tapqan tárizdimiz.jurt aqyl qosty. Seniń tirkeýińdi asýdan súırep ákelgenim jáne bar... birdeńe shyǵýǵa tıis...

— Óziń-aq bara ber. Tıispe maǵan. Jaıyńa júr.

— Qoı, shyraǵym. Aqymaq bolǵanyń jeter.bastaǵan isti orta jolda aıaqsyz qaldyrmaqpyz ba. Umytyp barady ekem. Volodka Sharıev eshteńe demedń me saǵan?

— Joq, kórgem joq ony. Ne bop qapty?

— Ne bop qalǵany nesi? Qaıda júrsiń? Eki kózi tórt bolyp Ásel otyr.

Jigitterdiń bárinen suraıtyn kórinedi seni, ońaı ma? Al sen bolsań!..

Eseńgirep kettim. Uıattan órtenip, tynysym tarylyp barady. Ólsemshi odan da, Álibek bolsa jeńimnen tartyp tirkeýden jaıyn ba álde basqa birdeńeni ma — aıtyp jatyr. Anadaı jerde Jantaı tur. Eki qulaǵy bizde.

— Ket! — dep julyp aldym qolymdy. — neǵyl deısiń osy maǵan! Bere ber sotyńa. Jetti endi! Tirkeýińniń keregi joq, tolaıym! Bireýdiń qanjyǵasyna baılanar men emes, bildiń be?

Álibek qabaǵyn túıip túksinip ketti:

— Bastaǵan óziń. Endi at-tonyńdy ala qashpaqsyń ǵoı? Solaı ma?

— Ne deseń, o de! — Burylyp ap garajǵa qaraı júre berdim.

Mashınanyń qasyna keldim. Qolym dirildeı beredi. Ne isterimdi bilmeıim. Sekirip mashınanyń astyndaǵy shuńqyrǵa tústim. Shuńóyrdyń qabyrǵasyna qalanǵan sup-sýyq kirpishke mańdaıymdy bastym.

— Tyńdashy, İlıas! — dep bireý qulaǵyma sybyr etti.

Basymdy kóterip alsam, kim deısiń ǵoı, toba! Jantaı. Basynda malaqaı.

Shuńóyrdyń jıegine sańyraý qulaqsha jabysyp otyryp alǵan. Maǵan qarap jymyń-jymyń etedi.

— Sybaǵasyn bergeniń durys boldy, İlıas!

— Kimniń?

— Álibektiń deıim. Belsendi neme ǵoı. Tiline tas baılanǵandaı boldy.

Jaǵy birden qarysty. Áıtpese, jańashylmyn dep.

— Seniń jumysyń qansha?

— Onyń ishi sezip tur ǵoı. Shoferlarǵa tirkeýdiń keregi ne táıiri. Bilemiz ǵoı: bireý normany ulǵaıtyp, júristi azaıtsa, soǵan teńel dep bárimizge dińkildeıdi. Qashyqtyq pen júkke tóleıtin aqshany da azaıtady. Óz qaltamyzǵa ózimiz túsip ne bopty? Dańq degen bir-aq kúndik. Al sodan soń she? Saǵan renjip júrgen biz joq. Osyńnan tanba...

— Biz degeniń kim? — deımin ashýymdy ázer basyp. Boıdy kernegen yza tynysymdy taryltyp barady: — Ana joly meniń mashınany súırep aparǵandy kórgende nege úndemegeniń belgili boldy endi. Alystan ańdaımyn deısiń ǵoı! Biraq kóz aldyńdaǵydan basqany kóretin sen be. Basqalar túk bilmeıdi deısiń ǵoı. Kimdi aqymaq kóresiń?

— Biz degeniń — óziń be? — dep qaıtalap suraımyn.

— Jalǵyz men ǵana emes, — Jantaıdyń kózi jypylyqtap ketti.

— Ótirik aıtasyń! Shirik neme! Saǵan eregiskende á

— Ádeıi júrem tirkeýmen. Janym shyǵyp ketse de sóıtem. Taıyp tur qazir. Qolyma taǵy da bir túsersiń!

— Qoı, áı, sen tipti! — Jantaı shap ete tústi. — Seniń de perishte ekenińi bilemiz ǵoı... oılan biraq... Al anadaǵy bar ǵoı. Kóre ber qyzyǵyn dúnıeniń reti kep turǵanda...

— Bálem, sen be! — Jan daýsym shyǵyp aıǵaılap jiberdim. Bar pármenimmen qulaq shekeden qoıyp kep qaldym.

Shuńqyrdyń jıeginde otyrǵan boıy shalqalap baryp qalpaqtaı ushty. Malaqaıy bir jaqta qaldy. Shuńqyrdan mysyqsha yrǵyp shyǵyp, bassaldym.

Jantaı jan dármen ushyp, túregep jalt berdi de, búkil aýlany basyna kóterip, baqyryp jiberdi:

— Buzyq neme! Bandıt! Judyryǵyńnan qorqar dep pe eń seniń! Saǵan da bir tosý bar shyǵar. Qutyryp alǵan ábden. Ashýyńdy menen almaqsyń ǵoı...

Jurt opyr-topyr jınalyp qaldy. Júgirip Álibek te keldi.

— Ne bop qaldy? Nege urasyń ony?

— Shyndyqty aıttyń dep! — Jantaı sytylyp shyǵa berdi. — Kózine aıtqanǵa! Tirkeýdi urlap ap, asýǵa tastap ketedi de, adal kóńilmen qol ushyn bergen adamnyń murnyn buzady. Ataqtan qur qaldy, qaıtsyn endi!

Álibek endi maǵan tóndi. Sup-sur bop ketken. Ashý qysyp tútigip tur:

— Ońbaǵan! — Keýdemnen ıterip jiberdi. — Asqan ekensiń. Asýdyń óshin almaqsyń ǵoı. Sensiz de kún kóremiz. Batyrsyz-aq!.. — Úndemedim! Aıtyp uǵyndyrarlyq dármenim joq. Jantaıdyń eki júzdi aıarlyǵyna jynym kelgeni sonsha, tipti tilim baılanyp qalǵandaı. Jodastyrm maǵan ajyraıa qarady. Erniniń qanyn malaqaıymen súrtip baqyryp Jantaı júr.

Sekirip mashınaǵa mindim de, avtobazadan shyǵyp tura tarttym.

Jolda araqqa sileıip addym. Mazam ketip barady. Janym jaı tabar emes. Sońǵy kúnderi bastan keshken oqıǵalarǵa, ózime degen ashý-yzany nemen tarqatsam eken. Ásel esime tússe boldy, janymdy qoıarǵa jer tappaımyn.

Jol boıyndaǵy kishkentaı bir dúkenge kirip shyqytym. Septigi bolmady. Taǵy da toqtap, stakandy toltyryp, tastap saldym. Sol sol-aq eken — qarsy kezdesken mashınalar men jol jıegindegi aǵashtar, kópir ataýly buldyrap qala berli artymda. Kóńildengen sıaqtymyn. «Ýh, quryp qalsyn bári de, dep qoıam, — Osy maǵan ne jetpeıdi. Ustaǵan rúldi bil de júre ber. Hadıshany nesine kinálaısyń: ne istepti ol saǵan. Eldiń qory sol ma edi. Nesi kem? Jaırańdap turǵan jap-jas sulý áıel. Súıedi seni, tek shyǵarda jany basqa. Sen úshin nege bolsa da kónýge bar. Jamanatqa qalaı qımaqsyń? Onymen birge bolǵan túniń jaman ótip pe edi? Jaqsylyqty bilmeıtin aqymaq!»

Keshtetip úıge keldim. Teńselip tabaldyryqta turyp qaldym. Bir jeńi ǵana kıilgen shloaq tonym salbyrap ketken: keıde rúlji ustapýǵa yńǵaıly bolsyn dep oń qolymdy bosatyp qoıýshy em. Osy ádetim tas laqtyryp, qulash jarystyrǵan bala kúnimnen bar bolatyn...

Ásel maǵan umtyldy da, ań-tań bop, úreılene turyp qaldy:

— Ne boldy saǵan, İlıas? — Mán-jaıǵa sodan keıin baryp túsindi. — Neǵyp tursyń al? Sharshadyń ba, tońǵan shyǵarsyń? Sheshinseıshi!

Ol sheshindireıin dep umtylyp edi, lám-mım demeı ıterip jiberdim. Uıalǵannan dórekilikke basyp jatyrmyn. Súrinip-qabynyp júrip, birdeńeni saldyr etkizdim de, oryndyqqa sylq etip otyra kettim.

— Ne boldy saǵan, İlıas! — Ásel janyma kep mastyqtan kilgirip ketken kózime úreılene úńildi.

— Nemene, sen bilem ǵoı deımisiń? — Basymdy salbyratyp jiberdim: tiktep qaraı alar emespin. Ásel qashan jasaǵanǵa shaǵynyp, qarǵap-siler eken dep otyrmyn. Ne aıtsa da kónbekpin. Aıqtalar jaıym joq! Biraq Ásel tipti ún qatpady. Úı ishinde adam joq sıaqty. Kóz qıyǵyn salyp em, tereze aldynda teris qarap tur eken. Júzin kórmesem de, onyń qaıǵyryp turǵanyn, kózinde jas baryn anyq sezdim. Aıap kettim. Júregim qysyp barady.

— Ásel, bilesiń be, saǵan aıtaıyn dep em. — Kibirtiktep áreń bastadym. — Saǵan aıtqym kelgeni... — Únim óshti. Tynysym tarylyp barady. Shynymdy aıtýǵa batylym jetpedi. Óńi túgil túsine de kirmegen nárseni qaıtip qana aıtarmyn. Aıap kettim. Biraq beker sóıttim. Ózimdi-ózim kóndire almadym sol bir sát, sizdiń aýylǵa jýyrda bara almaıtyn shyǵarmyz. — Áńgimeniń betin basqa jaqqa burdym. — Keıin, bir qalt etkende. Qazir oǵan mursha joq...

— Jaraıdy. Solaı-aq bolsyn! Keıinirek baramyz. Asyǵatyn túgi joq! — dedi Ásel. Kózin súrtip, qasyma keldi. — qazir ony oılap basyńdy qatyrmaı-aq qoı, İlıas. Óz jaıyńdy oıla odan da. Bir túrli qyzyq bop kettiń óziń. Seni tanymaı qalam, İlıas...

— Qoı endi, jarar! — dep sózin bólip jiberdim. Batylym jetpegenine yzam kep ketti. — Sharshadym. Uıqym keldi.

Taǵy da bir jaǵynan birdeńe dep qoıyp, ótirikke belshemnen batpaı turǵanda uıyqtaǵan bop jatyp qalý kerek boldy. Ásel anany-mynany surap mazalaǵan joq. Aǵynan jarylyp, bárin aıtyp salýǵa qansha oqtalsam da, dátim barar emes. Ár nárseniń ýaqyty bar eken ǵoı. Bolǵan jaıdy Áselge eshqashan aıtpaıtynymdy mastyǵym aıyqqan soń baryp qana bildim. Nege ekenin ózim de túsine almadym.

Arada bir kún ótti. Qaıtar jolda asýdyń syrtynda Álibek kezdesti. Ol tirkeýmen kele jatyr eken. Dolandy tizgindep alǵany ǵoı.

Meni kóre sala, kabınanyń oń jaq esigin ashyp, qolyn bulǵady. Men de jyldamdyqty azaıttym. Álibek joldyń ústine shyqty. Kóńildi. Mázmeıram.

— Sálem, İlıas! Shyq, temeki tartaıyq! — dep aıǵaılaıdy.

Ótip baryp toqtamaq boldym. Álibektiń kabınasynda rúldi basqa bir jap-jas bala ustap otyr. Mashınanyń dońǵalaqtaryna shynjyr orap tastaǵan. Tirkeýge pnevmatıkalyq tormoz ornatqan. Birden baıqadym. Qoı, toqtar jaıym joq. Shamyma tıip ketti. Seniń qolyńnan kelgen eken. — qubaqup, maǵan tısýshi bolma biraq.

— Toqta, toqtaı tur! — Álibek sońymnan tura júgirdi. — Sharýa bar bir. Toqtashy, İlıas! Túý, shaıtan-aı, ne boldy saǵan?.. Jaraıdy-al, óziń bil...

Mashınany qattyraq aıdadym. Baqyryp qaıtesiń. Ne sharýań bolýshy edi mende! Meniń sharýam áldeqashan bitken. Álibek jan dosym edi. Bosqa aıyryldym. Onyń aıtqanynyń bári ras. Qazir bilip otyrmyn ǵoı. Biraq ol kezde ókpemdi keshýge shamam joq edi. Men qanshama azap shegip, júıkemdi qurtyp, qolymdy jetkize almaı júrgende bárin op-ońaı-aq tyndyrdy.

Álibek baısaldy, oıly jigit edi. Ol asýǵa men qusap tentek bop jalǵyz basrmas edi. Álibekte ondaı minez joq. Kúshtiligi de sol. Qasyna járdemshi qosyp ap durys jasady. Sharshaǵanda aýysyp otyrady. Tyń kúsh qoısyn ba. Motormen, júrektilikpenkúshpen ǵana alasyń asýdy. Qasyna serik qosyp alǵasyn Álibek júris ýaqytyn da eki ese azaıtty. Ol sonyń bárin eskeri. Mashınanyń kopressorymen jalǵastyryp, tirkeýge tormoz jasady. Kádimgi shyynjyrdy da bos qaldyrmaı, artqy dońǵalaqtarǵa orap tastady. Asýǵa er qarýy — bes qarýdy saılap ap tıisti ol. Daýryǵyp qur qol barǵan joq. Sóıtip, Dolandy basyp, tirkeýmen de júre beretin boldy jurt.

Álibekten soń basqalar da tirkeý qosyp aldy. Ońaı bolǵan joq. Biraq neni bolsyn eń aldymen bastaý qıyn ǵoı. Mashına kóbeıdi, kórshi avtobaza qol ushyn berdi. Bir jarym apta boıy Tán-SHan jolynda motor gúrili kúni-túni bir tynǵan joq. Qanshama qıyn bolsa da, qytaı jumysshylarynyń tilegi der ýaqytynda oryndaldy. Uıatty bolǵan jopyz. Solardyń ishinde men de barmyn. Arada talaı jyl ótip, ystyq-sýyǵy basylǵasyn aıtyp otyrǵanym ǵoı. Áıtpese o kezdegi meniń halimdi aıtpa. Aıaqty shalys basqan soń...

Asýdyń syrtynda Álibekke kezdesken kúni avtobazaǵa kesh qaıttym. Jataqhanaǵa bettep bara jatyp, ortalyq kóshege burylyp ketpesim bar ma. Salyp uryp taǵy da shaıhanaǵa bardym. Sol bir kúnderi esimnen tanyp mas bolǵansha ishkim kele berdi. Sóıtip, az ýaqytqa bolsa da bárin umytyp, sileıip turyp uıyqtasam deıim de turam. Kóp ishtim, zorlap ishtim. Biraq araqtyń túk qyzýy bolmady. Shaıhanadan burynǵydan beter renjip, ashý qysyp shyqtym. Túnniń bir ýaǵynda qala kezip kelemin. Tipti eshteńeni oılap jatpaı-aq, jaǵadaǵy kóshege burylyp, Hadısha qaıdasyń dep tartyp kettim. Ol da meni kútip otyr eken.

Sol sol-aq eken. Salyp uryp jetip baram. Sóıtip, eki birdeı ottyń ortasyna tústim. Kúndiz jumystamyn. Al avtobazada qalǵan kúni keshkisin birden Hadıshanyń úıine tartam. Ózimdi sol jaqqa tartady da turady. Hadıshamen birge bolý jaılyraq, tynyshyraq sıaqty. Jurt kózinen, ashshy shyndyqtan, ózimnen-ózim qashqanda sonda baryp qana panalaıtyn, ózimnenózim qashqanda sonda baryp qana panalaıtyn tárizdimin. Hadısha meni súıetin de, uǵynatyn da sıaqty kórinedi. Úıge kelsem boldy, ketip qalýǵa asyǵam. Áselim, Áseljanym meniń! Óziniń sezingishtigi, rýhanı tazalyǵy janymdy qoıarǵa jer taptyrmaıtynyn sezse etti ol. Sol minezin kórgen soń tezirek ketip qalýǵa syltaý izdeımin. Onyń qamqorlyǵyna, óz basyńa laıyq emes ekenin bile tura qaıtip qana qalarsyń qasynda. Úıge talaı ret mas bolyp keldim. Al Ásel renjigenin de bildirgen joq. Bul onyń álsizdigi, jasyqtyǵy ma, álde adamǵa sengendigi , qaırattylyǵy ma eken? Áli kúnge deıin túsinbeımin. Árıne, ol maǵan sendi, ózin-ózi tyıar, baıaǵa qalpyna túsip adam bolar dep kútti. Odan da ol ursyp*sógip, shynymdy aqtarǵyzsa etti. Bálkim, meni qınap júrgen tek jumystyń ǵana jaıy emes ekenin bilse, Ásel jaýap ber der me edi — kim bilsin. Sol kúnderi meniń qandaı bop júrgenimdi ol bilgen joq. Men bolsam ony aıap, áńgimeni kúnde erteńge qaldyra berdim. Sóıtip, úı ishimizdiń, mahabbatymyzdyń, Áselimniń aldyndaǵy kúnámdi aıta almaı-aq kettim aqyry.

Sońǵy ret Ásel meni qýanyp, kóńildi qarsy aldy. Júzi bal-bul janyp, kózi jaınap, jaırańdap júr. Tonymdy, etigimdi shsheshýge mursha bermeı, súırelep bólmege engizdi.

— Qarashy, İlıas! Samat táı turyp júr!

— Qoıshy, áı! Qaıda ózi?

— Áne, stoldyń astynda.

— Eńbektep júr ǵoı.

— Qazir kóresiń! Al, balam, táı-táı tuatynyńdy kórsetshi papańa. Kele ǵoı, Samat! Kele ,oı!

Ne aıtyp turǵanyn Samat kádimgideı túsingen sıqty. Ol stoldyń astynan márá-sára bop eńbektep shyqty da, kirýattyń janyna kep toqtady. Sosyn kirýattan ustap zorǵa dep túregeldi.jymıyp qoıady. Kishkentaı aıaqtary maıysyp biraz turdy da, sol kúlimsiregen boıda etpetinen edenge qulaı ketti. Júgirip baryp, bassalyp ushaqtap, qysyp jatyrmyn keýdeme. Emshektegi balanyń jas ıisi keledi murnyma. Qandaı deısiz sol ıis. Áseljanymnyń óziniń ıisi aýmaǵan...

— Tunshyqtyryp alarsyń, baıqa, İlıas! — Ásel balany qolyna aldy. — Al endi ne ler ekensiń? Sheshin. Áli-aq úp-úlken jigit bolady. Mamasy da jumysqa turady. Bári de bolady. Bári de ornyna keledi... Solaı emes pe, balam, á ? Al sen bolsań... — Sol muńdy júzben maǵan kúlimsireı qarady Ásel. Oryndyqqa otyra kettim. So bir kúnderi janyn jep, kóńilinde júrgen oıdyń bárin osy bir eki-aq aýyz sózben aıtyp tastady. Tilek te, kinálaý da, úmit tebar edi sol sózde. Bárin aıtyp*aıtyp ketip qalsam ba dep bir turdym. Biraq aıtpaı, jaı ketkenniń ózi jaqsy. Ásel sol sát sonshalyqty baqytty edi. Oıynda dáneme joq. Oryndyqtan túregeldim.

— Júrem men.

— Qaıda barasyń? — Ásel shoshyp ketti. — Búgin de qalmaımysyń? Shaı iship ketseń bolmasa.

— Joq. Júrýim kerek, — dep mińgirledim. — Óziń bilesiń ǵoı jumystyń jaıyn...

Árıne, jumysqa bola ketkem joq úıden. Jolǵa erteńgisin shyǵýym kerek edi. Qarańǵyda mashınany ázer taýyp, boıymdy bıleı almaı sylq etip otyra kettim. Qasiret oty órtep barady. Kiltti suǵa almaı biraz áýre boldym. Jolǵa shyǵyp, terezeniń ottary kórinbeı qalǵansha júre berdim. Kópirden ótip, saıǵa jetken soń joldan burylyp, mashınany bir top butanyń arasyna jasyryp, fardy óshirdim. Sonda túnep shyǵaıyn dedim. Papıros aldym qaltamnan. Qorapta bir tal sirińke qalǵan eken. Shyrt etip jandy da sónip qaldy. Qorap-morabymen, papırosyna qosa laqtyryp jiberdim. Tonymnyń jaǵasyn kóterip, aıaǵymdy baýyryma ap, búktelip qulaı kettim oryndyqqa.

Qaraýtyqan yzǵarly taý shyńdaryna aı kúńgirt sáýle tógedi. Shatqaldy qýalaı soqqan yzǵyryq kabınanyń ashyq turǵan esigin syqyr-syqyr etkizip qozǵap qoıady. Úı ishimnen, joldastarymna, barsha jurttan aıyrylyp, qulazyp jalǵyz qalǵanym kabınada jatqanda esimnen bir shyqsaıshy. Sózbuıdaǵa sala berip bolmas. Reısten avtobazaǵa qaıtyp kelisimen Hadıshaǵa mán-jaıdy búkpeı aıtyp, endi bárin umyt dep keshirim suraýǵa bekindim. Sóıtip, adalyna kóshken jón.

Biraq ómir óz deginin istetedi. Bulaı bolar dep oılappyn ba. Arada bir kún ótti. qaıtyp kelsem, úıimde jan joq. Esik ashyq, qańyrap tur. Alǵashynda Ásel otyn-sýǵa shyǵyp ketken shyǵar dep oıladym. Alaqtap aınalama qaraımyn. Bólmeniń ishi ybyrsyp shashylyp jatyr. Iesiz úı sıaqty azynap tur — jaǵylmaǵan qara peshten yzǵar keledi. Samattyń kirýatyna jetip barsam, o da bos.

— Ásel! — dep úreılene sybyrlaımyn. Qańyrap turǵan úı de «Ásel!» — dep kúbirlegendeı bolady.

Jan ushyryp syrtqa shyqtym.

— Ásel! — dep búkil aýlany basyma kótere aıqaılaımyn. Eshkim ún qatpaıdy. Júgirip kórshilerge bardym, benzokolonǵa bardym. Eshkim jóndi eshteńe bilmeıdi. Keshe balasyn tanys bireýlerge tastap, kún uzaqqa bir jaqqa ketip edi, túndeletip qaıtyp kelgen, úıde bolatyn desti. «Qoı ketip qalǵan ǵoı, ketip qaldy!» — degen sumdyq oıdan tula boıym titirep ketti.

Baqytsyzdyqqa ushyraǵan dál so bir kúngideı mashınany taý-taýdyń arasymen ómirimde munsha qatty aıdamaǵan shyǵarmyn. Sonaý bir burylysta, sonaý bir shatqalda, áıteýir jolshybaı Áseldi qýyp jetetin sıaqty boldym da turdym. Qyransha samǵap mashınalardyń birinen soń birin qýyp jetip, sál aıaldaı berip kýzovyn, kabınanyń ishin qarap ótem de, ilgeri tartam taǵy da. Aýyzdaryna kelgenin aıtyp shoferlar qalady. Sol betimnen toqtamastan úsh saǵat boıy tópedim. Radıatordaǵy sý qaınap ketti. Kabınadan qarǵyp shyǵyp, radıatorǵa qar shashyp jatyrmyn. Oıǵa túsip sý ákep, quıyp jiberd0im. Radıatordan býdaq-býdaq bý shyǵady.eki búıirin soǵyp, boldyrǵan attaı mashına tur. Rúlge qolym tıgenshe bolmady, tirkeýmen qarsy kele jatqan Álibektiń mashınasyn kózim shalyp qaldy. Qýanyp kettim. Sóılespeı, amandaspaı júrgenimiz ras. Biraq Ásel sol úıde bolsa aıtýy kerek qoı maǵan.

Júgirip joldyń ústine shyǵyp, qolymdy kóterdim:

— Toqta, toqtashy, Álibek! Toqtaı tur!

Rúl ustap otyrǵan serigi qaıtem degendeı Álibekkke qarady. Álibek túsin sýytypteris aınalyp ketti. Mashına toqtamaı óte shyqty. Ústi-basym qar*qar bop, qolymdy kótergen boıy jol ústinde sileıip turyp qappyn. Sosyn baryp betimdi súrttim «Syıǵa — syı, syraǵa — bal» degen osy. Ókpelep jatýǵa mursha joq. Ásel Álibekterdikine barmǵan boldy. Munysy tipti qıyn. Aýylyna ketken ıýoldy ǵoı. Áıtpese basqa bara jeri joq. Óz úıiniń tabaldyryǵyn qaıtip attady eken, ne dedi eken Ásel?

Aıaldamaı aýylǵa tartý kerek.

Júkti túsirdim. Biraq avtobazanyń aýlasyna kirgem joq. Mashınany syrtqa tastap, dokýmentterimdi tapsyraıyn dep júgirip dıspecher bólmesine bardym. Kire beriste Jantaıǵa soqtyǵyp qaldym. Eshteńe demedi, jaqtyrmaı tyrjıǵan boıy óte shyqty.

Entige basyp dıspecher bólmesiniń terezesinen basymdy suǵyp jiberip joldamany Hadıshanyń aldyna tastaı saldym. Maǵan bir túrli tańyrqaı qarady ol. Kózinde áldeqandaı ókinishtiń, úreıdiń elgisi bar.

— Alshy shapshań! — deııin.

— Nge bop qaldy?

— Ásel úıde joq. Ketip qalypty.

— Ne dep tursyń óziń? — Óńi qashyp ushyp túregeldi Hadısha. Erinderin tistep ázer — ázer sóıleıdi. — Keshir, İlıas, keshire gór, İlıas! Men edim, men...

— Meniń ne? Aıtshy jóndep, bárin aıt! — İshke kireıin dep esikke aqaır umtyldym.

— Qalaı boǵanyn ózim de bilmeımin. Shynymdy aıtam, İlıas. Keshe vahter terezeni qaǵady, bir qyz kep tur, seni kórgisi keledi deıdi. Qyzdy munda kel dep shaqyrdy da, ózi ketip qaldy. Ásel ekenin birden tanı kettim. Únsiz qadala qarap: «Ras pa?» — dep suraıdy menen. Esim shyǵyp ketti. «Ia, ras. Bári de ras. Menimen birge ol!» — deppin. Terezeni sart etkizip jaba saldy. Stol ústine sylq ete túsip eńirep jatyrmyn. «İlıasym meniń, İlıasym!» dep qoıam aqymaq basym. Korıdordy boılap júgire jóneldi Ásel. Sosyn qaıtyp kórgem joq ony. .. Keshire gór.

— Toqtashy, qaıdan bilgen ol?

— Jantaıshy. Meni de qorqytyp ketti kelip. Ol ońbaǵannyń jaıyn bilmeýshi me eń!

— Bilem ! Osy joly bir shynyn aıtqan eken.

— Sen bar. İlıas. Áselge bar. Taýyp al, aralaryńa tikenek bolmaspyn endi. Ketermin qaramdy óshirip...

Qysqy dala. Mashına zyrlap keledi. Qara qoshqyldanyp siresip qalǵan bozǵa túsken jol da tastaı, qap-qatty. Kúrtikterdiń ústimen syryǵp esken jel aryqtardy ishinde jatqan qańbaqtardy ádhldeqaıda qýalap barady. Alysta taý baýraıynda aýyldyń japyraǵy túsip jalańash qalǵan baqtary, dýaldary qaraýytady.

Kolhozǵa keshqurym jettim. Ózime tanys aýlanyń janyna toqtap, býynymdy bekiteıin dep temeki tarttym. Temekiniń qaldyǵyn óshirip, mashınany pepildettim. Áseldiń ornyna sheshesi shyqty. Iyǵyna ton jamylyp adǵan. Esikti ashyp, tabaldyryqqa tústim de, aqyryn ǵana: — Sálematsyz baǵ apa! — dedim.

— Á-á, sen be deiń kelgen! — dedi ashýǵa minip. — Apa deýge aýzyń qalaı barady? Joǵal, kórinbe kózime. Ońbaǵan, syǵan, qańǵybas neme! Balapanymnyń basyn aınaldyryp ap, kep t urǵanyn qarashy endi! Baqyraıǵan kóziń qurysyn uıattan jurdaı bolǵan! Qartaıǵan shaǵymyzda...

Kempir aýzymdy ashtyrar emes. Aýzyna kelgendi aıtyp ursyp jatyr, ursyp jatyr. Aıǵaı-uıǵaı daýysqa kórshi-qolań, bala-shaǵa jınala bastady.

— Joǵal, jurtty jınamaı turǵanda! Ket solaı masqara bop. Kórmegenim sen bolsyn. — Ashýly ana tóne túsedi maǵan. Iyǵyndaǵy tonyn da jerge alyp urdy.

— Áı, sen bar ǵoı, taıyp tur aman kúnińde! — dep qatýlana gújildedi bireý shyǵar joldy ngusqap.

Amalym quryp, rúlge kep jabystym. Áseldiń tipti kórgisi de kelmese, ketpeı qaıtem. Taıaq pen tas mashınaǵa sart-surt tıedi. Balalardyń meni aýyldan shyǵaryp salǵan túri. Nege óıtedi olar? Álde kári kempirdi renjitti, til tıgizdi deı me eken meni? Álde bir bandıt dep oılaı ma...

Sol túni kól jaǵasyn uzaq kezdim. Aı nuryna elegizgen kól tynshı almaı lóńbekship jatyr. Ýa, Ystyqkól, sýynbas, salqyn tartpas kólim meniń! Sol túni sen de sýyq eń, susty ediń. Aýdarylyp qalǵan qaıyqtyń ústinde otyrmyn. Qaıranǵa soqqan tolqyn etegimniń qonyshyn jalap keıin qaıtady.

İshin tartyp, kúrsinip qoıady.

Bireý qasyma kep, qolyn ıyǵyma aqyryn ǵana saldy. Hadısha eken.

***

Birneshe kún ótken soń Frýnzege ketip qaldyq. Anarhaı dalasynan jaıylym izdeıtin ekspedısıaǵa jumysóa turdyq. Men shofermyn. Hadısha jaı jumys isteıdi. Jańa ómirim osylaı bastaldy meniń.

Espedısıaǵa erip Anarhaıdyń túkpirine qaraı, tipti Balqashtyń jıegine taman baryp qappyz. Odan da ári ketsek, qaıtyp kelmes te em. Bárinen qol úzgen soń birjola ketkenniń ózi tynysh qoı.

Qulazyǵan kóńilimdi alǵashqyda jumyspen basyp júrdim. Jumystan kóp nárse joq. Úsh jarym jyldan astam ýaqyttyń ishinde Anarhaıdyń o jaǵyna bir shyqtyq. Qansha qudyq qazdyq, qanshama jol, qanshama baza saldyq. Tapatal túste adastyryp, aılar boıy qańǵyrtatyn, jýsandy dalasy men sansyz tóbelerinen basqa túgi joq, burynǵy Anarhaıyń emes qazir. Malshylar jaılap alǵan. Mádenı ortalyqtary, úı-kúıleri bar. Mal turatyn qoralar da kóp. Astyq egip pishen orady. Ras, Anarhaıda áli de bolsa ne kóp — jumys kóp. Ásirese bizdiń shofer aǵaıyndarǵa jumys tabylmaýshy ma edi. Biraq men ketip qaldym. Úırenbegen jerdi qıynsynǵan joqpyn. Jolsyz dalasynan, borany tútegen qysynan da qorqqam joq. Onyń bári ýaqytsha ǵana ǵoı. Adam bir jerge turaqtap, úırenip alsa shól dalany ıgerý degen ne táıir. Qıyndyqtan qorqatyn Hadısha ekeýmiz be. Shynymdy aıtsam, jaman da turǵanymyz joq. Bir-birimizdi syılaýshy ek. Biraq syılastyqtyń jóni bir bólek, mahabbattyń jóni bir bólek bolady ǵoı. Tipti erli-zaıypty eki adamnyń biri súıip, ekinshisi súımese, onyń nesi ómir. Jurttyń bári men sıaqty ma álde men solaımyn ba, kóńilim alań bolyp, alaburta berem. İstep júrgen jumysyń, dos-jarandaryńmen tatýlyǵyń, ózińdi súıgen áıelge degen yqylasyń men meıiriń de kónshitpeıdi eken kóńildi. Áselge qaıtyp bara almastaı bop at quıryǵyn beker úzip kettim-aý dep ózimdi-ózim ishteı sókkeli qashan. Al Anarhaıda ótken sońǵy jarty jylda Áseldi de, balamda da tipti qatty saǵyndym. Hadıshanyń ishi sezip júrdi. Biraq bir-birimizdi kinálaǵan emespiz. Aqyry baryp birge tura almaıtynymyzǵa kózimiz jetti.

Anarhaıda kóktem erte shyqty. Qar kúrt juqaryp, tóbeler qaltıyp, kúnshýaqta kók shyǵa bastady. Boıyna jylý men ylǵal tartqan jer jan bitip, býsanyp jatyr. Túnde aýa tazaryp, juldyzdar jıileı túsedi.

Munaranyń qasyndaǵy shatyrda ek. Ádettegideı uıqy qashyp ketken. Kenetten áldeqaıda alystan dala tynyshtyǵyn buzyp talyp parovoz daýsy estildi. Bizge qalaı jetkenin qaıdam. Dalany kesip ótetin qazaq temir joly jarty kúnshilik jer bolatyn. Álde maǵan solaı kórindi me, bilmeıim.

Júregim alyp ushyp, áldeqaıda asyǵamyn.

— Ketemin men, Hadısha, — dedim.

— Ia, İlıas. Jónimizdi tabaıyq, — dedi ol da.

Biz qosh aıtystyq. Hadısha Soltústik Qazaqstanǵa, tyńǵa tartty. Baqytty qyla gór, jasaǵan dep tioeımin jolyna qarap turyp. Bilmese de, ózhin izdep júrgen adamyn tabar Hadısha. Soǵan sengim keldi. Alǵash ret kúıeýge shyqqanda joly bolmady. Kúıeýi nashar bireý bop shyǵypty.

Menimen de dám-tuzy jarasyp ketpedi. Shyn mahabbattyń ne ekenin, óhziń jaryńdy súıip, jaryń ózińdi súıgeni ne ekenin bilmesem, bálkim, men onymen birge tura da berer me edim, kim bilsin.

Basqasha emes, nelikten dál solaı ekenin túsindirýden qıyn ne bar.

Hadıshany polýstanokqa aparyp, poezǵa mingizip saldym. Vagonmen jarysyp, birtalaıǵa deıin júgirip baryp qaldym. «Jolyń bolsyn, Hadısha, sóge jamandama!» — dep kúbirleımin osńǵy ret.

Anarhaı ústinde ońtústikke bet túzep tyrnala ushyp barady. Men bolsam, Tán-SHanǵa ketip baram.

***

Kelgen bette eshqaıda aıaldamastan aýylǵa tarttym. Chemodanym aýdandaǵy qonaq úıde qaldy. Mashına op-ońaı kezdese ketti. Taý ishindegi geologıalyq barlaý partıasyna bara jatyr eken. Kýzovtyń ishinde otyrmyn. Eshteńeni oılaǵym kelmeıdi. Boıymda úreı de, qýanysh ta bar. Taýdy bókterlep júrip kelemiz. Baıaǵy Áselge kez bolatyn jolym. Biraq baıaǵy qara jol emes, tas tóselgen dańǵyl jol. Betondaǵan kópirleri bar. Jol boıyna belgiler qoıǵan. Burynǵy qarajol esime túskende aıap kettim. Baıaǵyda mashınam batyp qalǵan aryqty da tanymaı qaldym. Ústinde Ásel otyratyn qoıtas ta joq.

Aýylǵa jaqyndaı bere kabınany qaǵyp-qaǵyp jiberdim.

— Ne boldy? — deıdi shofer moınyn sozyp.

— Toqta, túsem.

— Dalada qalmaqpysyń? Qazir-aq barmaımyz ba?

— Rahmet. Alys qalǵan joq qoı. — Sekirip tústim. — Jaıaý-aq baram. — Meniń munda nege kedgenimdi, neǵyp kelgenimdi qaıdan bilsin ol. Aqsha usyndym.

— Qoı! — dedi. — Shoferdan almaıtyn ádetimiz bar.

— Usta! Mańdaıyma jazyyp qoıyp pa?

— Qımylyńnan tanyp turmyn.

— Olaı bolsa júre ber! Saý bol!

Mashına kóshege enip, úı-úıdiń tasasyna túsip ketti. Jol ústinde áli turmyn qalshıyp. Ózime-ózim kele almaı turmyn. Jelden yqtap temeki tarttym. Qolym dir-dir etip, temekiniń qaldyǵyn jolǵa tastap, tabanymmen ezdim de, júrip kettim. «Mine, kelip te qaldym!» — dep kúbirlep qoıam. Aýzyma basqa sóz túspedi. Oıymdy bólip, júregim lúp-lúp soǵady. Balǵamen uryp jatqandaı qulaǵym shyń-shyń etedi.

Aýyl kádimgideı ózgerip, ósip qalypty. Shatyrlary shıfermen jabylǵan jańa úıler de kóbeıgen.kóshelerdi baılap telegraf symdar tartylǵan. Kolhoz basqarmasynyń janyndaǵy baǵanada radıo sóılep tur. Balalar júgirip, mektepke ketip barady. Eresek balalar, ýnıversıtetti bitirgen jas muǵalimdi (keýdesinde znachogi bar eken) ortaǵa alyp, áldeneni aıtyp barady. Bálkim, ishterinde maǵan ana joly taıaq atyp, tas laqtyrǵandar da bar shyǵar. Kishkentaı edi ǵoı ol kezde...

Joldy jıektep, tez-tez basyp kelem. Eshkim meni bilmese de, baıqamaı ótip ketpekshimin.

Mine, baslshyq dýalmen qorshalǵan, aldyna terekter ósken tanys aýla. Demimdi ishime tartyp, tura qaldym. Qorqynysh, úreı bılep, boıym muzdap sala berdi. Aqyryn basyp qaqpaǵa keldim. Qaǵyp-qaǵyp jiberdim. Qolyna portfel ustaǵan kishkentaı qyz júgire shyqty. Ana joly tilin shyǵaratyn qurttaı qyz. Endi mektepke baryp júrgeni. Asyǵa basyp keledi. Tańyrqap qaraıdy maǵan.

— Úıde eshkim joq! — deıdi.

— Eshkim de joq pa?

— Ia, apam leshozǵa qonaqqa ketti... Ákem traktorǵa sý tasıdy.

— Ásel qaıda al? — dep áreń-áreń ǵana suraımyn. Tamaǵym keýip, tynysym tarylyp barady.

— Ásel me? — Kishkentaı qyz ań-tań. — Ásel áldeqashan ketip qalǵan...sosyn qaıtyp kelmedi me?

— Jylda keledi jezdemmen birge. Jezdeń jaqsy kisi dedi apam!..

Odan ári eshteńe suramadym. Kishkentaı qyz júgirip, mektepke ketti, men keıin qaıttym.

Myna habar qatty batty janyma. Kimge shyqsa da, kúıeýge qashan shyqsa da báribir endi. Bilgende qaıtpekpin? Ásel basqa bireýge turmysqa shyǵar degen oı osy ýaqytqa deıin basyma kelseıshi. Solaı bolmaǵanda qaıtpek. Qaramdy kórsetpeı, jyldar boıy joǵalyp ketken meni kútip otyra bermek pe...

Aýyldan shyqqan soń, mashına keler dep kútpeı-aq júre berdim. Tipti mashına kez kele ketse de, toqtatar jaıym joq. Bas aýǵan jaqqa júre bermekpin. Meıli jer shetine bolsa da.

Baıaǵyla Áseldi alyp ketken jolmen kele jatyrmyn. Biraq baıaǵy jol emes. Ústin taptap, qıyrshyq tas tógip tastaǵan. Tek dala ǵana ózgermegen. Jyrtylǵan jerler qaraıyp, ańyzdar qýaryp sarǵaıa túsken. Bir sheti dalıyp taýǵa asylyp, bir sheti tý-tý Ystyqkóldiń jıegine sheıin sozylyp baryp, short úziledi. Qary ketken jer jalańash, býsanyp jatyr. Áldeqaıdan jer jyrtýǵa shyqqan traktorlardyń gúrili estiledi.

Aýdanǵa keshurym jetip, túndi qonaq úıde ótkizdim de, erteńgisin avtobazaǵa barmaq boldym.

Basqa jaqqa ketip qalǵanda ne bitirmekpin. Bári de bitti, bári de joǵaldy. Jumys istep, tirshilik etem de áıteir. Odan ári ne bolaryn kim bilgen...

Tán-SHan joly baıaǵydaı gý-gý etedi. Mashınalar tynymsyz aǵylyp jatyr. Men ózimizdiń avtobazanyń mashınasyn izdep kelem. Mine, bireýi kele jatyr. Qolymdy kóterdim.

Kabınada otyrǵan shoferdy birden baıqaı almaı qaldym. Mashına ekpinimen ótip ketip, anadaı jerge baryp kilt toqtady. Chemodanymdy qolyma aldym. Shofer kabınadan tústi. Qarasam, bir polkta birge bolǵan joldasym Ermek. Áskerde júrgende shoferlyqty menen úırengen. Ol kezde jap-jas bolatyn. Ermek únsiz qarap, jymıady.

— Tanymaı turmysyń?

— Serjant... İlıas! İlıas Álibaev! — dep áreń tanydy.

— Dál ózi! — dep jymıyp uoıam. Jurt tanymaı qap jatsa, múldem ózgerip ketkenim ǵoı dep renjımin ishteı.

Júrip kettik. Árneni bir áńgimelep kelemiz. Áskerde birge bolǵan kezimizdi de eske aldyq. Ózimniń jaı-kúıimdi suramasa eken dep túıtkildenip kelem. Sirá, Ermek eshteńe estimese kerek. Júregim ornyna tústi.

— Úıge ashan qaıttyń? — deımin.

— Qaıtyp kep jumys istegenime mine eki jyl.

— Álibek Jantýrın qaıda?

— Bilmeımin, men kelsem joq eken. Pamırdegi bir avtobazada bas mehanık desedi.

«Jaraısyń Álibek! Jigitsiń, dostym! Jigit bolsa sendeı bolsyn!» dep qýanam ishteı. Degeine jetken eken ǵoı aqyry. Áskerde júrgen kezde-aq avtomobıl joly tehnıkýmynda syrttaı oqıtyn. Instıtýtty da syrttan oqyp bitirmek bop júrýshi edi.

— Bastyq Amanjolov pa?

— Joq, jańa. Avmonjolov shyǵarylyp mınıstrlikke aýysqan.

— Qalaı oılaısyń, meni jumysqa alar ma eken?

— Nege almasyn, árıne alady. Aıtýly shoferdyń biri emssiń be. Áskerde júrgende de jaqsy atyń shyǵyp edi ǵoı.

— Ia, bir kezde, — dep mińgirleımin men, — Al Jantaıdy bilemisiń?

— Ondaı joq bizde, estigen emespin.

«Ia, avtobazada talaı-talaı ózgeris bolǵan eken...» — dep oılaımyn. Sodan soń:

— Al asýdan tirkeýmen ótip júrsińder me? — dep suradym.

— Kádimgideı, — deıdi. Oıynda eshteńe joq. — Tasıtyn júkke qaraı. Qajet bolsa, tirkeıdi. Ótip júre beresiń. Qazirgi mashınalar sondaı qýatty ǵoı... — Osy tirkeýge bola meniń kórmegenim joq ekenin qaıdan bilsin ol. Tirkeýmen barǵanda asýda jolym nege bolmady osy dep Anarhaıda júrgende de talaıtalaı oılaýshy em. Ózim ǵana kinálimin be, álde basqa da sebepteri boldy ma eken. Bylaı qaraǵanda bas qatyratyn túgi joq. Op-ońaı nárse. Qaınsha aýyr bolǵanymen irkeý salyp ap, Dolannan asyp júre beretin boldy endi. Qajet dep tapsa boldy. Eki oıly bop, taıa soǵyp jatpaıdy. Biraq jańalyq ózi kep kirmesine qoımaǵansha, mán bermeıtin bir ádetimiz bar ǵoı. Meniń usynysyma jurt nege kúdiktene qarady osy? Taý jaǵdaıynda munyń qıyn qadam bolǵanyn aıtpaǵanda bizdiń trassadan asýdan tirkes sap ótýge tyıym salynǵan ereje taǵy bar bolatyn. Ondaı erejeniń qashan shyǵarylǵanyn bir qudaı bilsin. Jarty tonnalyq mashınalar men júrgen kezde soǵystan buryn shyǵarylǵan bolar. Ol jaryqtyq tirkeýdi qoıyp, jazyó jolda ózin zorǵa alyp júretin edi ǵoı. Oǵan qandaı erejeniń keregi bar. Keıin qýatty da jańa júk mashınalary shyqty. Al qaǵaz betindegi ereje ózgermeı qala berdi. Keıin ómirdiń ózi byt-shyt qyldy. Bul bir usaq, bolmashy ǵana fakt shyǵar. Biraq budan gri mańyzdyraq, úlkenirek iste de solaı bolýy yqtımal edi ǵoı. Anada júk tıeıtin stansıada aýsarlyǵyma bola jigitterdiń meni sabaı jazdaǵanyna ókiner jaıym joq endi. Biraq oılanyp-tolǵanypa almaı, et qyzýmen tirkeý sap asýǵa tartyp ketýime sebep bolǵan sol emes pe edi...

Sóıtip, ózimizdiń avtobazaǵa qaıta oraldym. Alǵashqy kúni Ermek úıine shaqyrdy. Jaqsylap kútti. Aman-saý kezdeskenimiz úshin iship jibereıik dep edi, ishpedim. Aýzyma araq almaǵanyma kóp bolǵan, ishe qoıaıyn dep te júrgem joq em.

Avtobazada da jaqsy qarsy aldy. Jumysqa kirip, jataqhanada tara bastadym. Jaı-kúıimdi burynnan biletin joldastardyń árneni bir surap mazamdy almaǵanyna myń raqmet.

Shet jaqta bolyp kep, qaıta oralǵanda jumysty aq peıilmen, adal kóńilmen atqaryp júrgenimdi kózderi kórip júr. Ótkendi qozǵap qaıtsin sosyn? Ózim de bár-bárin birjolata umytýǵa bekindim. Buryn bir kezde semámmen birge turǵan bazadan quıǵytyp óte shyǵam. Jan-jaǵyma kóz qıyǵyn da salmaıym. Tipti benzokolonǵa da soqpaıym. Bir sát te aıaldaǵym kelmeıdi. Biraq ózimdi qashanǵy aldarqata bermekpin. Aqary kep tutyldym.

Jumysqa turǵanyma biraz bop qalǵan. Jolǵa ábden boıym úırendi. Árli-berli júıtkip mashına men motordy da baıqap kórdim. Jumysymdy bes saýsaǵymdaı bilemin. Bas almaı-aq júrmin.

So kúni Qytaıdan kele jatyr em. Oıymda túk joq temekimdi tartyp, rúldi qozǵap qoıyp jaılap qana kele jatqam. Aınalama kóz tastaımyn. Kóktem. Jer-dúnıe jaınap tur. Kóktemgi jaıylymǵa shyqqan malshylar áregirekte kıiz úı lerin kóterip jatyr. Qaısybir kıiz úılerdiń tóbesinde kqkshil tútin qalqıdy. Jel jaqtan tynymsyz mańyraǵan daýystar estiledi. Qoraly qoı jolǵa jaqyn edi. Balalyq shaǵym esime túsip, kóńilim bosap qoıa berdi... Kólge qaraı aınalyp shyǵa berip, oıda joqta selk ete tústim: aqqýlardy qara!

Kóktemgi Ystyqkóldegi aqqýlardy ómirimde osymen ekinshi ret kórip turmyn. Appaq qustar kóp-kógildir Ystyqkóldiń ústinde qalqyp júr. Nege ekenin ózim de bilmeıim, joldan shuǵyl burylyp ap, tap anadaǵydaı, kólge qaraı tup-týra tartyp kettim.

Ýa, Ystyqkól, Ystyqkólim, taýsylmaıtyn jyrym meniń! Qasymda Ásel, dál osy jaróabaqtyń boıynda sýǵa tónip kep toqtaǵan so bir kúndi nesine aldym esime. Ia, bári de tap sol jolǵydaı: kók ala bas tolqyndar qol ustasyp alǵandaı jarysa kep jaǵaǵa urady. Taýdan asyp kún batyp barady. Ármenirekte sý beti qyzǵylt tartyp kórinedi. Masaırap, ári úreılene qańqqańq etedi aqqýlar. Birese joǵary shapshyp, birese sýsyl qaqqan qanattaryn jaıyp jiberip, tómen qulaıdy. Sý sabalap, aınalaǵa teńbil-teńbil kópirshik shashady. Ia, bári de sol baıaǵydaı. Tek Áselim joq janymda. Qaıdasyń qazir, jel terbetken shynarym?

Kól jaǵasynda kóp turyp qappyn. Sosyn avtobazaǵa kep qaıtyp bara jatqanda ózime-ózim ıe bola alsamshy. Taǵy da kep tutyldym... janymdy jegen qasiret órtin sóndireıin dep shaıhanaǵa bardym. Kesh qaıttym. Bult basqan aspan túnerip tur. Shatqal jaqtan yshqyna soqqan ulan jel aǵashtardy maıystyryp, symdardy gýildetip, qıyrshyq tastardy betke urady. Ókirip, dóńbekshı túsip kól jatyr. Jataqhanaǵa zorǵa dep jettim de, sheshinbesten kirýatyma qulaı kettim.

Erteńgisin basymdy kótere alsamshy, synyp barady. Terezeden syrtta qar aralas jańbyry qurǵyr jaýyp turǵany kórinedi. Sol jatqannan úsh saǵat boıy jattym. Jumysqa barǵam joq. Jumystan bezer bolǵanym ómirimide birinshi ret shyǵar. Biraq uıat qysqasyn reıske shyqtym-aý aqyry.

Mashına ilbip qana keledi. Mashına emes, ózim solbyraıyp kele jatqam. Onyń ústńne kún de bulyńǵyr, laısań. Qarsy jolyqqan mashınalardyń kýzovy men kabınasyn qar basqan. Asýda qar jaýyp turǵany ǵoı. Meıli, qar jaýmaqtan boran soqsa da. Pysqyrmaımyn da. Nesine qorqam. Onsyzda bir ólim...

Kóńilim beı-jaı. Joǵarǵy jaqtaǵy aınaǵa kózim túsip edi, shoshyp kettim. Saqal-murtym ósken, betim mylja-mylja isik. Aýrýdan turǵandaımyn. Jolshybaı azdap tamaqtanyp alsam ba eken. Tańerteńnen nár syzǵam joq. Biraq tamaqqa zaýqym soǵar emes. Al ishýdá terás kórmeıtin sıaqtymyn. Bir bastasań boldy, sosyn qaıtip shydarsyń. Alǵashqy stakanna keıin tyńaıyp, ózime ózim kelip qaldym. Mashınanayń júrisi de shırap sala berdi. Jolshybaı júz gram taǵy ishtim. Odan sńo taǵy tastap saldym. Jer tanaby qýsyrylyp barady. Áınek tazalaǵysh buldyrap-buldyrap ketedi. Japalaqsha jarbıyp, jabysyp aldym rúlge. Aýzymda temeki. Qarsy kelgen mashınalar shylypyldatyp sý shashayp óte shyǵady. Kún keshkirip qaldy. Údete tústim júristi. Taý ishine kirgende qap-qarańǵy tún edi. Sonda baryp tıdi araqtyń qyrsyǵy. Sharshaıyn dedim. Kózim qaraýytyp, joldy jóndi kórmeıdi. Kabınanayń ishinde pysynap, ábden degbirim qashty. Ómirimde dál ondaı mas bop kórmegen shyǵarmyn. Betimdi ter jýyp ketti. Mashınada emes, fardan túsken qos sáýlege minip alyp, ushyp kele jatqan tárizidimin. Sol sáýlemen birge birese quzdan uúldyrap tómen qulaımyn. Birese dir-dir etken sáýlege minip ap, joǵary shapshımyn. Áıteýir qyr sońynan qalmaımyn. Álim quryp barady. Biraq toqtaǵym joq. Rúlden qolym bosap ketse boldy, mashınany odan ári júrgize almaıtynymdy sezip kelem. Dál qaı jerde ekenim esimde joq. Áıteýir asýdyń bir jeri. Dolan, ýa, Dolan. Tán-SHannyń asý bermes alybysyń ǵoı! Qaharlysyń-aý. Ózi tún bolsa, ózi masańdaý shofer bolsa, qaıdan jol berýshi eń sen!

Mashına bir órge myqshyńdap shyǵa keledi de, etekke qaraı tómen syrǵydy. Tún burynǵydan da beter túnerip, dúnıe asty-ústine kelgendeı. Qolym rúlge de,. Jyldamdyq rychagyna da barmaıdy, sýsı beredi. Mashına barǵan saıyn zymyraı túsip, quldyrap ushyp keledi. Sodan soń áldenege sart etip soǵylyp, shaqyr-shuqyr etti. Far jalt etip baryp sónip qaldy. Kózimniń aldy qap-qara túnek. Talyqsyp bara jatyp, «avarıa degen osy eken ǵoı» dep qaldym.

Qansha jatqanym esimde joq. Bir sát alystap, talyp jetkendeı, emisemis bir ún esittim. Qulaǵyma maqta tyǵyp alǵan tárizdimin. «Jaryq qyp jibershi!» — deıdi. Áldekim alaqanymen basymdy, ıyǵymdy, keýdemdi sıpap qoıady. «Tirisi tiri, biraq mas eken» — dedi bir daýys. «Joldy bosataıyq» dedi ekinshisi.

— Al, dostym, qozǵalyp kórshi, rúldi maǵan ber. Mashınany joldan shyǵaryp qoıaıyq! — Iyǵymnan ustap, aýyrtpaı ǵana syrǵytty. Yńyrsyp, yńq-yńq etem. Rúlden basymdy zorǵa dep qana kóterdim. Mańdaıymnan qan aǵyp tur. Keýdem ezilip qalǵan. Eńsemdi kótere alar emespin. Jańaǵy adam sirińke shaqty. Úńile kep qaraıdy maǵan. Taǵy sireńke jaqty. Taǵy úńildi. Býryl murtyn tikireıte tańyrqap, jymıyp qoıady.

— Ne boldy saǵan, dostym-aý? Neǵyp bulaı, á? — dep renjıdi qarańǵyda.

— Mashına... byt-shyt bop pa? — Qan túkirip jatyp, tilime alǵash aoralǵan sóz osy.

— Joq, onsha qatty synbaǵan. Tek qyryndap kep soqqan.

— Endeshe ketem qazir. Turam ba osylaı! — Yryqqa kónbeı, qalsh*qalsh etken qolymmen ot aldyryp, starterdi baspaq boldym.

— Qoı! — qapsyra qushaqtap aldy meni. — Bala bolma! Shyq! Túni boıy uıqta. Al tańerteń kórersiń. Ol meni kabınadan súırep shyǵardy.

— Mashınany joldyń jıegine shyǵarshy, Kemel. Qatyp qalmaı turǵanda qaraıyq, — dedi joldasyna. Ózi qolymdy ıyǵyna salyp ap, qarańǵsyda meni áldeqaıda súıretip barady. Uzaq júrdik. Ún-tún joq súırep keledi meni. Ara-tura ózim júrmek bolam. Biraq tez sharshap qalam. Ol taǵy da ıyǵyn tosady. Sóıtip júrip bir aýlaǵa jettik. Qolymnan ustap demep úıge kirgizdi jańaǵy adam. Kire beristegi bólmede kerosın sham janyp tur. Meni oryndyqa otyrǵyzyp, sholaq tonymdy sheshe bastady. Sonda ǵana qaradym júzine. Esime túsip ketti. Baıaǵyda ózimmen birge asýda mashına súırep ákelisetin jol jóndeýshi Báıtemir eken. Azdap uıat qysty da, qýanyp kettim. Ǵafý ótinip, raqmet aıtýǵa oqtala berip em, edenge qulaǵan otynnyń dúrsili bólip ketti oıymdy. Jalt qarap, áreń degende ǵana ornymnan túregeldim. Adam aıtysyz bir aýyrlyq ıyǵymnan basyp, eńsemdi ezip bara jatqandaı. Esik aldynda, shashylǵan otynnyń janynda Ásel tur. Bir túrli sileıip, qatyp qapty, jany joq adamsha qaraıdy maǵan.

— Bu ne? — dep kúbirleıdi. «Ásel!» — dep aıǵaılap jibere jazdadadym. Biraq onyń jatsyrap ketken, sýyq júzin kórgende tilim baılanyp qaldy. Masqara bop órtenip baram uıattan. Tómen qarap kettim. Bólme ishin meńireý tynyshtyq basty. Eger Báıtemir bolmaǵanda qaıterimizdi, munyń nemen tynaryn kim bilsin. Qaperinde eshteńe joq adamdaı kelip ornyma otyrǵyzdy meni Báıtemir.

— Qoryqpa, Ásel, — deıdi jaılap qana, — azdap jaralanyp qapty bu shofer. Jatyp tynyqsyn... Sen bizge ıod bershi odan da...

— Iod pa? — Bul joly Áseldiń aýsy burynǵysynsha shyqty. Ózi ári jumsaryp, ári úreılene túskendeı. — Kórshiler alyp ketip edi ıodty... Men qazir! — Asyǵyp-aptyǵyp tura júgirdi.

Tistenip ap miz baqpaı otyrmyn. Kózdi ashyp-jumǵansha mastyǵym aıyǵyp júre berdi. Tamyrym týlaı soǵyp, shekem zyrq-zyrq etedi.

— Aldymen jýyný kerek shyǵar, — mańdaıymnyń sydyrylǵan jerlerin kórdi de, shelek ap, syrtqa shyǵyp ketti Báıtemir. Ústinde kóılegi ǵana bar, jalań aıaq bala kórshi bólmeden basyn suǵyp qarady. Tósekten tursa kerek. Júgirip kep sharaly kózderimen tańyrqaı qaraıdy maǵan. Salǵan jerden tanydym. Qalaı tanyǵanymdy bilmeıim. Júregim sezdi-aý deımin.

— Samat! — Sasyp qalǵannan bolar, daýysym qyryldaı shyqty. Umtyla berdim balama qaraı. Sol sát Báıtemir kirip keldi. Áldenege oshyp ketti. Sirá, balamnyń atyn ataǵanymdy estise kerek. Urlyǵymnyń ústinen shyǵyp qalǵandaı yńǵaısyz bir halde boldym. Uıalǵan tek turmas degendeı, kózimniń ústindegi jarany qolymmen kólegeılep jatyp:

— Sizdiń balańyz ba? — demesim bar ma. Nesine suradym? Áli kúnge deıin keshpeımin ózimdi.

— Meniń balam! — ózimsinip jaıdary jaýap berdi Báıtemir. Shelekti edenge qoıa sap, Samatty qolyna aldy. Solaı ǵoı, Samat, á! — dep qoıyp kep súıedi balamdy. Jelkesinen ıiskelep, murtymen qytyǵyn keltiredi. Báıtemirdiń daýsynan da, qımylynan da bir túıir jalǵanshylyq sezilmeıdi. Tipti onyń ornynda, sonyń bárin ózim jasap jatqandaımyn. — Nege uıyqtamaısyń? Bárin bilgiń keledi de turady-aý, qulynshaǵym. Al, júgipi baryp tósegińe jata ǵoı!

— Mamam qaıda? — dep surady Samat.

— Qazir keledi. Ózi de kele jatyr áne. Bara ǵoı, balam.

Ásel ún-tún joq, júgire basyp kirip keledi. Bizge jalt etip, barlaı qarap ap, ıod quıǵan kishkentaı saýytty Báıtemirge ustata saldy da, balany alyp ketti.

Báıtemir sýly oramalmen betimdegi qandy súrtti.

— Shyda! — Sydyrylǵan jerlerdi ıodpen kúıdirip jatyp qaljyńdap qoıady. Sodan soń: «Bu qylyǵyń úshin qattyraq kúıdirý kerek edi. Jaraıdy, qonaqsyń ǵoı... — dep salıqaly sózge aýysty... — Mine, boldy, áli-aq jazylyp ketedi. Ásel, samaýyr qoıyp, bizge bir shaı berseń, á?»

— Qazir! — dedi Ásel, balany áldılep jatyp. Báıtemir edendegi kıizdiń ústine qos qabattap syrmaq tósep, jastyq saldy.

— Mynda kep otyr! — dedi maǵan. — Qısaıyp, dem alyp al...

— Eshteńe etpes, raqmet! — deımin mińgirlep.

— Otyr, otyr! Óz úıińdeı kór! — dep qıylyp qoımady.

Tús kórgen adam sıaqtymyn. Bilip qoısa qaıtedi dep úreıim ushyp, júregim qysylyp barady. Kirerge jer joq. Ústi-basym qan-qan, las-las, ózim mas bop kisi aıaǵandaı bolyp kelip otyrǵanym mynaý. Anam baıǵus nesine tapty eken meni!

Bizge qaramaýǵa tyrysyp, Ásel samaýyr ap syrtqa shyǵyp ketti.

— Men de baryp, járdem bereıin, Ásel! — dep daýystady Báıtemir shyǵyp bara jatyp Áselge. Ol oqtala berip edi, Samat kirýatynan taǵy da ushyp turdy. Uıyqtaıtyn túri joq.

— Ne boldy saǵan, Samat? — Báıtemir emirene túsip basyn shaıqady.

Balam janyma júgiri kep, shyn kóńilmen:

— Aǵa, sen týra kınodan shyǵyp keldiń be? — dep surady. Ne aıtyp turǵanyn birden túsindim. Báıtemir qarqyldap jatyr.

— Áı, ańǵal balam-aı! — dep kúledi Báıtemir balanyń qasyna júrelep otyryp jatyp. — Qurttyń ǵoı dińkemizdi. Rýdnıkke baryp kıno kórip turamyz, — dedi maǵan qarap, — ol da qalmaı barady.

— Ia, kınodan shyǵyp keldim! — deımin kóńilin qaldyrmaı.

Samat qabaǵyn túıip:

— Ótirik! — deıdi.

— Nege ótirik?

— Qylyshyń qaıda soǵysqan?

— Úıge tastap kettim.

— Maǵan kórsetesiń be, aǵa? Erteń kórsetemisiń?

— Kórsetem! Al, beri qaraı kel. Atyń kim, Samat pa?

— Samat. Seniń atyń kim, aǵa?

— Meniń... — Úndeı almaı qaldym. — Men İlıas aǵamyn, — dedim zordyń kúshimen.

Báıtemir asyǵa bastady:

— Sender áńgimelese berińder, al biz shaı ákeleıik. — Esikke jete berip toqtady da: — Sen bar da jat, Samat. Aldaqashan uıyqtaýyń qajet edi!

— Papa, taǵy da kishkene otyra turaıyn ba! — dep jalyndy Samat.

— Jaraıdy al! — Báıtemir kóne ketti.

Samat dál janyma kep otyrdy. Qolynan sıpap qoıdym. Maǵan uqsaıdy. Aýzymnan túsip qalǵandaı. Tipti, qoldaryna kúlkisine deıin aınymaıdy.

— Óskende kim bolasyń? — deımin balamdy áńgimege tartqym kep.

— Shofer bolam.

— Mashınamen júrgendi jaqsy kóremisiń?

— Sondaı jaqsy kórem... biraq qolymdy kótersem de, eshkim mashınaǵa mingizbeıdi...

— Erteń qydyrtaıyn seni, jaraı ma?

— Jaraıdy. Men saǵan asyqtarymdy bereıin. — Ol kórshi bólmege tura júgirdi.

Samaýyrdyń murjasynan jalaqtap shyqqan til terezeden de kórindi. Ásel men Báıtemir áldeneni áńgimelep tur. «Bizdiń Samattyń ne degenin estiseń sen. Kúlkiden qyryp saldy!» — dep kóterilip qoıady Báıtemir otyn jaryp jatyp. Ǵajap-aý. Áseldiń de qaperinde túk joq tárizdi. Daýsy da rıasyz shyǵady: «Qoıshy sony! Ne kórse sony aıtatyn ádeti emes pe!»

Samat arqar terisi dorbaǵa salynǵan asyqtaryn entige basyp alyp kep, aldyma shashyp tastady.

— Al, aǵa, tańda! — dep alýan túske boıalǵan baılyǵyn kórsetip jatyr.

Kózindes kórip júrý úshin bir asyǵyn alaıyn dep em, batylym barmady. Esik ashylyp, burq-sarq qaınaǵan samaýyrdy kóterip Báıtemir kirdi. İle-shala Ásel de keldi. Ol aqqumanǵa shaı salǵansha, Báıtemir aldymyzǵa dóńgelek stol qoıyp, dastarqan jaıdy. Samat ekeýmiz asyqtardy jınap, dorbaǵa qaıtadan salyp qoıdyq.

— Baılyǵyńdy kórsetip jatyrmysyń, maqtanshaqsyń-aý! — Báıtemir Samattyń qulaǵynan julǵan bop erkeletip qoıdy.

Samaýyrdy aldymyzǵa ap, shaı iship otyrmyz. Buryn bir-birimizdi kórmegen de, bilmegen de jandarǵa qusap otyrmyz. Sondyqtan bolar, salmaqty bolýǵa tyrysyp, kóp sóılememımiz. Samat qana máz. Báıtemirdiń tizesine otyryp ap, baýyryma kirip, basyn shaıqap qoıady.

— Á-áı, papa-aı, murtyń ylǵı kirip ketedi! — dep baýyryna taǵy da tyǵyla túsip, murtyn betine qaıta-qaıta tıgizedi.

— Baıqa, shaıǵa kúıip qalarsyń! — dedi Báıtemir. Qasyndaǵy eresek jandar árqaısysy óz oıymen álek bop otyrǵanyn qaıdan bilsin balaqan. Ne kóp — oı kóp. Taǵdyrymyz osylaısha oıda joqta toǵysar dep kim oılaǵan. Osynyń bári nemen tynar eken?

Óz balamnyń janynda otyryp, onyń bóten bireýdi áke dep erkelegenin kórý maǵan ońaı tıdi ǵoı deımisiń? Ańsaı saǵynyp, qasiretin kóp tartqan Áselim, súıikti Áseljanym qasymda otyr. Biraq kózine tiktep qaraýǵa batylym jeter emes. Bu da ońaı bolyp pa? Ásel munda qaıdan júr? Súıip tıdi me eken? Meni bir beıtanys, jat adamdaı, kóz qyryn da salmasa, qaıdan bilmekpin bárin? Shynymen-aq osynsha jek kórip ketkeni me meni? Al Biıtemir she? Meniń kim ekenimdi bilmeıdi ǵoı deımisiń. Samattyń maǵan aınymaı tartqanyn baıqamaýshy ma edi ol?ana joly asýda kezdesip, mashına súırep barǵanymyzdy eske almas pa eń bolmasa. Álde umytyp ketti me eken?

Azaptyń keremetin uıyqtaýǵa jatqasyn kórdim. Maǵan tósekti kıizdiń ústine sap berdi, teris qarap jatyrmyn. Shamdy syqsıtyp qana qoıyp, Ásel ydys-aıaq jınvap júr.

Báıtemir kórshi bólmeniń ashyq turǵan esigine qarap; — Ásel! — dep aqaryn ǵana shaqyrdy. Ásel qasyna bardy.

— Jýyp qoısań qaıtedi! — dedi Báıtemir.

Ásel oryndyqtyń ústinde jatqan qan-qan ala kóılegimdi alyp jýa bastady. Kenetten qoıa qoıdy. Báıtemirge barǵanyn estip jatymyn.

— Radıatordyń sýyn aǵyzyp jiberip pe edińder? — dep sybyrlap surady Ásel! — Aıaz bolsa she...

— Aǵyzǵamyz, Kemel aǵvyzǵan! — dedi Báıtemir de jaılap qana. — Mashına jóndi búlinbegen... tańerteń kómektesemiz ǵoı...

Ol tipti esimnen de shyǵyp ketipti. Radıatordy, motordy oılap jatýǵa mursha bar ma mende.

Ásel kóılekti jýyp bop, plıtanyń ústine jaıdy. Tereń kúrsinip qoıady. Shamdy sóndirip ketip qaldy.

Úı ishi qap-qarańǵy.baıqaımyn, bárimiz de uıyqtaı almaı jatyrmyz. Árkim óz oıymen áýre. Báıtemir balamen birge bir kirýatta jatyr. Shyrt uıqyda jatyp tebinip ashylyp qalǵan Samatty qymtap qoıyp, jaqsy kórip kúbir-kúbir etedi. Ásel aýyq-aýyq aqyryn ǵana kúrsinedi.sý tıgen tastaı jalt-jult etkenkózderin qarańǵyda-aq kórip jatyrmyn... jas tógip jatqan bolar kózderi. Neni oılap, kimdi oılap jatyr eken Ásel? Bir emes, úsh birdeı adam oıyn bóledi ǵoı onyń... bálkim, men qusap ol da ótken-ketkendi, aramyzda bolǵan qyzyqty kúnderdi, qasiret-nalany túsiredi me eken oıyna? Biraq Ásel endi qol jeter jerde emes, oıynda ne baryn qaıdan bilersiń. Ásel ózgergen eken, kózderi de ózgeripti... Meıirim tóge nurlanyp, qaltqysyz sene qaraıtyn kózderi joq burynǵy. Salqyn tartyp, sustana túskendeı. Biraq men úshin Ásel so baıaǵy qalpy, qyrda ósken shynardaı.ár sıpaty, ár qımylyna deıin kózime ottaı basylyp, eljirep baram. Ókinish, azap soǵulym qınaı túsedi janymdy. Amalym quryp, jastyqtyń buryshyn tistep ap, úntún joq jattym da qoıdym. Tań atqansha kóz ilgem joq.

Tkerezeden kórip jatyrmyn. Aspanda bult kóship ótedi. Sulý aı aýyqaýyq súńgip shyǵyp, júzip barady.

Tańerteń Báıtemir men Ásel sharýa jaıymen aýlaǵa shyǵyp ketkende men de turdym. Júrý kerek. Aqyryn basyp Samattyń janyna keldim. Súıip aldym da, tez-tez basyp shyǵa jóneldim bólmeden.

Ásel aýlanyń ishinde tastyń ústine qoıylǵan úlken qazanda sý jylytyp tur. Báıtemir otyn jaryp jatyr. Báıtemir ekeýmiz mashınaǵa qaraı aıańdadyq. Temeki tartyp, ún-túnsiz kele jatyrmyz.

Mashına keshe jol boıyndaǵy dińgekterge soǵylǵan eken. Beton qondyrǵylarymen qosa eki dińgek julynyp qapty. Mashınanyń fary bytshyt bop, qanaty men aldy maıysqan, dońǵalaǵy qısaıyp ketken. Súımenmen, balǵamen urǵylap júrip eptep jóndegen boldyq. Sodan soń ot aldyratyn tutqany buraǵanda tústik azapqa. Asýda motor qatyp siresip qalǵan. Karterdi maıly qurym jaǵyp qyzdyrdyq. Qos qoldap kep turyp buraımyz tutqany. Ekeýmizdiń qolymyz bir tutqada, ıyǵymyzǵa ıyǵymyz tıip ketedi. Birimizdiń demimiz birimizdi sharpıdy. Ástep jatqan isimiz ǵana emes, oıymyz da bir sıaqty.

Motor qyzar emes. Sharshap entige bastadyq. Sóıtip turǵanda Ásel eki shelek sý ákeldi. Ún-tún joq meniń aldyma qoıdy da, sheginip ketti. Sýdy radıatorǵa quıdym. Báıtemir ekeýlep burap-burap qalyp ek, motor ot alyp júre berdi. Kelip kabınaǵa otyrdym.motor bir qalypty soqpaı tur.báıtemir mashınanyń aldyńǵy qaqpaǵyn ashyp, janarmaı júretin joldy qarap jatyr. Sol sát Samat kep qaldy júgirip. Ábden entikken. Paltosynyń túımeleri aǵytylyp ketken. Mashınany aınalyp shyqpaıdy. Qydyrǵysy kelip tur. Ásel shap berip ustap aldy da, kabınanyń búıirine taman kep turdy. Birtúrli aıanyshpen músirkeı, kinálaı qaraıdy maǵan. Kinámdy jýyp, olardy ózime qaıtarý úshin sol sát nege bolsa da bas tigýge ázir em. Ashyq turǵan esikten eńkeıe berip, motor gúriline qosyla:

— Ásel! Balańdy al da otyrshy. Alyp keteıinshi ana jolǵydaı, birjolata áketeıin. Otyrshy! — dep jalynam.

Ásel eshteńe demedi. Kózine jas kep qap burylyp ketti. Basyn shaıqap qoıady.

— Kettik, mama! — Samat ony qolynan tartady. — Qydyraıyqshy!

Ásel balany qolynan shyǵarmaı julqyp qaldy da, alyp ketti. Artyna qaramaı, basyn tómen sap ketip barady Ásel. Ketkisi kelmeı Samat sheginshekteı beredi.

— Boldy! — dep aıǵaılap jiberdi Báıtemir. Qaqpaqty jaýyp, aspaptardy kabınada otyrǵan maǵan ákep berdi.

Kete bardym. Taǵy da rúl. Taǵy da jol. Taǵy da taý. Mashına zyrlap keledi, qaıdan bilsin ol jazǵan...

Ásel men balamdy asýda solaı taptym. Solaı kezdesip, solaı aıyrylystyq. Shekaraǵa bara jatyp ta, qaıtar jolda da, oıdan bir sergisem shi. Biraq oılap tapqan túgim joq. Oılaı-oılaı qaljyradym ábden... Endi qaıda bolsa da, áıteýir bas aýǵan jaqqa qaramdy batyryp ketýim kerek. Qalǵanda ne bitirem.

Osy oıǵa ábden bekindim. Qaıtyp kele jatyp ta sony oılaıym. Asýdan túsip, jol ýchastogin janaı ótip bara jatyp, Samatty kórip qaldym. Joldan aýlaǵyraqta oınap júr eken. Qasynda bir er bala jáne ózinen sál qalqyńqyraq kishkentaı qyz. Tastan mal qora jasap, «tasqorǵan» oınap jatyr. Joldyń boıynda olardy buryn da talaı kórgen shyǵarmyn. Biraq bilmeıim ǵoı onda.

Kún saıyn óz balamnyń qasynan ótip júrgenimdi bilsemshi men beıbaq. Mashınany toqtatyp:

— Samat! — dep aıǵaıladym. Kórgim kep barady. Balalar jetip keldi júgirip.

— Aǵa, bizdi qydyrtaıyn dep keldiń ba? — deıdi Samat qasyma kep.

— Ia, azdap qydyrtaıyn! — dedim. Balalar japyrlap kabınaǵa minip aldy.

— Bul aǵa bizdikine kelgen! — dep dostaryna maqtanyp qoıady Samat.

Anadaı jerge deıin ǵana apardym balalardy, biraq sonyń ózine mázmeıram bop qýanyp qaldyq. Ózim balalardan beter qýansam kerek. Sosyn túsirdim balalardy.

— Endi úılerińe qaıtyńdar! — balalar júgirip ala jóneldi. Balamdy toqtatyp aldym:

— Toqtashy, Samat, birdeńe aıtaıyn! — Qolyma ap, basymnan asyra kóterip, tesile kep qaraımyn betine. Sosyn keýleme basyp, súıip aldym da jerge túsirdim.

— Qylysh qaıda? Ákeldiń be, aǵa? — deıdi Samat.

— Túý, umytyp ketippin ǵoı, balam. Kelesi joly ákep bereıin! — dep ýáde berdim.

— Endi umytpaısyń ǵoı, aǵa? Biz manaǵy jerde oınap júremiz.

— Jaqsy. Al, zyt endi!

Avtobazadaǵy aǵash ustasynyń dúkenine baryp, úsh oıynyshyq qylysh jasap aldym.

Balalar meni rasynda da kútip júr eken. Taǵy da qydyrttym ózderin. Balama, onyń dostaryna úıir bop aldym solaı. Olar da maǵan tez úırenip ketti. Anadaıdan kóre sala, jarysa shapqylaıdy:

— Mashına, bizdiń mashına kele jatyr, alaqaı!

Jan bitip, adam bop qaldym. Jol júrgende de kóńiliń kóterińki, máz bop kele jatam. Jol boıynda balam kútip júrgeni esimnen bir shyqpaıdy. Tym bolmasa kabınaǵa ap, eki mınýt qasynda otyramyn ǵoı. Bar esi-dertim balama keshikpeı jetý. Ýaqytymda asýdan kúndiz ótýge shaqtaımyn. Kóktemniń jaımashýaq kúnderi. Balalardyń ylǵı aýlada oınap júrgeni. Kóbine kezdesip qap júrdim. Ómirimniń bar maǵynasy sona ǵana turǵandaı: baqytymda shek joq. Keıde úreı bılep, júregim alyp ushady. Balalardy qydyrtyp júrgenimdi, sol ýchastogynda turatyndar bildi me, álde bilmedi me — qaıdam. Biraq balamnyń menimen kezdesýine, jol boıyna jibermeı qoıýy ábden yqtımal ǵoı. Sony oılasam, záre-qutym qalmaıdy.

Ásel men Báıtemirge óıte kórmeńder, eń bolmasa osyny qıyńdar dep jalbarynam kep ishteı. Biraq bir kúni solaı bop shyqty aqyry...

Birinshi maı jaqyndap qaoǵan. Meıramnyń qurmetine balama birdeńe syılaǵym keldi. Burandaýly mashına satyp aldym bir kishkentaı júk mashınasy. Aýmaǵan óz mashınam sıaqty.

Sol kúni avtobazada shyrqalanyp qap, keshigińkirep shyqtym. Asyǵyp, jan ushyryp kelem. Sondyqtan ba — renish pen úreı bılep, elegizip, qobaljı berem. Jaıdan-jaı. Jol ýchastogyna jaqyndaǵasyn, burandaly mashına oralǵan qaǵazdy janyma qoıdym. Samat qandaı qýanar eken dep kelem. Onyń oıynshyǵy kóp. Mynadan táiýir de. Biraq mynanyń jóni bólek qoı. Jol boıynda tanysqan shofery keıin óskende shofer bolatyn balaqanǵa ádeıi arnap ákele jatyr. Bira Samat joq bop shyqty. Basqa balalar júgirip jetip keldi. Kabınadan shyqtym:

— Samat qaıda?

— Úıinde. Aýyryp qaldy, — dedi kishkentaı bala.

— Aýyryp qaldy? Nemene, basy aýyra ma?

— Joq, aýyrǵan joq ol! — deıdi kishkene qyz bilgishsinip. — Mamasy jiermeıdi munda.

— Nege?

— Bilmeıim. Barýǵa bolmaıdy deıdi.

Óńim qashyp, túnerip kettim: bári de quryǵany ma osylaı!

— Má, aparyp bere salshy! — oraýly mashınany balaǵa usyna berdim de, jalma-jan qaıtyp aldym. — Joq, keregi joq. — Salbyrap mashınanayń janyna keldim.

— Aǵa, nege qydyrtpaıdy bizdi? — dep suraıdy bala kishkentaı tátesinen.

— Ol aýrý, — dep renjı jaýap berdi qyz.

Ia, kishkentaı qyz taýyp aıtty. Aýyrǵanym jaqsy edi odan da. Jol boıy oıymnan bir shyqpaıdy. Áseldiń maǵan sonshama qatigez bop ketkeni me. Tipti qansha jaman bolsam da, maǵan degen bir tamshy meıirimi qalmaǵanay ma? Joq, tipti sener túrim joq... Ásel óıtpese kerek edi. Basqa birdeńe... al sonda? Qaıdan bileıin men... sosyn baryp kishkene dosy aıtqandaı balam azdap aýryryp syrqap qalǵan shyǵar degnge uıytqym keldi ózimdi. Senbeıtin nem bar? Rasynda da solaı bolýy múmkin ǵoı. Ózimdi ábden uıytqanym sondaı — úreılene bastadym endi. Balamnyń denesi kúıip-janyp, sandyrautap jatqany keledi kóz aldyma... Al kenetten, járdem qat bolsa, dári-dármek ákelý nemese aýrýhanaǵa aparý qajet bolsa she. Qaladaǵy keń kósheniń boıynda emes, asýda ǵoı olar! Azapqa túsip, dińkem qurydy ábden. Asyǵyp keıin qaıttym. Ne istep, ne oıarymdy ózim de bilmeıim. Tezirek jeteıin .deni saý bolsa kóreıin balamdy degen bir-aq oı. Kórem ǵoı dep kelem. Júregim sezetin sıaqty. Qas qylǵandaı baktaǵy maıdyń bitip qalmasy bar ma. Aralyq bazadaǵy benzokolonkaǵa soǵýǵa týra keldi...

***

Osy tusqa kelgende serigim İlıas úndemeı toqtap qaldy. Bal-bul janǵan betin alaqanymen sıpap jatyp, tereń kúrsinip qoıdy. Vagonnyń terezesin shalqaıta ashty. Temeki tartty taǵy da. Sanynan ózi de jańylǵan bolar, sirá.

Tún ortasy aýǵaly qana. Poezdaǵy oıaý ekeýmiz ǵana shyǵarmyz. Dońǵalaq relske soǵyp, óziniń taýsylmaıtyn ánine basyp keledi. Jazdyń qysqa túni qymqyrylyp, bozara bastady, kishkene qystaqtardyń syǵyraıǵan ottary jylt etip kórinip qalady terezeden. Qatty júrip kele jatqan paravoz aıǵaıǵa basyp-basyp alady.

— Sol jerde siz kele qaldyńyz, aǵaı. Meselińizdi qaıtardym ǵoı. Endi túsingen shyǵarsyz, — kórshim oılana jymıyp qoıyp, áńgimesin soza tústi. — Siz benzokolonkanyń janynda qalyp qoıdyńyz, sosyn «Pobedamen» basyp ozdyńyz. Men bárin de baıqadym. So kezde asýǵa jete bere jańbyr jaýyp ketti...

Iá, degbirim qalmaı keledi. Kóńilim aldamapty. Jol boıynda kútip júr eken Samat. Mashınany kóre sap, qarsy júgirdi:

— Aǵa, Shofer aǵa!..

Balam sap-saý! Qandaı qýandy deısiń shirkin, qushaǵyma syımas edi baqytym!

Toqtap, mashınadan sekirip tústim de, balama qaraı tura júgirdim.

— Nemene, aýyryp qaldyń ba?

— Joq, mamam jibermedi. Ol aıtady, seniń mashınańa minip qydyrma deıdi. Men jyladym, — dep muńyn shaǵady Samat.

— Endi qalaı kep tursyń?

— Papam astady, nesi bar, qydyrtqysy kelgen eken balalardy — qydyrta bersin deıdi.

— Solaı ma?

— Men aıttym shofer bolam dedim...

—  Ia, shofer bolasyń jáne shofer bolǵanda qandaı! Ne ákelgenimdi bilesiń be saǵan? — oıynshyq mashınany alyp berdim. — Kórdiń be, burandaly kishkentaı mashına. Naǵyz kishkentaı shoferdyń qoly!

Bala kúlim qaǵyp, jaınap sala berdi.

— Men ylǵı-ylǵı senimen birge júrem be, aǵa? — Kózi jaýtańdap qaraı beredi maǵan. Kóńilim bosap ketti.

— Árıne, ylǵı! — dep sendirip qoıam. — Al birinshi maıda menimen birge qalaǵa barǵyń kele me? Mashınaǵa jalaý qadap qoıamyz. Sosyn seni ákep tastaımyn. — Nege solaı dedim, haóqym bar ma edi solaı dep aıtýǵa? Qazir túsindirý qıyn ony. Tipti óz sózime ózim uıyp, ılanyp qappyn. Ol — ol ma. Onymen de qoımaı: — Al eger unasa, meniń qasymda birjola qalyp qoıasyń! — deımin balama aǵymnan jarylyp. — Ekeýmiz ylǵı kabınanyń ishinde otyramyz. Ózińdi qasymnan qaldyrmaı ertip júrem. Jaraı ma?

— Jaraıdy! — deıdi Samat birden kónip. — ylǵı mashınada otyramyz ǵoı.

Keteıikshi, aǵa, qazir ketip qalaıyqshy osy!..

Eresek adamnyń da balaǵa uqsaıtyn kezderi bolady. Kabınaǵa otyrdyq. Eki oılylaý bolyp ot aldyrdym da, starterdi bastym. Samat máz. Erkelep etegimnen tartyp qoıady. Bir orynda otyrmaıdy sekirip. Mashına júrip ketti. Burynǵydan beter qýandy Samat. Prıbor salynǵan jáshiktiń knopkasyn, rúldi kórsetip, kúlip birdeńe birdeńe dep qoıady. Oǵan qosylyp men de máz-meırammyn. Esimdi tez jıyp aldym biraq. Ne isterimdi bilmeı, ábden sasqanym bar emes pe. Munym ne? Mashınanyń júrisin saıabyrlatyp edim, biraq Samattyń qoıar túri joq.

— Jyldamyraq, aǵa! Jyldymyraq júreıikshi! — dep jalynady kep. Qýanǵannan kózi jaınap barady. Aıtqanyn qalaı qalt etersiń endi. Gazdy basyńqyrap jiberdim. Mashınanyń júrisi údep sala bergenshe bolmady, aldymyzdan greıder shyǵa keldi. Tas joldyń ústin tegistep júr eken. Jol boıyna tógilgen qaramaı-qaramı tas qıyrshyqtardy tapaı-mapaı, greıder burylyp ap bizge qaraı qarsy júrdi. Sóıtsem, onyń ar jaǵynda anadaı jerde Báıtemir tur eken. Joldyń buryla berisindegi tusyna tógilgen qaramaı-qaramaı úńgini aýdarystyryp jatyr. Sasyp qaldym. Toqtaıyn desem, biraz jerge ótip ketippin balany ap. Eńkeıińkirep, basyp-basyp qaldym gazdy. Báıtemir eshteńe baıqaǵan joq. Basyn da kótermedi. Árli-berli ótip jatqan mashına az ba táıir. Biraq Samat kórip qapty ony.

— Áke, papam meniń! Aǵa, papamdy da ala keteıikshi, á? Toqtashy, papamdy shaqyraıyn!

Úndegen joqpyn. Endi toqtaýdyń yńǵaıy joq, ne betimdi aıtpaqpyn? Samat jalt burylyp keıin qarady da, úreıi ushyp ketip, baqyryp jylap jiberdi:

— Papama baram! Toqtashy, papama baram men! Toqta, keregi joq. Ma-ma!..

Jartastyń tasyna túsip baryp toqtadym. Jubatyp jatyrmyn balamdy:

— Jylama, Samat, keregi joq jylap! Qazir qaıta alyp baraıyn. Jylamashy tek!

Ábden záresi ushyp ketken bala qoıar emes tipti.

— Joq, keregi joq! Papama baram! Ash! — dep esikti sabalaıdy. — Ash. Papama baram júgirip! Ash!

Sóıtip, oıda joqta solaı boldy.

— Jylamashy! — dep jalynam kep. — Qazir ashaıyn. Qoıshy tek! Ózim aparaıyn papańa. Al baraıyq, shyq endi!

Samat jylaǵan boıy, sekirip túsip keıin qaraı tura júgirdi. Ustap aldym:

— Toqta! Súrt kózińniń jasyn. Keregi joq jylap. Janym balam, jylamashy! Mashınańdy nege almaısyń, á? Qarashy! — Qoly-basym dirildep, zorǵa dep buradym mashınany. — Al, qara, zymyraı jóneledi qazir. Ustap alshy! — Oıynshyq mashına zyrlaı baryp tasqa soǵyldy da, aýdarylyp qap, domalapdomalap ushyp ketti.

— Keregi joq! — dep burynǵydan da beter baqyrdy Samat. Aldy-artyna qaramaı qashyp barady.

Sileıip turyp qappyn. Tamaǵymda ystyq bir túıinshek turyp qalǵandaı tynysym tarylyp barady. Qýa jóneldim balamdy:

— Toqtashy, jylamashy, Samat! Toqtashy, men seniń... men seniń... Sen bilemisiń!.. — Biraq tilim kelmeıdi aıtýǵa...

Samat bolsa qashyp barady. Qarar emes artyna. Burylystan asyp kórinbeı ketti. Jartasqa deıin júgirip bardym da, zyrlap bara jatqan balanyń artynan qaradym da turdym.

Jol boıynda jumys istep jatqan Báıtemirge júgirip baryp, qushaqtaı jyǵyldy Samat. Bárin kórip turmyn. Báıtemir júrelep otyryp ap, qushaqtap baýyryna tartyp, qysady kep. Bala da onyń moınyna asylyp, qushaqtap jatyr. Men jaqqa úreılene qarap qoıady.

Sosyn tyrnaýyshty ıyǵyna sap, balany qolynan jetektep, jolǵa túsip kete berdi Báıtemir. Biri úlken, biri bala — qol ustasyp ketip barady ekeýi.

Jartasqa súıenip uzaq turyp qappyn. Keıin qaıttym. Oıynshyq mashınanyń janyna kep toqtadym. Joldyń jıeginde dońǵalaqtary kókten ketip jatyr eken. Ystyq jas yrshyp ketti kózimnen. «Ia, bári de qurydy!» deımin, mashınanyń qaqpaǵynan sıpap qoıyp. Motordyń ystyq lebi sharpıdy betimdi. Balammen sońǵy ret kóriskenime kýá bolǵan mashına ekesh mashına da jyly ushyrap barady kózime...

***

İlıas túregep esikke qaraı aıańdady.

— Taza aýamen tyngystap keleıin, — deıdi.

Men kýpede qalyp qoıdym. Tań qylań berip, shyǵys jaq bozamyqtanyp qapty. Telegraf baǵanalary buldyrap óte shyǵady. Jaryqty sóndirse de bolar endi.

Shalqamnan túsip rıǵa shomyp jatyrmyn. Ózim biletin, biraq İlıas bilmeıtin jáıtterdi oǵan aıtsam ba eken álde aıtpasam ba eken? Ol kýpege tez orala qoımady. «Tynyǵyp alsyn, erteń-aq aıtarmyn», — dep túıdim. Munym jaqsy bolar ma — erteńine bul oıymnan qaıtyp qaldym. Aıtpaı-aq qoıaıyn dedim.

Jol jóndeýshi Báıtemirmen tanysqanyma onsha kóp bolǵan joq edi. Bul balasy men Áseldiń asýda turatynyn İlıastyń biletin kezi bolatyn. Jrystyń nátıjesin t ekserý úshin ári tájirıbe almasý úshin Qyrǵyzstan jol qyzmetkerleriniń delegasıasy Pamırge barady dep júrgen. Soǵan oraı Tájikstannyń respýblıkalyq gazeti maǵan taýdaǵy qyrǵyz jolshylary jaıynda ochcherk jazýǵa tapsyrma berdi.

Belgilengen delegasıanyń ishinde eń táýir jol jóndeýshilerdiń biri Qulov Báıtemir de bar eken.

Sol Báıtemirmen tanysqaly Dolanǵa keldim.

Alǵashqyda jolym bolyp, oıda joqta op-ońaı kezdestik. Dál asýǵa jete bere bizdiń avtobýsymyzdy qolynda qyzyl jalaýy barbir jumysshy kep toqtatty. Sóıtsek, bizdiń aldymyzda qar qulap, kóshkin bop, jóndeýshiler joldy arshyp datyr eken. Avtobýstan túsip, kóshkin bolǵan jerge aıańdadym. Bıikten qulaǵan topyraq aralas dáý tas joldyń jıegin oıyp, qorshaǵan dińgekterdi qırata-mırata, shyńyraý quzǵa túsip ketipti. Joldyń bul tusy jóndelip te jatyr eken. Búldozer topyraqty oıǵa qaraı sypyryp jatyr. Al búldozer buryla almaıdy-aý degen jerde qoldaryna tyranaýysh, kúrek ustap qarbalasyp jatqan jumysshylar. Ústine brezent plash, aıaǵyna kerzi etik kıgen bir adam búldozerdiń asynan shyqpaı, traktorıstke aıǵaılap qoıady:

— Solǵa qaraı júr! Taǵy bir júrip ót! Taǵy da tapta! Solaı! Toqta! Keıin shegin!..

Jol qalpyna kelip, ótetin jer ashylyp ta qaldy. Eki jaqtan da ańdap kelip qalǵan shoferlar mashınalaryn damylsyz pepildetip, joldy ashpaısyńdar dep jolaýshylarmen ursysyp jatyr. Biraq plash kıgen adam asyǵar emes. Sol baısaldy qalpy. Búldozerdi jibermeı, joldy árli-berli taptatyp, nyǵyrlatyp júr. «Óz isine myǵym-aq eken! Osy Báıtemir bolar» dep oıladym. Qatelespegen ekem. Dál ózi bop shyqty. Aqyry jol ashyoyp, tus-tustan kelgen mashınalar óitp te ketti.

— Sizdiń avtobýsyńyz ketip qalǵan joq pa? — dedi Báıtemir maǵan qarap.

— Men sizge kelip em!

Tańyrqaǵan Báıtemir joq! Kádimgideı kelip qolymdy qysty:

— Qonaq dese, «bas mázir, joq jaı».

— Sizde sharýam bar edi, Báke, — dep kishilik kórsettim. Ózimniń de aty-jónimdi aıttym. — Bizdiń jolshylardyń Tájikstanǵa baratynyn biletin shyǵarsyz?

— Estigem.

— Endeshe sol Pamırge júrerdiń aldynda sizben bir áńgimeleseıin dep em.

Ózimniń qandaı maqsatpen kelgenimdi túsindirip aıtqan saıyn, býryl murtyn shıratyp, oıǵa batqan adamdaı qabaǵyn túıe tústi Báıtemir.

— Kelgenińiz ábden jaqsy, oryndy, — deıdi maǵan. — Biraq Pamırge bara almaım men. Jáne jazatyn da eshteńe joq.

— Nege ekenin bilýge bolar ma? Jumys kóp pe? Álde úı ishinde birdeńe...

— Jumys degen — jol ǵoı mynaý. Ózińiz de kórip tursyz. As úıde? — Sózin kilt úzip, qaltasynan papıros aldy. — Úıge deımisiz?.. Árıne, semá bolǵasyn úıde nege sharýa bolmasyn... Pamırge barmaıym biraq.

Siz sıaqty jol jóndeýshiniń delegasıa ishinde bolýy sondaı qajet dep ózimshe túsindermek, ılandyrmaq bolam. Syılaǵandyqtan ǵana tyńdap otyr Báıtemir. Aqyry kóndire almaı qoıdym.

Mundaı renjimespin. Ózime-ózim renjımin. Jýrnalısigim qaıda qaldy bul joly? Sirá, yńǵaıyn tappaǵan bolarmyn bu kisiniń. Redaksıanyń tapsyrmasyn da, kórshiles respýblıka gazetiniń aıtqanyn da oryndaı almaı qur qol qaıtatyn boldym asýdan.

— Qaıtam endi, Báke. Sóge jamandamańyz, ketem-daǵy osylaı. Jolshybaı bir mashına da kelip qalar.

Baıypty, oıly kózderimen maǵan qadala qarady.

Murtynan kúledi:

— Qaladaǵy qyrǵyzdar ádetti umytqan-aý osy. Úıim bar, sembám bar. Men dep kelgen ekensiz. Erteń úıden attanasyz.joldan qaıtara jaıym joq. Júrińiz, áıelim men balama alyp baraıyn. Renjı kórmeńiz. Jaryq barda ýchastokty aralap shyǵýym kerek edi. Tez oralam men. Bizdiń jumys osy...

— Toqtańyzshy, Báke! — dedim. — Sizben birge men de aralap qaıtaıyn.

Qalasha kıingen túrime qarap, qýana jymıady Báıtemir:

— Menimen birge jol kezgeniń yńǵaısyz bop júrmese. Ári alys, ári qıyn.

—Oqasy joq! — dep men de bolmadym. Ár kópirdiń, ár burylystyń, árbir qulama jar men joǵarydan tóngen jartastyń tusyna kep toqtaımyz. Jol jóndeýshi bárin de qalt jibermeı qaraıdy. Árıne, áńgimelesip kelemiz. Báriniń neden, qalaı bastalyp ketkeni, Báıtemirdiń kóńili qalaı túskeni maǵan áli kúnge deıin jumbaq. Sóıtip, onyń óz taǵdyryn, óz semásynyń jaıyn áńgime etip shertpesi bar ma. Endi İlıastyń hıkaıasyn bastan-aıaq tyńdap alǵasyn baryp qana jolym bolǵan jýrnalıs ekem dep qoıam ózime. Syrt kózge salmaqty kóringenmen, so bir kúnderi aýyr muńǵa batyp, uıaqy bólip, qaıǵylanyp júr edi Báıtemir. Kóńilin demeıin dep birer aýyz sózdi aıtyp qalǵan da bolar. Biraq ıe bolý qaıda sosyn. Syr degeniń aqtarylmasyn ba kep...

II. Jol jóndeýshiniń áńgimesi

— Pamırge barǵyńyz nege kelmeıdi dep suradyńyz ǵoı. Men ózim — Pamırdiń qyrǵyzymyn. Týyp-ósken jerim de sol — Pamır. Al qazir bolsa Tán-SHanda júrmin osy.

Pamır jolynyǵ qurylysyna qarshadaı kezimde keldim. Komsomol uran tastaǵanda barǵan bolatynmyn. Qurylysty búkil halyq bop saldy. Mehanızm degeniń jetpeıdi. Jumys sondaı aýyr. Biraq yqylaspen, jan aıamaı istedik jumysty. Jastardyń qımyly ásirese kúshti. Máńgi baqı adam balasy aıaq baspaǵan Pamırdi kókteı ótip jol salynyp jatsa, sóıtpeı, qaıtýshy edi! Eńbek ozaty bop, talaı ret báıgi, nagrada da aldym. Ánsheıin, sózdiń yńǵaıy kelgesin aıtyp jatqanym ǵoı.

Sol qurylysta júrip, bir qyzdy kezdestirdim. Unatyp qap, sondaı bir qulaı súımesim bar ma. Áp-ádemi, aqylsyz da emes. Aýyldan qurylysqa kelse osal dep pe eń. Ol kezde qyrǵyz qyzdaryna ońaı ma edi bul. Tipti qazirgi kúnde de qyzdyń óndiriske barar joly jińishke, qyldaı emes pe. Ózińiz bilesiz, ǵuryp, ádet degen ońaı bosatsyn ba. Gúlbaramen tanysqanyma bir jyldaı ýaqyt ótti. Jol qurylysy aıatalyp keledi. Sol joldy paıdalaný úshin kdar kerek. Joldy kóptep-kólemdep salasyń. Bul bir basqa. Al odan keıin ony kútip, qaraı bioý kerek qoı. İshimizde Hýsaınov degen bas ınjener bar. Óazir de sol joldyń tóńireginde, mınıstr. Dos bop aldyq ekeýmiz. Qoıar da qoımaı meni jol jaıyn oqytatyn kýrsqa jiberdi. Gúlbara kútip júre almas, aýylǵa ketip qalar dep oılap edim. Joq, kútip júr eken. Úılendik te, sonda, jol ýchastogynda qalyp qoıdyq. Tatý-tátti turyp jattyq. Jaqsy áıel degeniń joly bólek, keremet taıanysh bir. Keıin ony óz basymnan da keshtim. Osy jumysty ómir boıy unatyp ketsem, osyǵan áıelimniń sińirgen eńbegi de az emes. Kishkentaı qyzymyz da bar. Odan soń ekinshi qyzymyz boldy. So kezde soǵys bastalyp ketti.

Nóser jaýynnan keıingi taý ózenindeı Pamır joly burq-sarq etedi. Jurttyń bári qaptap áskerge ketip jatty.

Meniń de kezegim keldi. Erteńgisin úıden shyǵyp, jolǵa qaraı bet aldyq. Kishkentaı qyzymdy kóterip kelem. Úlken qyzym etegimnen ustap qasymda keledi. Gúlbaram meniń! Meniń Gúlbaramdy aıtsaıshy! Jolǵa dep salǵan qapshyǵymly kóterip keledi. Ózine-ózi qaırat berip, meniń de kóńilimdi basyp qoıady. Bilem ǵoı. Ońaı deımisiń oǵan. Elsiz taýda, jol ýchastogynda shıetteı balalarmen qalyp barady. Bar kórshi degende — ózi sıaqty shúıkedeı eki áıel. Aýylǵa, týǵan-týysqandaryna jibereıin dep em, Gúlbaranyń barǵysy kelmedi. Birdeńe ǵyp shyǵarmyz. Seni kútip otyra beremiz ǵoı. Onyń ústine joldy qaıtip ıesiz tastap ketemiz deıdi. Tas joldyń jıeginde sońǵy ret bas qosyp turmyz. Áıelime, balalaryma qaraı berem. Qoshtastyq aqyry. Gúlbara ekeýmiz de jap-jas bolatynbyz. Ómir tabaldyryǵyn jańa ǵana attap ek.

Saperlardyń batalónyna jiberdi meni. Moskva túbinde qaǵylǵan talaı-talaı dińgekte meniń de qolymnyń taby qaldy. Sodan soń Don men Vasıladan asyp, Dýnaıdan da óttik. Soǵys órtin keship júrip qansha jol, qansha ótkel, qansha kópir salmadyq biz. San jetpes tipti. Keıde muzdaı sýǵa batyp nemese tútinge tunshyǵyp, laýlaǵan ottyń ishinde qalasyń. Aınalńda kúrs-kúrs snarád jarylyp, ótkelder qırap, adamdar ólip jatady. Kúshiń taýsylyp, dińkeń qurıdy ábden. Tezirek óltirse eken dep te qalasyń. Sol sát taýda qalǵan úıimdi eske alam. Meni keledi dep kútip otyr ǵoı olar. Tý-tý Pamırden osynaý kópirdiń astynda qap, ólim kushý úshin kelip pe em! Kúshtiń qaıdan keletinin bilmeıim. Sergip júre berem. Arasy ashylyp, bosap ketken symdardy tisimmen shaınap buraımyn kep. Ólgim, jeńilgim kelmeıdi. Ólmeıjitpeı Berlınge deıin jettim.

Áıelim hatty jıi-jıi jazyp turdy. Des bergende pochta úıdńǵ dál qasyndaǵy joldy basyp ótedi. Táptishtep turyp jazady. Joldyń jaıyn da aıtyp qoıady. Ol meniń ornymda jol jóndeýshi bolyp qalǵan-dy. Ońaı emes ekenin alysta jatyp-aq bilem. Onyń ústine kórshi turatyn áıelder de ketir qapty ár jaqqa.

Tek qyryq besinshi jyldyń kókteminde hat-habar úzilip, qaldy. Qoıǵ maıdan dalasyndaǵy pochtada ne bolmaýshy edi dep jubatam ózimdi. Bir kúni polktyń shtabyna shaqyrdy meni. Solaı da solaı, starshına, biraz soǵystyń, raqmet saǵan, mynaý nagradalaryń deıdi. Endi úıińe qaıt. O jaqta qazir sen keregireksiń. Tek barǵan ette soǵys komısarıatyna soq, dokýmentterińdi tapsyryp, kim ekenińdi aıt. Sosyn baryp tart úıińe. Kútpegen jerden sóıdedi. Mundaı qýanbaspyn. Telegramma da sloqqyzdym tipti.

Elge qaıtyp keldim. Soǵys komısarıatyna birden soqqam joq. Qaıda ketip jatyrmyn, kelermin dedim. Úıime aıtyp kelemin. Tezirek jeteıin de úıime! Jolshybaı bir jarym tonnalyq mashına kezdese ketti. Pamırdiń jolyna túsip ap, joǵary órlep tartyp baram.

Qanat biter me edi shirkin. Maıdanda «Stýdeekrdiń» júrisine úırenip alǵam ǵoı. Kabınadaǵy shoferge tynym bermeı kelem:

— Aıdańqyrasańshy, inim-aý! Aıap qaıtesiń saldamańdy! Úıime asyǵyp kelem ǵoı.

Jaqyndap ta qaldyq. Burylystan ótken soń — meniń ýchastogym. Shydamadym. Júrip bara jatqan mashınadan sekirip tústim. Iyǵymda nárse salynǵan qapshyq. Júgire jóneldim. Júgirsem, tez jetermin dep oılajym. Júgirip kelem, júgirip kelem. Burylystan aınalyp shyǵa keldim... eshteńe bilip bolar emes. Bári de ornynda sıaqty: taý da baıaǵydaı, jol da so qalpy. Tek úı-jaı joq, aýla da joq, tiri jan joq. Úıilip qalǵan tas qana. Bizdiń aýla taýdyń dál eteginde edi. Tap-tar jer bolatyn. Taýǵa kózim túsýi muń eken, esim shyǵyp ketti. Qarly kóshkin muzdan jóńkile qulapty da, joldaǵynyń barlyǵyn typ-tıpyl ǵyp ketipti. Eshteńe de qalmaǵan. Taýdyń etegin sheńgeldep oıyp alǵan tárizdi. Al tómengi oı jaqty úńireıtip jyryp ketken. Áıelim sońǵy hatynda qar óte qalyń, onyń ústine jańbyr jaýyp turǵany dep jazyp edi. Kókshkindi aldyn ala qulatyp, tómen túsirý kerek edi. Áıel adamnyń qolynan qaıdan kelsin.

Sóıtip semámmen solaı tabystym. Ajamen myń ret betpe-bet kezdesip, tozaqtan tiri qaıtyp kelsem, shańyraǵym oıran bop, ortasyn túsip jatyr. Janymnan artyq kórgen jandar tipti ómirimde bolmaǵan sıaqty. Sileıip turyp qappyn. Qımyldaýǵa shama joq. Taý silkinip keterdeı ǵyp aıǵaılap jibergim keledi. Daýsym shyqpaıdy biraq. Óne boıym tas bop melshıip qalǵan. Beıne bir jany joq adammyn. Iyǵymdaǵy qapshyq syrǵyp, aıaǵymnyń astyna túskenin ǵana bilemin. Tastap kettim sonda. İshinde qyzdaryma, áıelime degen bazarlyǵym bar edi. Jolshybaı gımnasterkamdy konfetke aıyrbastam alǵam da. Keremet birdeńeni kútkendeı uzaq turdym. Sosyn burylyp ap, joldy órlep keıin qaıttym. Bir ret toqtap taǵy qaradym: taýlar árli-berli teńselip ústime qulap keledi. Janshyp ketedi*aý endi. Jan daýsym shyqqansha aıǵaılap jiberip, tura júgirdim. Aýlaq! Aýlaq keteıin qarǵys atqan bul jerden! Aǵyl-tegil eńirep, ókirip turyp jyladym sol joly.

Qalaı qaraı júrgenim, qaıtip júrgenim esimde joq. Úshinshi kún degende stansıaǵa keppin. Sapyrylysqan jurttyń ishinde jyndanǵan adamdaı sandalyp júrmin. Bir ofıser atymdy atap shaqyrdy. Óarasam — ınjener Hýsaınov. Áskerden úıine qaıtyp kele jatqan beti eken. Baqytsyzdyqqa tap bolǵan jaıymdy eki aýyz sózben aıtyp berdim. Endi qaıda barmaqsyń deıdi. «Ózim de bilmeıim!» — deıim. Joq, bul bolmsa, shyda. Bulaı tentiretip qoımaspyn seni. Tán-SHanǵa baryp, jol qurylysyn aıaqtap shyǵaıyq. Sosyn kórermiz taǵy deıdi...

Sóıtip osy jaqqa keldim. Alǵashqy jyldary jol boıynda kópir saldyq. Ýaqyt bolsa zymyrap ótip jatyr. Bir jerde turaqtamaı bola ma. Injener Hýsaınov ol kezde mınıstrlikke aýysqan-dy. Maǵan jıi-jıi kelipketip júrdi. Qurylysta jalǵyz emespin. Kóppen birge júrý jeńildeý ǵoı. Al anda, kim biledi, aradaı sarsylyp qusadan ólermin. Jyldar ótti. Biraq ózimeózim kele almaı-aq qoıdym. Umyta alar emespin. Ómirim osymen bitkendeı. Aldymda eshteńe joq sıaqty. Úılený jaıyn tipti oıyma da alǵan emespin. Ózimniń Gúlbaramdy, balalarymdy janymnan artyq kórýshi em ǵoı. Eshkim eshqashan da solardyń ornyn toltyra almaıtyn tárizdi kórindi. Áıteýir úılený kerek dep úılene salýda ne tur. Jalǵyz júrgeniń artyq odan.

Aqyry jol jóndeýshi bop barýǵa bekindim. Baıqaıym, oraıy kelmes. Basqa bir jaqqa ketip qalatyn sıaqtymyn.maǵan naq asýdaǵy osy ýchastokty berdi. Joq, birte-birte baýyr basyp, úırenip kettim. Bir qarbalasy kóp ýchastok. Asý ǵoı. Jumys az bolsyn ba. Bálkim, osynyń ózi de meniń qalyp qoıýyma sebep bolǵan shyǵar. Ony aýyrsynatyn men emes. Qaıt izdegenim sol. Biraz ýaqyt ótken soń, jaranyń da aýzy bitip, qaqsaýy saıabyrlaǵandaı boldy. Anda-sanda ǵana tús kórem: qańyrap qalǵan aýlanyń aldynda melshıip kep turamyn. Iyǵymdaǵy qapshyǵyp sýsyp aıaǵymnyń astyna túsedi. Burylyp ap jolǵa túsip ketip bara jatam. Oıana kelsem qoınym jasqa tolyp qalady. Ondaı kúnderi tań ata turyp ketem de, úıge keshkisin bir-aq qaıtam. Sóıtip jalǵyz ózim turyp jattym. Ras, ara-tura qam kóńilim elegizip: «Bálkim áli de bolsa aldymnan shyǵar baqytym! Shyǵar ma eken?» dep qoıam.

Qıamet azapqa sap, qınap baryp jetti-aý so baqytym aqyry. Osylaı bolar dep tipti oılaǵan da, kútken de joqpyn. Budan tórt jdyl buryn, qystyń aıaq kezi bolatyn. Bir kúni kórshimniń syrqat sheshesin oblystyq aýrýhanaǵa apardym. Ózi úıinen qıa basyp shyǵa almaıdy: jumys basty ıýop júredi. Onyń ústine semásy, bala-shaǵasy bar... kempir baıǵus bolsa, kún sanap álsireı bastady. Dárigerge alyp barmaq boldym. Bizdiń ýchastokqa jol basqarmasynyń bir mashınasy kele qalmasy bar ma. Birdeńe alyp kelse kerek. Sol mashınamen oblysqa tartyp turdyq. Kempirdi dárigerlerge kórsetip em, aýrýhanaǵa jatqyzý kerek, áıtpese óledi dedi. Kempirdiń aýrýhanaǵa birinshi re kep turǵany eken. Oıda joqta qasarysty da qaldy. Munda qalǵym kelmeıdi, úıge baryp ólem, alyp ket. Áıtpese qarǵysyma qalasyń deıdi. Kóndire almaı qoıdym. Keıin alyp qaıtýǵa týra keldi. Dáriniń túr-túrinen alyp ap, keıin qaıttyq. Ábden kesh bolyp qalǵan kez. Avtobazanyń aralyq bazasynyń tusynan ótip bara jatyr ek. Shofer mashınany kilt toqtatyp:

— Qaıda baratyn edińiz? — dep surady. Bir áıel daýsy estiler estilmes qyp, túsiniksizdeý jaýap qatty da, joldy boılap ilgeri júre berdi.

— Otyryńyz! — dedi shofer oǵan. — nege óıttińiz? — Mashınany taqap alyp bardy.

Bir jap-jas áıel kórindi mashınanyń kýzovynyń jıeginen. Qushaqtap alǵan balasy, qolynda bir túıinshegi bar. Járdemdesip kýzovqa shyǵardym. Kabınanyń yǵyndaǵy ornymdy soǵan berip, ózim buryshqa baryp otyrdym.

Júrip kettik. Kún sýyq. Bir túrli dymqyl jel soǵyp tur. Óńmennen ótedi. Bala jylap qoıa berdi. Sheshesi áldılep qansha ýatsa da, ýanbaı jylaı berdi. Mynga sordy qarashy.

Kabınaǵa otyrǵyzsa da bolar edi. Onda ólim aldynda jatqan kempir bar. Sheshesiniń ıyǵynan tartyp:

— Maǵan berińizshi ózin. Bálkim, ýanar. Al ózińiz eńkeıińkirep otyryńyz.

Sonda jel onsha qatty soǵa qoımas.

Balaqandy sholaq tonymnyń ishine tyǵyp, baýyryma qysyp em, qoıa qoıdy. Tanaýy shýyldap, uıyqtap ketti. Ózi súp-súıkimdi. On aı shamasy bolar. Álde odan sál artyq pa eken. Bala sol jaq qoınymda edi. Nege ekenin ózim de bilmeıim, kenetten júregim alyp ushyp, oq tıgen qustaı yrshypyrshyp ketti. Birese muńaıam, birese qýanam. «Iapyr-aý, shynymen-aq endi áke bolmaı óter me ekem?» — dep oılaıym. Al balaqan buıyǵyp jyp-jylybop jatyr. Basqa ne kerek oǵan.

— Ul ma? — dep suradym.

Sheshesi basyn ızedi. Baıqaımyn, sheshesi baıǵus tońyp qalǵan sıaqty. Ústinde jup-juqa ǵana palto. Qysty kúni sholaq tonymnyń syrtynan plash kıinip júrýshi em. Bizdiń jumysta onsyz bola ma? Balany bir qolymmen baýyryma qysqan boıy jeńimdi sozdym da:

— Ústimdegi plashty tartyp sheshińiz. Áıtpese sýyq tıip qap júrer, dedim.

— Joq-joq, tynyshyńyz ketpeı-aq qoısyn, — dep kónbedi.

— Tartyńyz, tartyńyz! — Buıyryńqyrap aıttym. — Jamylyp alyńyz.

Plashqa oranyp aldy. Jel soqpasyn dep plashtyń etegimen aıaq jaǵyn qymtap qoıdym.

— Azdap jylyndyńyz ba? — dep suraıym.

— Ia, jylynyp qaldym.

— Osynsha nege keshtetip júrsiz?

— Osylaı bop qaldy, — dedi aqyryn ǵana.

Shatqaldan ótip, rýdnık turǵan poselkege keldik. Jurttyń bári uıyqtap qalǵan. Terezelerde jaryq joq, qarańǵy. Itter sháýildep mashınanyń sońynan tura-tura umtylady. «Iapyr-aý, osy áıel qaıda bara jatyr?» — degen oı sap ete tústi. Rýdnıkke kelk jatqan bolar dep oılap em. Óıtkeni, odan ári baratyn jer joq: asý, bizdiń ýchastok qana.

— Siz kelip te qaldyńyz-aý deımin? — dep suradym da, kabınany urǵylaı bastadym. — Bizge de alys qalǵan joq. Myna turǵan asý ǵoı. Mashına odan ári barmaıdy.

— Bu qandaı jer? — dep surady áıel.

— Rýdnık. Siz osynda kele jatqan joq pa edińiz?

— Ia, osynda kele jatyrmyn, — onyń daýsy eki ushtylaý shyqty. Biraq bógelgen joq. Ushyp túregep maǵan plashty bere saldy da, balany óz qolyna aldy. Bala taǵy da qyńqyldaı bastady. Sekirip túseıin dep mashınanyń jıegine keldim. Áıelge kómekteseıin dep júrmin. Áıteýir bir syr bar. Bir baqytsyzdyqqa tap bolǵandaı. Jeti túnde, saqyldaǵan aıazda jalǵyz ózin qaıda tastap ketpekpiz?

— Baratyn jerińiz joq pa? — dep týrasyna kóshtim. — Bóten oıyńyz bop júrmesin! — Balany qolynan kúshtep tartyp alǵandaı boldym. — barmaımyn deýdi qoıyńyz. Bizdiń ýchastokta qonyp shyǵyńyz, ar jaǵy ózińizdiń jumysyńyz. Kelistik qoı! Tart! — dep aıǵaıladym shoferǵa.

Mashına jyljyp júre berdi. Áıel betin alaqanymen basyp, únsiz otyr.

Sirá, jylap otyrǵan bolar.

— Qoryqpańyz! — dep jubatyp qoıam. — Men sizderge eshqandaı jamanshylyq jasamaıym. Báıtemir Qulov degen jol jóndeýshimin. Maǵan senýińizge bolady.

Óz úıim túsirdim olardy. Aýlanyń ishinde bos turatyn bir kishkentaı bólme bar edi. Ózim sonda baryp, tósaǵashqa qısaıa kettim.

Kópke deıin kózim ilinbeıdi. Oıǵa batyp jatyrmyn. Tynyshtar emespin. Árneni muqshap suraı berý yńǵaısyz. Ózim de jaqtyrmaımyn ondaıdy. Biraq onyń áldeneni búgip qalǵanyn sezinip otyrmyn. Qaıǵyǵa dýshar bolǵan adam bir aýyz sóz aıtsa, on aýyz sózin jasyryp qalmaı ma. Kúıeýiń tastap, úıinen ketip qapty. Tákappar bolar tegi. Amaly quryp, qasiret shegip otyrǵany baıqalady. Biraq jasıtyn túri joq. Árıne, ne istese de árkimniń óz yqtıary ǵoı. Óz jaıyn onyń ózinen artyq kim biler. Sonda da aıap kettim: ózi áli jap-jas-aý tipti. Qyz sıaqty tap-taldyrmash, tulǵasy da áp-ásem. Jaıshylyqta jaıdary, nazdy bolar. Iapyrym-aý, osyndaı jannyń qadirin bilmeı, aıyrylyp qap júrgen kim eken? Tipti túsinsem bqıyrmasyn. Biraq ózderiniń isi ǵoı. Meniń nem bar. Erteń ertip baryp, jolshybaı bir mashınaǵa mingizem ed jiberem.

So kúni qatty sharshap edim. Uıyqtap bara jatsam boldy — mashına kele jatqandaı, qoınymda balaqan jatqandaı bolady da turady. Mine, úpúlken jigittiń ózi jylynyp, baýyryma qaraı kire túsedi.

Tań ata turyp, joldy aralap qaıtýǵa shyqtym. Biraq, álgindeı bolmaı tez oraldym. Qonaqtarymnyń hali qalaı eken dep kelem. Oıanyp ketpesin dep aıaǵymnyń ushymen júrem. Aýyzǵy bólmedegi peshke ot jaqtym. Samaýyr qoıyp qoıdym. Sóıtsem, áıel aldaqashan turyp, ketpek bop jatyr eken. Raqmet aıtyp qoıady maǵan. Shaı ishpeı jibermeıim dep, sál kútkizip qoıdym. Túnde serik bop kelgen kishkentaı súıkimdi balaqan eken bir. Áı-túı joq, kisishge bassalady. Ustamaıtyn, oınamaıtyn nársesi joq. Sonymen oınaıym dep ózim de rahatqa battym bir. Birden baýyr basyp kettim ózine. Shaı iship otyrǵanda:

— Qaı jaqqa barasyzdar? Jolǵa mashına toqtataıyn ba? — dedim.

Áıel sál oılanyp baryp jaýap qatty:

— Rybachege.

— Týǵan-týysqandaryńyz sonda ma edi?

— Joq. Áke-sheshem aýylda. Tosordyń ar jaǵynda.

— E, baryp-baryp basqa bir mashınaǵa minedi ekensizder ǵoı. Yńǵaısyzdaý eken.

— Joq. Men aýylǵa báribir barmaımyn. Bolmaıdy onda barýǵa, — muńaıyp balasyna qarady. — Biz ózimiz kinálimiz. — Ata-anasy bergen jerge barmaı, ózi qalaǵan adamǵa shyqqan eken ǵoı dep oıladym. Rasynda da solaı bop shyqty.

Áıel jolǵa shyǵýǵa qamdana bastady. Biraq balamen jeldiń ótinde turǵansha úıde otyra turyńyz, sabyr oılańyz dep óorǵa kóndirdim.

Mashınany men de toqtatpaımyn ba.

Jolǵa qaraı ázer basyp kelemin. Nege ekenin qaıdam, olar qazir ketedi, men bolsam taǵy da jalǵyz qalam-aý degendi oılasam-aq, kóńilim buzylyp, bir túrli qulazı berem.

Alǵashqyda mashınasy túskir kele qoımady. Al sosyn bireýin toqtatpaı, ótkizip jiberdim, kótergem joq qolymdy. Ózimnen-ózim shoshyp kettim. Nege búıttim osy? Azapqa túspesim bar ma súıtip. Mashınalar birinen soń biri ótip ketip jatyr. Toqtatqym kelse de, toqtata almaımyn. Qazir, kelesi mashınany toqtatarmyn deıim. Biraq qoly qurǵyr taǵy da kóterilmeıdi. Kúıip- janyp baram. Munym ne: kisini tapa-tal túste aldap, jolynan bógep otyrǵam joq pa. Qandaı haqym bar búıtýge? Ol bolsa ana jaqta kútip otyr, úmitti bop otyr. Jol ústinde árli-berli júrip-júrip alam. Ózimnen-ózim qorqaıyn dedim. Ózim de túsinbeıtin bir jaı. Áıteýir bir syltaý, jeleý tapqandaı bolam. Birese áınegi synǵan mashına tap bolady — sýyq qoı. Birese mashınanyń ózi unamaıdy. Birese shoferdy jaqtyrtpaıtyn sıaqtymyn. Eserleý nemese masańdaý bireý bop shyqsa qaıtpekpin. Al kabınasy bos emes mashına kele jatsa, balasha máz bop qýanam. Áıteýir, qazir ketpese eken, áli de azdap, eń bolmasa bes mınýt azdap bola tursa eken úıde. «Al sonda qaıda barmaq ol? — dep oılaımyn. — Aýylǵa baýǵa bolmaıdy. Ózi aıtyp otyr. Basqa jerde eshkimi joq. Rybachege bolsa toǵyz joldyń toraby. Kim joq deısiń onda. Alýan túrli jan bar ǵoı. Jap-jas balamen qaıda barmaq? Qystyń kúni qyraýda qor bolmasa neǵylsyn! Qoı, odan da osynda qala tursyn. Biraz tursyn, aqylǵa sap, oılansyn ábden. Kúıkýine qaıtyp barar bálkim. Álde kúıeýiniń ózi izdep tabar ony...»

Beý, sorly basym-aı. Ózderin erte kep, birden nege attandyryp jibermedim osy. Sóıtip bir orynla baqandaı úsh saǵat boıy sendelip júrdim de qoıdym. Ózimdi atarǵa oǵym joq. Munym ne, nege búıtem osy? Qoı, ózin ertip keleıin de, óziniń kózinshe toqtataıyn mashınany. Áıtpese eshteńe shyǵar emes menen. Úıge qaıttym. Ol da esikten shyǵyp kele jatyr eken. Kúte-kúte sarǵaısa kerek. Uıalǵanym-aı. Tentektik jasap qoıǵan balasha jaýtań-jaýtań etem.

— Kútip qaldyńyz ba? — dep mińgirleımin. — Mashına joq o jaqqa baartyn. Mashına joq emes-aý, jaıly bireýi kezdespeıdi tipti. Keshirńiz, bóten oıǵa jorı kórmeńiz. Qudaı aqyna, bir mınótke bolsa da, kire turyńyzshy úıge.

Ótinemin!

Ári kóńilsiz, ári tańyrqaı qarady maǵan. Sosyn úndemesten úıge kirdi.

— Siz meni aıaısyz ǵoı deımin? — Úıge kirgesin aıtqan sózi osy.

— Joq, ondyqtan emes. Baıqaımysyz... Sizdiń jaıyńyzdy oılap qorqam. Qıyn bolady ǵoı. Qaıtip kún kórmeksiz?

— Jumys isteıim. Kóndikpeıtin men be?

— Qaıda turmaqsyz jumysqa?

— Bir jerge turamyn áıteýir. Biraq keıin de qaıtpaıym, aýylǵa barmaıym.

Eshteńe degem joq. Bári de belgili boldy. Qazir onyń birdeńe oılanýǵa murshasy joq.

Ókpe-naz, qorlyq tanymyn alyp barady. Qaıda bararyn ózi de bilmeıdi. Jumys isteıim, kún kórip ketem deý — aıtýǵa ǵana ońaı. Aıtqany durys ta bolar. Biraq birden sol aıtqany bol salar ma. Adamdy zorlap oıynan qaıtarý da qıyn.

Bala maǵan qaraı talpynady. Qolyma ap súıip aldym. İshimnen; «Búldirshindeı balaqanym-aı, qazir ketesiń-aý meni tastap. Ketpeshi. Týǵan balamdaı bop ketip eń. Qımaımyn...» — dep qoıam.

— Al, shyǵamyz ba, — dedim aqyryn ǵana. Túregeldik. Balany kóterip kelem. Tabaldyryqqa jete bere turyp qaldym:

— Jumys bizden de tabylady. Osynda da turýyńyzǵa bolady. Kishkentaı bolsa da páter bar. Ras aıtam, qalyńyzdar. Asyqpańyzdar. Ketýdiń aýly qashpas. Oılanyńyz... — dedim.

Alǵashqyda kónbedi ol. Men de aıtyp jatyrmyn. Ázirge osynda jumys isteı turyńyz. Keıin ómir kórseter. Ketem deseńiz, qalaǵan kúni ketip júre bermeısiz be dep bolmaıym.

Óziniń aty Ásel, balasynyń aty Samat eken. Sóıtip ekeýi bizdiń ýchastokta qaldy da qoıdy.

Aýlanyń ishindegi bólme sýyq edi. Qoıarda-qoımaı Áseldi balasymen óz úıime qaldyrdym da, ózim aýla ishindegi bólmege kirdim. Maǵan sol jarap jatyr.

Sodan bastap ómirim ózgerip júre berdi. Bylaı qaraǵanda eshteńe ózgermegen sıaqty. Burynǵysha áli de soqa qara basym sol. Biraq jan bitip, adam bolǵan tápizdimin. Uzaq ýaqyt boıǵy jalǵyzdyqtan japa shekken kóńilim de jylyna bastaǵandaı. Jalǵyzdyq degendi ne dep oılasam eken? Árıne, jalǵyz turǵam joq, aınalamda basqa adamdar da bolady ǵoı. Ia, kóppen birge ómir súrip, jumys isteýge, dostasýǵa da ortaq isti birge tandyryp, qol ushyn berýge de, basqanyń járdemin alýǵa da bolady. Saǵatyń jetip, óle qalsań, aq jaýyp arýlap kómer de. Basqalardan kem tárbıelemes. Biraq ómirdiń basqa jaǵy da bar ǵoı. Ol — súıgen adamyńa degen mahabbatyń. Onyń ornyn nemen toltyrasyń. Balaǵa ábden úıir bop aldym. Jol qaraýǵa shyqqanda jyly orap ap, ózimmen birge ala ketem. Kóterem de júrem. Bos ýakytymnyń bárin sonyń qasynda ótkizem. Buryn qaıtip júrgenimdi bilmeımin. Kórshilerim de bir esti, jaqsy adamdar edi. Áseldi de, Samatty da jaqsy kórip kettim. Balany kim jaqsy kórmesin. Al Ásel bolsa ashyq, aqkóńil. So qylyǵyńmen jaqpaýshy ma edi, ábden sińisip ketti ýchastokqa. balany sonshama qulaı jaqsy kórýimniń bir ushy Áselge de baılanysty bolar. Tipti, birinen-biri aıyryp bola ma. Nesine jasyraıyn, qansha tyrysyp baqqanymmen ózimnen-ózim jasyra alsamshy. Súıip qappyn Áseldi. Jan-tánimmen, qulaı súıdim, jalǵyzdyqpen jabyrqap ótken jyldarym úshin, bastan keshken barlyq qasiretim men saǵynyshym úshin súıdim. Baıaǵydan beri kórgen kóresim, joǵaltqanym da orsy mahabbattyń ishine syıyp ketken sıaqty. Biraq solaı dep qalaı aıtarmyn. Áıel bolsa kútip júrdi kúıeýin. Syr bermese de, kóp kútti. Jol boıynda jumys istep júrgende onyń árli-bberli ótip jatqan mashınany qalt jibermeı, zaryǵa qarap turǵanyn jıi-jıi baıqaýshy em. Al keıde balasyn baýyryna qysyp ap, joldyń jıegine baryp, talaı saǵat boıyna tapjylmaı kóp otyratyn. Al kúıeýi kele qoımady. Onyń kim ekenin, qandaı adam ekenin bilmeıim. Suraǵan emespin. Áchel de tis jaryp, eshkimge eshteńe degen emes.

Az-azdap ótip jatyr ýaqyt. Samat ósip keledi. Pysy-aq. Qoldy-aıaqqa turmaıdy. Ózi dop-domalaq. Bireý úıretti me, álde ózi shyǵardy ma bilmeıim, áıteýir meni «ata» ata deıtin boldy. Kórse boldy, «atalap» moınyma oralady. Samatqa qarap muńaıa kúlimsirep qoıady Ásel. Ári qýanyp, rái qysylyp men júrem. Ata bolar edim-aý oǵan jáne bolǵanda qandaı. Átteń...

Sol jazda bolatyn, bir kúni jol jóndep jatqamyz. Mashınalar toqtalmaı aǵylyp ótip jatyr. Kenetten bir shoferǵa aıǵaı saldy Ásel:

— Áı, Jantaı, toqtashy!

Mashına ekpinimen ótip baryp toqtady. Ásel júgirip jetip bardy. Ne dep sóıleskenin bilmeıim olardyń. Áıteýir kenetten Áseldiń kabınadaǵy shoferǵa jan daýsy shyǵyp aıǵaılap jibergenin estidim:

— Ótirik aıtyp tursyń sen! Ótirik! Senbeımin! Joǵal! Joǵal qazir!

Mashına ketip qaldy. Ásel joldan ótip, úınge qaraı tura júgirdi. Jylap bara jatty-aý deımin.

Jumys isteı alsamshy sosyn. Kim boldy eken ol? Ne dep ketti Áselge? Kúdiktenip, árnege bir jorımyn. Shydamaı aýlanyń ishine bardym. Ásel balasymen úıde otyr. Shyqqan joq. Degenmen, keshkisin ózim bardym.

— Samat qaıda? Saǵynyp qappyn! — deımin.

— Mine, mynda otyr ǵoı, — dep kóńilsiz jaýap berdi.

— Ata! — dep maǵan qaraı tura umtyldy Samat. Qolyma alyp oınatyp jatyrmyn. Ásel muńaıyp, ún-tún joq otyr.

— Ne boldy, Ásel? — dep suradym. Ásel aýyr kúrsindi.

 —Ketemin, Báke, — deıdi. — Bu jerde jaman bolǵasyn emes, árıne. Myń da bir raqmet sizge. Áıtse de... Basym aýǵan jaqqa kete berem. Ózim de bilmeıim qaıda bararymdy.

Ol muny teginnen tegin aıtqan joq. Baıqaımyn, qaıǵyǵa shydamaı ketip qalýy da yqtımal. Amalym quyrp, shynymdy aıtpasyma bolmady:

— Qaıteıin, seni ustap tura alam ba, Ásel. Biraq bu jerde qalyp men de adam bolmasypn. Ketermin, sirá. Qulazyǵan mekendi tastap ketkenim bar bir ret. Sodan endi-endi ǵana es jıyp kele jatqanda... Kezdeısoq boldy ma, álde taǵdyr solaı ma. Biraq , senimen balamen birgen ketem. Aıtatyn ne bar. Óziń de bilip júrsiń ǵoı bárin, Ásel-aý. Eger sen ketseń, Pamırde qalǵan mekeneı bu jer de qulazyp qalady men úshin. Oılan, Ásel... Ad eger ol qaıtyp kelse, júregiń qalap tursa, oralǵy bola qoımaspyn. Qashan da basyń bos, Ásel...

Osyny aıttym da, Samatty kóterip ap, jolǵa qaraı ketip qaldym. Balany kóterip uzaq júrdim so jaqta. Kishkentaıymgnyń oıynda túk joq ,qaıdan bilsin.

Ásel kete qoıǵan joq.biraq ne oılap júregni ne dep túıgeni belgisiz. So kúnderi ábden júdep, qaraıyp kettim.bir kúni talma tústiń kezinde qaıtyp kep, aýlaǵa kirdim. Qarasam, Samat kádimgideı júrgisi kep júr. Qulap qap, jazym boar ma dep Ásel qolynan ustap apty. Toqtap qap turmyn.

— Báke, balań júrip júr qarashy! — dep qýana jymıdy Ásel. Qalaı dedi? Balań dedi-aý! Iyǵymdaǵy kúrekti tastaı sap, júrelep otyra qap, balany ózime shaqyrdym:

— Táı, táı, botam, táı-táı-áı! Kele ǵoı maǵan, kele ǵoı. Júrshi káne, qoryqpaı bas aıaǵyńdy.

Samat qushaǵyn jaıdy.

— Ata! — dep táltirektep, júgirip keledi. So boıda qaǵyp ap, joǵary kóterip biraz turdym da, qysyp jatyrmyn keýdeme.

— Ásel! — dep qoıam. — erteń balanyń tusaýyn keseıik. Sen ala júnnen túsaý esip daıarla.

— Jaraıdy, Báke! — dep kúledi Ásel.

— Ia, ıa, ala júnnen es...

Atqa minip ap, dos-jar, malshylaryma ir-aq tarttym. Jas et pen qymyz ákeldim. Erteńine kórshilerdi balamyzdyń tusaýyn kesken toıǵa shaqyrdyq.

Samatty turǵyzyp qoıyp, aıaǵyn ala jippen tusadym da, qasyna qaıshy qoıdym. Ekinshi jaqta turǵan balalarǵa túsindirip jatyrmyn:

— Kim buryn baryp tusaýdy kesse, tartýdy eń aldymen sol alady. Qalǵandaryń sodan keıin. Al júgirińder! — dep qolymdy sermep qaldym. Ý-shý bop jatyrmyz. Báıgige qosylǵandaı balalar da, aıǵaıǵa basyp tura júgirdi. Tusaýy kesilgen Samatqa:

— Al, balam, júgir endi! — deımin. — Áı, balaqandar, ony da ertip, ózderińmen birge ala ketińder!

Balalar Samatty qolynan ustap aldy. Ol da júgirip barady. Artynan qarap turyp óz-ózimmen sóılep ketippin:

— Jurtym-aý, meniń qulynym júgirip júr! Jel jetpeıtin tulpar bolsyn, ylaıym!

Balalardan qalmaı júgirip bara jatyp, burylyp: «Ata!» deı bergene qulap qaldy Samat. Ásel ekeýmiz de tura umtyldyq. Balany jerden kóterip aldym. Sonda baryp Ásel maǵan qarap birinshi ret:

— Janym! — dedi.

Sodan bastap erli-zaıypty boldyq.

Qysta kishkentaıymyzdy alyp, aýlydaǵy qarttarǵa baryp qaıttyq. Ókpeli bop júr eken. Artynan bárin keship, oń batalaryn berdi.

Ýaqyt baıqatpaı ótip jatty. Samat qazir beske shyqty. Ásel ekeýmizdiń aramyzdan qyl ótpeıdi. Tek bir nárseni ana qozǵamaımyz. Eske túsirmeımiz. Ońashada Ásel ony talaı ret oılaǵan da, esine túsirgen de bolar. Biraq ashyp aıtpasaq ta, ekeýmiz birdeı den qoıǵan bir jaı bar: bilmeımiz ony, biz úshin ondaı adam bolǵan emes jer betinde, qazir de joq...

Biraq kisi oılaǵan bola bere me ylǵı. Onyń ústine shyndyqtan qaıda qashyp qutylarsyń. Taýda ǵana tap bola ketti ol. Jolda bir avarıa bolǵany. Tún. Kórshi turatyn járdemshi ekeýmiz bileıik dep júgire jóneldik. Kim biledi, apatqa ushyrap jatqan bolar bireý. Jetip kelsek, júk mashınasy dińgekke kep soǵylǵan eken. Shofer da qatty soǵylsa kerek, esin bilmeıdi. Onyń ústine mas. Tanydym, biraq aty esimde joq. Bir joly bizdi qıyndyqtan qutqaryp, mashınamyzdy asýǵa deıin súırep barǵan edi. Dolannan óıtip ótý ońaı bolyp pa. Buryn eshkim de óıtip kórgen joq. Tipti eshkimniń oıyna da kelmegen shyǵar.ózi bir alǵan betinen qaıtpaıtyn, ótkir jigit eken. Ýsadbaǵa deıin súırep apardy. Jaqsy kórip, unatyp qaldym. Sodan keıin kóp ýaqyt ótpeı áldekim birinshi ret tirkeý sap, asýǵa deıin barypty da, azǵantaı ǵana jerge jete almaı qalypty. Sirá, bolmasa kerek tipti. Sosyn tirkeýdi tastapty da, ketip qapty. Júrek jutqan kim eken buo, anadaǵy jigit emes pe eken dep oıladym. Kim bolsa da degenine jete almaǵynay ókinishti-aq.al sodan keıin asýdan tirkememen óte beretin boldy. Yńǵaıyn taýypty jigitter. Solary ábden jaqsy boldy.

Shynymdy aıtaıyn, Áseldiń ketip qalǵan adamy sol ekenin bilgem joq. Tipti bilgende de sóıtetin edim ǵoı. Dalaǵa tastamaqpyn ba. Iyǵyma sap súıretip otyryp úıge apardym. Kózimniń sona baryp jetkeni ǵoı. Ásel úıge otyn ap kirip kele jatyr edi. Kórdi de, sileıip turyp qaldy. Qushaǵynda otyny edenge túsip ketti. Biraq eshqaısysymyz syr bergen joqpyz; birinshi ret kezdesip turǵandaımyz.

Ańdaýsyzda birdeńe dep qoıyp nemese jaı ısharamen bolsa da jandaryn jaralamaý úshin, bir-birin qaıtadan uǵyp, tabysýyna oralǵy bolmas úshin ásirese men ózime-ózim ıe bolýǵa tıispin ǵoı. Mende turǵan eshteńe joq endi. Ne dep sheshse de, ózderi sheshedi: buryn dámdes bop birge turdy, qazir kirýatta qasyma ap, baýyryma basyp, erkeletip jatqan bala da solardiki.

Sol túnde eshqaısysymyz kóz ilgemiz joq. Árkim óóz oıymen áýre. Men de oıǵa shomyp jatyrmyn.

Balasyn alyp ketip qalýyna bolady Áseldiń. Bul — ózderińnń isi. Parasaty, júrekteri neni ámir etse, sony jasasyn, meıilderi. Al men she, men qaıtem. So da sóz bop pa. Meniń qolymda turǵan ne bar. Áıteýir, tosqaýyl bolmaýym kerek...

Ol jigit qazir de osynda. Bióziń jolmen júrip turady. Sonsha jyldar boıy qaıda boldy eken, ne istedi eken? Aıtsa da, gáp onda emes qoı... Ózderi bilsin...

Báıtemir ekeýmiz jol qarap qaıtyp kelemiz. Asýda kún keshkirip te qalǵan. Kóktemgi batar kúnniń alqyzyl shapaǵy Tán-SHannyń muz basqan shyńdaryna shatyrdaı tóngen aspandy nurǵa malyp jiberipti. Jlo ústinde ókirip árli-berli aǵylyp jatqan mashına.

— Solaı bop shyqty aqyry, — deıdi ol oılanyp, úndemeı qalǵan Báıtemir. — Qazir úıden ketpeýim kerek meniń. Eger ketem dep jatsa, ary azaptanyp qınalmasyn Ásel. Maǵan aıtyp, balasyna degen aq batamdy alyp ketsin deıim. Týǵan balamnan artyq kórem ǵoı ony. Biraq bireýdiń balasyn qalaı tartyp alarmyn. Sondyqtan da eshqaıda ketpeı júrmin. Ásirese, Pamırge bara alarmyn ba... Gazet úshin aıtyp jatqam joq, árıne. Adammen adam syrlaspaı ma jaı...

Epılog ornyna

İlıaspen Oshta qosh aıtystym. Ol Pamırge tartty, men óz jaıyma kettim.

— Baryp, Álibekti taýyp aldym. Jańa ómir bastaımyn! — dep arman etedi jol boıy. — Meni bir quryǵan adam eken dep oılaı kórmeńiz. Bári de aldymda ǵoı áli. Ýaqyt óter, úılenermin. Jurt sıaqty meniń de semám, óz shańyraǵym, bala-shaǵam bolar. Tek bir nárse ǵana bolmas. Qaıtyp qolǵa túspesteı birjolata aıyrylyp qaldym ǵoı... Áseldi, onymen birge ótkizgen aıaýly, qımas kúnderimdi óle-ólgenshe, aqtyq tynysym bitkenshe umytpaspyn biraq...

Ketetin kún kóldiń jaǵasyna, sol baıaǵy qulama jarqabaqqa taǵy bardym. Tán-SHan taýymen, ózimniń Ystyqkólimmen qoshtastym. Qosh bol, meniń Ystyqkólim, taýsylmas án-jyrym! Seni, seniń kógildir aıdynyńdy, jap-jasyl jazyq jaǵańdy ózimmen birge ala keter me em, shirkin! Qoldan keler me biraq. Súıiktimniń mahabbatyn ákete almaı ketip baram, seni de ákete almaıym ǵoı... Qosh bol, Ásel! Qosh bol, qyzyl jelek jamylǵan, jel terbetken shynarym! Qosh bol, adal mahabbatym! Baqytty bol!..

Báıtemirden estigenimdi İlıasqa aıtpadym. Birin-biri bilmeı turyp, birine-biri zor adamgershilik, kisilik jasapty. Olardyń qadir-qasıetiniń ózi osy emes pe. Aıtyp nem bar meniń...

---