InfoHub Logo

«Osy mol asyl qazyna kitaptar qaıda? Qaıda ketti?» — deısizder ǵoı. Sizderdiń de, meniń de janymdy jep, júregimdi kúıdiretin, máńgilik arman bop, aýyr tıetin jaǵdaı.

1931 jyly qoralardy, tamdardy buzyp, aǵashtaryn, taqtaılaryn alǵanda, ol kezdegi janama jandaıshap, sanasyz adamdar bar kitaptardy dalaǵa úıip, túp-túgel órtep jibergen!...

Jadyma jattalyp, este qalǵandar 1961 jyldan qaǵaz betine túsirile bastap, 1911 jyly jańadan jazylyp, 1982 jyly aıaqtaldy.

Avtor.

Qunanbaıdyń úlken báıbishesi — Naıman Aǵanas bıdiń qyzy — Kúńke. El aýzynda Aǵanasty — ádil bı, sezimdi, aqyldy, áýlıe bolǵan adam desedi.

Sol Kúńkeden Qudaıberdi jalǵyz. Qudaıberdi er jetken soń, Qunanbaı oǵan áıel ápermek bolyp, Qarakesek rýynyń «Kedeı» degen tabynan shyqqan Aldabergenge quda bolam dep kisi jibertedi. Aldabergen Qunanbaıdyń jibergen kisisine: «Men qyz bereıin. Biraq qoıatyn eki túrli tilegim bar. Birinshi, aýyl arasy shalǵaı, bir-birimizdiń qýanysh, qyzyǵymyzǵa kezinde qutty bolsyn aıta almasań, ókpelespeıik. Ekinshi, ólim bar da, qaza bar, bir-birimizdiń qaza bolǵandarymyzǵa ýaqytynda kóńil aıtyp, bata jasasa almasaq renjispelik. Osy ekeýine kelissek, men kóndim», — deıdi.

Qunanbaı: «Aldabergenniń eki tilegin oryndaımyn», — deıdi. Súıtip, Qunanbaı Qudaıberdige Aldabergenniń qyzy Tólebıkeni aıttyryp, alyp beredi.

Aldabergen baı emes, orta dáýletti, óte adal bolǵan adam. Sol adaldyǵynyń arqasynda el qatty syılap-qurmettegen, abyroıly bolǵan. Balalaryn, qyzdaryn erte oqytqan adam. Aldabergenniń, Tólebıkemen týysqan balasy Tólebaı da áke jolyn ustap, o da adal, abyroıly bolǵan. Tólebaıdyń balalary — Kerimqan, Omar, Ospan, Musa. Kerimqan óte jaqsy bolǵan desedi, jastaı qaıtys bolypty. Men Kerimqandy kórgem joq. Omar, Ospan, Musa naǵashylarymdy kórdim, aldarynda da otyrdym. Bular oryssha oqyǵan. Omar men Musa óleń shyǵaratyn, úsheýi de dombyra, skrıpkaǵa júırik jáne qol ónerge sheber edi.

Shákárimniń sheshesi arabsha, túrikshe kóp oqyǵan. Qolónerge óte sheber, keste tigetin, oıý oıatyn, kıim pishetin, pyshaq soǵatyn isti adam bolǵan. Esti, sergek, aqyldy, meıirimdi, jomart bolǵan ájemizdiń Quranyn, «Ǵıbadat ıslamıasyn», «Múhtasaryn», taǵy basqa kóp kitaptaryn men kórdim. Sheshelerimniń, úlken ájelerdiń: «Dámetken (Tólebıkeni solaı ataǵan) oqymysty, aq martýy bar, esti, aqyldy edi», — dep otyrǵandaryn san estigem.

Sheshesiniń arab tilin jaqsy biletinin ákeıdiń ózi de aıtyp otyratyn. Jáne: «Arab tilin meńgerýime sheshemniń kóp paıdasy tıdi» — deıtin edi.

Tólebıke kelin bop túsken soń úsh-tórt jylǵa deıin bala kótermeıdi. Muny estigen Qunanbaı kelini Tólebıkege kisi jiberip: «Qudaıberdi bir anadan jalǵyz edi, balasy bolmaı júre me? Kelin renjimese, bir áıel ápersem qaıtedi?» — deıdi. Tólebıke yrzalyǵyn bildiredi. Sóıtip, Qunanbaı Qudaıberdige Mamaı rýynan shyqqan Dýlat batyrdyń qyzy Botantaıdy aıttyryp, alyp beredi.

Men Tólebıke ájemdi kórmedim, al, Botantaı ájemdi kórdim. Meniń 19 jasymda qaıtys boldy. Botantaı áje óte ójet, sózsheń, tentek, qaıtymy tez, sharýaqor kisi edi. Ashýy kelgende elýden asqan ákeıdi, sheshemdi sabaǵanyn kórdim. Bul jaǵdaı bylaı edi. Bizdiń qora Shyńǵystyń baýyr jaǵynda bir qabat taýdyń ishinde bolatyn. Al, úlken aýyl dep ataıtyn Botantaı ájemniń aýyly Jıdebaıdaǵy Qunanbaı saldyrǵan, artynan Ospan, onan soń Abaı qystaǵan, Shıdegi qystaýǵa jaqyn, taýdan 30 shaqyrymdaı bolatyn. Jazǵyturym otaýlar malmen baýyrǵa kóship ketkende, áke-sheshem, biz — balalar qorada qalatynbyz. Qoranyń aldyna tigilgen qazaq úıdiń, janynda turyp, asý jaqtan jıren ala atqa jekken, arbaly atty jaıaý Janbota aıdap, ájem bir qolymen arbadan ustap, ekinshi qolyna taıaǵyn taıanyp kele jatqanyn kórip «Ájem kele jatyr, ájem!» — dep aıǵaıladym. Ákeı men shesheı úıden tez shyǵyp jóneldi, biz júgirdik. Jarty shaqyrymdaı jerde arba kele jatyr edi. Ákeı aldymen jetip: «Apa! Aman ba?» — dep apasyn qushaqtaǵanda úlken ájem: «Meniń, kóshkenimdi bilmeı, aldymnan shyqpaı nege jatyrsyń?! Mini, arbam synyp qaldy» — dep, ákeıdi bastan-arqadan taıaǵymen uryp, sabap jatty. Ákeıdiń tymaǵy túsip qaldy. Oǵan qaraǵan joq, apasyn qushaqtaı berdi, apasy sabaı berdi. Bir jaǵynan sheshem baryp qushaqtap edi, «Ybyraıdyń maı basqan qyzy! Sen de aldymnan shyqpadyń» — dep, taıaqpen sheshemdi de salyp qaldy. Árıne, kári adamnyń urǵany ótpese kerek, ekeýi de taıaqqa qaramaı, apasyn qushaqtaı berdi. Bizdiń áke-sheshemizdi bireýdiń jábirlegenin kórgenimiz osy.

Ákeı men shesheı apasy uryp bolǵan soń, qoltyqtap úıge alyp keldi. Arbanyń biligi synyp qalǵanyn Janbota aıtyp jatty. Úıge enip, ábden jaıǵasyp otyrǵan soń, úlken ájem ákeı men sheshemdi shaqyryp alyp, betterinen súıdi. Aınalasynda qamalyp otyrǵan |mdi de aldyna alyp, «Qulyndarym!» — dep betterimizden súıip, qasyna otyrǵyzdy. Úlken ájem: «Qalqam, Shákárim! Taıaǵym ótip ketti-aý?! Beri kelshi?! Basyńnan súıeıin!» — dep, ákeıdiń, basynan sıpap, súıip, jylady. Ákeı: «Apa! Nege jylaısyz, jylamańyz!» degende, úlken apam: «Qaraǵym! Qýanǵannan jylaımyn ǵoı», — dep, kóziniń jasyn súrtti. Men ishimnen «qýanǵanda kisi jylaıtyn edi?» dep oıladym.

Ákeı kúlip, «Siz qyzyqsyz-aý, apa! Bizdiń kóshkenimizdi bilmedińder dep urasyz. Biz sizdiń kóshkenińizdi qaıdan bilemiz?

Áýlıe emespiz! — dep kúldi. Kósherde habar aıtyńyz degenim qaıda?» — dedi. Úlken apam: «Qystaýdan asyǵys kóshtik, habar jibere almadym. Sen barǵanda arbam synbas edi dep ashýlandym ǵoı, qaraǵym!» — dedi. «Apa! Oqasy joq, qaıta biligi synǵany jaqsy bolǵan. Sizdiń arbańyzdyń úıshigin, bizdiń trashmóńkeniń astyna salyp berem», — dep Júzjasar degen ustany shaqyrtyp alyp, Janbota, ákeı úsheýi as piskenshe arbany daıyndap qoıdy. As ishken soń, ákeı atqa minip, apasyn asýdan asyryp, qonysyna qondyryp, keshke qaıtty. Bul ǵana emes, ákeıdi úlken apamnyń munan keıin de urǵanyn kórdim. Biraq eshbir zil-kegi joq urys edi ol. Shákárimdi apasy janyndaı jaqsy kóretinin de bilem. «Shákárimniń aldynda al» — dep jylap, tileý tilegenin de estigem.

Osy Botantaı ájem kelin bop túskennen keıin bir jyldan soń ekiqabat bolyp, Ámir esimdi bala týypty. Ámirdiń kindigin kesken Qadısha Ánet tabynan shyqqan Arǵynbaı degen kisiniń qyzy edi. Qadıshany Shákárimniń sheshesi Baraq degen, túbi Kókshe taby, 18 qasynda Qudaıberdiniń qolyna kelgen jas jigitke qosyp, qolbala qylyp ustaǵan. Ólgenshe bizben birge boldy. Ákeı Qadıshanyń balalaryna óz jerinen jer berdi. Qadıshany «sheshe» deıtinbiz. Bizden bótendigi joq bolyp, bir týǵandaı bolyp ketti 1931 jylǵa deıin. Qadısha sheshem qaıtys bolǵanda meniń jigit kezim edi. Sol Qadısha Ámirdiń, týǵandaǵy jaıyn jyrdaı etip áńgimeleıtin.

Qadıshanyń sózi mynaý. «Botantaı Ámirge ekiqabat bolyp, ishi biline bastaǵanda, Tólebıke «Botantaı jel naýqas boldy» dep úıden shyǵarmaı, ózi «ekiqabat boldym» dep, ishine kishkene jastyń tyǵyp alady. Muny Bákem (Qudaıberdini «Bákem» deıdi), Tólebıke, men úsheýimizden basqa tiri jan bilgen joq. Sodan, «Tólebıke ekiqabat, boldy» degen habar tarap ketti. Túsip degen kórshini «Tólebıke ekiqabat boldy» dep Aldabergen aýlyna jiberip, súıinshi suratty. Ol súıinshige bir qara ala besti at alyp keldi. Botantaı jelqýar iship jatyr dep, ol úıge eshkim kirmeıtin boldy.

Kúzde el baýyrǵa túsip, «Jol boldy» degen qonysqa qonǵan kúni qatty daýyl boldy. Osy túni Botantaı ishim aýyrdy degen soń, baryp edim, bala shyr etip jerge tústi, men kindigin kestim. Tólebıke balany orap, úıine alyp ketti. Men Botantaıdy jaıǵap, bir kese maı ertip ishkizip, orap jatqyzyp, Tólebıkeniń úıine barsam bosanǵan áıel bolyp, oranyp otyr eken. Qaıta Botantaıǵa baryp, túsken balanyń joldasyn orap alyp, Tólebıkeniń aıań jaǵyna qoıyp, qaıta kelip Botantaıdyń úıin tazalap, ony burynǵydaı jatqyzyp qoıdym da, «Tólebıke ul tapty, súıinshi!» — dep, aıǵaı salyp, bar aýyldy oıattym. Aýyldaǵy áıelder jınalyp kelip, bosanǵan Tólebıkeni kórip biri bala joldasyn alyp orap, jan baspaıtyn jerge kómip, biri qazan asyp, maı eritip, Tólebıkege ishkizip, keıbiri qaljaǵa soıyp jatqan qoıdyń ishek-qarnyn arshyp, biri qalja etin asyp, ábiger-sábiger boldy da qaldy. Aýylda úlken shildehana boldy, qyz-kelinshekterge teńge, júzik úlestirip, egde áıelderge shildehanada shaǵıdan jasalǵan óńir berdik. Balanyń atyn «Ámir» dep Tólebıkeniń ózi qoıdy. Aldabergen aýlyna súıinshi suraýǵa meniń ákem, Arǵynbaı baryp, qula jıren at alyp qaıtty. Aýylǵa «baýy berik, qaıyrly bolsyn!» — aıtýshy adamdar úzilmeı kelip jatty. Aýylda eren toı, shildehana boldy. Alty aıǵa deıin men túnde Ámirdi Botantaıǵa emizdirip alyp, Tólebıkege ákep berip otyrdym. Kúndiz balany kótergen bolyp, Botantaıǵa emizdirtip turamyn. Alty aıǵa taqaǵannan keıin, Ámirdi tamaqpen asyraıtyn boldyń. Eki jyldan keıin Tólebıkeniń ózi de ekiqabat bolyp, ul týdy, onyń aty Omar edi, bir jasqa tolmaı óldi.

Onan soń Tólebıkeden úsh ul boldy — Nurtaza, Shahmardan, Shákárim, Botantaıdan — Jylqyaıdar, Yrzyqbaı degen balalar boldy. Jylqyaıdar tórt jasynda shetinep ketti», — dep Qadısha sheshem aıtyp otyratyn.

Shákárimiń sheshesi óleń shyǵaratyn bolǵan. Kóp óleńderin sheshelerim biletin edi. Ne kerek, ol kezde oılamadyń, eskermedik! Qolynda júrgen jigitterine, qurbylaryna aıtqan óleńderinen este qalǵany:

Bir joldasym — Baraǵym — taqystaý týǵan qaraǵym!
Bol-bolshyǵa zorlaǵan, kópten joldas manabym!
Bir joldasym — Jasaýbaı, taqtaılap jıǵan jasaýdaı.
Shyrt-shyrt etken mineziń, jańa úıretken asaýdaı.

Basqa da báıitteri bolǵan. Tólebıke munda kelin bop túsken soń keste, oıý, tiginnen basqa qoldan keler ónerlerin qoıyp ketken sıaqty. Qarala júrgizýdi, ustalyqty Qudaıberdiniń, joldasy, rýy Ánet Saǵyndyq degen kisige úıretipti. Sol Saǵyndyq: «Men qarala júrgizýdi, ustalyqty Tólebıkeden úırendim», — deıtin. Munda kelgennen keıin Dámetken (Tólebıkeni Dámetken atandyrǵan) eki toqym shapqan kórinedi, — birin Bákeme (jurt Qudaıberdini — Bákem degen), endi birin Bákemniń dosy, Báken, rýynan — Qyzdar degen kisisine arnap (Ol Qyzdar 1930 jylǵa deıin tiri boldy). Bizdiń aýylǵa jıi keletin, sonda — eski oıýly toqymyn kórsetip, «Mynaý Dámetkenniń maǵan shaýyp bergen toqymy edi. Kózindeı kórip, tozsa da tastamaı júrmin» — deıtin. Ol aıtady: «Aldabergen qyzy Tólebıkeni uzatarda: Qaraǵym! Endi ol jaqqa barǵan soń, ustalyqty tasta, áıelge qolaısyz, ulaspaıtyn óner, — depti», dep.

Eldi starshyn-starshynǵa bólgende, Qunanbaı Qudaıberdige basqa balalarynan bólek eki dárejeli starshyn bol dep, onyń telimine 50 úı Ánet tabyn, 20 úı Qarabatyr tabyn bólip bergen. Bul Ánet pen Qarabatyr taptary kedeı, ál-aýqaty tómen el bolǵan. Bulardy Qunanbaı: «Meniń ish kóılegim, shyn tilektes adamdarym» — dep, qatty aıap, jaqsy qonys berip, Qudaıberdige: sen osylarǵa basshy bolasyń, renjitpeısiń, bulardy men ólgen soń renjitseń, meniń arýaǵym kúńirenedi» — dep tapsyrǵan. Sondyqtan, bular bizge týysqannan artyq bolyp ketti. Qudaıberdi jasynan ókpe naýqasyna shaldyǵyp, syrqat boldy. Balalary jas, ózi syrqat Qudaıberdiniń barlyq sharýashylyǵyn Ánet, Qarabatyrlardyń bilikti bas kótererleri basqarady eken. Sol sebepti atalǵan eki ata eldiń jasy úlkeni Qudaıberdiniń aǵasyndaı, kishisi týǵan inisindeı kún keship, syı-qurmet kórgen. Qudaıberdi ózi óle-ólgenshe bul taptarǵa artyq shyǵyn tarttyrǵan emes.

Qudaıberdi barlyq sharýa qam-qareketin esti áıeli Tólebıkege bıletip qoıa bergen. Tólebıke Ánet, Qarabatyrlardyń nashar, jetim-jesirlerine qatty qaraılasqan. Qyı oıarda, soǵym soıarda olardyń áıel-erkekterin shaqyrtyp alyp, jumys istetip, qaıtarynda qap-qap et, kerek-jaraqtaryn arqalatyp jiberedi deıdi. Árıne olar kelgen soń bos qaıtpaıtyndaryn biledi. Qaısysy kelse de, birdeme dámetip keledi. Olar suraǵanyn alyp qaıtady. Tólebıkeni Dámetken atandyrǵan da osy shaǵyn qaýym.

Qudaıberdi qus alyp, myltyq atyp, ań aýlaıtyn adam bolǵan. Qysta soǵym kezinde Qudaıberdi keshke ańnan qaıtyp kele jatsa, ózendi órlep, qappen jas et arqalaǵan on shaqty áıel-erkek qarsy ushyrasady. Qudaıberdi olarǵa amandasyp, óte shyǵady. Ańshylar aqpan kelip shaı iship otyrǵanda, Qudaıberdi: «Dámetken, sen olardyń eńbegin óteýde menen óttiń. Bulardyń ashyna tamaq, jalańashyna kıim boldyq. Endi sen bulaı etpe. Olar úshin artyq soǵym soıǵyz, búgingideı etterin jaıaý arqalatpa, bas biletin túıelerge mingizip jiber, ózimizdiń kózimiz tiri turǵanda, bulardy bir nársege muqtaj etpelik», — depti.

Qudaıberdiniń balalarynyń ishinde jastaıynan basqa balalarynan góri qylyǵy ózgeshe, zeıindi, sezimi, sergek zeregi Shákárim boldy.

Semeı medresesinen oqyp shyqqan rýy Qarabatyr, bizge kórshi Ótebaı degen moldany Qudaıberdi óz qolyna ustap, oǵan áıel áperip, balalaryn oqytty. Ótebaıdan Qudaıberdiniń balalary Ámir, Murtaza, Shahmardan jáne kórshi aýyldardyń balalary oqydy. Osylarmen birge 5 jastaǵy Shákárim de oqıdy.

Ámir jıyn-saýyqta, án salyp, óleń aıtýǵa, dýmanǵa qumar bolady. Al Shákárim oqýǵa óte zerek bolyp, hatty tez tanyp shyǵady. Osy qabiletin baıqaǵan áke-sheshesi Shákárimge basa kóńil bólip, ásirese, sheshesi arab, túrik tilderin qosymsha úıretip otyratyn bolǵan.

Shákárim jasynan jalǵyz oınap, ne áke, ne sheshesi qasynda kóbirek júretin. Ándi jaqsy salyp, dombyrany sheber sherte biletin Ómir Shákárimge dombyra úıretedi.

Shákárim jalǵyz oınaǵanda ákesiniń qaǵazdan qıyp jasaǵan neshe túrli sýretteri — arqar, qasqyr, túlki, qus, qusbegi, qaz, úırek, qarshyǵa beınelerin ermek qylyp otyratyn. Sheshesiniń qasynda oıǵan oıýyna, tikken kestesine qarap otyryp ózi de oıý oıyp, sýret salatyn bolǵan. Onymen qabat pyshaq soǵýǵa, qarala júrgizýge talaptanady. Demek ózi aıtqandaı: «Bala kezimde qolym tynysh otyrmaıtyn, ne temirdi egep, ne oıý oıyp, ne aǵash jonyp, birdeme jasap otyratynmyn», — degenindeı, qolónerge beıimdele bastaıdy. Súıtip júrip, qolónerge de sheber bolyp shyǵady.

Shákárim bir áńgimesinde: «Ákem ólgennen keıin, jas kezinde shoshalaǵa baryp, qyı shoǵyna qyzdyryp kezdik soqpaq boldym. Ol úshin eski oraqtyń shybyǵyn kesip alyp otqa qyzdyryp soǵyp, ábden juqartyp egep, qaıta qyzdyryn sýarǵan kezde, kezdigimniń júzi jarylyp ketti. Súıtip, birneshe kezdik soqsam da, qyzdyryp sýarǵanda báriniń júzi jarylyp, iske asyra almaı áýre bolyp jatqanymda, Abaı aǵam shoshalaǵa kirip, kezdik soǵyp jatqanymdy kórdi. Men sálem berdim. Abaı aǵa sálemimdi alyp, «Kezdik soǵyp jatyrsyń ba, Shákárim?» — Dedi. Men: «Soǵaıyn dep edim, biraq sýarǵanda báriniń, júzi jarylyp ketedi» — dep, soqqan, júzi jarylǵan kezdikterdi kórsettim. Abaı soqqan kezdikterime qarap, «Óziń ustasyń, ǵoı. Kezdikterińniń músini jaqsy kelgen, biraq sýarǵanda júzderin jaryp alypsyń.

Jeńeshemnen nege suramadyń, qalaı sýarýdy?» — dep turǵanda sheshem kelip, Abaıǵa amandasty. Abaı amandasyp bolǵan soń, «Jeńeshe, Shákárimniń usta bolmaq oıy bar eken, biraq sýarýdyń ret-jónin bilmeıtin kórinedi Sýarýdy nege úıretpeısiz?» — dedi.

Sheshem de kezdikterimdi kórip: «Kezdikterińniń júzderi jarylyp ketýi birinshiden, óte qyzdyryp alyp sýarǵansyń, ekinshiden, juqa júz jaǵynan sýarǵansyń sondyqtan jarylǵan», — dedi. «Pyshaqtyń qalyń syrtynan sýarǵan jón dep, sýarýǵa daıyndap qoıǵan kezdigimdi qyzdyrtyp «bylaı sýar» dep, kórsetip, syrtynan sýartyp edi, kezdiktiń júzi jarylmaı shyqty. Súıtip, pyshaq soǵýdy da úırendim», — deıtin.

«Abaı bizdi jaqsy kóretin, kelgende qasyna jatamyz dep talasatynbyz. Abaı: «Bul kishi ǵoı» — dep meni qoınyna alyp jatatyn, basqa balalar da Abaıdyń aınalasyna jaıǵasatyn. Bizge áńgime aıtyp berip, oqyǵan oqýymdy, jattaǵan qıssalarymdy aıtqyzatyn edi», — deıdi Shákárim.

Shákárim jasynan «Myń bir tún» áńgimelerin oqyp, ertek qyp aıtyp, parsy, arab aqyndarynyń báıitterin jatqa tógildiretin bolǵan. Olarmen birge qazaqtyń «Er Tarǵyn», «Alpamys», «Qobylandy», «Qyz-Jibek» sıaqty qıssalaryn oqyp, jattap alǵan. Eski jyraýlardan — Buqar, Asan, Marabaı, mátel-maqaldaryn, mándi — naqyl sózderin oqyǵan. Osy atalǵan aqyn-jyraýlardyń jyr-óleńderin bertinge deıin jatqa aıtqanyn san estigem.

Ákeı: «Bala kezimde «Qyz-Jibek» qıssasyndaǵy Tólegenniń alty qazǵa aıtqan zaryn oqyǵanda, «Alpamys» qıssasyndaǵy Jádigerdiń zarlap aıtqan ótinish-muńyn oqyǵanda, jylamaı oqı almaıtyn edim», — deıtin. Sol qıssanyń ózi unatqan jerlerin, Aqjúnistiń Qart Qojaqqa aıtqany sıaqtylaryn bizge jatqa oqyp, «Er Tarǵyndy» jazǵan Marabaıdy jáne shyǵys, batys aqyndaryn maqtap otyratyn.

1866 jyly kókek aıynda, 37 jasqa shyǵarda Qudaıberdi qaıtys bolady. Onyń úlken balasy Ámir 14 jasta, Murtaza 14 jasta, Shahmardan 9 jasta, Shákárim 7 jasta, Yrzyqbaı qyrqynan shyqpaı qalady. Úlken áıeli Tólebıke 36 jasynda, kishi áıeli Botantaı 33 jasynda jesir atanady. Qudaıberdini joqtaý daýysty úlken áıeli Tólebıke jazǵan, Abaı da jazǵan. Ol kezde marqum adamǵa baǵyshtaǵan daýysty jaı kúnde aıtyp júrse, jaman yrym bolady dep aıtqyzbaǵan. Myna eki aýyz ájem shyǵarǵan joqtaýdy men úlken sheshemnen uqqan edim.

Qaza emes arman basylar,
Qaıǵyny qalaı jasyrar.
Artynda qalǵan jetimder,
Ákelep kimge asylar?
Zarymdy jalyn órletip,
Shyǵarar tilden terbetip
Balapandaryń baldyrǵan,
Bolar ma adam, er jetip?.

Shákárim aıaýly ákesi jaıynda bylaı dep estelik aıtatyn: «Men ákemdi jasymnan jaqsy bilemin. Ásirese, keıingi jyldary, kúnderi kóz aldymda turady. Aqyrǵy jylda burynǵydaı ańǵa jıi shyqpaı, úıde bolatyn ýaqyttary kóp boldy. Túrikshe áńgime kitaptardy oqýyn qoıǵan joq. Óter jyly kúzdiń basynan tósek tartyp jatpasa da, júdeý tartyp, jóteli jıileı bastady. Ákem uzyn boıly, aqsur, qara murt, qara saqal, ótkir kózdi, tik ıyqty, syrt pishini sulý, qımyly tez, sergek adam edi. Sózden qalǵan joq biraq eti arylyp, aryqtaı bastady. Qys ortasyna taqaǵanda, ákesi Qunanbaıǵa sálem berem, sheshelerime amandasamyn dep, Myrzaǵul degen joldasyn ertip, baýyrǵa ketti. 4-5 kúnnen keıin keshke jaqyn Bákem kele jatyr dep, úıdegiler tegis tysqa shyqty. Qarasań, ózendi órlep, astynda tórtóbel aty bar, Myrzaǵul ekeýi kele jatyr eken. Baraq ákemniń atyn ustap, túsirip jatqanda, taqap kelgen sheshem: «Óńiń qashyp ketipti, syrqattanyp qalǵansyń ba?» — dedi. Ákem: «Ia! Syrqattanyp turmyn», — degennen basqa eshteńe aıtpaı, tystaǵylarmen esendesip, úıge kirdi. Biz de úıge kirip, ákemniń, aınalasyna qaýmalaı otyrdyń. Men burynǵy ádetimshe, aldyna baryp otyraıyn dep jatqanymda, Myrzaǵul aǵa: «Báken, syrqattanyp keldi, mazasyn alma, Shákárim», — dedi. Men betine qarap, tura bergenimde, ákem meni qushaqtap, mańdaıymnan sıpap-ıiskedi:

— Qaı jeriń aýyrdy? Qashan syrqattandyń? — dep jan-jaqtan qoıylǵan Baraq, Ótebaı moldalardyń suraqtaryna ákem: «Búgin syrqattandym...» — degennen basqa jaýap qatqan joq.

Kisiler shaı ishsin, balalar qarsy úıge baryńdar! — degen soń, Ámirden basqamyz tegis qarsy úıge baryp úrpıise otyrdyń. Men artynan bildim. Ákesine sálem berip qaıtyp kele jatqanda, ákem at ústinde jótelip, atynan túse-múse qan qusyp jiberipti. Myrzaǵul basyn súıep, sol arada kóp otyryp, qaıta atqa minipti.

Ákem qysta qysyr baılatyp, qymyz ishetin, keıin qymyzdy da kóp ishpeıtin boldy. Naýqasy burynǵydan aýyrlap, qan qusqanyn mańaıdaǵy aýyldar estip, kóńilin suraǵandar jıi keletin boldy. Qysqy qatynasqannan bul jaıdy qalada jatqan Abaı estip-bilip, dáriler alyp, bizdiń aýylǵa keledi. Ákem Abaıdyń sálemin alyp, olar qushaqtasa kóristi. Abaı ákeme aq untaq dári jáne tamyzyp ishetin qyzǵylt dárilerdi ishkizdi. Sodan ákem Abaımen syrqaty joq adamdaı shúıirkelese áńgimelesip ketti. Abaı ákeıge «qalaǵa aparyp dárigerge qaratsam» degen oıyn aıtty, ákem «onyń jón ǵoı, biraq, qazir qys ýaqyty, jaz shyǵa apararsyń» dedi.

Kókek aıynyń ishi, kún jylynyp, jer kókteı bastaǵan kez. Ákemniń syrqaty bul ýaqytta aýyrlap, tósek tartyp jatqan bolatyn. Qoranyń qasyndaǵy ken, kógalǵa úı tigip, ákemdi sonda jatqyzǵanyna birneshe kún bolǵan. Ákem óte aryqtap, óńi aǵaryp, tósekte birde basyn kóterip otyryp, birde jatatyn, anda-sanda sýsyn ishedi. Qasynan shyqpaı otyratyndar Abaı, Ámir óz sheshem basyn súıep, kishi sheshem aıaǵyn sıpap otyratyn. Sondaı júdese de, ákem sózden qalǵan joq, Abaımen, sheshelerimen aqyryn, baıaý daýyspen sóılesip te qoıatyn. Basqalardan qasynda Ótebaı molda otyryp, keıingi kezde molda ákeme anda-sanda dem salyp qoıatyn boldy. Osyny baıqaǵan soń, balalardyń oınap, aıǵaılaýy toqtalǵan. Keıde oınap, aıǵaılaǵan bala bolsa, Myrzaǵul shyǵyp olarǵa ursyp tastaıtyn. Myrzaǵul ákemnen úlken, ony áke-sheshelerim qatty syılaıtyn. Sondyqtan biz de Myrzaǵuldan ımenetinbiz. Úıde júrgen áıel-erkekterdiń de burynǵydaı jaıdary, ashyq minezderi, qatty sóılesken kúlki-ázilderi, shýy da joq, sybyrlap qana sóıleıtin bolǵan.

Maǵan aınalamdaǵy barlyq tirshilik tylsymmen baılanyp, qozǵalmaı qalǵandaı sezinip, oıymdy kóńilsizdik, bir aýyr nárse basqandaı júregime bir zat qadalǵandaı, júregim lúpildeı beretin boldy. Balalar da dalada oınamaı, úıde otyratynbyz.

Bir mezgilde, bizdi úıge shaqyrýǵa Baraq keldi. Onyń kózinde irkilgen jas kórindi, men ony baıqap, júregim dúrsildep, shoshyp kettim. Murtaza: «Bizdi kim shaqyrady?» — degende, Baraq: «Bákem shaqyrady» — dep, ertip keldi. Úıge kirsek, jastyǵy joǵary salynǵan ákem shalqasynan jatyr eken. Aqyryn daýyspen: «Beri kelińder», — degen soń, biz qasyna keldik. Árqaısymyzdy qushaqtap, tósine qysyp, mańdaıymyzdan ıiskedi, basymyzdan salqyn alaqanymen sıpady. Bizdi Baraq úıden alyp shyǵardy, biz jylap jiberdik. Ol: «Bákem qysylyńqyrap jatyr, jazylady, jylamańdar, jaman bolady!» — dep jubatty. Bizdi Aıdynaı atqaryp, tamaqtandyrmaq bolyp júr edi. Qazaq úıden áıel -erkekterdiń shý etip jylaǵan daýystary shyqty. Ákem óldi. Biz tysqa shyqtyq. Abaı meni qushaqtap, kóp jylady. Abaıdy Myrzaǵul jubatyp, toqtaý aıtty.

Ákem qaıtys bolǵan soń, aýylǵa kóp kisiler jınalyp, ákemdi jatqan úıden kilemge orap, qara ala patsaıy shapandy ústine jaýyp, bir top adam kóterip alyp shyǵyp, qoranyń kún batys jaǵyndaǵy keń jazyq kógaldyń ortasyna aparyp qoıdy. Kóp adam qatar turyp janaza oqyp, teńge salyp, kóp adamdar ózendi quldap alyp ketti. Úıden sheshelerimmen birge kóp áıelder shyǵyp daýystap jylap turdy. Biz de ákemizdiń súıegin alyp bara jatqandardyń qarasy úzilgenshe jylap qarap turdyq.

Ákem ólgennen bastap, taıaqqa taıanyp erkekterdiń kúńirengen muńly daýystary, úıdegi joqtaý aıtyp, zarlaǵan áıelderdiń zarly únderi bir aýyr qaıǵyny júregime ornatyp, ezip-janshyp turǵandaı sezildi. Jaralystyń jaınap, jarasymdy jasyl kóktemi bolyp tursa da, meniń oıymdy bir zildeı aýyr nárse basyp turǵandaı boldy. Men áıelder otyrǵan úıdi jaǵalap júrip, olardyń, zarlaryn estıtinmin. Olardyń aıanyshty zarly joqtaý sózderin estip, keıde jylap alatynmyn. Joqtaýlaryn jatqa aıta alatyn edim. Jádigerdiń jaıyn ózime uqsatyp, ońashada kóp jylap otyratyn edim. Ákemdi oılap, onyń erkeletkeni, aıtqan sózderi esime túsip, óksigimdi basa almaıtyn da kezim boldy. Tólegenniń qazdarǵa aıtqan zary, Tólegenniń ólgeni kóz aldymda turǵandaı bolyp, men de zar-muńymdy aıtsam degendeı bolýshy edim», — deıtin edi Shákárim.

Abaı Shákárimniń, jasynan dombyraǵa qumarlyǵyn baıqap, kúzdiń basynda, kereı rýynan shyqqan ataqty dombyrashy — Bitkenbaı degen adamdy shaqyrtyp alyp, Shákárimge kúı úıretýdi tapsyrady. Bir jylǵa taqaý, el jaılaýǵa shyqqansha, Bitkenbaı Qudaıberdiniń aýlynda bolyp, Shákárim odan — «Saımaqtyń sary ózeni», «Alshaǵyrdyń ashty kúıi», «Asan kúıi», «Ala baıraq», «Kertolǵaý», «Azamatqoja», «Teris qaqpaı», «Aqsaq qulan», «Aqpan kúıi», «Aqqý zary», «Bozingen», «Aqsaq toqty», «Boz aıǵyr», «Qara jorǵa», «Qorqyt saryny», «Qoramjan», «Jetim qyzdyń zary», «Ásirqalsha» sıaqty kóptegen qazaq kúılerin úırenedi. El jaılaýǵa shyǵyp, kereımen bizdiń el bettesip kelgende, Dámetken Bitkenbaıǵa kóılek, shapan kıgizip, saýynǵa bir sıyr aıdatyp, bir besti at mingizip qaıtarady. Shákárim: «Meniń dombyra ustazym — Bitkenbaı, ony taýyp aldyryp berýshi — Abaı», — deıtin árkez.

Shákárim jasynan qol ónerge — oıý oıyp, kıim pishýge ustalyq isine sheber bolǵan dedik. Buzylǵan saǵat, is mashınalaryn bólshektep, olardyń qurylystarymen tanysyp, olardy jóndeıtin de qasıet bar edi ákeıdiń. Saǵat, mashına, temir soǵýǵa, isteýge kerekti usaq saımandary ózi kóz jumǵansha bar bolatyn. Aǵashtan oıǵan ojaýlar, qaralap soqqan pyshaqtary bolýshy edi. Shákárim kıimdi ne qazaqqa, ne basqa elder úlgisine uqsatpaı, piship kıetin bolǵan. Oıýdyń burynǵy qoshqar múıiz naqyshtaryna birneshe túrlerin engizgen. Jastyń betiniń, túskıizdiń kesteleý oıýynyń názik, usaq oıýlaryn shyǵarǵan. Tek munymen ǵana shuǵyldanbaı, Abaı ákep bergen, ákesinen qalǵan «Myń bir tún», eski qıssalardy jasynan úzbeı oqıtyn bolǵan. Qurby-qurdastaryna óleń shyǵaryp, jıyn, toı-dýmanǵa kep aralasqan, 13 jasynan bastap ańshylyqqa aýady.

Shákárim: «Ańshylyqqa jasymnan qumar boldym. Ákemnen qalǵan shıtini alyp, taýǵa ań aýlap shyǵyp ketetin edim. Aýyr shıti ıyǵymdy qıyp ketken kúnderi de boldy. Sol ańǵa qumarlyqty qoıa almaı kettim» — deıtin.

Shákárimniń basynan ótkizgen isteri óte kóp te, ári qyzyq Biraq onyń bárin jazýǵa qanshama ýaqyt kerek jáne seksenge jýyqtaǵan jasy bar meniń ómirim de oǵan jetpes, degenmen birli-jarymyn keıingi urpaq úshin hatqa túsirmekpin. Shákárim bir áńgimesinde: «Ákem qaıtys bolǵanyna kóp ýaqyt ótken joq. Men qystaýdyń aldyndaǵy tóbede jalǵyz otyryp, tasqa órmelep bara jatqan juldyz qurtty ezip óltirip aldym. Óltirsem de oǵan janym ashyp, óz jetimdigim oıyma túsip, «qurt bolyp» óleń shyǵarǵanym esimde. Basqasy umytylyp, eki aýzy oıymda qaldy», — deıtin. Sol eki aýyz óleńi:

Óltirdiń, onan taptyń qandaı paıda?
Ómir súrip júrýshi em jazda saıda.
Jetimdik qandaılyǵyn kóziń kórdi,
Keshegi tiri júrgen ákeń qaıda?!
Meniń de jetim qaldy balalarym,
Olar da jylaıdy ańsap analaryn.
Óziń jetim, jetimdi aıasańshy,
Joq eken basyńda mı-sanalaryń...

Osyndaı birneshe aýyz óleń edi. Osy óleńimdi keshke sheshelerime oqyp berip, sheshelerimniń jylaǵany esimde. Abaı kelgende, óz sheshem aıtyp, Abaı oqyp kórdi, sheshem Abaıǵa sen Shákárimge óleńdi ázir jazba dep, aqyl aıt degende, Abaı: «Shákárimge óleń jazba demeńiz, ony tyımańyz. Jazsyn, ózim qalaı jazýdy úıretemin», — dedi. Abaı maǵan óleńdi qalaı jazý kerek, qandaı óleń jazý kerektigin aıtyp kóp-kóp keńes, aqyl beretin. Meni Abaı tárbıeledi. Abaı bolmaǵanda, mundaı bolýym neǵaıbyl edi» — deıtin.

Toǵyz jasynda Shákárimge sheshek shyǵyp, qatty aýyrady. Osydan bastap, moldadan oqýdy doǵarady. Abaı Qudaıberdiniń aýlyna jıi kelip, inileriniń, jeńgeleriniń, hal-jaǵdaıyn bilip, birneshe kúndep jatady. İnilerine, ásirese, Shákárimge aqyl aıtyp, oqıtyn kitaptar beretin bolǵan.

Shákárim óz tusyndaǵy qusbegi, mergen bolǵandardyń aldyńǵy qataryndaǵy adam edi. Shákárim jaqsy mergen bolýyma da, Abaı sebep boldy dep, ol jaıynda bylaısha syr tarqatatyn. Bir jyly jazǵyturym Abaı aýlyna bir mergen adam kelip jatady. Abaı meni shaqyrtqan soń barsam, orta jastaǵy orys eken. Aı jaryq, jelsiz túnde, ol mergendigin kórsetpek boldy. Eki júz qadamdaı jerge mosy tigip, onyń jel jaǵyn kıizben qalqalap, ortasyna maı-sham jaqqyzyp, sol shamnyń tek biltesin ǵana qyrqyp túsiretinin aıtty. Bul jumysty Baımaǵambet oryndap, ózi shamǵa taıaý jerde turdy. Mergen kóp te syǵalamaı, atyp jibergende sham sónip qaldy. Jaqynda turǵan Baımaǵambet shamdy alyp keldi. Qarasań, dál bilteniń túbinen qıyp túsipti, al shamnyń ózine oq jóndi darymaǵan. Ol Abaıǵa tanys, Abaı aýlyna qus atýǵa kelgen adam eken.

Shyńǵys syrtynda aınalasy qalyń qamys «Sarkól» — degen kól bolatyn. Onda jazǵyturym qus kóp bolady. Men mergenge sol kólge baryp qus ataıyq dep keńes berdim. Ony Abaı da maquldap, Sarkólge qostap baryp, qus atyp, bir aıdaı jattyń. Atqany qashanda qur ketpeıdi. Túnde de atady. Bir júndes aq ıti bar, jaraly, atyp túsirgen qusty qolma-qol alyp keledi.

«Túnde qalaı atasyz?» — degenimde ol: «Túnde sýda otyrǵan kóp qustardyń shý dybystary estiledi. Men qusty kórmeı, tyńdap, daýysty mejelep atamyn. Olarǵa kóbine oq basynan tıedi», — dedi. Men keıin ańǵardym, shynynda oq túnde atylǵan qustyń kóbiniń basynan tıgen bop shyqty. Kóp qus attyq. Atqan qustardyń júnderin ózi ne baqyrshyǵa júndetip, júndi qapqa saldyryp, etterin azdap tuzdap, keptire beredi. «Qudaıberdıevıch! Bizde et bolmaıdy. Sizderdeı soıa beretin qoı joq qoı» dep qaljyńdap qoıady. Óte adal, aqkóńil adam edi. Maǵan ańshy jaıly kóp-kóp qyzyqty áńgimeler aıtyp, kóz mergennen qol mergen artyń bolady dep, maǵan kóp syǵalamaı, eki jaǵymnan da atýdy sol adam úıretti. Jáne ushyp bara jatqan, ne sý tolqynynda júzip bara jatqan, jeldi kúni qusty qalaı kózdep, qaı jerinen syǵalap atýdy da úıretti. Ózi Ombyda týyp, jasynda sonda bolǵanyn, mergendikke bala kezinen qumar bolǵanyn aıtty. «Ózińdeı mergen kórdińiz be?» degenimde ol kúlip: «Ózimnen artyń mergendi kórdim. Meni úıretken bir ustazym boldy. Sol ekeýmiz bir kúni qaıyqqa minip, qus atýǵa kele jattyq. Bizden tómen jeńil qaıyqpen júzip bara jatqan eki adamdy kórdik. Biri eki kúrekti esip barady. Biri aýzyna nanyn tistep, temeki soryp, qaıyq ortasyndaǵy kóldeneń salynǵan taqtaıda otyr. Álgi meniń qasymdaǵy ustazym «Anaý otyrǵan adamnyń aýzyndaǵy nanyn atam» — dep, myltyǵyn julyp aldym. Men óltiresiz dep, qolynan ustaı aldym. Oǵan bolǵan joq atyp qaldy. Meniń zárem ushyp ketti, nan tartyp otyrǵan adam shalqalap qulady. Men óldi dedim. Sonda joldasym: «Ólgen joq, oq nandy julyp ketkende, oq ekpininen qulady» — dedi. «Qaıta qarasam tiri eken. Mine, osyndaı epti, menen artyq — sol ustazym!» dedi mergen. Ushyp bara jatqanda atýǵa qıyn buldyryq bolady. Ol týra ushpaı, bultaqtap ushady. Buldyryq ataıyq dep, ekeýmiz Buldyryq atýǵa shyqtyq. Ol buldyryqty usha jónelgende biraq atyp túsiredi. Men kópke deıin tıgize almaı júrip, aqyry buldyryq atýdyń da aılasyn úırendim. Sol alǵashqy ustazyma yrza boldym. Qaıtarda aýylǵa ertip kelip, Ámir men sheshelerime qoı beretinimdi aıtqanymda, Ámir: «Onyń az ǵoı. Ol seni ólmeıtin ónerge úıretti, at ne qunan nege bermeısiń? — dedi. Men qýanyp, Ómirdi qushaqtadym. Sóıtip, dosyma bir semiz torala qunandy berip, Aqshoqyǵa jetkizdirtip saldym».

Abaı Shákárimge oryssha oqy dep aqyl aıtady. Shákárim oryssha biletin Nurpeıis degen adamdy qolyna ustap, oryssha úırenip, sózdik alyp, orys tilin jaqsy úırenip alady. Nurpeıis bertinde qaıtys boldy. Úıge kelgende: «Shákárim meniń shákirtim edi. Menen asyp ketti. O da jaqsy. Abaı aıtatyn edi, «Shákirti ustazynan assa, oǵan ustazy qýanýǵa kerek», — dep. Men Shákárimdi kórgende sol sebepti qatty qýanamyn», — dep jaıdarlana kúletin. Ákeı Nurpeıisti syılaıtyn.

On bes jasqa kelgende Shákárim qarshyǵa ustap, qus baptap, ańshylyq jolyna túsedi. Osydan bastap, qys bolsa qostap, elsiz jaılaýǵa baryp, ań aýlaıdy. Jaz bolsa, qarshyǵa salady. Qostap shyqqanda, oqıtyn, jazatyn quraldaryn ala júretin. Shákárimniń naǵashylary mýzykaǵa qumar, skrıpka tartýǵa sheber bolǵan. Ol aýyl da óleń-áńgimege qumar, saýyqshyl aýyldyń biri edi. Shákárim naǵashylarynyń aýlyna baryp turatyn. On jeti jasynan bastap skrıpka tartýdy úırenedi. Qaladaǵy mýzykant orysqa «skrıpka alǵyzyp ber» dep tapsyrady. Jazǵytury baryp, skrıpkasyn alyp, sol orystan da skrıpka úırenedi. Garmondy buryn úırengen. Orynbasar Myrzataıuly, Ótegeldi Seńgirbaıuly, Sqaq Yrsaıuly sıaqty ánshi, áńgimeshi, dombyra garmonshy adamdardy jınap alyp, qosylyp mýzyka oınaıtyn bolady. Men jas kezimde ákemniń mundaı isin kórdim. Joǵarǵy adamdar jıylyp biri garmon, biri skrıpka, biri dombyra tartyp, keıbiri tisine juqa qaǵaz, ne taraq qoıyp ysqyryp, Bazarbaı úlken jez shilápshindi oqtaýmen uryp dańǵyrlatyp, bári qosylyp oınaıtyn.

Ákem jasynda kıimdi óte sándi kıedi eken. Men biletinnen bastap quba tóbel kıetin, kıgen kıimderin taza ustaıtyn edi. Kóp uıyqtamaıtyn, uıqysy sergek bolatyn. Jazýdy otyryp, dóńgelek stolǵa jazatyn. Jazý jazyp, ne oqyp otyrǵanda, balalardyń qasynda oınaǵandaryna alań bolmaıtyn. Men inimmen ekeýmiz jazý jazyp otyrǵan úlken stolynyń bos jerine keneı tigip atatynbyz. Saqamyz ne qolyna, ne syıasyna tıip ketkende ǵana «aqyryn» deıtin de qoıatyn. Ákem jalpy balalardy jaqsy kóretin. Balasyn uryp, urysqan adamdarǵa: «Óziń bala kúnińde istegenińdi umytyp ketken soń, ursasyń-aý!» — deıtin. Bizben oınap erip kelgen, ne úı mańyna kelgen, úıge kirgen balalarǵa bizben tamaq ishkizetin, sondyqtan ákemnen bir bala qashpaıtyn. Árıne, jaramsyz istesek ursatyn. On alty jasymda, esimnen qalmastaı bir urysqany máńgilik esimde qaldy. Bizdiń úlken aýyldyń aldynda qatar eki kól bolatyn — biriniń sýy bar, biri sýsyz batpaq bolýshy edi. Eki kóldiń arasy jaqyn ortasynda qyldaı jol bar. Kún jaýǵanda sol joldan júrgen adam batpaqtap júre almaıtyn. Men baýyr jaqtan kele jatsam, eki kóldiń arasyndaǵy jolda bir qartań adamnyń eki qap bıdaı teńdegen túıesi batpaqqa batyp qalyp, eki qapty batpaq jerge qaldyryp, túıesin qurǵaq jerge shyǵaryp, batpaqtaǵy bir qabyn súırep, túıe qasyna ákep qoıǵan eken. Men qasyna taqap kelgende aqsaqal: «Balam, bir qapty túıeniń qabyrǵasyna qoıyp bereıin, sen súıep tur, ana qapty ákelip, teńdep alaıyn» — dedi. Men onyń aıtqanyna qulaq aspaı, júrip kettim. Men úlken aýylǵa baryp, Shıdiń jıegine búgin qonǵan aýylǵa kelsem, ákeı óziniń qosynda otyr eken. Men ózimizdiń úıge túsip jatqanymda, ákeı «beri kel!» dep shaqyrdy. Men kelsem, baǵanaǵy ózime kezdesken aqsaqal otyr eken. Olar meniń kele jatqanymdy túrýli turǵan qostyń esiginen baıqapty. Men kirisimen ákeı: «Myna aqsaqalǵa jolyqtyń ba?» — dep surady. Men tana almadym, «Jolyqtym!» — deýim-aq muń eken, qatty urysty. «Saǵan muny kim úıretti? Óziń osy aqsaqaldaı bolmaısyń ba? Munyń ne? Ońbaǵan!...» Munan da janyma batatyn sózder aıtty, urǵan da, boqtaǵan da joq. Ómiri boqtyqty bilmeıtin. Biraq urǵannan góri sózi arqama aıazdaı batty. Aıaǵynda: «Eń aqyrǵy qaıyrymsyzdyǵyń osy bolsyn!» — dedi.

Qudaıberdi balalarynda, onyń ishinde Shákárim balalarynda bireýdi uryp, boqtaý bolmaǵan. Adam túgili aıýandy boqtaǵanyn estigem joq. Biz de solaı bolyp óstik. Ákemniń sol urysqany ómirimde oıymnan ketken joq. Bireý bir nárseni isteı almaı, ne kótere almaı jatsa, soǵan bolyspaı qarap tura almaıtyn boldym. Sondaıdy kórsem, ákemniń sol urysqany sanama sap etip, oıyma túse ketetin daǵdy boldy.

Ákeı kóp jantaımaıtyn edi. Jantaıyp jata ketken bizge: Jantaıý — erinshek jalqaýlyqtyń bir túri» — deıtin. Atqa tik otyratyn, erden kóp qozǵalmaıtyn. Shákárim jigit bop qalǵan kezinde ókpesinen aýyryp, Abaı qalada Kýrbatov degen dárigerge qaratyp táýir bolǵan. Sonyń keńesi bolý kerek, erte ne keshki taza aýada júrip, demalyp, dene shynyqtyrý jasap, aıaq-qolyn kermep, arly-berli júretin. Bul ádetin keıinde de qaldyrmaǵan. Úıdi ystyq qylmaı, taza ustaıtyn. İshinen teri, jelet kıgen adamǵa «ol jaramaıdy» deıtin. Qysta da, jazda da salqyn sýmen jýynatyn. Serippeli tósekke taqtaı salǵyzyp, tegis tósekke jatatyn, qus tósek saldyrmaıtyn, arqardyń, ne qoıdyń júninen syrytyp qatty tósenish istetip, soǵan jatatyn. Tósegin ózi « alyp, jınap, úıin ózi sypyratyn. «Munyńyz qalaı?» — degende «Óz qolynan kelgen jumysty bireýge istetkennen jaman is joq»,-dep jáne Dolgopolov pen Sháýkimbaıdyń Abaıǵa aıtqandaryn aıtyp kúldiretin. Men bertinge deıin sol kezde ákeıdeı tabıǵatty zerttep baqylaǵan qazaq balasyn bilmeımin. Sondyqtan, keıbir isine tańdanatynmyn. Adam, aıýannan bastap, óli tabıǵatqa deıin zerttep-baıqap júrgen adam desem beker bolmas. Jándik zattardy zertteýin bylaı qoıǵanda, mynadaı kórgen isterimdi aıtaıyn. Bertin kelgen bir kezde sıasy bolmaı qalyp, ákeı qoldan syıa jasap, jazýdy jazǵanyn kózimmen kórdim. «Túıeqaryn» dep atalatyn tikeni bar ósimdikti túıip qaınatyp, qoıyltyp, ashýdas qosyp syıa jasady, keıingi jazýlaryn sol kók sıamen jazdy. Shaqpaqtyń baýrynda, jerden shyǵyp jatqan qarakók, sarǵysh tústi qoıý mı batpaq bir saıdan qaınap jatady. Tereń, eki quryq boıy jetpeıdi. Jazda eń túbi muz bolady. Qysta mıdyń beti jarylyp, tutas qatady. Osyǵan buryn qotyr bolǵan maldy toǵytyp, qotyr bolǵan adamdardy salady. Sodan qotyr jazylady. Ákem osynyń, qoıý batpaǵyn keptirip, otqa jaǵyp, anyq kúkirt baryn tapqan. «Baýyrda bizdiń «Jol boldy» degen qonys pen «Eski tam» qonysynyń arasynda, «Boz bıiktiń» obasyndaǵy obanyń tasynda magnıt bar», dedi. Astynda temir qory bolý kerek dep joramaldaǵan da edi. Men «ony qalaı baıqadyńyz?», degenimde «Birde kóshti tosyp, sol bıiktiń basyna shyǵyp, obada otyrdym. Oba soqqan tastardy baıqap otyrsam, bir tastyń syrtqy qabyrshaǵy temirdi qyzdyrǵanda paıda bolatyn qabyrshaǵyna uqsaıdy. Saǵatymdaǵy qybylanamany sol tasqa jaqyndatqanymda, tilshesi tasqa qaraı aılanyp ketti, al tastan aýlaq áketsem, tilshesi qaıta ornyna keledi. Biraq ondaı qasıet basqa tasta joq. Sirá, temir tereńde bolý kerek» — dedi. Qazaq kerege, ýyq, shańyraqty josamen boıaıdy. Shaqpaqta «Josaly bıik» degen bıik bar. Sodan josa alady. Ákeı bir jyly úıshige úıdiń aǵashyn jasatyp, sony josalaýǵa Áýpish degen joldasyn alyp, sol Josalyǵa baryp, keshke biraq keldi. «Nege keshiktińiz?» — degende, «El betinde jatqan josany alady. Oǵan jeldiń, jaýynnyń, kúnniń áseri tıip, mańyzy ketedi. Sondyqtan men qazdyryp, josany tereńnen aldyrdym»-dedi. Aıtqanyndaı, jer astynan alynǵan josanyń túsi de, aǵashqa juǵýy da basqasha bolyp shyqty. Sondaılardy ákeı ámánda baıqap-zerttep júretin bolǵan. Meniń hanqamaý — shahmatymnyń keıbir ǵaskertastary joǵalyp, kemip qaldy. Ákeı meni ertip, jaılaýdaǵy «Býratıgen» degen bıikke ákep, bir jerdi qazdyrdy, astynan qystastyń eki túri tabyldy: biri kúreń, biri aq sur. Sodan men hanqamaý ǵaskerlerin, toǵyzqumalaq tastaryn jasadym. Qystas jonýǵa, óńdeýge ońaı bolady. Ákeıdiń mundaı qasıetterin jazǵanym — bul adamnyń dúnıe zertteýge, ár nárseniń, kerekti jón-josyǵyn bilýge talaptyǵyn bilsin dedim. Al, aıýan, ósimdikterdi zertteý-baıqaýynda ózinshe qyzyqty boljamdary bolýshy edi. Olardy baıan etýdi keleshektiń enshisine qaldyrdym...

Shákárim jasynan án-kúı shyǵaramyn dep talaptanǵan. 14 jasynda shyǵarǵan áni «Qozy kósh», Birjan sal Abaı aýlynan qaıtaryndaǵy salǵany osy «Qozy kósh» áni. Muny buryn «Qıasbaıdyń» «Qozy kóshi» dep ataıtyn. Qıasbaı — Qodardyń nemeresi. Ol ózin balamyn dep, balalardy «qurbym» dep máz-meıram etetin. Meniń jaqsy es biletin kezimde toqsannan asqan jasynda qaıtys boldy, Qıasbaıǵa biz — «Qoramjan», «Erke atan» áńgimelerin aıtqyzyp, kúılerin sybyzǵyǵa saldyratynbyz. «Balamyn» degizgen Abaı. Qıasbaı Abaıdyń ekinshi aǵasy — Táńirberdimen qurdas. Atasy Qodar jaramsyz is istep, Qunanbaı, el bolyp ólimge buıyryp óltirtken. Sonyń nemeresi Qıasbaıdy el, ásirese, Qunanbaı balalary qatty erkeletetin. Sol Qıasbaı bir kúni Abaıdikine keledi. Abaı: «Qıas, neshege keldiń?» — degende, Qıasbaı: «Jasymdy bilmeımin» — deıdi. Sonda Abaı: «Sen bizshe jasamaısyń, pilshe jasaısyń, pil on eki jylda bir jasqa keledi» — deıdi. Sodan ol ózin «balamyn» dep ketken. Sol Qıasbaı Shákárimge kelip, «Aǵa, «Qozy kósh» ánińizdi maǵan bir bestige satyńyzshy?» deıdi. Shákárim: «At almaı-aq, bos berdim!» — deıdi. Sodan ol án Qıasbaıdyń «Qozy kóshi» atalady.

21 jasynda Shákárim «Jastyq», «Kárilik» degen taqyryptarda óleń jazyp, oǵan án shyǵarady. Shákárim odan keıin de kóptegen ánder, kúıler shyǵarǵan.

Shákárimniń Abaı tiri kezinde jazǵan óleń, qıssalary Abaı synynan ótip otyrǵan. Shet elderdiń atyn estigen aqyn-jazýshylarynyń kitaptaryn, gazet-jýrnaldaryn úzbeı oqyp júretin bolǵan. Sol kezde Shákárimniń kitaphanasyndaǵydaı kitaptary bar adamdardy kórgem joq. Batys, Shyǵys aqyndarynyń tolyq jınaqtary, barlyq eldiń luǵattary, gazet-jýrnaldary bolatyn. Shákárim bulardy óte uqypty ustaıtyn. «Myń bir túnniń» tolyq tomdary da bolatyn.

Shákárim jasynan, ózi aıtqandaı «belin býyp, bilim qýýǵa» túsedi. Qazaq shejiresin jazbaq bolady. Ol úshin Tabarıdiń — «Tarıh ǵýmımı», «Tarıh ǵusmanı», «Tarıh Intıshar ıslam», Najim Ǵasymbektiń — «Túrik tarıhy», Abylǵazy bahadúr han jazǵan «Shejire Túrik», Radlovtyń «Oıǵyr týraly», Arıstovtyń " Túrik násili týraly», dúnıedegi ár túrli jurttyń shejirelerinen: Túriktiń eń eski zamandaǵy shejiresi — «Qudatqý bilik», «Kosho-qaıdam», Qytaıdyń — Iýan-SHaý-Mı-SHı degen tarıhshysynyń jazǵanyn, parsy, Rım, Evropa jazýshylarynyń jazǵandaryn oqıdy. Súıtip, qazaq shejiresin jazady. Qazaqtyń luǵatyn jazbaq bolady. Qazaqtyń baı aýyz ádebıetin, epostyq áńgimelerin maqal-taqpaqtaryn, mánili sózderin jınaıdy. Qazaqtyń maqal-mátelderin synap, olardy quryp, «Qazaq aınasynyń, 2-bólimi» dep jazady. Epostyq — «Qalqaman-Mamyr», «Eńlik-Kebek» oqıǵalaryn óleńmen jazady. Óleńder jınaǵyn «Qazaq aınasy. 1 bólim» dep jazyp bastyrady. Bular erte kezde jazǵandary.

Bilimdi alańsyz qýýyna eń aldymen aǵasy Abaı sebepshi bolǵan. «Abaı maǵan: «Sen el isine kirispe, tek bilimmen shuǵyldan»-deıtin.» Ekinshiden, úlken aǵasy Ámir de sebepker bolǵan. Túrli el isine, starshyn ishindegi jumysqa, sózge Ámir aralasyp júrgen. Sóz biletinder el ishiniń daý-janjalyna, urys-talasyna, rý partıasyna kirispeı otyrýyna múmkin emes zaman edi. Solarǵa Ómir qatysyp, Shákárimniń qoly bos bolǵan. «Biraq, — deıdi Shákárim, — Soryma qaraı, Ámir 27 jasynda qyrshynynan qıylyp kóz jumdy». Ámirge joqtaý daýysty Shákárim jazǵan. Sol daýystyń bir-eki aýzynan basqasy umytylǵan. Ámir at jalyn tartyp mingen soń, Ánet, Qarabatyrlardyń eldegi ánshi, dombyrashy jastarynyń basyn qosyp, saldyń quryp, saýyqpen júretin bolǵan. Dámetken Ámirdiń betin qaqpaı, óte erkeletken. Ómir ózge balalarynan bólekshe ójet bolady. Jastaı jetim qalsa da, týysqandaryna keýdesin bastyrǵysy kelmeıdi.

Qudaıberdi dúnıe salyp, artynda kóp mal, jas balalary, eki jas áıeli qalǵan soń Qunanbaıdyń Qudaıberdige teteles balasy Táńirberdi jesir qalǵan jeńgelerin ámeńgerlik jolymen alam dep, kóp áýreleıdi. Bir ret jolyn beredi. Oǵan da toqtamaıdy. Aqyrynda eldiń aqsaqaldaryn qaıta-qaıta salyp, mazalaryn alady. Ábden mazasy ketken soń, Dámetken kúndesi Botantaımen aqyldasady. Dámetken aıtady: «Myna Qusmuryn (jeńgeleri Táńirberdini «Qusmuryn» deıdi) qaınymyz bizdi alamyn dep, kisi salyp otyr. Qazaq jolynan qalaı qutylady, bireýi tısin depti. Onyń kókeıin tesip bara jatqan mal, bireýin enshi malymen alsam degen oı. Túbi almaı qoımas ta, buǵan ne aıtamyz?» — deıdi. Botantaı: «Ol ońbaǵan jolyn almap pa edi, endi nesi bar?» — deıdi. Dámetken: «Oǵan toqtap otyr ma? Biz bylaı etsek qaıtedi, sen menen jassyń ǵoı. Balalar meniń baýyrymda qalsyn, bóten emes, bir torynyń balasy qaınyń ǵoı, tıseń qaıtedi. Bul qyr sońymyzdan qalmaı qoıdy. Qalar da emes» — deıdi.

Úlken apam, Botantaı aıtady: «Men sol kezde jeńeshemniń sózin estigen soń, jaraıdy, jeńeshe, men tıeıin, biraq kelgen kisige aıtyńyz, «Qusmuryn alsa, Bákemniń dos-joldastaryn ertip kelsin. Solardyń aldynda odan alatyn sertim bar», — deńiz dedim. Jeńeshem meniń yrza bolǵanymdy, sózimdi Qusmurynnyń jibergen kisisine aıtyp, qaıtarǵan bolýy kerek. Keshikpeı Qusmuryn, qasynda tórt-bes aqsaqaly bar, jeńeshem úıine kelip tústi. Qoı soıylyp, shaı qaınatylyp, qymyz sapyrylyp jatyr. Tamaqtaryn iship, jep bolǵan soń, jeńeshem maǵan «sózin aıtsyn» dep, bireýdi jiberipti. Bul el baýyrǵa túsip kele jatqan kez. Bizdiń aýyl bókterge, qoraǵa taqaý jerge qonǵan. Pishen shabatyn, qara qyı aýdaratyn, qora jóndeıtin, qystyq otyn qıatyn sharýanyń qarbalas kezi. Jeńeshem jibergen kisige «baram» dep qaıtardym. Úıde júrgen áıeldiń jyrtyń, eski kóılegin, jyrtyq shapanyn kıip, aıaǵyma eski kóń etikti suǵyp, basyma kir, jyrtyń oramal salyp, belimdi ala jippen býyp alyp, tolyp otyrǵan kisilerdiń ústine jetip bardym. Tórde otyrǵan Qusmuryn qaınyma: «Eı, Qusmuryn! Meni alatyn sen ǵoı! Men saǵan tıem! Meni alatyn bolsań, mendeı kıin! Menimenen birge júrip, pishen shabysyp, jınasasyń! Qystyń otynǵa aǵash qıasyń! Áıdá! Júr! Myna aqsaqaldardyń aldynda, «osyny isteımin!» dep ant beresiń! Sonda men seniń qatynyn bolamyn» — dedim. Otyrǵandar Baıqulaq, Qarajan, Baıuzaq, Qyzdar, bári Qudaıberdiniń qımas, tatý bop ótken dos-joldastary. Olardy kórgen soń tipti bata sóıledim: «Eı, Qusmuryn! Jolyńdy aldyń! Oǵan da toqtamadyń! Bákem óldi, jas balalary, kóp maly qaldy. Olardy kim qaǵyp — kim baǵady? Men ne bolamyn dep otyrsyń ǵoı, ońbaǵan! Júr! Meniń «aıtqanymdy isteımin» dep, arýaq-qudaıdy aýzyńa alyp ant al! Áıtpese, sandalmaı, bizden aýlaq bol!» — dedim. Aqsaqaldardan birinshi sóılegen Baıqulaq Táńirberdige qarap: «Sen bizdi jeńgem yrazy boldy dep ertip kelip ediń ǵoı?! Munda qandaı yrzalyq bar? Ámeńgeriń ekeni ras, biraq yrzalyq kerek qoı?! Yrza bolmasa, Qudaıberdiniń arýaǵyn kúńirentip alýǵa qalaı dátiń barady?! Biz qalaı tı dep aıta alamyz? Meniń aıtqanymdy alatyn bolsań, endi mundaıyńdy qoı! Munyńa biz yrza bolyp otyrǵamyz joq! degende, barlyq aqsaqaldar: «Munyń jón emes, Táńirberdi» dep birden aıtty. Qusmurynnyń salyndysy sýǵa ketkendeı, tómen qarap eshteńe aıta almady. Aqsaqaldar bizge tilek, batalaryn berip qaıtty. Sonan keıin, biz Qusmurynnyń, alam deýinen birjola qutyldyq!».

Botantaı belin býynyp, jeńin suǵyp, barlyq sharýasyna ózi aralasatyn bolǵan. Buryn da sińlisindeı jaqsy kóretin Dámetken Botantaıǵa barlyq sharýany bıletip, ekeýi ne istese aqyldasyp, kúndestigi bilinbeı ketedi. Bar balalar qashan er jetip, úılengenshe Dámetkenniń baýyrynda bolyp, balalarynyń da eki shesheden týǵandyǵy bilinbeı ketken.

Botantaı ájem ójet, sózsheń, áńgimeshi adam edi. Botantaı aıtady: «Men qaıyndaryma istemegenim joq. Olarǵa «Biz — jetim-jesir boldyń, qaraılaspaısyńdar! Sharýashylyǵymyzǵa bolyspaısyzdar! — dep aıtpaǵanym joq, biraq, olar meniń qatty aıtqan sózderimdi kóterdi, qarsy kelmedi, syılady. Meniń tilim olar túgil Táteme de tıdi (Tátesi — Qunanbaı) tátem qartaıǵanda qarǵap, «balamdy (balasy Ámir) óltirdi ońbaǵan shal» — dedim ǵoı. Sodan Tátem ólgen soń, meni arýaǵy atyp, kózime aq túsip, kórmeıtin bolyp qaldym. Tátemniń zıratyna baryp, qabirin qushaqtap: «Kesh, Táte!» — dep jylap, topyraǵynan alyp kózimdi súrtip, sodan kózim jazylyp, bir kózimde ǵana aq qaldy» -deıtin. Ámirdi Qunanbaıdyń qalaı baılaǵany jaıyn Ámirdiń joldasy — Muhametjan jyrdaı etip aıtatyn. Muhametjan Maıbasardyń úlken áıelinen týǵan balasy. O da Ámirmen birge saldyq qurǵan. Ánshi, óleń shyǵaratyn, aq kóńil, ańqyldaq, adal adam edi. Áńgimeshi bolatyn. Meniń jigit bolyp qalǵan kezimde qaıtys boldy. Muhametjan: «Men Ámirmen bir júrip saldyq qurdym. Biz jigitterdi ertip alyp, qaıda jıyn, toı-saýyq bolsa, sonda baryp, saırandy salyp, aýyl-aýyldy kezip júrdik. Biz barǵan aýyldyń qyz-kelinshekteri aldymyzdan qarsy shyǵyp, attan túsirip alady. Biz olarǵa jol-jobasyn berip, olarmen qushaqtasyp, án salyp kelemiz. Osyndaı saýyqpen júrip, bir kúni Ámirdiń úlken aýly Botantaıdikine kelip, qona, tústene jattyq. Tańerteń Tátem: «Ámir men Muhametjandy shaqyryp kel» — dep, Myrzaqandy jiberipti. Biz atqa mingeli jatyr edik. Barmaq aýylymyz Topaı Beısembaıdiki bolatyn. Beısembaı ánshi, dombyrashy, saýyqshy-seri bolatyn. Ámir jigitterge: «Bizdi Beısembaı aýlynan tosyńdar, biz Táteme jolyǵyp keleıik», — dedi Ámir ekeýmiz Myrzaqanǵa erip Tátem: aýlyna keldik. Úıge sálem berip kirsek, Tátem, Maıapam otyr eken. (Maıapasy — Nurǵanym). Endi otyra bergenimizde Tátem. «Otyrmańdar! Ońbaǵandar! Ne istep júrsińder?» dep aqyrdy. Men jasańdaý edim, tómen qaraı berdim. Ámir ójet bolatyn, ol jasyǵan joq. «Táte! Biz ne isteppiz?» dedi. Tátem: «Sender ne istemeı júrsińder?! Ońbaǵandar! Qudaı atqyrlar! Eldiń adal nekesin aramdap, jyn-saıtannyń jolyn qýyp júrgenderińdi bilmeıdi ǵoı deısińder me?» — dep jáne ańyrdy. Ámir: «Táte! Biz eshkimniń nekesin buzyp, aramdaǵan joqpyz. Jıylyp oınap-kúlip júrgenimiz ras. Bizdi sizge bireý shaǵystyrǵan shyǵar?» — dedi. Tátem: «Eshkim de shaǵystyrǵan joq! Ne istep júrgenderińdi ózim bilem! Senderdiń jamanshylyq jolǵa túskenderińdi kórmeı ólmedim ǵoı?! İnisi men balasy eldi buldirip, adalyn aramdady, saıtandyq jolǵa tústi degen ataqqa qaldyrdyńdar, ońbaǵandar!»- dedi. Ámir: «Táte! Eshkim shaǵystyrǵan joq, ózim bilem deısiz. Tapa tal túste baran atpen basqa balalaryńyz eldi zarlatyp, tiri qoılarynyń quıryq taryn kestirip, eldi talap jatqanyn kórmeısiz. Bizdiń túnde qylań atpen júrgenimizdi úıde jatyp qaıdan kóresiz? Sol balalaryńyzdyń bireýi syrtymyzdan ósektegen ǵoı, siz soǵan nanǵansyz ǵoı?!» — dedi. Endi Tátem ne ister eken dep men oılap turdym», — deıdi Muhametjan. Ámir urysqanyna jasyǵan joq turǵan qalpynan qozǵalǵan da joq. Tátem endi bizge eshteńe degen joq. Myrzaqandy shaqyrdy. Myrzaqan kirgen soń oǵan: «Bar! Ana úılerden adam jıyp alyp kel! Myna ońbaǵandardy baılatyp qoıam! Kim bulardy qolymnan alar eken, ońbaǵandardy!» — dedi. Jany bizge ashyp otyrǵan Maıapam Tátemniń ıyǵyna qolyn salyp: «Qajy! Bulardy aıasańshy! Biri — inińniń, biri — jetimek — balań emes pe?» — dep edi, Tátem: «Ári júr!» — dep, qolyn serpip jiberdi. Ámir turyp aıtty: «Táte! Bizdi baılaýǵa kóp kisiniń keregi joq. Qaıda baıla deısiz, myna Myrzaqannyń ózi de baılaıdy. Biz qarsylyq etpeımiz», — dedi. Tátem Myrzaqanǵa: «Arqan al da, terezeniń aldyndaǵy páýeskeniń artyna ekeýin baılap tasta! Jazasyn tartsyn! Ońbaǵandar!»-dedi. Bizge «baryńdar!» degen soń, biz shyǵyp kettik. Myrzaqan bizdi páýeskeniń artyna qatar otyrǵyzyp, arqanmen baılaǵan bolyp, shańdyp qoıdy. Jalańqabat, alasa terezeden Tátem keýdesinen bizge kórinip turdy. Ámir maǵan: «Sen ýaıymdap otyrsyń-aý, Muhametjan?! Jasyq ekensiń ǵoı! Seksenge kelgen shal baılady dep renjısiń? Onanda, kel! Án salyp jibereıik!»-dedi. Ámirdiń daýsy jińishke, ashyq edi. Meniń daýsym qońyr, jýan bolatyn. Ámir de óleń jazyp, án shyǵaratyn. Onyń «Sypyra boıdaq» degen áni bolatyn. Sol ánimen mynaý óleńdi shyrqatyp aıtyp jiberdik. Sondaǵy Ámirdiń óleńi dep aıtqany:

Qarshyǵam qazǵa salsam qaz iledi,
Jıylyp qyz — bozbala bir júredi.
Qudaı-aý, jas kúnimde ólim berme,
Kól shaıqap, jem jeıtuǵyn mezgil edi.
Qaıyrmasy: Oımań aýyz, kúlim kóz,
Qaı ýaqytta kelem kez?
Oınap-kúlip qalaıyq
Jastyq-dáýren óter tez.

Jalań qabat terezeden estip otyrǵan Tátemniń: «Eı, Myrzaqan!» — degen daýsy sańq etip bizge estildi. Sonda Ámir meni shyntaǵymen túrtip qalyp: «Shal bizdi bosatady», — dedi. Myrzaqan úıge kirgende: «Myrzaqan! Bosatshy, anaý ońbaǵandardy! Olarǵa daýa joq eken!» degen Tátemniń daýsy estildi. Súıtip, bizdi bosatyp jiberdi. Ámirdeı bizdiń tuqymda er, jomart adam bolǵan joq qoı. Ámir ólgen soń, men de Qyzyl molaǵa aýyp kettim», — dep Ámirdi aıtyp, kózine jas alǵanyn kórdim.

Shákárimniń ustazy bolyp, tárbıe alǵan adamy Abaı. Ol jaıdy aıtyp jatpaı-aq, Shákárimniń on toǵyz jasynda shyǵarǵan «Jastarǵa» degen uzaq óleńin oqysaq jetip jatyr. Onan sońǵy ustazy úlken áser etken óz sheshesi — Tólebıke. Shákárimniń: «Meni adaldyń jaǵynan tárbıelep, aqyl bergen úlken ákem — Qunanbaı», — dep otyrǵanyn san estigem. Qunanbaı Shákárimniń jıyrma jeti jasynda qaıtys bolǵan. Shákárim: «Men Táteme sálem berip turatyn edim. biraq, jıi baryp, qasynda otyrýǵa múmkindik bolmady. Tátemniń aýly bizdiń aýyldan shalǵaı bolatyn. Jylynda bes-alty ret barǵanymnyń ózinde kóp áńgime aıtyp, aqyl beretin. Maǵan óz ómiriniń túrli jáıtterin aıtatyn. Ásirese, adaldyq jaǵyn basa úıretetin. Elge adal eńbek sińirseń, adal bolsań, abyroıly bolasyń. «Elge jańsaq, qudaıǵa da jaǵasyń!», «Kópti syılasań, óziń syıly bolasyń», «Kópsiz qol joq», «Kópsiz — kómýsiz dalady», «Kóp tilegi — kól», «Kópke sengen — kógeredi, kópti jamandaǵan — kómiledi», «Adam kóppen kórkeıedi» — degen sıaqty naqyl sózderdi aıtyp, «Meni eki ajaldan, eki aıdaýdan elim alyp qaldy. Elimniń sol eńbegin óteı almaı kettim. Adal bol, Shákárim! Seniń eki naǵashyń da adal bolǵan. «Er naǵashyǵa tartty» — degen mátel shyn. Men olardyń adamgershiligin, adaldyǵyna yrza bolyp quda bolǵam. Seniń adal bolatyn jóniń bar» deıtin. (Eki naǵashyń dep otyrǵany — Qudaıberdiniń naǵashysy — Naıman Aǵanas bı; Ekinshi naǵashy degeni — Aldabergen — Shákárimniń sheshesiniń ákesi). Tátem: «Kópke jaqpaı, adal bolmaı, abyroı, atań almaısyń», — deıtin.

Tátem óz jaıyn aıtyp, bylaı deıtin: «Men abyroı, atań alý úshin — eń aldymen adaldyq kerek, eshkimdi ala kórmeı, adalyna bolysý, kemtarǵa járdemdesý kerek degendi erteden oıyma bekittim. Men jasymda Alladan bylaı tiledim: «Ózime baq ber! Baq berseń, dáýlet ber! Ákimshilikti ber! Biraq eldi ózime qaratyp alǵansha istegen jaman qylyqtarymdy kesh! Sol tilekterimdi berip, kemelime kelgennen keıin, ol bergen baǵyńdy, dáýletińdi, ákimshiligińdi ornyna jumsaı almaıtyn bolsam, eki aıaqtynyń eń qory, eń sorlysy qyl» — dedim. Biraq balalarymdy, týysqandarymdy tatý-tátti qyl dep tilemedim. Ony da tilesem, beretin edi. Sol úshin tilegimdi aldym. Men eldi qaratyp, el basshysy bolǵannan keıin, qate ketpese, bile tura qıanat jasap, aramdy qoldaǵan, momyn, jetim-jesirdi jylatqan jerim bolǵan joq. Men adaldyqqa, kópke súıendim. Olar meni qıynnan qutqardy. Meni el — adal, ádil degen ataqqa bóledi. Meniń aıaǵymnan, jaǵamnan alyp, menimen kim jaýlasty? Týystarym jaýlasty! Meniń baǵymdy, abyroıymdy kim kúndedi? Týystarym! Syrttan kelip jaǵalaspady. İshimnen jaý shyǵyp jaǵalasty! Syrttan ish jaýy jaman. Meniń kórgenimdeı jaǵdaıǵa ushyrasań da, aqty jaqta, jetim-jesirge, jylaǵanǵa bolys, járdem et! — dep, qulaǵyma quıa beretin deıtin Shákárim. Mine, Shákárim osyndaı ortada ósti.

«Abaı meniń betimdi túzep, adam bolyp shyǵýyma ótelmes eńbek sińirdi. Bir jyly bizdiń Jondy aralap shyǵýǵa orys ınjeneri kelmek boldy. Abaı zemlemerge meni qosty, ári orys tilin úıren, ári ónerin úıren dep. Men ol adammen úsh aıdaı birge júrip, jer ólshestim. Osy úsh aıdaı kúnim — jyldaı boldy. Zemlemer meniń shala biletin orys tilinde durys sóıleýge úlken kómektesti. Jáne men onyń úıretýimen tik úsh buryshtyń esebin úırendim, alys eki tóbeniń arasyn, ne taýdyń basyn tómen turyp qalaı ólsheýdi úırendim, Demek, geometrıa zańdaryn úırendim.

Tastardan metaldar shyǵatyndyǵyn ádisterin, belgilerin baıqadym. Ol adam keterinde maǵan kóp ólsheý quraldar berdi, dúrbisin berip ketti, bu da Abaıdyń arqasy. Dolgopolov, Mıhaelıs sıaqty Abaıdyń dostary kelgende Abaı meni shaqyrtyp alatyn. Men olardyń asa qymbat sózderin, baǵaly keńesterin, aqyldaryn zerdeme alyp, san estidim. Dolgopolov pen Mıhaelısterdiń sosıologıa ǵylymy jaıynda aıtqan áńgimeleri, aqyl-keńesteri kúni búgin oıymnan shyqpaıdy, maǵan úlken sabaq boldy. Batys-shyǵystyń eski zamandaǵy oıshylary, jazýshy-aqyndarymen tanysyp, oqýyma da Abaı sebep boldy. Ǵylym izdep, qalalardy aralaýyma Abaı sebep boldy. «Musylmandyq», «Túrik-qyrǵyz» shejiresin «Qalqaman-Mamyr», «Eńlik-Kebekti» jazýyma kóp kómek berdi», — deıtin.

«Men, — deıdi Shákárim, — Jaılaýda Abaı aýlyna bardym. Úıde Abaı turǵylas aqsaqaldar tolyp otyr eken. Men sálem berip kirgende Abaı: «Kimdi aıtsa, sol keledi degendeı, Shákárim, kelgeniń jaqsy boldy. Men myna aqsaqaldarǵa aıtyp otyr edim. Men etek basty bolyp, bilim qýa almaı qaldym. Sol kóksegen armanymdy Shákárim arqyly oryndaımyn dep, saǵan bilim qýǵyzatyn boldym! Adam qyryq jasyna deıin bilim jınap, qyryq jasynda kámil tolady, aqyl-oıy, jiger-qaıraty jetiledi. Endi úsh jylda sen qyryqqa tolasyń. Shyǵys tiline jetik boldyń. Endi úsh jylǵa deıin orys tilin úırene ber. Bar qarajatyń meniń moınymda, sen osyǵan daıyndal. Káne, osyǵan kelisesiń be?» — dedi. Men: «Barlyq qarajat sizden bolsa, bilim alýǵa baraıyn. Biraq, qaı jerge baramyn?» — dedim. Abaı: «Afın-Grek bilimi Stambolǵa jınalǵan, sodan tabylady. Arab bilimi: Mekkede, biraq, menimshe Mekkeden góri Medınadan kóbirek tabylýy kerek. Jáne Mysyrdaǵy Aleksandr atyndaǵy kitaphanaǵa barasyń. Osy tórt jerge baryp, tarıhı oryndardy aralap, kerek kitaptaryńdy alyp, bilimińdi tolyqtyryp qaıtasyń. Satyp alatyn kitaptaryńa, jol qarajatyńa jeterlik puldy ózim berem. Osyǵan kelisseń, qolyńdy ákel — dep», qolyn usyndy. Men: «Qarajat sizden eken, men bilim alady ekem, baram», — dep, qolymdy berdim. Abaı qolymdy alyp kisilerge qarap, «Kórdińder ǵoı, Shákárim ýaǵdasyn berdi!» — dedi. Otyrǵan aqsaqaldar: «Kórdik» — desti.

Osydan soń, men orys tilin jete bilýge bar yntamdy salyp, eńbek etýge aınaldym. Basqa jyldarymnan góri, osy jyldarym paıdaly jyldar boldy. Ózim biletin shyǵys tilderin de tereńdeı zerttep, kemshiligin tolyqtyrdym.

1901 jyly Abaı jaqsy kóretin aǵam — Sháke qaıtys boldy. Odan buryn 1892 jyly Ospan qaıtys bolǵan. Sháke ólgende Abaı birneshe kún bolyp Shákeniń zıratyn qalatyp, qyrqyn bergizip qaıtty. Qazaqtyń ólgen adamyn úsh jyl joqtaıtyn dástúri bar. Adamy ólgen aýyl úsh jylǵa deıin qaraly bolady. Osy ólimniń ústine men óte jaqsy kóretin Maǵash 1904 jyly qaıtys bolyp Abaıdyń da, meniń de sorym qaınap qaldy. Abaı Maǵash ótken soń, aqylynan adaspasa da, aýyr oıdyń qursaýynda bolyp, úıde kózinen jasy parlap, otyryp qaldy. Biz Maǵashtyń jetisine daıyndalyp jattyń. Aýyldyń qasyndaǵy don, basynda Abaıdy kútip, eldiń qadirli kóp adamdary jınaldy. Men Abaıǵa kelip: «Siz ózińizdiń: «aıtqanyn istegen — anyq adam jáne qaıǵyǵa qaıǵyra bilip ony toqtata alar qaıraty da bolýy kerek» — dep, bizge úıretip, sony istemegenińiz qalaı?» — degenimde, «E, men ne dep edim?» — dedi. Men sonda:

«Kózime jas ber, jylaıyn,
Shydam ber, qaırat qylaıyn.
Jaraly bolǵan júrekke
Daýa ber, jamap, synaıyn», —

degen joqsyz ba? — degenimde. «Men álsireıin degen ekenmin ǵoı. Kıindir, tysqa shyǵar», — dedi. Men shapanyn, bórkin kıgizip, qoltyqtap kóptiń ortasyna ákep otyrǵyzdym. Abaı kóppen amandasyp bolǵan soń, tez boıyn jınap, «Maǵash tek meniń ǵana balam emes eken, kóptiń sizderdiń de balalaryńyz eken! Men sizderdi oılamaǵan ekenmin, ǵafý etińizder!» — dep, sózge aralasyp ketti. Bir mezette, meni qolymen nusqap: «Mynaý Shákárim de, men de sorly ekenbiz. Budan burynǵy jylda Shákárimge oıymdy aıtyp, ýaǵda bergenim esterińizde shyǵar. Myna eki týysqannyń qazasy qabat kelip, muny bilim izdeý jolynan qaldyrdy, meniń Shákárimge bilim qýǵyzsam degen maqsatym oryndalmaı qaldy. Shákárim de, men de sorly ekenbiz degenim osy?! — dedi. Men Abaıǵa: «Ol tilegińizdi oryndaımyn, aıtqan jerlerińizge baramyn» — dedim. Abaı az kúlimsirep: «Qarajat beretin men ólip qalsam, qaıtesiń? — dedi. Men: «Siz ólmeńiz! Qaıtsem de, tiri bolsam, Sizge bergen sertimdi oryndaımyn!» — dedim.

«Bir qaıǵyńdy bir qaıǵyń umyttyrsyn» degen ońbaǵan qarǵystaı, Maǵashtyń qyrqynda, Abaı qaıtys bolyp, birjola sorym qaınap qaldy. Abaı túsimnen shyqpaıtyn boldy. Abaıdyń qaraly úsh jylyn kútý qıyn boldy. Aqyry oılanyp, el baýyrǵa túsken soń, barlyń týǵandardy jınap, Abaıǵa etken ýaǵdamdy oryndaýǵa sapar júretinimdi aıttym.

Buǵan narazy bolǵandary: «Jaqsy kóretin aǵasynyń úsh jylyn kútpeýi qalaı?» — dep barýyma yrza bolmady. Uqqandary yrzalyǵyn berdi. Narazy bolǵandardyń ókpelerinen góri Abaıǵa bergen sertimdi oryndaýdy artyń kórdim.

Súıtip, 1905 jyldan 1906 jylǵa qarsy kúzde júrip kettim. Abaıdyń aqyrǵy keńesi — osy saparym meniń kózim ashylyp, adam qataryna qosylýyma úlken sebebin tıgizdi. Sol saparda, neshe ulttyń, ǵalymdarymen sóılesip, pikir alysyp, kerek kitaptardy aldym. Ol kitaptardy posylka etip, Semeıdegi Ánıardyń atyna jiberip otyrdym. Stambolda tarıh qorlaryn saqtaıtyn oryndarda bolyp, ary bara jatqanda 13 kún tarıh aqtardym. Ertedegi Shyǵys aqyn-jazýshy, oıshyldarynyń shyǵarmalaryn túgeldeı aldym. Gomerden bastap Grek halqynyń oıshyl-fılosoftarynyń shyǵarmalaryn, Batys fılosoftarynyń shyǵarmalaryn, ertedegi Túrik ǵalymdarynyń jazǵan shyǵarmalaryn, ár eldiń luǵattaryn, Amerıka jazýshylarynyń shyǵarmalaryn aldym. Demek, meniń bul saparym kókirek kózimdi ashyp, ańsaǵan armanyma qolym jetken saparym boldy! Bu da Abaıdyń aıtqan aqyl-keńesiniń jemisi. Stamboldan Mekkege bardym, onyń tarıhı oryndarynda bolyp, kóp qajetterimdi taptym. Medınaǵa bardym. Odan Arab halqynyń eski zamandaǵy Muhammed paıǵambardan 200 jyldaı buryn bolǵan Abý Sýfıan sıaqty ǵalymdardyń shyǵarmalarymen tanysyp, kitaptaryn aldym. Biraq, Mysyrdaǵy (Egıpettegi) Aleksandr atyndaǵy kitaphanaǵa bara almadym. Mekkede sol kitaphanada kóp jyl istegen ǵalymǵa kezdesip, mende joq ǵalymdardyń shyǵarmalaryn jazyp aldym. Qaıta qaıtqanda bizden aýrý shyǵyp, bir aıdaı Stambolda jatyp aldyń. Men doqtyrmen kelisip Stamboldyń tarıhı oryndaryn tarıhı aqtardym. Úndi, Parsy ǵalymdarymen pikir alystym. Eń aıaǵy Túrik mýzykantynan nota jazýdy úırendim. Parsy tilin jetik biletinimniń arqasynda Parsy, Úndi doqtyrlarymen sóılesip, emdeý tásilderiniń kóbin úırendim» — deıtin.

«Bolys-ákimshilikke qumar boldyńyz ba?» — degen suraqqa ákeı bylaı dep jaýap beretin: «Qumar bolǵam joq. Abaı maǵan: ákimshilik qolynda bolǵan adam eldi jemeı, qıanat qylmaı, partıa, daý-janjalǵa kirispeı otyra almaıdy. Kirisken adam ardan aırylady, bilim qýýdan qalady» — dep, qulaǵyma quıa beretin. Sondyqtan, bolystyqqa qumar bolmadym».

«Bolys boldyńyz ǵoı?» — degende, «Eki ret ózimizdiń Shyńǵysqa, alty aıdaı Sybanǵa bolys boldym. Shyńǵysqa bolys bolyp qalýymnyń sebebi: qazaqtyń jýandary bolystyqqa aralaspaı turmaıdy. Eki jýan eldi bólip alyp, qaı shary kóbi bolys bolady. Bizdiń elde osyndaı eki partıa bolǵan. Ol kezde Shyńǵysta otyzdyń ishinde elý basy bolǵan. Bizdiń Oljaı jarylsa: bes starshyn — Saq-Toǵalaq eki starshyn — Ónet-Bókeń. Bularda jeti tas — jeti, elý basy bar. Bulardyń kópshiligi nashar, kedeı taptar. Bular buryn ákemniń joldastary, tatý dostary bolǵan, momyn elder. Ujymdy, berekeli el bolǵan. Oljaı bólingende bular tutas otyryp, qaı jaǵyna sharyn salsa, sol jaǵynan bolys saılanatyn.

Bir jyly, qıan-keski partıada, Oljaı eki bólinip, bolystyqqa qyrqysady. Bolys saılaýynda jeti starshyn eki bólingen eki partıanyń eki jaǵyna da sharyn bermeı otyryp alady. Kelgen oıaz shar túgel bolmaǵan soń bolysty saılaı almaı-aq qoıady. Oıaz: «Bulaı bolsa, naznachenıamen basqa bolys saılanady!» — deıdi. Al, jeti starshynnyń aıtatyny: «Bizge rızashyǵyn, alym-salyq aýyr túsetin boldy, biz bolǵan bolystan durystyq tappadyq. Bizge adal, qıanatsyz kisi kerek. Olaı bolmasa, jattan-aq saılansyn!» — deıdi. Osy saılaýda Abaı meni shaqyrtyp alyp, «Sen bolys bolasyń», — dedi. Men: «Bolys bolmaımyn, bolys bolma degen», — dedim. Abaı: «Kim saǵan bolys bolma dedi?» — degende men: «Ózińiz aıtqansyz!» — dedim. «Onyń ras! Biraq osy joly sen bolys bolmasań, basqa elden kisi ákep saılaıdy, bolystyq ketedi!» — dep meni kóndirip, sharǵa salǵanda bolys bop shyqtym. Eshkimnen shabarmanǵa at, bolysqa soıys, ne orynsyz shyǵyn salǵam joq. Joǵary orynnyń tapsyrǵan qyzmetin istep júrdim. Kelesi saılaýda talas bolyp, men taǵy saılandym. Kelesi saılaýda: «Qýǵan bilimimniń qalǵanyn, bolystyqtyń jeksuryndyqtan basqa túk ápermeıtinin aıtyp, endi bolys bolmaıtynymdy aıttym. Ospan bolys bolamyn deı beretin. Ospan aǵam bolsyn, men bosaıyn!» — dedim. Abaı kelisti.

Orazbaı Abaıǵa qarsy. Osy saılaýda Orazbaı jaqtyń shary kóp bolyp, Kúntý bolys boldy. Súıtip, men Shyńǵysqa eki saılaý bolys boldym amalsyzdan...

1911 jyly Sybannyń Salpy degen tabynda qyrǵyn talas bolyp, kisi ólip, saılaý bolmaı qoıady. Sondyqtan joǵarǵy oryn meni naznachenıamen sol elge syrtymnan bolys saılady. Men: «Syrqatpyn, bolys bolmaımyn!» — dep oıazǵa bardym. Oıaz: «Sen ol eldi jaıǵaıdy dep jiberip otyrmyz. Eger bitirseń bosaısyń» — dedi Men jazǵytury Syban eline baryp, talasqan eki jaqty bitistirýge bar kúshimdi saldym. Ańyry sáti kelip, tatýlastyryp, bitistik dep el atynan oıazǵa raport túsirtip, eki jaqtyń qalaǵan bir kisisin bolys saılatyp, sol kúzde bosap qaıttym. Sodan keıin bolys bolǵam joq!» — deıtin. «Meni bolystyń, ákimshilikke qumar qylmaı, odan qutqarǵan Abaı!» — deıtin.

Men 1900 jyly shilde aıynda týyppyn. Men ákemdi 5-6 jasymnan bastap jaqsy bilemin. Mekke jaqtan ákeı Semeıdegi Ánıar degen kisiniń adresine teń-teń posylka jiberip jatady eken. Olardy Ánıar bizdiń qalashydan aýylǵa jiberip, olardy úıge jınap qoıatyn. «Bul ne?» — dep surasań, «Atań jibergen kámpıt, ózi kelgen soń beredi», — dep bizdi qýantyp qoıatyn. Ákeı kelip ashqanda bir-aq kórdik, bári kitaptar bolyp shyqqanyn Ákeı Mekkeden jazǵyturym kók shyǵyp jer keber kezde keldi. Biz arbamen on bes shaqyrymdaı jerdegi Sháken aýlynan aldynan shyqtyq.

1907 jyldyń qysynda «Láıli-Májnún» dastanyn jazdy. Ony jaqsy bilemin. Kelgen kisilerge oqyp beretin. Osydan bastap, ákeıdiń aınalasynda kitaptar jınalyp turatyn, óziniń dóńgelek stolynda jazý jazyp, kitap oqyp otyratynyn bilem, óńkeı solaqaı bolatyn. Ákeı balalarǵa kóp uryspaıtyn, jeke úıde otyratyn. Biz qasynda oınaǵanymyzda alań bolmaıtyn. Ákeı qonaq kelgendi unatatyn. Qonaqqa ertek aıtqyzyp, ne ózi ertek, áńgime aıtyp, jazǵan óleńderin oqyp beretin. Keıde jańa oqyǵan áńgimesi, jazǵan qıssalaryn aýyldaǵy adamdardy jınap aıtyp, oqyp beretin. Úıde júrgen áıel, erkekter ákeı áńgime aıtarda ımenbeı kele beretin. Ákeı kisi talǵamaıtyn. Qıasbaı sıaqtylarmen Abaı sıaqty áńgimelese beretin.

1912 jyldyń jazynda «Keń qonys» degen jaılaýynan qora saldyryp, qysta qystap baryp, sonda jatatyn boldy. Qar qatqansha qasynda bir qaǵýshysy, bir baqyrshysy boldy. Qar qatyp, ańǵa shyǵýdan qalǵan kezde, qaǵýshyny qaıtaryp, baqyrshy ekeýi ǵana qalyp, ózi kitap oqyp, jazý jazýmen shuǵyldanatyn boldy. Alty jylǵa taqaý osylaı istep júrip, 1918 jyldyń qysynda, on tórt jasynan bizdiń aýylda bolǵan rýy kereı «Áýpish» degen jan joldasyn qaıtaryp jiberip, ózi jalǵyz jatatyn boldy. Áýpish kelgen soń, aýyldaǵylar shoshyp qaldy. Áýpish kelgen jaıyn baıandady. Bir kúni oǵan ákeı: «Túıe saýýdy úıret», — deıdi. Áýpish: «Onyń keregi ne sizge? Ústińizge sút shashyraıdy», — degenine bolmaı, túıeni qalaı saýýdy úırenedi. Onan soń, bir kúni Áýpishke aıtady: «Sen elge qaıt, men jalǵyz jatamyn» — deıdi. Áýpish: «Qaıtpaımyn!!» — deıdi. Ákeı: «Joq, Áýpish! Sen meni uǵasyń. Meniń qaıǵy-qýanyshyma ortań ekenińdi bilemin. Shyn maǵan janyń ashysa, elge bar. Men seniń erkińdi baılap, neshe jyl qasymda ustadym. Árıne, sen meniń qasymda bolǵanyńa renjimeıtinińdi jaqsy bilemin. Biraq, adamnyń erkin baılaý — quldanýmen bir sebep. Men endi qus salyp jatqam joq. Endigi bitiretinim — jazý, óz tamaǵymdy ózim istep, sý ákelýge, ot jaǵýǵa, atqa, túıege daıar shópti salýǵa shamam keledi. Meni uqsań, aıasań, elge qaıt», — dep, bolmaı meni qaıtardy», — deıdi. Áýpishti qaıtararda jáne Áýpish týraly jazǵan óleńi bar. Sony oqyǵandaryń jón bolar.

1924 jyly burynǵy qorasy jerimen — kresıan bolyp ornaǵan sharýalardyń telimine tıip ketti.

1925 jyly Kereımen japsarlas, Shaqpaqtyń kúngeı betinen, burynǵy qorasynan on bes shaqyrymdaı ary, jaılaýdan ákeıge jańa qora salyp berdik. Bir tam, bir shoshala, aınaldyra salǵan pishen qora, at qorasy boldy. Ózi ólgenshe sol qorasynda boldy. Jazda otynyn, atqa beretin shóbin daıyndap beremiz. Soıatyn malyı, soǵymyn 14-15 shaqyrymdaı jerdegi Baıqoshqar aýylyndaǵylarǵa qoıyp ketemiz. Qystaı sol qorasynda jazýyn jazyp, kitaptaryn oqyp jatady. Aýyl jaılaýǵa shyqqanda biraq qosylady. Anda-sanda aýyldan kisi baryp, qal-jaıyn bilip turady. Aýyl qystaýǵa qaıtarda ákeı qorasynda qalady. Ne aýylmen kelip, qarasha, jeltoqsan aılarynda qorasyna qaıta baryp jatady.

«Ákeı, Abaı ózin qalaı tárbıelese, bizdi de solaı tárbıeledi. Sonyń negizgileri: adam elge, ne bireýge paıdasyn tıgizýi kerek. Paıdasyn tıgize almasa, zalaly tımesin. Onan soń, qatty tapsyratyn nársesi — adaldyq! Adal bolyńdar, adaldyq arqany uzyn. Bireýdi ótkelge salyp ótýden saq bolyńdar. Eger buny istemeseńder, yrza emespin, — deıtin. Adam balasyn ultqa, rýǵa bólýden saqtan. Bulardan basqa da: qaıtse adam adamshylyq atqarady? Jazýshy, aqyn qandaı bolýy kerek? Shyn adam kim? Jaman nárseler neler? Adamnyń qaı múshesi qandaı qyzmet atqarady, qaı músheń artyq? Adamshylyq mindetin nemen atqarady? Elge qalaı eńbek etý kerek? Osylardy ózi sheship, kóp-kóp aqyl aıtyp uqtyrady. Osylardy jazyńdar dep taqyryp berip otyratyn. Osy aqyl-keńesiniń arqasynda meni men Qabysh degen balasy: «Aqyn», «Óleń aıt!», «Júrek», «Adam kim?», «Jaman ne?» degen sıaqty taqyrypta óleń jazyp, aıtqan áńgimesin, ertegisin qıssa etip jazyp kóremiz dep talpynatyn boldyq. Qabysh degen balasynyń qabileti artyq edi. Ol aǵaı óleńdi qolma-qol aıtyp, oıyn dóp túsiretin, 33 jasynda qaıtys boldy. Biz de ákeı sıaqty án shyǵaramyz dep te talaptandyń, shyǵardyq ta, osynyń bári ákeı tárbıesiniń nátıjesi. Biz ákeıdiń tárbıesiniń arqasynda boqtyq, aramdyq degendi bilmedik. Kisi túgili aıýandy da boqtap kórgen emespiz. Malshylardy ne onyń balalaryn bóten sanaǵanymyz joq. Olarmen birge jatyp, birge oınadyq. Olardyń úlkenderiniń attaryn atamaıtynbyz. Ata, apa — deıtinbiz. Olar bizdi janyndaı jaqsy kóretin.

Ákeı kóp jantaımaıtyn. Ákeıdiń bir ádetin kórdim. Bir isti istep otyryp, basqa bir isti istep otyratynyn baıqap: «Eki isti bir mezette qalaı atqarasyz?»-dep suradym. Sonda ákeı aıtatyn: «Daǵdylanǵan oı negizgi qajetti túıinnen aırylmaıdy. Al, qosymsha isteletin iske oılanbaı, jaı qaraı, qol qımylymen isteı berýge bolady. Men negizgi bir oıdy oılap, ne istep otyrǵanda basqa dybys, ne sózge kóńilim alańdamaıdy. Oǵan adam ysyla kele úırenip ketedi» — deıtin.

Ákeı: «Umytshaqpyn?» — deýshi edi. Onysymen bireýdiń aıtqan, ne jaı el arasynda aıtylǵan, asa qajetti emes sózderdi umytyp qalatynyn aıtsa kerek. Al, qaı aqyn, jazýshy, oıshylar — ne másele jaıynda qandaı pikir aıtty deseńiz, ony kim aıtqanyn, ol jaıynda ne dep aıtqanyn, qaı shyǵarmasynda aıtqanyn da umytpaıdy. Soǵan qaraǵanda ózine kereksiz sózderdi umytyp, qajetti, úlgili, ónerli sózderdi uǵýy da, oıyna saqtaýy da túbegeıli bolyp qalatyn sıaqty.

Ákeı jalpy jastardy, onyń ishinde oqyǵan jastardy, jaqsy kóretin. Semınarıada oqyǵan — Bilál Qudaıbaev, Nuǵyman Qulanbaev, Qutaıba Ibragımov sıaqty jastar kelgende, bólek otyrǵyzyp, olarmen áńgimelesip, olar úıde eki-úsh kúndep jatatyn. Ol kezde men jas bolatynmyn. Ne jaıynda áńgimelesetinin ańǵara qoıatyn kezim emes. Al, ózim tolyń biletin kezde Muhtar Áýezov, Danıal Ysqaqov sıaqty oqyǵan jastar kelip, birneshe kún jatyp, ákeımen áńgimelesetin. Sonda, Muhtardyń kóp aıtatyny Shyǵystyń aqyn-jazýshylary bolatyn. Olardy jetik biletin ákeı olardyń ne jaıynda, aıtqandaryn túsindirip beretin. Bir kúni Muhtar: «Sol Shyǵys aqyndarynyń ishinde eń kúshtisi qaısysy?» — dep suraǵanda ákeı: «Olardyń bári de sheber, názik-kórkem jyrdyń ıeleri, sheshen tildi aqyndar, mańyzdy áńgimelerdi jazýshylar. Bulardy Batystyń oıshyl -aqyndary da maqtaǵan: birinen birin artyq-kem deý qıyn. Solardyń ishinde Ǵafız (Hafız) — «Nıssan-ıl-ǵaıyp» atanǵan: «Onyń tili ǵaıyptan kelgen», — degen maǵynada». Tilge óte sheber aqyn bolǵan dep Ǵafızdyń óleńderin aıtyp, oqyp, aýdaryp beretin. İİİaıh Saǵadı da qyzyqty, mazmundy áńgimelerge sheber jazýshy bolǵan dep, onyń da birneshe qyzyqty áńgimelerin aıtyp beretin. Solar sıaqty Naýaı, Ferdaýsılardyń da ne jazǵan, ne degenin aıtyp-áńgimelep beretin. Bul jaıt árqashan bolyp turatyn. Muhtar ákeımen jıi kelip áńgimelesetin. Qysta da Muhtar men arqyly ákeıge hat jazyp, kerekti suraqtaryna jazba túrde jaýap alyp turatyn. Keıinde Muhtar marqum aıtatyn: «Sol kezde Shyǵys ádebıetterine Shákárimdeı júırik adam kórgem joq. Shyǵys ádebıetine berilýime sebep bolǵan ustazym Shákárim!» — deıtin.

Shynynda, Shákárim Shyǵys ádebıetine júırik bolǵan, kóp oqyǵan, Shyǵys aqyndarynyń keıbireýleriniń shyǵarmalaryn qazaq tiline aýdarǵan.

Ákeı óleńdi oılanyp jazatyn. Kóbinese úıde dalaǵa shyǵyp ketip jazǵan kezderin de kórdim. Keıde atqa minip, taýǵa shyǵyp, óleń jazyp kelgen ýaqyttary da boldy. Al, qolma-qol jazǵan úsh óleńin bilemin: Bizdiń úıge jastar jıi keletin. Jaılaýǵa shyqqanda, bir kúni bir top jastar ákeıge keldi. Sonda jaqsy-jaman adam jáıli sóz qozǵaldy. Ony bastaǵan Ómirli — ákesi Qulanbaıǵa, keıin Qudaıberdige joldas bolǵan, rýy — Ánet, bizdiń aýyldyń qasynda bolatyn. Jasy kishi bolsa da turǵylas dep ákeı Ómirlimen qaljyńdasa beretin. Súıtip otyrǵanda, Ómirli: «Qajy, maǵan jaqsy-jaman kisi qandaı bolatynyn jazyp berińizshi? Ol meniń óleńim bolsyn. Mynalarǵa aıtyp júreıin!» — dedi. Biz qymyz iship otyrdyń. Ákeı jazyp jatty, biraq kóp keshikken joq. Mine, Ómirliniń óleńi dep, myna óleńdi oqydy.

Adamnyń eń jaqsysy — qıanatsyz,
Aq kóńil, Eń zalalkes jasyǵy — taıǵaq minez,
Eki til. Kóz minezi qubylsa — ar-ımany joq dep bil,
Aýlaqta jemtik sydyrsa — ony oıyńmen aıýan qyl.
Dushpanǵa da bol ádil, túsirme oıǵa tot pen nil,
Osy óleńdi qulaqqa il, bolsań anyq bizdiń ul!

Endi eki óleńdi bir keshte qatty keıip kelgende jazǵanyn kórdim.

1918 jyly, men orys oqytýshysynan oryssha oqıyn dep Semeıge bardym. Keńes ókimeti qazaqqa sottyqty bergen soń, mundaǵy alash azamattary oblystyq sottyń bastyǵy etip syrttan ákeıdi saılaǵan. Biz qalanyń Jolaman jaqtaǵy shetinde, Úderi degenniń úıinde jattyń. Semeıdegi Belgibaı degen baıdyń qyzy bir muǵalimmen qashyp ketti degendi esittik. Erteńinde Jańasemeıdiń bazaryna barsam, kóp adam jınalyp tur eken. Baıqasam, tómengi jaqtan bir arbaǵa bir qyzdy otyrǵyzyp, onyń qasyna beti kókala bolǵan, basy jarylyp oramalmen baılanǵan bir jigitti otyrǵyzǵan. Eki qazaq soldaty otyryp, atty aıdap kele jatyr eken. Taqap kelgende baıqasam, jigittiń basyn baılaǵan oramaldan qany shyǵyp turǵanyn kórdim. Bazarǵa kelip, jigitti túsirip, uryp, jaıaý aıdady. Qasymdaǵy kisiden: «Bular kim? Bulardy qaıdan ákeledi?» — degenimde ol: «Bul qashyp ketken Belgibaıdyń qyzy. Bir muǵalimmen ketti degenine 2-3 kún bolǵan, sony izdep júr degen. Anaý sol Belgibaıdyń qyzy, myna jaıaý aıdap bara jatqany alyp qashqan muǵalim bolý kerek, sorlyny aıamaı soqqan eken!» — dedi. Men jáne birqatar adamdar arbanyń artynan erip otyrdyń. Arbadaǵylardy Belgibaıdyń qońyr shatyrly úıiniń qaqpasynan kirgizdi. Men ákeıge kelip, kórgenimdi, estigenimdi aıttym. Ákeı de estigen eken.

Ákeı, men, atshy Dúısembi úsheýimiz Úderiniń bir bólme úıinde jatatynbyz.

Jańa jatyp qalǵanda, bizdiń terezeni bireý qaqty. Ákeı sham jaqty. Dúısembi qaqpany ashyp, eki adamdy ertip keldi. Eki jas jigit sálem berip, ákeıdiń qasyndaǵy oryndyqqa otyrysty.

Ákeı kelgen jaılaryn surady. Onyń biri: «Belgibaıdyń qyzyn bir muǵalim 2-3 kún boldy alyp ketken edi. Sony búgin tapty. oǵan siz erteń bılik aıtasyz. Qyzdy burynǵy atastyrǵan ornyna qaldyrsyn da, muǵalimge jaza kesetin bolsyn! — dep bizdi sizge jiberdi, basty azamattar» — dedi. Ákeı az oılanyp otyryp «Balalar, sender beker kelgensińder. Olar senderdi bosqa jibergen. Esh ýaqytta bıge sen bılikti bylaı aıt demeıdi. Jáne bizdiń zań bar emes pe? Sol zańnan shyǵa alamyz ba?-dep, zań jazylǵan kishkene kitapshany alyp, bir tarmaǵyn oqydy. Odan uqqanym: Bizdiń zań — ar joly, bılikti ardan, adamshylyqtan attamaı, týra aıtamyz», — degendeı sózder. «Mine, biz osy kórsetilgen zańnan aspaımyz. Jáne bar jumystyń anyq-tanyǵy suraýda, qaǵýda ashylmaı ma? Qaıta berińder», — degende, basqa bir jigit: «Ol qyz Orazbaıdyń jesiri eken. Orazbaı ashýlanyp, men Alashqa qyryq at bergem. Jesirimdi qaıtartyp bersin. Áıtpese ketisem dep, inisi Yspandy jiberipti», — dedi. Ákeı: «Orazbaıdiki de jón emes, aıttym ǵoı, is tergeýde sheshiledi», — dep, ornynan turdy. Olar da shyǵyp ketti. Ol qyz — Maǵashtyń qyzy Ýásılany alǵan Qaramyrza Kákenniń aǵasynyń balasyna aıttyrǵan qyz. Qaramyrzalar Orazbaıdyń qol astynda, sondyqtan Orazbaı jesirim dep otyr. Ana jigitter ketip qalǵannan keıin, i úp ortasynda taǵy tereze qaǵyldy. Dúısembi jáne esik ashty. Úıge Jańasemeıde turatyn, rýy noǵaı Kábir degen muǵalim men bir aqsaqal kirdi. Amandasyp bolǵan soń aqsaqal: «Qaraǵym, Shákárim! Saǵan bizdi Zatondaǵy, Jańasemeıdegi halyń, eliń jiberdi. Qyzdy alǵan muǵalimge Siz bılik aıtady ekensiz. Sonyń ádilin sheshsin dep kóp suraıdy?! Alashtyń eki soldatyn alyp, ólershe uryp, ıtshe tepkilep, bazardyń ortasymen alyp kelgenin jurttyń bári kórdi. Búgin aparyp Belgibaıdyń kiletine qamap, tamaq aparǵannyń tamaǵyn alǵyzbady. Qyz erkimen qashqan.

Ólerdeı sabaǵandaı kisisin óltirip, qorasyna túsip, malyn urlaǵan joq qoı! Osy da zańǵa, adamgershilikke jata ma?» — dedi.

Ákeı: «Aqsaqal! İsti olardyń bergen jaýaptary sheshedi. Oǵan el alań bolmasyn. Biz ardan, adamdyqtan attap, bılik aıtpaımyz!» dedi. Aqsaqal: «Qaraǵym! Biz atańnyń arýaǵyna tapsyrdyń!» dep shyqty.

Erteńinde Jańasemeı bazarynyń joǵarǵy jaǵynda, Qarajan baıdyń mektepke jaldaǵan úıi bolatyn. Sot sonda bolatyn boldy. Alash bastyǵy Álıhan Bókeıhanov Ombyǵa ketip, ornyna ýaqytsha Muhametjan Tynyshbaev turǵan. Sot bolatyn zalǵa jurt lyq toldy. Men esik bosaǵasynda turdym. Syımaǵandar esikten syǵalap turdy. Aldyńǵy qatarda qyz, Belgibaıdyń týǵandary otyrdy. Basy oramalmen tańýly, beti, mańdaıy kókala bolǵan muǵalim turdy. Onyń artynda myltyq ustaǵan soldat tur. Sottar kelgende, otyrǵan jurt túregeldi. Ákeıdiń eki jaǵynda — Muqysh Toshtaev pen Smahan Bókeıhanov otyrdy. Muqysh Belgibaı atynan jazylǵan aryzdy oqydy. Aryzda: «Qyzymdy tartyp alyp qashty, terezemdi shaǵyp, múlkimdi aldy. İzdeý jolyna qansha pulym shyqty, — dep shubyrtyp, muǵalimdi qaralaǵan sózder. Sózdiń biri anyq biri kúńgirt bolyp estildi maǵan.

Ákeı Ǵabdolla Qoskeevke suraq qoıdy. Qalaı alyp qashtyń? Ne aldyń? Terezeni nege syndyrdyń? — dep. Ol: «Terezeden shyqqanym ras, biraq qıratqamyz joq, ashpasyn ashyp, sodan kettik, esh múlik alǵamyz joq. Qyz yrza bolǵan soń, alyp qashtym!..» — dedi. Men Belgibaıdyń qyzyn birinshi ret kórgenim sol, kók kóz, qyzyl sary eken.

Qyzǵa suraq qoıǵanda: «Biz terezeni qıratqan joqpyz, ashpasynan shyqtyq. Ústimdegi kıimimnen basqa túk alǵam joq»,- dedi. Aqyrynda ákeı qyzǵa qarap: «Qaraǵym! Aqyrǵy aıtatyn sózin, ne? Burynǵy atastyrǵan jerińe barýǵa yqtıarsyń ba?» — dedi. Qyz bógelgen joq daıyndalyp alǵan kisideı: «Adal sot alqalary, Sizderden surarym, tilegim, meniń aqyrǵy aıtarym: Men burynǵy jerime barmaımyn, oǵan yrza emespin. Basyma bostandyq berseńizder eken? Bostandyq berseńizder, osy muǵalimmen qosylǵym keledi» — dedi. Art jaqtan: «Jaraısyń! Jolyń bolsyn!!» — degen daýystar shyqty.

Sottar ońasha bólmesine kirip ketti. Azdan soń, sottar shyqty. Jurt túregeldi. Muqysh sottyń bıligin oqydy. Bas jaǵynda: «Bizdiń sot — ar soty, ardan, adamgershilikten aspaı, ádilin aıtamyz...» — degen sıaqty sózderdi oqyp kelip: «Qyzdyń basyna bostandyq berilsin! Ózi súıgen adamyna barsyn!» — dep toqtady. Zaldaǵylar dý qol shapalaqtap jiberdi. Túndegi kelgen aqsaqal: «Báse, aıttym ǵoı, Shákárim ádilin aıtady dep! Jolyń bolsyn! Atańnyń arýaǵy ámán qoldasyn! — dep daýystady. Yspan qajy ornynan atyp turyp, ákeıge qarap, qatqyl daýyspen: «Eı!! Shákárim! Alashordany astyqpen basyp otyrǵanyńdy kórermin! Alash azamattary, qaýym ne bizben bolar, ne senimen bolar! Bosaǵa buzyp, jesirimdi tartyp alyp otyrǵan buzaqyny aqtap jibergen aram bılikti qaıdan kórdiń?! Bul bıligińdi almaımyn! Jerine jetkenshe qýarmyn!» — dedi. Qatty ashýmen keraýyz Yspan taǵy áldeneler aıtyp jatty, jurt shýymen estı almadym. Sol kezde, qyz ben muǵalimniń qastarynda turǵan jupyny kıingen adamdardyń bireýi qara murtty jas jigit: «Myna tóbettiń halqy kim? Halqy myna biz, myna turǵan kóp pe? Álde at tóbelindeı baılardy halqym dep turma?» — degende, ákeı: «Qoı, shyraǵym!» — dedi de, «Eı, Yspan! Qaıda, qandaı jobada, qandaı zańda kórdiń áıeldi súımegenine zorlap qossyn degendi? Biz sol óziń aıtyp turǵan Alashtyń shyǵarǵan zańymen aıttyń! Yrza bolmaıdy ekensiń, qý! Saǵan bılikti ala ǵoı dep qolqalamaımyn! Súıgen kisińe aıtqyzyp al! Saǵan tartyp, aram bılikti aıtýǵa arymyz shydamaıdy! — dedi. Shyǵyp bolmaǵan jurttyń arasynan: «Myna kóse ne ottap tur, ózi?» — degen daýys estildi. Meniń oǵan aıyzym qanyp, Yspannyń ákeıge aıtqanyna qanym qaınap, yza bolyp turdym.

Kábir bastaǵan bir top jigitter Qoskeev pen Belgibaı qyzyn ortalaryna alyp, jaırańdasyp shyǵyp ketti.

Keshke ákeı qatty kúızelip keldi. Ańqaý, aqkóńil Úderi qajyǵa: «Qaraǵym aýyryp keldiń be? Óńiń qashyp ketipti?!» — degende, Ákeı: «Men bosqa áýre bolyp júr ekem! Basshylardyń eldi el qylatyn túri joq! Baıaǵy kúndestik! Baıaǵy mansap qumarlyq! Ózimshildik! Baıaǵy rýshyldyq, partıadan arylar túri joq! Eldi qorǵaý, adaldy jaqtaý joq! Sorly elge, sor jaýyny sorǵalaǵannan basqa túk joq! Bulardan úmit, qaıyr joqtyǵyna kózim jetti! El oqyǵandary ǵoı, eldi adal jolǵa bastaıdy bular dep senippin! Qatalasyppyn! — dedi. Meniń ákeıge qatty janym ashydy. «Endi bulardyń arasynan ketseńizshi» — degennen basqa eshteńe aıta almadym. Osy túnde, ákeı: «Partıa qýǵan óńkeı qyrt», «Tynyshtyq joq tynym joq», — dep bastalatyn óleńderin qolma-qol, ashý ústinde jazdy. Erteńinde, Bykov degen doqtyrdy shaqyrtyp alyp, ish aýrýmyn dep qaǵaz aldy da, atyn jekkizip, Jańasemeıdegi Abdrahman baıdyń úıindegi alashtyń keńsesine kelip kirdi. Men, Dúısembi ekeýmiz qaqpa aldynda, arbada otyrdyń. Álden ýaqytta ákeı shyǵyp: «Erteń elge qaıtatyn boldyń. Búgin, kerek-jaraq alamyz», — dedi. Súıtip, ákeı aýylǵa qaıtyp ketti. Az kún aýylda bolyp, jaılaýdaǵy qorasyna baryp jetipti. Sol qysta qasyndaǵy Áýpishti qaıtaryp, ózi jalǵyz jatty.

1907 jyly «Láıli-Májnún» dastanyn jazdy dedim. 1908 jyly qysta Pýshkınniń «Dýbrovskıı» áńgimesin poema qyp aýdardy. Garrıet Bıcher-Stoý áńgimesin «Tom aǵaıdyń balagany» dep aýdardy. «Láıli-Májnún», «Dýbrovskıı» poemalaryn el baspaǵa basylmaı-aq jattap aldy. Aqtaı elge tarap ketti.

Shákárimniń el isine aralasyp júrgen kezderi is-áreketterin ózimen teńdes adamdardan suraıtynmyn. Olardyń kópshiliginiń aıtatyny — Shákárimdeı adal eshkim bolǵan joq desetin. Olardyń jáne bir aıtatyny: Shákárim kisi qaǵýǵa júırik edi. Ury men aıtýshyny qaqqany eshbir bılerdiń qaqqanyna uqsamaıdy. Aıtýshysy joq jumysty teksergende, demek, jeke urynyń, aıypkerdiń ózin qaqqanda da shyndyǵyn tabatyn. Jáne Shákárimge kelgen adamdardyń narazy bolyp ketkenin kórgemiz joq» — deıtin. Urylardy Shákárim qolyna ustap, urlyqtaryn qoıǵyzǵanyn kórdim. Mysaly, óz starshyndaǵy Maýqaı, Muzdybaı, Jaqaılardy óz qolyna ustap, birine jylqy baqtyryp, birin qasyna ertip, birin qaǵýshy etip, olardyń bári kórshi, týysqandaı bolyp ketti. Urlyq-buzyqtyq istegen adamdardy, soldattan qashyp kelgen noǵaılardy, kisi óltirip, eline syımaı kelgen adamdardy, aǵaıyndarymen arazdasyp kelgenderdi urlyǵyn, buzaqylyq isterin qoıǵyzyp, qoldaryna ustaý Qunanbaıdan kele jatqan ádet. Qunanbaıǵa Kavkazdan kisi óltirip qashyp kelgen Qazaqbaı (rýy Sherkes), soldattan qashyp kelgender — Ysqaq Habıtqan, qazaqtan — Sarymsaq, Qarymsaq, Shıbut, Baıshýaq, Berdiqojalar, taǵy basqalar Qunanbaıǵa kelip, olardyń kópshiligine Qunanbaı qystaý berip, qonystandyrǵan. Abaı da urlyǵyn qoıǵyzam dep, qolyna ustaǵandary Shókemaı, Shańtımes, taǵy basqalar. Qudaıberdiniń qolyna kelip, urlyǵyn qoıǵandar — Bákeńnen — Maqysh, Qýaǵabaı, Jeksembaı, Ánetten — Alakóz, Qarabatyrdan — Mergenbaı. Osy aıtylǵandardyń kópshiligi bizge týǵandaı bolyp ketti. Biri atqosshy, biri malshy bolyp, tatý kórshi bolǵan.

Shákárim de ata-analarynan qalǵan ónegeni istegen. Joǵarydaǵy aıtylǵandardyń kópshiligine jer berip, bólek aýyl etken. Aıtylǵan Qarabatyr Mergenbaı qystaýyn jańa baıyǵan aǵaıyny Dúısekege úsh túıeniń malyna satqan. Keıinnen Mergenbaıdyń balasy Muratbaı ákesi satqan jerin daýlaǵan. Ákeı Dúısekenniń balasy Bekqojaǵa: «Mergenbaı kedeılikten arzanǵa satty, úsh túıeniń malyn al da, jerin qaıtar, ne jáne úsh túıeni, malyn ber», — dep úsh túıeniń malyn Muratbaıǵa jáne alyp berip, óziniń «Sýyqjal» degen jerinen qora saldyrǵan. Olarǵa jalǵas qystaýynan aırylǵan Júnisbaıǵa da jer berip, qora saldyrǵan. Qarabatyr Isabaı degen Shákeniń mergen joldasy bolǵan. Oǵan Sháke jerinen qystaý saldyryp, qonystandyrǵan. Sháke ólgen soń, tipti, bertin de ol jerge Shákeniń Jalesh degen balasy qystaý salyp, Isabaıdyń balalaryn qystaýynan qýǵysy kelgen. Jaleshke renjip, Ǵafyr (Qapyr) degen balasynyń «Molda qonǵan» degen jerinen qora saldyrtyp, jer bólip bergen.

Bertinde, Qarabatyr Ótegeldiniń «Jerge qoshtasý» óleńi elge jaıylyp ketti. Shynynda ony jazǵan Abaıdyń nemeresi — Áýbákir. Ony men de jattap alǵam. Ol óleńde Ótegeldi Qunanbaı bergen qonysymdy nemereleriń tartyp alyp qańǵyrtty, kimge aıtaıyn, qosh jerlerim, degen. Aıaǵynda, «senderdi apam árýaǵyna tapsyrdym» — deıdi. Apam dep otyrǵany — Aıqyz Qarabatyrdyń qyzy — Qunanbaıdyń úshinshi áıeli. Ákem — Kókitaı, Turaǵul, Ázimbaı balasy Shópish, óziniń inisi Yrzyqbaı, taǵy basqa týysqandardy jınap, óleńdi oqyp berdi. Olar bul Áýbákirdiń óleńi desti. Ákeı: «Bul kimdiki bolsyn meıli, biraq, qystaýymdy tartyp aldy — dep otyrǵany — «Borsyqbaı» emes pe? Ol — Tátem bólip bergen Qarabatyr Ótegeldiniń jeri emes pe edi?» — dedi. Turash: «Ózderi kedeılikten kóship ketpep pe edi?» — dedi. Ákeı: «Tek kedeı bolǵandyqtan emes, Seńgirbaı, Serikbaı, Júnisbaılardy qýǵan, osy otyrǵan biz, myna sender! Onda baıyǵan Seıit aýlyn alyp qalyp, qýylǵandardyń ornyna Ǵabıdollaǵa qystaý saldyrǵan joqsyńdar ma? Onan da — Tátem áldi, Abaı óldi, biz olardyń aıtqanyn istemedik, tapsyrǵanyn oryndamadyq, — dep shyndaryńdy nege aıtpaısyńdar?!» — dep yzǵarlana sóıledi. Kákitaı: Shákárim aǵa! Ashýyńyzdy basyp, qalaı isteý kerek, bárin ózińiz aıtqanyńyz jón, olardyń jerinen aırylǵany da ras, jersiz júrgenderi de ras, — dedi. Ákeı: «Olaı bolsa, ol jerdi paıdalanyp otyrǵan baılary, maldylary ketken, ol jerde buryn telimi bar shańyraqtarǵa mal tólesin. Eger olar mal almaımyz, óz qystaýymyzǵa, jerimizge baramyz dese, ol jerge keıin ornalasqandar kóshsin» — dedi. Shópish: «Qajy! Bul bıligińiz zańǵa syıar ma eken? Olar maldy ne dep tartady? Aıyp dep tarta ma? Joq, jer aqysy dep tarta ma? Eger, sonyń bireýin istegen bolsań, ol zańǵa syıa ma? Olardyń burynǵy qystaýlaryn qaıtaryp berip, keıin ornalasqandardy qolmen, kúshpen kóshirýimiz zańsyz bolmaı ma! Olaı bolsa, shodpen jerlerin qaıta bekitip berý kerek emes pe? Shod jınap, eldi tegis kóndirýge bir starshyndardyń adamdary bir jerden shyǵyp kóne qoıady dep oılaısyz ba? Myna otyrǵandar narazy bolyp, aryz berip qýyspaı ma?» — dedi.

Ákeı Shópishke ashýly túspen k,arap: «Aıtyp otyrǵan aıybyń ne? Aıyp emes, jerdiń aqysyn tólesin! Jáne «Zańsyz, shodnen bekitip qaıtarý kerek, oǵan jalpy bir starshynnyń barlyq adamdarynyń bir jerden shyǵýy kerek» — deısiń. Olardy jerinen qýyp, Ótegeldi aıtqandaı «tartyp alǵanda» olarǵa ne tólep ediń? Jáne zańsyz bolady deısiń? Jer, qystaýlaryn qaıtartyp alǵanda zańdy bolady da, óz jerin, óz qystaýlaryn qaıtaryp bergende zańsyz bola ma? Shodpen qaıta bekitip berý kerek deısiń? Olardyń jerin alǵanda shod jasap, bekitip alyp pa edińder?» — dedi. Shópish: «Siz maǵan qadalasyz, olardyń jerin alyp, qystaýlarynan kóshirgen jalǵyz men emes qoı?» — dedi. Ákeı: «Jalǵyz sen emes, osy barlyǵyńa aıtyp otyrmyn. Betterińdi baıqadym. Shaqyrǵan jumysym bitti. qaıta berińder!» — degennen basqa túk aıtpaı, jazýyna kiristi. Áýpish stoldaǵy tegene, tostaǵan, dastarqandy jınady. Kelgender tegis shyǵyp, Kákitaı otyryp qaldy.

Azdan soń Kákitaı ákeıge: «Sonsha renjigenińiz ne? Jańaǵy aıtqanyńyzdy istetip, qaýlysyn jasattyryp bekittirip bereıik. Eger, jerimizge barmaımyz, mal alamyz dese, malyn alǵyzyp bereıin. Biraq qaısysyn isteýim kerek, sonyń aqylyn aıtyńyzshy?» — dedi.

Ákeı: «Qaraǵym, Kákitaı! Men degende seniń nıetińniń, júregińniń aq ekenin aıtpaı-aq bilem. Sen buǵan áýre bolmaı-aq qoı! Nege deseń: Muny istersiń. Basqa dushpandar — qajynyń balalary taǵy talasyp jatyr der. Onsyz da arazdyqtaryńdy paıdalanatyn qýlar, aralaryńa shoq salar da tutatar. Bulardy ózim jaıǵastyrarmyn, qaraǵym. Qystaýynan aırylǵan Júnisbaıǵa jer berdim, ornalasty. Endigi qalǵan Seńgirbaıdyń eki balasy — Ótegeldi, Baımuryndy ornalastyramyn dedi de, bizben úıleri bir Ótegeldi men inisi Baımuryndy shaqyrtyp aldy. Súıtip, ekeýine «Kúngeı bulań» — degen qonysyn ap qora saldyrdy. Ákeı bar týǵannan Kákitaıdy óte jaqsy kóretin. Kelgen saıyn qushaqtap, mańdaıynan ıiskeıtin. Káken, (Kákitaıdy — Kákeń deıdi) óte aq kóńildi, balajan adam edi. Bizdiń aýylǵa jıi kelip turatyn. Qonǵanda bizdi qasyna alyp jatatyn. Bárimizdi súıip, aldyna, janyna otyrǵyzatyn. Sheshelerimdi «jeńeshe» deıtin. Sheshelerim de Kákeńdi erkeletip, aıtqanyna kóne beretin. Kákeń sheshelerime: «Enshim bar senderde, bul úı meniń úıim, enshimdi alamyn», — dep qaljyńdaıtyn. Sheshelerimnen qalaǵan usaq nárselerin Kákeń alatyn, qolyn qaqpaıtyn. Bir jyly qysta óz sheshem tymaqqa tys jasaımyn dep, paı shymyldyqty buzyp jatqanda Kákem keldi. Jeńeshesimen amandasyp, bizdiń betterimizden súıip, qushaqtap bolǵan soń: «Jeńeshe! Muny nege buzasyz?» — dedi. Sheshem tymaqqa tys alý úshin sógip jatqanyn aıtty. Kákem: «Jeńeshe! Jaqsy boldy. Maǵan da bir tymaqqa tys kerek edi», — degen soń, sheshem: «Má, qıyp ala ǵoı» — dep, qolyndaǵy qaıshyny usyndy. Kákem: «Jeńeshe! Men tymaqqa qansha shyǵatynyn bilmeımin» — degen soń, sheshem ózi qıyp, qolyna orap berdi. Sonda Kákem tysty ustap turyp: «Men syqyldy bireý aıtqan eken «syrty munan tabyldy, ishi qaıdan tabylar?» — dep, sol aıtqandaı, ishi qaıdan tabylady?» — dep kúldi. Sheshem de kúlip, «İshi de tabylady, qalqam! Aǵańnyń ańnan berip jibergen on shaqty túlkisi kilette ilýli tur, tańdaǵan bireýin alyp dedi. Kákem sol túlkilerdiń bireýin aldy. Muny jazǵanym Sqaq aýlymen onyń balalary, nemere, shóberelerimen qanymyz, janymyz, tilegimiz bóten bolmaı, kúni búgin tatýlyq úzilmeı keldi. Qazir Qunanbaı tuqymynyń eń úlkeni men. Sol Sqaqtyń úbir-shúbir bala-shaǵa, kelin-kepshikterine aıtqanymdy istettim. Olar aldymnan kese ótpeıdi, syılaıdy, qatty aıtsam da kóteredi. Keıde qısynsyz da ursamyn, onymdy da kóteredi. Osynyń negizgi sebebi bar.

Ysqaq Kúńkeniń baýrynda bolyp, Qudaıberdiniń bir týǵan baýyryndaı bolyp ketken. Ysqaqqa áıel áperip, enshi berip shyǵarǵan bizdiń úı. Mini, osy jaǵdaı Ysqaq tuqymdary men Qudaıberdi tuqymdaryn týǵannan artyq aırylmas, úzilmes baılanysqa ákep tiredi. Kákitaıda, onyń balasy Árham da bizdiń úıdi «óz úıim» deıtin sebepteri osy. Árham da qashan qaıtys bolǵansha somadaı shal bolyp qalǵan meni qushaqtap, betimnen súıip, mańdaıymnan ıiskeıtin. Bir kelip súımegende Árhashqa ókpelegenim bar.Árhamdaı adal, baýyrmal adam sırek bolar!

Meniń 20 jasymda, el jaılaýǵa shyǵyp bara jatqanda, «Barlybaı» degen qonysta, bir top adam keldi. Olar ákeıge sálemdesip, áńgimelesip, keshke deıin otyrdy. Kelgender — Turaǵul, Árham, Berdesh, Dúdirı, Medeýhan. Bular Qunanbaıdyń, nemere, shóbereleri. Kótibaqtan — Orynqoja, Kenjebek, Jigitekten Ázimqan, Bókenshiden — Álimbet, Torǵaıdan — Tólepbergen, Tumabaı, Bákeńnen — Aqymbaı, Rahymjan, Ánetten — Balash, Kárimqul. Bulardyń ishinde ákeıden kishi bolsa da, turǵylaspyn dep qaljyńdasa beretin sózsheń, ójet Baısaldyń balasy — Orynqoja.

Sol Orynqoja ákeıge: «Bizdiń, kelgen sharýamyzdyń aldy sizdi kórip, amandasý. Myna otyrǵan jastardan basqamyz qaraılas kelemiz, eń úlkenimiz — Siz. Siz bolsańyz kezeń asar jerge taqap barasyz. Bir kúni kezekten asyp ketip, kóz jazyp qalýymyz múmkin. Siz ashyp aıtpaǵan, biz suramaǵan eki sózimiz bar eken. Sony Sizden suralyq dep mynalar jolda baılasyp edi, siz soǵan jaýap berseńiz?» — dedi. Ákeı: «Orynqoja, durys aıtasyń! Búrkeleı aıtqanmen, «keshikpeı ólesiń, degeniń ǵoı» — dep kúldi. Suraıtyndaryńdy aıtyńdar», — dedi. Orynqoja «Bergen suraǵymyzǵa bizdiń kóńilimizge qaramaı, shyn oıyńyzdy aıtýyńyzdy tileımiz?» — dedi. Ákeı: «Men nege biletin sózimdi, oıymdy ashyq aıtpaımyn? Renjitip aıtsam, menen ketip qalady, «shańyraq sanym azaıady» dep qorqqanym ba?» — dep kúldi. Orynqoja: «Qajy! Men myna otyrǵan partıa qumarlardyń ishinde júrip, osylardyń amal-aılasy juqqan ǵoı», — dep kúldi. Orynqoja: — «Sizden birinshi suraıtynymyz, osy otyrǵanymyzdyń qaısysymyz adal?» — dedi. Ákeı oılanǵan joq. «Eń adaldaryń — Árham. Ol túptep kelgende adalyn aıtyp, adalyna toqtaıdy. Óziniń qol astyndaǵy kináli joldas, dostarynyń kinásin aıta alady. Aramyn aram deı alady. Ol partıamnan ketip qalady ǵoı dep, qysylmaıdy. Ketse ókinbeıdi, aq isinde taban tirep qala alady, bul Árhamnyń adaldyǵyn kórsetedi» — dedi. Árhammen qurdas Berdesh: «Árham adal bolaıyn, adaldyqty ustaıyn degen joq. Ol partıa qumar emes, bolys bolý qolynan kelmeıdi. Sondyqtan, oǵan joldastyń da keregi joq. Tek kózge adal kórineıin dep qana isteıdi» — dedi. Ákeı kúlip: «Joq, Berdesh! Eger Árham sendeı bolys bolsa, senen artyq bolar edi de, elge qadirli bolar edi. Al, Árham amalsyzdan adal bolaıyn degen joq. Árhamnyń adaldyǵy ózine tán, týa bitken adaldyń. Júre adal bolatyn da adam bolady. Árhamda qýlyq, bultaqtaý, ótirik aıtý, kezeń asyryp jiberý joq, shyn adal!» — dedi. Orynqoja: «Qoı, Berdesh! Árhammen qurdas bolǵanmen, teń túse almaısyń!» — dedi. Otyrǵandar kúlisip aldy. Orynqoja: «Árham adal degenińizge eshkim talaspaıdy, qajy. Endi kim sheshen, sony aıtyńyzshy?» — dedi. Ákeı: «Seniń bul suraýyńa aıtatynym: osy otyrǵan sen sheshen! Biraq sende eki min bar. Biri — daýdyń, eń áldi, utymdy jerin aldyna salyp jiberesiń. Bireýmen daýǵa túskende, jyǵar utymdysyn artyna saqtaý kerek. Jáne sen daýlasqanda, janaspaıtyn janama sózderdi qosyp jiberesiń», — dedi. Orynqoja: «Durys aıtasyz. Men sózdiń utar salmaǵyn artyna saqtaý jón ekenin jaqsy bilem. Al, meniń daýlasatyn, aıtysyp, tartysatyn kisilerim kim? Osy otyrǵandar, ne osylar sıaqtylar. Bulardyń jaıy maǵan belgili. Sondyqtan, bulardy shý degende utymdy, áldi sózdermen tóbeden urǵandaı tyrp etkizbeı, qol-aıaǵyn baılaǵandaı, únin qaıtyp shyǵarmaıtyn etip, áldi, utymdy sózben uryp jyǵam, bular utymdy eshteńe taba almaı tili býylyp qalady» — dedi. Otyrǵandar qatty kúlisti. Taǵy Orynqoja: «Eger, meniń aıtysatyn kisim bulardaı bolmasa, men ony baıqap, salmaǵyn ólshep alam. Ol adam áldi kórinse, siz aıtqandaı qajasyp kelip, jyǵar jerim jetti-aý degen jerde, utymdy, áldi, kúshti sózdi sonda ǵana qoldanam. Kúshti túıindisin aıaǵyna saqtaımyn», — dedi. — «Qajy! Ekinshi sózge aıtarym, men aqyn, jazýshylardyń jazǵan áńgimelerin balalaryma oqytyp tyńdaımyn. Sonda, sizdeı jazýshylar áńgimeniń bolar ýaqıǵasynan birden bastamaı, «kún qyzaryp batty, qaraıyp bult aspandy basty, syldyrap ózen aǵyp jatyr, shóp jaıqalyp tur», — degen sıaqty sózderdi aıtyp kelip, áńgimeni bastaıtyn kórinesizder. Sony baıqasam, áńgimem gúldensin, túrlensin dep qosatyn sıaqtysyzdar. Men de daýym ótimdi bolsyn, gúldi, qyzyqty bolsyn dep, túrlendire, janama sózder qosatynym ras. Biraq, teris ketip, ne ótirik qosyp, utylyp qalýdan saqtanamyn» — dedi. Jurt jáne kúlisti. Ákeı: «Orynqojanyń osy aıtqan eki jaýabynan taýyp aıtqyshtyǵy, sheshendigi baıqalyp otyrǵan joq pa? Shynyn aıtsaq, «Árham — adal, Orynqoja — sheshen», — dedi. Kelgender qaıtty. Al Shákárim durys, ádilin aıtýdy atasy Qunanbaı, aǵasy — Abaıdyń aıtyp uǵyndyrǵan jolynan shamasy kelgenshe taımaǵan, mynaý jaqyn, anaý alys dep, eshkimdi alalamaǵan.

Joǵaryda aty atalǵan Ótekeldi jasynan ákeıdiń, joldasy, qasynda bolǵan ánshi, dombyrashy, skrıpkashy, ertekshi, doıby-qumalaqshy, qusbegi, kúldirgish, oıyn-saýyqty basqaratyn epti, pysyq adam edi. Ótekeldi 1932 jyly qaıtys boldy. Ákeıdiń jastyq, mergendik, qusbegilik jaıttaryn Ótekeldi jaqsy biletin.

«Bir jyly — deıdi Ótekeldi, — El syrtqa shyǵyp bara jatqanda, keshten buryn Shákárim on eki atylar myltyǵyn alyp, ketip qaldy. Aýyl tań ata kóshýge daıyndalyp jatqan. Shákárim arqarly Keregetas bıiginiń bir jotasynan dúrbi salyp, jartastyń, túbinde turǵan jeti arqardy kóredi. Arqardy jaǵyna alyp, atý jerge kelgende, tastyń joǵarǵy basynda, qaraýylda turǵan úlken qulja pysqyryp qalyp, tómen turǵan arqarlardyń qasyna qarǵyp túsedi. Dybysshyl arqarlar eleńdep, qashýǵa yńǵaılanady. Úlken qulja aldaryna túsip, saıdy quldaı qashqanda, qarsy tóbeniń basyndaǵy obany qalqalap otyrǵan Shákárim aldyńǵy quljany kózdep atyp qalady. Qulja ushyp túsedi. Endigi qalǵan arqarlar uılyǵyp ymyranǵanda, olardy isek arqar bastap alǵa shyǵyp, jalt berip qaıta saıdy órleı qashady. Shákárim endi aldynda bastap bara jatqan isek arqardy atyp jyǵady. Oqtyń qaı jaqtan shyqqanyn ańǵara almaǵan arqarlar taǵy uılyǵyp qalady. Búıtip turǵanda bir taý eshkini qulatady. Qalǵandaryn bir kári eshki bastap jóneledi, ańdyp otyrǵan Shákárim ony da atyp túsiredi. Endigi qalǵan úsh arqardyń ekeýin sol saıda atyp, qalǵanynyń artqy bir aıaǵyn úzip jiberedi. Shákárim atylǵan arqarlardy baýyzdap, bir jerge jınap, olarǵa syrtqy shapanyn jaýyp, biz úı tigip jatqanda aýylǵa keldi. Meni men Áýpishti jiberip arqarlardy alǵyzdy. Biz atylǵan arqarlardy túıege artyp ákep, soıyp, etin qýyryp, qýyrdaqqa bir toıdyq» — deıtin Ótesh (Biz Ótekeldini Ótesh deıtinbiz). Keregetastyń sol saıy «Arqar qyrǵan» atalyp ketti. Shákárim meni qatty erkeletti deıtin Ótekeldi. Ótekeldi mynaý úlken, mynaý kishi demeı, bárimen oınaı beretin. Ony el toıynan, qudalyǵynan tastamaıtyn, oıyn-saýyqty Ótekeldi bastaıtyn. Muhtar ózi bastaǵan jastardyń jazǵy jıynyna Ótekeldini ertip alatyn. Ol bastyq bolatyn. Ol keıin ózin — «Kári Qara» dep atańdar degen soń «Kári Qara» atandy.

1932 jyly dúnıe salar aldynda, Jańasemeıde Ótekeldige aqyrǵy ret jolyqtym. Ákeıdiń árbir isin aıtyp kep, jylaǵany áli esimde.

Men keterde qushaqtap, betimnen súıdi. «Sol Shákárimniń aldynda ólmeı, artynda qańǵyryp qaldym, qaraǵym Ahat! Endi sen baqytty bol! Sen ǵumyrly bol! Ata -babalaryńnyń arýaǵy jar bolsyn!» — dep, batasyn berip, jylap qaldy. Onyń aq aralasqan qara býryl saqaly, qabaǵy salbyraǵan, oty sónýge taqaǵan úlken kózi, aryq, uzyn denesi, áli kóz aldymda turǵandaı bolady. Men 1932 jyly, 14 martta kórdim. Erteńinde, men poezben ketkem. 15 martta Ótesh qart qaıtys bolypty.

Men ákem Shákárimdi «adal edi, adamdy ala kórmeıtin edi, istiń aǵyna bolysýshy edi» dedim. Osylardy men halyqtyń aıtqandarynan, kózim kórgennen alyp jazdym. Abaıdyń ómiri qasynda bolǵan Qoramjannan estigenimdi aıtaıyn. Sol Qoramjan bir áńgimesinde: «Abaı aıtty bireýdi: «Ol baryp turǵan aram, onyń aramdyǵynyń túbi joq» — deıdi. Al, adal adamǵa kelgende olaı demeıdi. «Ol adal!» — deıdi. Al, men — adaldyqqa kelgende Shákárimniń túbi joq adal!» — der edim», — dedi deıtin. Ákeıdiń adaldyq jaıynda bizge aıtqan ósıetterin joǵaryda aıttym. Dúnıede óter keziniń aldynda bizge taǵy da senim artyn, «Qabysh pen Ahat, Zıatqa» dep bastalatyn ósıet sálemin joldapty...

1928 jyly «iri baılar, halyqty buryn qanap, zorlyq-zombylyq kórsetip, baıyǵan aqsúıek, shonjarlar kámpeskelensin» degen qaýly shyqty. Sol qaýlynyń birneshe tarmaqtary boldy, mysaly: kámpeskege jatatyn adamdardyń malynyń sany, onyń aqsúıek, shonjardyń tuqymy bolýy, bolys, bı bolyp, eldi zarlatýy, kóp jalshy ustap, olardyń eńbegin qanaýy degen sıaqty: ol tarmaqtardyń bári oıda joq. Osy kezde burynǵy Shyńǵys bolysy — Dosov bolysy bolyp atanǵan. Dosov bolysynan birneshe adamdar kámpeskege ilinetin boldy. Solardyń ishinde maly tolmasa da bolys bolǵan, aqsúıek, aǵa sultan bolǵan shonjar Qunanbaıdyń nemeresinen bireýi ilinýi qajet boldy. Buǵan oraı Shákárim kámpeskelenip, jer aýdarylatyn boldy. Bul kezde kámpeskege ilinetin adamdy kópshiliktiń jınalysyna salatyn edi. Ol kúnde bizdiń aýyl «Qarajartas» aýyl soveti bolyp atalatyn. Osy aýyl sovet jınalysyna Shákárim salyndy. Semeıden kelgen úlken ýákil Qoıanbaev jáne birneshe adamdar shyǵyp sóz sóıledi. Qysqasha, olardyń aıtqany: «Shákárim kámpeskege jata ma» degen usynys. Sóıleýshiler: «Shákárimniń Qunanbaıdyń nemeresi ekeni ras, bolys bolǵany da ras. Biraq, Shákárim bir adamǵa zorlyq-qıanat istedi, bireýdiń eńbegin jedi degendi estigemiz de, kórgenimiz de joq. Osy elde bir adal adam bolsa, sol Shákárim!» — dedi. «Bizge salsańdar biz Shákárimdi kámpeskeleýge yrza emespiz!» — dep otyryp aldy. Aqyry daýysqa salǵanda, úsh-tórt adamnan basqa qol kótergen adam bolmady. Bul jaıdy kóp jazýdy qajet etpedim. Osy jaıynda Quljabek degen jigit: «Men Shákárimniń qolynda bolyp jumysyn istedim. Malshy bolsam da, óz úı-ishiniń bir adamyndaı boldym. Aqymdy kem berip, renjitken jeri joq», — dep aıtqanyndaı sózdi bireý emes, birneshe adamdar ortaǵa salǵan. Solaısha, bul jınalys Shákárimdi tolyq aqtap, bermeı qalady.

Sonan soń, «Shákárimdi óz aýyl sovetinen basqa aýyl sovet jınalysyna salý kerek», — dep, bizge jalǵas, «Aqtóbe» aýyl sovetiniń jınalysyna saldy. Bul jınalysta da eldiń, kónshiligi Shákárimdi kámpeskeleýge yrza emespiz dep, qol kótermedi. Úshinshi ret eń shetkergi «Qundyzdy» aýyl sovetiniń jınalysyna salady. Bul aýyl sovettiń kópshiligi Myrza degen el bolatyn. Buryn ákeı sonda bir saılaýda bolys bolǵan. Jınalysta olar da qol kótermeı qoıyp, bir aýyzdan bermeı qalady. Demek, Dosov bolysynan Shákárimdi qaralap, kámpeskeleýge usynys aıtýǵa eshkim shyqpaǵan. «Shyn adal adamdy kópshilik qoldaıdy», — degen ákeıdiń dana oıy týra kelgenine sonda kózim anyq jetti. Biraq is munymen bitpedi. Shákárimdi endi qyrdyń jınalysyna salmaı, Semeıdegi Zaton jumysshylarynyń jınalysyna salatyn boldy. Osy jıylysqa qatysqan Altybaev degen joǵarǵy orynda qyzmet istep júrgen azamat jınalysta bolǵan jaǵdaıdy, onda Shákárimniń adaldyǵyn aıtyp sóılegen adamdardyń sózderin bir túrli áserli etin áńgimelep berdi. Altybaevtyń aıtqanynyń bári esimde qalmady. Eger sol azamat ózi bolsa, bárin aıtyp bergen bolar edi. «Keshe zavodta jınalys boldy. Seniń ákeńdi kámpeskeleý jaıy qozǵalyp, kópshilik talqysyna salyndy. Sonda bir jumysshy: «Shákárimniń maly tola ma?» — degen suraq qoıdy. Oǵan: «Maly tolmasa, basqa tarmaqtarǵa jatatyn adam. Ol — bolys bolǵan. Qajyǵa barǵan. Jalshy ustaǵan, onyń eńbegin qanaǵan. Alashordaǵa kileń aǵa sultan bolǵan Qunanbaıdyń nemeresi, bul jaǵynan kámpeskege tolyq jatady» — dedi. Sonda turyp sóılegen júmysshylar «Shákárimniń, bir adamǵa qastyq qyldy, aramdyq jasady degenin estigemiz de, kórgenimiz de joq, biz Shákárimdi kámpeskege jatatyn adam dep aıta almaımyz» dedi. Qansha júmysshy sóılese de Shákárimniń, adaldyǵyn, halyqqa qıanatsyzdyǵyn aıtty.

Sol sóılegenderdiń ishinde ozyq kózge túsken bir qarıa boldy. Ol: «Shákárimdi bolys boldy, jalshy ustady, atasy Qunanbaı, Alashordaǵa shilen boldy deısiz. Shákárim bolys bolǵanda kimdi zarlatty eken kimge zorlyq qyldy eken? Shákárim bolys boldy, biraq, Shákárimdeı adal bolys bolǵan joq, ol halyqqa aıan! Shákárim jalshy jaldap, eńbegin jese, bir jalshynyń eńbegimdi jedi dep, Shákárim ústinen aryz bergeni bar ma eken? Shákárim bir adamnyń eńbegin jedi degendi osylardyń biri aıta ala ma eken? Qajyǵa bardy dese, osy da syltaý bola ma? Ol zamanda qajyǵa kim barmady? Oǵan aıyptaýǵa bola ma? Atasy jýan dep, ózin kúıdirýge bola ma? Osy otyrǵan jumysshylardyń Shákárimdi kórgeni de bar, kórmegeni de bar, men Shákárimniń adal bıligin kózimmen kórdim. Alashtyń bılep turǵan kúninde — Belgibaıdyń qyzyna bılik aıtyp, basyna bostandyq berip, alyp qashqan muǵalimdi aqtap qutqarǵan Shákárim bolatyn. Osynym beker me, joldastar?» — degende, zaldaǵy otyrǵandar «Munyńyz durys, durys!» — dep shýlap jiberdi. — «Sondyqtan, biz partıa, ókimetimiz kórsetken adal isti qoldaıtyn bolsań, Shákárim kámpeskelensin degenge qosylmaımyz! — degende, zaldaǵy jumysshylar: «Biz osyǵan bek qosylamyz!» — dep daýystap jiberdi. Qolǵa salǵanda bir jumysshy qol kótermedi», — dedi Altybaev.

1929 jylda Almatydan, Oraz Isaevtan ákeı atyna bir hat kelip, ony aýdanda oqyp, qaıta jelimdegenin kórip, men de ashyp oqydym.

Hat O. Isaev, T. Rysqulov, taǵy birneshe azamattar atynan jazylypty. Hatta ákeıge Almatyǵa kelip, tarıh bóliminde qyzmet isteńiz. Qaraýylda qansha janyńyz bar. Shoıyn jolǵa qansha shaqyrymdaı turasyz. Kelisseńiz hat jazyńyz, qarajat jiberemiz. Sizdiń tarıh zertteý mekemesinde qyzmet isteýińizdi uıǵardyq — depti. Bul hatty men oqyp bergen soń, týǵan-týysqandar, úı-ishimizben qatty qýanysyp qaldyq. Bul jaqsy boldy desip, kóshýge de daıyndalsaq destik. Súıtip, aýyldaǵylar kóshpekke daıarlanyp, sharýalaryn jaıǵaı beretin boldy da, men jaılaýdaǵy qorasynda jalǵyz jatqan ákeıge júrip kettim. Men barǵanda tamaǵyn asyp qoıyp, jazý jazyp otyr eken. Men qonaǵa barǵam. Sálem berip, amandasyp bolǵan soń, hatty berdim. Men hattyń buryn ashylǵanyn, aýyldaǵylarǵa oqyp bergenimdi, úı-ishimizdiń, jaqyn-týǵandardyń qýanyp jatqandaryn, kóshýge de daıyn ekenimizdi aıtyp tastadym.

Ákeı: «Ózderiń de kóshýdi, meniń barýymdy unattyńdar ma?» — dedi.

Men: «Biz qatty qýanyp qaldyq, estigen el de qýandy» — dedim. Ákeı: «E, sender de, el de oz kózderińmen ólshegen ekensińder ǵoı?» — dedi de, hatty oqydy. Az oılanyp otyrdy.

Men ákeıdiń yńǵaıyn baıqap: «Barǵyńyz kelmeı otyr ma? Onyńyz tartpaqtyq emes pe? Ýaqytty kórip otyrsyz ǵoı?» — dedim.

Ákeı, azdap túsi buzylyńqyrap, «Meniń aıtqan naqyl sózim bar edi. Sol aıtqanymdaı, sender de, basqalar da meni tanymaısyńdar dep renjýimniń qajeti joq eken!» — dep úndemeı qaldy.

«Aqyl men oıymnyń orny bolǵan — denem óz syrymdy anyq bilmeıdi. Dostarym syrymdy qaıdan bilsin?» — degen naqyl sózi oıyma túse qaldy. Men de úndemeı, sharshaǵan bolyp, ishteı ákeıge ókpelep, qyńyraıyp jattym. Álden ýaqytta, ákeı: «Qoı, ekeýden-ekeý otyryp, arazdaspalyq, tatýlasalyq. Shaı qaınap tur, shaı iship, jaılanǵan soń, men oıymdy aıtaıyn», — dedi.

Ekeýmiz shaı ishtik. Shaı iship bolǵan soń ákeı: «Sender de, el de sholaq oılaǵansyńdar. Sender: men onda baryp otyrsam, bizge de, ózine de jaqsy, jaıly bolady — dep oılaǵansyńdar. Al, el, basqa týǵandar: Myna ýaqytsha bolyp turǵan qysylshańdyqtan qutylyp, aman qalar ma edi, — dep boljap-pishken. Arǵy jaǵyn, bolashaqty kózdemeı, búgingi kúndi ǵana kózdegensińder. Olaı sholań oılaý jaramaıdy, balam! Bul ýaqyt áli ornyǵyp bolmaǵan ýaqyt. Keleshek alda. Al, hosh delik, men tarıhty zerttep otyrarmyn, Sonda bilgen anyq tarıhty jazsam, ol osy ýaqytqa qaıshy keler. Sol kezde olar maǵan ne aıtpaq? Mynaýyńyz bul kezge saı kelmeıdi, bylaı jazyńyz demeı me? Eger men bilgen naqty tarıhty burmalap, tek osy kezeńge sáıkestendire jazsam, sonda men kim bolam? Keıin aqıqatty zerttep-arshýshylar, bolmaıdy (on aıta alasyń, ba? Sózsiz bolady! Tarıhtyń shyndyǵy óshpeıdi. onda men tarıh aldynda, arly adamdar aldynda kim bop shyǵam! Bir ólmeı, eki ólgenim bolmaı ma? Álde senderdi saqtap, qatyn-balalarymdy asyraımyn, solardy aman alyp k,alam dep baram ba? Joq, olaı emes! Senderdiń yrzyqtaryń óz aldaryńda. Shyn adal, qıanatsyz bolsańdar, aqqa qara juqpaıdy. Mensiz-aq bastaryń aman bolady. Adal eńbekpen ómir súre bilińder! Jáne osy meni shaqyryp otyrǵan azamattar osy oryndarda bekip otyrady dep aıta alasyń ba? Ańyry haqıqat tabylady. Biraq haqıqatty tabý joly týra tartqandaı jol bolmaıdy, buralań kedergisi kóp kezdesetin jol bolady. Qazir sol kedergili jolda kelemiz. Sender osy ýaqyttaǵy kedergige shydamaı, aldaǵyny boljamaı aıtasyńdar! Jas ýaqytym bolsa bir basqa. Endi óler shaǵymda, úıde bolǵanym jón bolar! Maǵan barmady dep basqalar da, sender de ókpe etpeı-aq qoıyńdar?!» — dedi.

Men elsiz qora da jalǵyz jatqan ákeıdiń qasynda eki kún bolyp qaıtpaq bop, shaı iship otyrǵanda ákeı maǵan qarap: «Sen meniń Almatyǵa barmaǵanyma renjip qaıtqaly otyrsyń, á?! Men ótkizgen ómirimdi, oıymdy bilmegendikten renjısińder! Men qandaı dáýirde, qalaı ómir ótkizdim. Qatty daýylda, qandy oqpan tolqynda, qarańǵy túnde, jaı oǵynyń astynda, sorǵalaǵan sor jaýynda, jelkensiz qaıyqpen teńizde ómir súrdim. Meniń ósken aınalam qandaı? Kórgenim ne? Osyny sender bilmeısińder! Aınalam — daý, janjal, ótirik, urlyq qanaý, talaý, nadandyq, jýandyq-zorlyq, maqtan, mansapqumarlyq, partıa, obyrlyq, qorqaýlyq, jalqaýlyq, urys-tóbeles, mine, meniń kórgenim-súrgen ómirim. Men osylarmen jaǵalasyp, arpalysyp ómirimdi ótkizdim. Olarmen jeke óz basym úshin alysqam joq. Óz basymnyń tynyshtyǵyn oılaǵan bolsam, baılyq, maqtan, mansapqa ıe bolyp, myqty, jýan degen ataqqa qolym jetip, shalqyp ómir ótkizer edim. Arym, adamshylyǵym meni oǵan aparmady. Adam bolyp týdym, adam atymdy aqtaımyn, kóp úshin, halyq úshin, keleshek urpaq úshin eńbek eteıin. Keıingige úlgi alarlyq iz-belgi qaldyraıyn, adam atym óshpesin, tarıhqa azda bolsa úles qosaıyn degen oıda boldym. Aryńdy satyp baq alyp, mansap tapqanymsha, kóptiń adalyn jaqtaıyn, kópke jaǵaıyn, kórgenimdi, bilgenimdi bar adam balasy úshin jazaıyn, nadannyń kózin ashaıyn, keleshektiń oıyn ashaıyn dep jazdym. Aıtqanymdy, ańsaǵan armanymdy oryndaýǵa qolym jetpedi, álim kelmedi. Qatygez zaman, qaıyrymsyz, qatal, mansap qumar, qańǵybas, meıirimsiz basshylar kónbedi. Tilin emizgen, kóz baılaǵan qýlar, jaıdary pysyqtar, aldampaz, aram sopylar, paraqor ulyqtar kóndirmedi. Men jalǵyz qaldym. Óz oıymdy, óz arymdy saqtap qalaıyn dep, adam atymdy aqtap alaıyn dep, japanǵa qashtym. Sondaǵy meniń oıym, maqsatym ne, bilesińder me? Qalǵan ómirimdi jazýmen, izdenýmen ótkizbek bolǵam. Sol oıymdy, tapqanymdy jazyp keıingige qaldyrmaq boldym. Óz zamanym úshin jazǵam joq. Keler dáýirdiń adamy úshin jazdym. Adamnyń arty búgingiler ǵana emes, keıinde keleshekter bar. Dáýir artqa tartpaıdy. Alǵa tartady. Ómir jańara bermek, ómir jańarsa, adam tazara bermek. Esh nárse birjola joǵalmaq emes, ózgerip qaıta kelmek. Tarıh máńgilik. Ol ótkenniń tazasyn, jaramdysyn almaq. Jańa zaman tarıhtyń tazasyna, asylyna ornamaq. Tarıhtyń otyndaı tazasy, almastaı asyly jańa dáýirdiń irgetasy bolmaq. Sol irgetastyń bir keregine jararlyq tas synyǵyn taıpaqpyn, sony jazbaqpyn. Sony izdegennen basqa ómir maǵan qalǵan joq balam! Endi uǵarsyń! Qosh, jolyń bolsyn!» — dep elsiz tamynda qala berdi. Men qosh aıtyp, elge tarttym. Ákeıdiń jaılaýdaǵy tamy qystaýǵa alpys shaqyrymdaı bolatyn.

Ákeıdiń sońǵy kezderi kóz aldymda. 1930 jyly, 26 maıdan keıin ákemdi qaıtyp kórgem joq. 29 maıda kel dep shaqyrǵan sottyń qaǵazy kelgen soń, ákeımen qosh aıtysyp aıryldym. 1930 jyly 29 maıda aýdan túrmesinde jatyp, 4 ıýn kúni sot 5 jyl kesip, Semeı túrmesine tústim.

1930 jyly fevral aıynyń aıań kezinde, ákeıdiń naýqastanǵanyn esittik. Syrtta qashqyndardy qarap júrgen soldattar ákeıdiń tamyna qonypty. Olar barǵanda ákeı qatty naýqas eken. Qyraýlap ketken úıdi olar jylytyp beripti. Jaqyn jerdegi aýyldyń adamdary jer muz bolyp qatynasa almapty. Soldattar attarynyń aıaqtaryn qyryqtyryp zorǵa kelipti degen habardy estigen soń jáne soldattardyń bastyǵy Plemánov habar aıtypty — bireýleri barsyn dep. Osy habardy estigen soń, men bir kórshiniń áldi atyn surap minip, barmaq boldym. Men týra jolmen bara almaıtyn boldym. Óıtkeni, joldyń qary qalyń, jazyq jerleri kóp, sondyqtan kileń jotalardy qýyp otyrýym kerek boldy. Súıtip, kún batarda «Keń qonystaǵy» Orynbasardyń aýlyna zorǵa jettim. Atymnyń tórt aıaǵynyń júnderi qyrqylyp qaldy. Orynbasar aqsaqal ákeıge eki ret baram dep, atynyń aıaǵyn qyryqtyryp, jete almaı qaıtqanyn aıtty. Budan bylaı Shaqpaq jotasyna shyqqansha jazyq, qar muz qalyń, qar beti muz ekenin aıtty. Orynbasar aqsaqaldikine qonyp, tańerteń Orynbasar aýlynyń qasyndaǵy bıikke alyp shyǵyp, joldy kórsetip jiberdi. Men Shaqpaqqa qaraı týra tarttym. Shaqpaqqa sheıin jazyq, qar-muz atymnyń aıaǵyn qıyp tastady. Aıaǵynan qandy sary sý shyǵyp, tórt aıaǵy dirildep, attyń júrgisi kelmedi. Attan túsip jaıaý jetektedim. Qalyń kıim aýyr bolǵan soń: qaptal shapandy atqa artyp qoıdym. Tús aýyp bara jatqanda Shaqpaqtyń baýryndaǵy «Kerýen bulaqqa» kelip, atymdy shaldyryp aldym. Kún eńkeıip bara jatqanda, zorǵa degende Shaqpaqtyń jotasyna shyǵyp, atyma minip, qaǵyl, muzy at tuıaǵynan aspaıtyn jerlermen qoraǵa tarttym. Qoranyń qaq aldyndaǵy beleske shyqqanymda, qoradan kisinegen qońyr attyń daýsy estildi. Atym da qorany kórgen soń, jiti basty. Qoranyń aldyna keldim. Syrtqy qaqpasy sharbaq bolatyn. Iterip sharbaqty asha almaı qoıdym. Qońyr attyń shıryqqan jer tarpyǵan, pysqyrǵan dybysynan basqa túk estilmeıdi. Jym-jyrt, júregim dirildep, aýzyma tyǵyldy. Ákeı ólip qaldy ma degen oı boıymdy muzdatyp jiberdi. Kóz aldyma áldeneler kelip, tamynda ákeı ólip jatqandaı kórindi. Sharbaqty arly-berli jáne qozǵadym, ashylar emes. Terezege barýǵa dátim shydamaı tur. Qarańǵy túsip barady. Kúnde jaýa borap, tútep ketti. Men terezege bardym. Tiri bolsa, sham jaǵar dep. Jaryq joq. Ákeı óldi dep, júregim attaı týlady. Kózimnen jasym aǵyp ketti. Aıǵaılap jylaýǵa elsiz dala, jan joq. Qora, soǵyp, ysqyryp, ulyp turǵan boran, aınala qarańǵylyq ózimdi bas salyp jutyp jibergendeı, óneboıymnan ál ketip, jaǵym qarysyp, tylsym tilimdi baılap tastaǵandaı, daýsym shyǵatyn emes. Kún batarda ǵana jelsiz ashyq bop turǵan aspandy qara bult basyp, qatty daýyl soǵyp, alaı-túleıin shyǵardy, bultty sapyryp, qardy boratyp túkti kórsetpeı jiberdi. Kózime álde kimder elestep, basyma álde ne, qorqynysh oılar oralyp, esim aýǵandaı turyp qaldym.

Erkindikti kóksegen kók taǵysyn, qarańǵyny jamylǵan qara júrek, qandy aýyz, qandy qol, qan isher mergen mert qylǵandaı. Áni, sol túz taǵysy qansyrap jyǵyldy. Sonyń denesin kebindeı qarǵa orap, boran kórge kómip jatyr. Mynaý aıǵaı, shý, yzyń, kúńirenis ólimdi joqtaý, qaıǵyly qazany habarlaý, ólim saǵatynda aıtylar joqtaý muńly zar. Ia! Shal ólgen eken. Ol anada kelgenimde, esh qaıda barmaımyn degende, óletinin bilgen eken. Túz taǵysyndaı barlyq ómirin túzde ótkizip, japanda japamen óldi. Ómiri de, ólimi de — jumbaq syr. Ol jumbaǵy sheshiler, syry ashylar, uǵylar. Biraq, ony sen sheship, sen uqpaısyń. Sheshetinder, uǵatyndar keıin tabylady. Ózderińdi qalaı tárbıeledi. Sony uǵasyń ba? Anyq bilesiń be? Joq bilmeısiń! Ákeń eń aldymen senderdiń jaqsy bolyp ósýleriń úshin uıalarynyń aınalasynyń taza, bylǵanyshtan, lastan aman bolýyn eskerdi. Sender eki shesheden: 6 ul, 6 qyz boldyńdar er jetkenderiń (ólgen 2 ul, 2 qyzdy qospaǵanda) Osy báriń bir-aq shesheden týǵandaı boldyńdar. Eki shesheń bárińdi birdeı kórdi. Sender de sheshelerińdi birdeı kórdińder. Seniń týǵan shesheń úlken shesheńdi syılap, aldynan kese ótpedi. Sen ǵana úlken shesheńniń baýyrynda bolyp, týǵan shesheńniń, basqanyń tilin almaıtyn ońbaǵan qylyqtaryń boldy. Bir-birińniń aldaryńnan shyǵyp, ursyp - talasyp kórgen joqsyńdar. Kórshi malshylardyń balalarymen tatý boldyńdar. Olardy ata, aǵa, áje - apa, áje - ana dedińder, olardyń bótendigi bolǵan joq. Olar da senderdi óz balasyndaı kórdi. Adamdy sabap, boqtaý, ursý degendi bilmedińder. Adamdy ala kórý qıanattaý áke - sheshelerińniń aldynda keshirilmes qylmys ekenin erte sezindińder. Alǵash semá aınalasyndaǵy mahabbat, tatýlyq, adamdy ala kórmeý, jatsynbaý senderde osydan bastaldy. Osy tárbıeni — adaldyqty, adamgershilikti, tatýlyqty, olardy buzatyn jaman qylyqtardy ákeń jastaılaryńnan qulaqtaryńa quıdy. Senderge osylardy tapsyrdy. Sol aqyl-ósıet bergen ákeń óldi. Al, qalaı ómir súresiń dep, bireý qulaǵyma sybyrlaǵandaı bolyp turǵanda, júregim dir etip, kózimdi ashyp, terezege jalt qarasam, ákeı sireńke tartyp, lampa jaǵyp jatyr eken, qýanyp kettim. Jańaǵy ólgen túz taǵysy da, onyń qabiri de, basymdaǵy oı da áp-sátte joq boldy da ketti.

Men terezeni qaqtym. Ákeı lampany ustap, terezege jaqyn kelip: «Bul kim?» — dep daýystady. Men: «Ahatpyn» — dedim «Amanshylyq pa? Sharbaqty, asha almadyń ba?» — dedi. Men: «Asha almadym?» — degenimde, «Sharbaqtyń, kóldeneń salǵan úshinshi sharbaǵynyń ortasyna shóp tyǵyp qoıǵam, sol shópti túsirip jiberseń, sharbaqty tirep qoıǵan baqan kórinedi. Sony qamshyńnyń sabymen kóterip qalsań, sharbaq ashylady», — dedi. Men ákeıdiń aıtqanyn istep sharbaqty ashyp, atymdy qoraǵa kirgizdim. Tyqyrshyp turǵan qońyr at bir oqyranyp baryp tynyshtaldy. Men sálem berip, úıge kirdim. Ákeı sálem alyp, aýyldyń, eldiń amandyǵyn surady. Men amandyqty aıttym. Ákeı aǵash tegeneni, aldyna qoıyp, unnan umash kóje istep jatyr eken. Úıdiń tereze jaq qabyrǵasynyń qyraýy áli kete qoımaǵan. Ákeı aıtty: «Qatty naýqastanyp, úsh kún basymdy kótere almaı, tósekte jatyp qaldym. Kepeýler (GPÝ — A. Sh.): kelip, úıdi jylytyp, otyn jaryp, úıge kirgizip berip ketti. Atyma shóp salyp, aldyna qar oıyp qoıdy. Búgin basymdy kóterip otyrmyn. Aýyr tamaq ishsem qaıtalap qalam ba dep, umash kóje istep jatyr edim. Tystaǵy otynnan otyn butap ákep, úıdi jylyt!» — dedi. Men kıimimdi jeńildep, daladaǵy butalyp úıilgen qaıynnan úsh - tórteýin ákep, ótkir baltamen butap, peshke salyp, úıdi jylyttym. Úıdegi qyraý ketip, úı jylyndy. Ákeı aıtty: «Sen búgin qonaqsyń, saǵan tamaq asýym kerek. Shoshalanyń tóbesinde ilýli búrgen qaryndardyń bireýin ákelip, et as!» — dedi. Men: «Sizdiń ishetin tamaǵyńyz maǵan bolady» — dedim. Ákeı: «Joq, onyń bolmaıdy! Kelgen qonaqqa et aspaǵan yrymǵa jaman, men de jas sorpa isheıin» — dedi. Men shoshaladaǵy bir búrgen qaryndy ákep, aýzyn sheship, qolyma ilingen qoıdyń san jilikterin alyp tabaqqa saldym. Ákeı: «Osylardy asqaly jatyrsyń ba?» — dedi. Men: «Ia», degende, «Sen tamaq sala bilmeıdi ekensiń, san jilikterdi syı qonaqqa asady. Al, úı adamdary aldymen qol jilikterdi asady» — dedi.

Men san jilikterdi qarynǵa qaıta salyp, qol jilikterden qazanǵa astym. Ákeı de umash kójesin jasap boldy. Men shaı jasadym, plıtanyń ústindegi qaınap turǵan sháýgimdi alǵaly jatqanda, ákeı «tutqyshpen usta, qolyn, kúıedi» — degen soń, jatqan tutqyshty alyp, sháýgimdi bodynasqa qoıyp, alaqanyma qarasam, sháýgim ustaǵan alaqanym qap-qara kúıe bolypty. Ákeı kúlip: «Balam! Tutqyshtyń kúıe jaǵymen ustapsyń ǵoı» — dedi. Súıtip, ekeýmiz shaı ishtik. Shaı iship otyrǵanda ákeıdiń tóseginiń tusyndaǵy shegege ilýli turǵan jazýly qaǵazǵa kózim tústi. Ákeı meniń jazýly qaǵazǵa qarap otyrǵanymdy baıqap, qaǵazdy alyp, oqyp berdi. Jazýdyń jalpy mazmuny — jaqyn jerdegi Baıqoshqardaǵy adamdarǵa arnaıy jazylǵan eken «Men ólsem, elge aparmaı, osy qoramnyń qasyna qoıyńdar. Barlyq janǵa, sálem aıtyńdar» — degen. Sol qaǵazdaǵy jazylǵan sózderdi uzaq óleń etip qaıta jazdy. Men ákeıge qarap otyryp, qatty janym ashydy. Aq shashy, aq saqaly qarǵa uqsaǵan, ájimi molaıyp, júdegen óńi — qardan kebin jamylǵan qulazyǵan beldeı, elsiz japan dúzde, jalǵyz júrgen, úıirinen adasqan kári taǵydaı kórindi. Júreginde qandaı syry bar, qandaı tilek, qandaı oıy, qandaı armany bar, solaryn bilgim keledi. Biraq túsinen, otyrysynan, qalpynan ish syryn seze alatyn, taba alatyn emespin. Qorytyp, bir oıǵa keldim. Endi qalaı etsem de, ákeıdi kóndirip, aýylǵa aparaıyn, óler kezinde myna halde, japanda ólmeı, úıde ólsin. Japanda qalaı ómir súredi, ne isteıdi eken, qasynda bolyp sony bileıin degen oıǵa keldim.

Bul túngi áńgimemiz — el jaıy, qalyptan artyq túsip jatqan nalog tóleı almaǵandarǵa kesilip jatqan abaqty; ashtyqtyń tónip turǵan qaýpi, — osylar ǵana boldy. Erte turyp, «Attardy jaıǵa!» — dep meni oıatty. Men qoraǵa shyǵyp, atyma shóp saldym. Qońyr attyń shıratylyp qalǵan shylbyryn jazyp jóndep baıladym. Aldyna salǵan shópti, qardy taptap tastaǵan eken. Olardy, tazalap, qaıta shop saldym, biraq shópti jemedi, shóldep turǵan sıaqty. Erteńgi shaıdy iship otyrǵanda ákeı aıtty: «Kelgender Qońyr atqa shóp salyp ketken. Meniń dybysym shyqpaı qalsa, kisinep, jer tarpyp, pysqyryp, tynyshsyzdana beredi. Al, jótelip, daýsymdy shyǵarsam tynyshtala qalady. Dalaǵa qoıa bersem, aýnap, oınaqtap, qaıtyp keledi, birjola ketip qalmaı, maǵan úırenip aldy» — dedi. Ózderińizge belgili, ákeıdiń «Qońyr at» degen poemasy bar. «At — er fanaty» — deıdi ǵoı. Bul Qońyr atty ákeı dóneninde mindi. Muny basynda jylqyshy mingen bolatyn. Ákeı óziniń minip júrgen daǵdyly atyn tastap, sol qońyr dónendi qalap alady. Soǵan qaraǵanda, jaqsy at bolatynyn ákeı sezgen sıaqty. Al, Qońyr atty alsań — bıik, aıaǵy asadaldyń aıaǵyndaı tik, sińirli. Qysqa bel, basy etsiz, eki kózi ottaı jaınap turatyn, jal-quıryǵy qara, tuıaǵy qulannyń tuıaǵyndaı dóńgelek, tik baqaı, súrinbeıtin, júrisi jaıly, áldi at bolatyn. Sol dóneninen mingen Qońyr at ákeıge birjola úırenip ketken. Ákeıdi jalǵyz tastap ketpeıtin bolǵan.

Erteńgi shaıdy iship bolǵan soń, Qońyr attyń tizgin, shylbyryn túrip, tysqa shyǵaryp qoıa berdim. Bosatqansha asyǵyp, tyqyrshyp turǵan at qoradan tómen «Qara bulaq» jaqqa qaraı oınaqtap, quıryǵyn tigip alyp jóneldi. Men óz atymdy bulaq basyna aparyp, qatqan muzdy oıyp sýardym. Álden ýaqytta Qońyr at ta kelip, sý iship, jata qalyp eki jaǵyna kezek-kezek aýnap túsip, turyp silkinip jáne tómen qaraı oınaqtap ketti. Men oz atymdy aýnatyp, qoraǵa kirgizgende, Qońyr at ta kelip qoraǵa kirdi. Men attarǵa shóp salyp, úıge keldim. Ákeı óleń jazyp otyr eken. Baıqasam, tusyna ilingen qaǵaz aldynda jatyr eken. Men: «Attardyń astyn, qorany tazalaımyn, otyn daıarlaımyn» — dep tysqa shyrysh. Ol kúni ákeıge bóget etpeıin dep, qora tazalap, otyn daıyndap, túske deıin dalada boldym. Úsh-tórt kúndeı, boran ashylmaı, ákeı «Qońyr at» poemasyn bitirdi. Ákeı el jaıyn kóp oılaı berdi. Qazaqtyń buryn basynan ótken aýyr kúnderin aıtyp, sonyń ishinde «Aqtaban-shubyryndy» jaıyn áńgimeledi. «Biraq, — dedi. — Onda qalmaqtyń kóp qyrǵynyna ushyrap, kóbi qaza tapsa da, jaıaý - jalańash shubyrsa da, tirisi ashtan ólýden jaýjumyr jep, qaıyńnyń sýyn iship aman qalypty. Adam balasyna eń aýyr qaza — ashtyq. Ózegin órtep turǵan ashtyqqa ushyraǵan adamda aqyl-es qalmaıdy. Sol ashty da soǵyp ketpese ıgi edi» — dedi. «Qazaqta óndiris joq qoı, qoldaǵy kúnkórgish maly ketse, ne bolady» — dedi.

Bir kúni ashyq jaltyr aıaz boldy. Ákeı maǵan: «Attardy ertte. Aıyr Shaqpaqqa shyǵyp keleıik» — dedi. Men attardy erttedim. Júrgeli jatqanda, ákeı: «Meniń otyn ala keletin arqanymdy ala júr, otyn ala kelemiz», — dedi. Men qyldan esken uzyn jińishke arqandy ala júrdim. Ákeı bastap otyryp, qoranyń batys jaǵyndaǵy Aıyrdyń basyna shyqtyq. Qońyr atty bos qoıa berip, oz atyma shider salyp qoıdym. Bul bıikten ońtústikte — Qaranaı, Tazqyzyl, Balǵa, Tekturmas, Qur jotalary, shyǵysta — Býratıgen, Egiz qyzyl, Jánibek, Tezek shoqysy, Aqshataý jotalary, batysta — Kókseńgir, Jorǵa, Jaýyrtaǵy, Shorqashqan, Shymyldyq, Josaly bıikteri; al soltústikte — Keregetas, Qara jal, Qyzyl jal, Aıdarly qoıtas, qara qoıtas, Bushantaı, Dildá jotalary, kóldeneń jatqan Shyńǵystaýynyń syrt jotalary kórinedi.

Aınala appaq qar jamylǵan dala. Kók pen jerdiń japsary bulyńǵyr, birine-biri qosylyp turǵandaı. Ákeı qaǵaz, qaryndashyn aldy, bir óleń jazatynyn sezdim. Ákeı aıtty: «Otyn — olja, sý — qorlyq» — degen maqal bar ǵoı, men taýǵa shyqqan saıyn bos qaıtpaımyn, otyn ala qaıtam. Alatyn otynym mynaý - tas arasyna shyǵatyn buta. Muny — «Qara buıra» deıdi. Munyń qasıeti jastaı janady, tútini bolmaıdy. Qyzýly, shoǵy kópke deıin sónbeıdi, sekseýildiń azǵyny bolsa kerek. Sen osyny jına. Onyń alýy da ońaı, etiktiń ókshesimen teýip jiberseń, túbimen qoparylady. Arqanmen súıretip otyramyz», — dedi. Súıtip, ákeı jazý jazýǵa kiristi, men otyn alýǵa kiristim. Álden ýaqytta ákeı: «Qaıtalyq», — dep daýystady. Men úıgen otynymdy yq jaqqa jetkizip, arqannyń bir ushyna baıladym. Óz atymdy ákep, endi Qońyr atqa baraıyn dep edim, ákeı: «Barma! Qońyr at ózi keledi» — dedi. Men atyma minip, arqannyń úshin alyp súıretkenimde, at otynnan úrkip, oıdan temen ala jóneldi. Zorǵa jyǵylmaı qaldym. Arqannyń úshin qoıa berdim, otyn qala berdi. Ákeı otynǵa qaraı júrip, tasaǵa túskende, arǵy bette júrgen Qońyr at kisinep, jotaǵa shyǵyp, ákeı qasyna keldi. Ákeı seniń atyń úırenbegen, arqandy maǵan ber dep, atyna minip, otyndy súıretti. qońyr at úrikken de joq, qymsynǵan da joq. Súıtip, túste qoraǵa keldik. Shaı iship otyrǵanda ákeı taý basynda jazǵan — «Otyrmyn taýdyń basynda, Jetpisten asqan jasymda» — degen óleńin oqyp berdi. Jáne tórt-bes kún aqtútek bolyp, dalaǵa shyǵa almaı, úıde otyrdyń. Árıne, ákeı bos otyrmaıdy. Ne qıly áńgimeler aıtady, jazǵan óleńderin oqıdy. Ne ótken aqyn - oıshylardyń sózderin aıtady. Boran ashylǵan soń, ekeýmiz jáne taýǵa shyqtyq. Biraq, bul kúni boran bolmasa da, kún bulyńǵyrlanyp turdy. Terisinen azdap yzǵyryq bolyp turǵan. Ákeı bıiktiń yq kúngeı betinde otyrǵan, men qarabuıra jınaýǵa kiriskem. Álden ýaqytta ákeıdiń qasyna kelip baıqasam, ákeıdiń eki kózinen qulaı aqqan jastyń sorabyn kórdim. Ákeı kóp jylamaıtyn, berik bolatyn. Jylaı qalǵanda óńi buzylmaı, kózinen jas parlap qana aǵatyn. Nelikten jylady eken degen oı kelip, «Nege jylaǵansyz?» — dep suradym. «Ótken bir jaǵdaı esime túsip, kóńilim bosap, kózime jas keldi» — dedi. «Basqa jurt qazaqty, ásirese, ózimiz — nadan, bilimsiz, ónersiz, mádenıetsiz deımiz. Ónersiz nadan qalǵanymyz ras. Biraq, jete teksersek, bizdiń de zor bilimdi adamdarymyz bolǵan. Jer júzine jaıylǵan, ǵylym izdep, ómirin sarp etken babalarymyz ótken, Ábýnasyr, Ábýsına, Qorqyt, Ulyqbek, taǵy - taǵylar túrik qaýymynan, bizden shyqqan. Tipti keshegi ótken Ánet Babańnyń ózi ǵalym - fılosof adam eken. Sony da tanı almaı, baǵa bere almaı keldik qoı. Abaıǵa ne qylmadyń, ne kórsetpedik — qarǵadyq, sóktik, jala japtyń, urdyq, soqtyq, talas-tartys, rý partıasyn qýýmen óttik qoı. Naqyl sózderdiń nesi, altyn qazynanyń qorlaryn jasaǵan — Asan, Buqar, Marabaı, Mapqasqa, Ótegen, Úmbeteı sıaqty dúldil, tókpe aqyn, jyraýlar, osylardy jete uǵyp, túsine aldyq pa? Joq! Osylardy oılap otyryp, Ánet Babańnyń úsh aýyz sózi esime túsip, sol kózimnen jas shyǵardy. Arǵyn Qazybek qazaqta jasynan talapty, sanasy erte oıanǵan, ózgeshe týǵan adamnyń biri bolǵan. Ánet Babań Buhardan onshaqty jyl oqyp, on eki fán ǵylymyn bitirip kelgen soń, úsh júz qazaq balasynyń Jeti jarǵy bıiniń biri boldy. Qazybek jas jigit kezinde, Ánet babańnan qazaqtyń jol-jobasyn, bilim úırenemin dep, kóship kelip, bir jyl babańnyń qasynda bolyp, aqyl-keńes alady. Qazybek keterinde Ánet babańa mynadaı suraq qoıady. Qazaqtyń aıtylǵan zań - jobalarynda — «Qasań daýǵa» (demek, aıtýshy — baıshógeli joq daýǵa) nege bir toqtam aıtpaǵan?» — deıdi. Babańnyń «Qasań daýǵa» aıtqan toqtamy: «Qazaq joly qanaǵat, bu da joldan adaspas, «Qasańdaý» emi sharaǵat, buǵan eshkim talaspas» — deıdi.

Jáne Qazybek bylaı dep suraq qoıady: «Jer daýy, jesir daýy, urlyq — ótirik, kúná, neshe túrli nárselerge ózderinshe toqtam aıtqan. Al sol talas - tartystyń: daý -janjaldyń, urys - tóbelestiń, adamdy ardan kústirtip, qıanat, zulymdyq qyldyratyn, adamdardyń bastaryn bir jerge syıdyrmaıtyn ne? Olar qaıdan shyǵady? Soǵan jýymasaq, jamanshylyq bolmaıdy dep nege kórsetpegen?» — deıdi.

Ánet-Babań kóp oılanyp otyryp: Arabsha «Hakim», qazaqta «Ákim» degen sóz bar. Bul sóz úsh áripten quralady — a, k, m. Sol bir aýyz sózdi eki ret aıtsaq — akm-akm bolyp, alty árip bolady. Eki «a», eki «k», eki «m». Osy alty árip — alty aýyz sózdiń bas áripteri. Mine, osy alty aýyz sóz joǵarǵy aıtylǵan jaman qylyqtardyń shyǵatyn kózderi. Adam balasyn ardan ketirip, qıanat - zorlyq, mansap - maqtan, talas týǵyzatyn da, dúnıeni buzyp tynshytpaıtyn da osylar. Basqy eki — «a», biri — «altyn». Altyn, pul, baılyqqa kórse qyzyqpaıtyn, oǵan ar-ımanyn satpaıtyn adam az. Ekinshi «a» — «áıel»: áıelge, qyzyǵý, qyrqysý, talasý, áıel týraly teńsizdik bári osydan shyǵady. Eki «k»-niń biri — «kek», biri — «kejir», «kek» qýǵan adam ońbaıdy. Bireý jyqsa kegimdi alam dep sen qýasyń, sen qýsań ol «kek» qýady. Osy «kek» qýý dúnıeni tynshytpaıdy. «Kek qýǵan, kek saqtaǵan ońbas» — degen osy. Ekinshi «k» kejir - qısyq. Kejirlik — adamnyń qasıetsiz mineziniń biri. Kejir - qısyq adam; ózi bilmeıdi, bireýdiń taza aqyl keńesin almaıdy. Óz degenimdi isteımin dep talasady, jaǵalasady, tynym tappaıdy, basqaǵa tynym taptyrmaıdy. Eki «m»-niń biri — «maqtan», biri — «mansap». Maqtanbaıtyn, maqtanǵa mastanbaıtyn adam az. Maqtanda tazalyq, ádildik bolmaıdy. Maqtanshaq — baıysam, basqadan assam degizip, arsyzdyqqa sheıin aparady. Al, «mansap» — bul «mansapqorlyq», ákim bolsam, barlyǵyna ózim qoja bolsam, bar adamdy bir shybyqpen aıdasam degen eń aıýandyq pıǵylǵa aparatyn, dúnıeni buzatyn, keseldiń biri. Bular adam balasynyń basyn da qospaıdy, adaldyqty, adamgershilikti de istetpeıdi. Suraǵyńnyń túbi «Ákim» degen sózde boldy ǵoı. Áliń kelse, «Ákimdi» durys ustap, saqtanyp júrgeısiń», — depti.

«Babańnyń sol alty árpinen shyǵa almaǵan ekenbiz ǵoı degen oı kózime jas keltirgeni. Arǵylardyń ózin qoıǵanda keshegi babań, fılosof emes pe?» — dedi. Bul kúni keshteý qaıttyń. Keshki shaıdy iship otyrǵanda ákeıge suraq qoıdym: «Baǵana babań aıtty degen alty sózge qaraǵanda, bul ómirde adam balasy talasyp, birin-biri jaýlaýmen ótetin sıaqty ǵoı?» — dep. Ákeı: «Joq, olaı emes, balam! Taza aqyly, aq júregi, meıirimi, ar, ynsaby bar adam birin-biri aıýansha jep, talap ótýge múmkin emes. Biraq, tatý-tátti bir kisiniń balasyndaı bolyp turýǵa áli ýaqyt jetpeı keledi. Dúnıedegi jaman ádet ekshelep qala bermek te, asyly jasaı bermek. Olaı bolsa, adamnyń boıyna bitken, úsh asyl qasıetteri birigip basyn qossa, adam balasynyń talasýy qalmaq. Olar: taza aqyl, aq júrek, adal eńbek! Mine, osy úsheýiniń basy qosylsa, adam barlyq tabıǵat baılyǵynan paıdalanyp, baqytty ómir súrmek. Biraq, oǵan qansha ýaqyt barlyǵyn dál aıtý qıyn. Joǵarǵy úsh qasıet birikse, ózimshildik mansapqorlyq, maqtan, ótirik, zorlyq meıirimsizdik, qara nıettilik degen sıaqty qylyqtarǵa oryn qalmaıdy. «Al, osy aıtqanymyz bola ma?» degen suraqqa kelsek, sózsiz bolady. Nege deseń, joǵaryda aıttym, tabıǵat taldap asylyn qaldyryp, jaramsyzyn joıyp otyrady. Bul — tabıǵat joly. Adamnyń anaý — aq zaman, aǵash zaman, tas zamany degen dáýirlerimen osy zamandy salystyryp qara. Qoǵam qandaı ósti, qandaı jańalyqtar shyqty. Qoǵam ese bermek, taza adamdar kóbeıse, jaman ádet qala bermek, ádilet bolady degen qorytyndy shyqpaq!» — dedi. Sonymen, ákeı qasynda kúnder óte berdi.

Bir kúni ákeı aıtty: «Búgin eskishe 1-naýryz, qazaqsha jańa jyl, ulystyń uly kúni deıdi. Al, jańa jyldyń burynǵy aty Naýryz — bul farsy tili. «Jańa kún», degen sóz. Qoja-moldalar eski ádetti qaldyramyz dep, Qurban, Oraza aıttaryn — ulys kúni degizip jibergen. Jańa jyl basynyń ulys ekenine mynadaı dálel bar — «Ulys kúni qazan tolsa, ol jyly aq mol bolar, uly kisiden bata alsa, sonda oljaly jol bolar» degen tipti eski maqal. Jáne Ulys kúnin qalaı qarsy alatyndary týraly aıtylǵan mynaý jyr qazaqtyń arǵydan kele jatqan murasy:

Ulystyń uly kúninde, baı shyǵady balbyrap,
Qasynda jas jetkinshek tulymshaǵy salbyrap,
Báıbishe shyǵar balpıyn, sáýkelesi saýdyrap,
Qyz shyǵady qylmıyp, eki kózi jaýdyrap,
Bozbala shyǵar burqyrap, aq bókendeı syrqyrap,
Qul qutylar quryqtan, kúń qutylar syryqtan,
Ketik ydys shómishtiń tútini shyǵar burqyrap.

Ulys kúni quldy, kúńdi azat etip, eski ydystardy otqa jaǵatyn salt bolǵan. Sol Ulys kúni kórisip, amandasý týraly buryn bylaı desetin bolǵan: «Amansyz ba? Ulys oń bolsyn! Aq mol bolsyn! Qaıda barsa, jol bolsyn!» Keıbireýler: «Ulys baqty bolsyn!

Tórt túlik aqty bolsyn! Ulys bereke bersin! Pále-jala jerge kirsin!» — desedi.

Jáne bir jyr:

Ulys kúni kári-jas, qushaqtasyp kórisken,
Shaldar bata berisken, saqtaı kór dep, teristen.
Kel, taza baq, kel! — desip, — Iem tilek ber! — desip,
Kóshi Qaıraqan, kóshi — desip.
Jáne eskiniń bir óleńinde Ulys kúnin qosady:
— Esik aldy qara sý boılaǵanym,
Jalǵannyń qyzyǵyna toımaǵanym.
Kómilsem de keter me kókeıimnen
Qalqamen Ulys kúni oınaǵanym, — degen.

Taǵy bir eskiden kele jatqan joqtaý, bul da Ulys kúnin dáleldeıdi. Shaqshaq Jánibek kenje qyzyn óziniń dosynyń balasyna bergen. Jánibek ólgende, sol qyzy ákesin joqtaıdy. Bul uzaq joqtaý edi. Naýryz týraly aıtqanyn ǵana aıtaıyn:

«Aınalaıyn, áke-ekem!
Nege berdiń kedeıge!
Qansha aqyldy deseń de,
Kedeıdi — kedeı demeı me?»
Baıǵa berseń, áke-ekem,
Qazysy qarys aıǵyrdy,
Súbesi súıem qoshqardy,
Ulys kúni soımas pa em!
Tamam sorly toımas pa eń!
Ulys saıyn bastaryn,
Jup shyraq jaǵyp qoımas pa em! — degen» — dedi ákeı.

Men ákeıden: «Jup shyraq» bolatyny qalaı, ne bireý, ne úsheý bolmaı, jup bolýy nelikten?» — dep suradym.

Ákeı: «Jup shyraq» — tilek, namaz esepti qulshylyq. Bul farsynyń baıaǵy — Zardýsht (oryssha — Zarastr), sonyń jolynan qalý kerek. Al «Jup shyraq» bolýynyń mánisin tolyq bilmesem de maqal bildiredi:

«Jalǵyz shala — sáýle bolmas,
Jalǵyz shyraq — táýba bolmas»

— degen bar» — dedi ákeı. Sol eskishe 1 naýryz kúni ákeıge aıttym: «Biz de búgin qazan toly kóje isteıik» — dep. Ákeı aıtty: «Bizde bıdaı joq qoı! Unnan et týra, kespe kóje isteıik», — dedi. Men qaptan ún ákeldim. Ákeı jyly sýǵa túz ezip, dámin shyǵaryp, osymen ıle dedi. Men aǵash tegenege nan bastym. Ákeı aıtty, ıin ábden qandyr dep. Ákeı jazý jazyp otyrdy. Men kespelik nandy basyp, oqtaýmen jaıyp edim, jóndi jaıylmady. Bir jeri qalyń, bir jeri juqa bolyp jáne jaıǵan nanym qolyma, oqtaýǵa jabysyp áýre boldym. Ákeı kórdi de: «Nanyńnyń ıi de qanǵan joq. Tamaq jasaýǵa ózińniń qolaıyń joq eken, balam!» — dep, ózi nandy qaıta ıledi. Kespelik nandy da oqtaýmen kesti. Men birdeı etip kesken kespesine qarap otyrdym. Tabaqtaǵy kespeni qaınap turǵan sorpaǵa salyp jibereıin dep jatqanymda ákeı kelip, kespeni az-azdan sorpaǵa salyp, aralastyryp otyrdy. «Tutas salsań kespeń umashtalyp qalady» — dedi. Qazannyń qaqpaǵyn jaýyp, «kespe sorpanyń betine shyqqanda ábden piskeni bolady» — dep úıretti. Súıtip, ekeýmiz qudaıy kóje istep ishtik.

Bir kúni ákeıden: «Qazaq buryn nege tabynǵan, qandaı dinde bolǵan?» — dep suradym. Ákeı: «qazaq buryn put ıakı sýretke shoqynǵan joq. Qazaq atanǵany — Noǵaılydan bólingen soń ǵana musylman bolǵan. Buryn túrik, oıǵyr bolyp júrgendegi dini — eski túriktiń maýjýsı dinderi bolǵan. Al, otty qadirleýiniń joly eki túrli. Birinshi, farsydan shyqqan Zardýsht paıǵambarmyn dep, otpen qulshylyq etkizgen. Sol juqqan. Ekinshi, eski túrikter Qudaı jaratqan zattardyń eń qasıettisi bes nárse dep, solardy qasıettegen. Olar: ot, topyraq, sý, tas, ıakı temir, sonsoń ósimdik. Otpen alastaý, jup shyraq jaǵý, otpen ushyqtaý sıaqtylar. Aýrýǵa sý búrký, sýmen emdeý. Topyraqty shuqyrlap ot jaǵyp «moqal oshań» dep, arly-berli attaý. Jeti jol torabynan jeti ýys topyraq, jeti túrli shóp (ósimdik) alyp emdeý. Temir pyshaq qylyshpen emdeý — bári osynyń sarqynshaq qaldyǵy. Jáne sol bes nárseni 12 jyldyń atyna qasyp, 60 jyldyń uly múshel etkeni de sondyqtan edi.

Sol 30-jyly, naýryzda, túnde men jatyp qaldym. Ákeı uzaq otyryp, «Jan berip jaryq, jyly nurdan», — dep bastalatyn 30 jol óleńin jazdy...

Sonymen, kúnder ótip jatty. Eki-úsh kún aralatyp taýǵa shyǵyp kelemiz. Úıde ákeı jazý jazyp, kitap oqıdy. Áńgimelesemiz, keıde ertek aıtady. Meniń buryn jazǵan óleńderimdi, óleńge aýdarǵan ertegimdi aıttyrady.

Bir kúni men úıýli turǵan qaıyńdardan alyp, otyn kesip jattym. Ákeı qasyma kelip, túbirimen jatqan qaıyńdy kórip:

«Mynaý túbirden ojaý jasaýǵa bolady eken. Sen kesip alyp, qabyqta, ojaý jasaıyq» — dedi. Men túbirdi kesip, qabyqtap ákeldim. Ákeı: «Muny osy qalpymen keptirsek jarylyp ketedi. Buryn ershiler, er jasaıtyn túbirdi sıyrdyń japasyna bylǵap, kúnge tastap keptiretin, jarylmasyn dep. Al bizde sıyr joq. Sen attyń jas tezegin ákel, sony jaǵyp keptireıik», — dedi. Men shilápshinge salyp attyń tezegin ákeldim. Suıyq bolsa da attyń tezegimen sylap, túbirdi kebetin jerge qoıdyq.

Bir kúni túbirdi alyp, ákeı ojaý jasamaq boldy. Onyń ishin oıatyn yńǵyrýdy ózi soǵyp aldy. Shapashotpen shaýyp túbirdi jeńildep alyp, ishin yńǵyrýymen oıyp, túbirden ádemi qymyz ojaý jasady.

Ákeıdiń qol ónerge sheber ekenin buryn da biletinmin. Sonda da ákeıge: «Sheber ekensiz!» — dedim. Ákeı aıtty: «Jasymnan pyshaq soǵýǵa, aǵash jonýǵa, sýret salýǵa, oıý oıýǵa qumar boldym. Eger solardy úzbeı qýǵanda isker maman bolyp shyǵatyn edim. Biraq, olaı istemedim. Qol óneri adamnyń ózimen birge ketip ólmeıtin óner. Bireýge jalynbaı, kóz súzbeı, óz keregińdi óziń istep alasyń. Bireýdiń qajetin shyǵaryp, adal eńbegińmen kún kórýge de bolatyn taza eńbek — osy qol óner eken. Eń aıaǵy — kıimimdi piship, jyrtylǵan jerimdi ózim tigip, úzilgen túımemdi ózim qadap alam. Bireýdiń buzylǵan is mashınasyn, saǵatyn jóndep berip, alǵysyn alamyn. Kıimińdi kirletip, jyrtyp alsań, erinshek bolmaı, sheber bolsaq kirińdi óziń jýyp, jyrtylǵan kıimińdi óziń tigip, jamap alasyń»... — dedi.

Bir kúni saǵatymdy burap, toqtata almaı, ákeıge kórsettim. Ákeı burap kórdi de, «Arqany úzilgen eken, biraq qaı jerinen úzilgeni belgisiz, ashyp kórý kerek» — dep, stolǵa aq qaǵazdy jaıyp, sonyń ústine saǵattyń ishin ashyp, usaq vıntterin qoıdy. Kózge kıetin lýpa, vıntterdi buraıtyn shymshyp ustaıtyn kishkene qysqysh, demek, kerek saımandardyń bári bar. Saǵatty ábden ashyp boldy da, «Arqany otyrtqan shegelikten jyrylǵan eken, qaıta tesý kerek. Saǵatyńnyń arqany az qysqarady. Ol kemshilik keltirmes» — dedi. Súıtip, arqandy jińishke teskishpen tesip, qaıta ornyna ornatyp, saǵatymdy túzep berdi, men ákeı saǵatty istep jatqanyna qarap otyryp, ákeıdiń bilmeıtini az eken dep tańǵajaıyptanyp, Semeıdegi oqyǵan sheber saǵatshyǵa uqsattym. Elsiz jaılaý, ıesiz qorada, japan dúzde jalǵyz jatqan ákeıdiń qasynda úsh aıdaı jatqan kúnderimde aıtqan aqyl-ósıetteri maǵan úlken sabaq, jańa oı bergendeı, taǵylymdy mektepten oqyp shyqqandaı bolyp sezildi. Sol aıtqan aqyl-keńesiniń bárin uǵyp, bárin kóńilime toqymasam da, qaısy birin zerdeme saqtap, múmkinshiliginshe istep óttim.

Keıde ózim jatyp, ákeı ne jazyp, ne kitap oqyp otyrǵanda, ákeıge qaraı: osy tárbıany, osy taǵylymdy qaıdan alǵany, qalaı qaıraty jetkenine tańdanyp, bilgim kelip, shamama qaraı oı kezdiremin. Aqyry, oıymdy qorytyp ózi aıtqandaı: «Abaı bolmasa, mundaı bolyp shyǵýym múmkin emes edi» — degen sózine tireımin. Oǵan Qunanbaı atasynyń adaldyq jaıda bergen ósıetin berik ustanǵanyn qosamyn. Al, osylardy ustaýǵa qaıratynyn jetkenine qaıran qalamyn. Ákeıdi buryn anyq tanı almaǵanyma ókinemin. Munyma ishimnen ákeıden keshirim suraǵandaı bolamyn. Al, keıde:

Aýrýsyz janǵa aıla joq,
Aýrýly janǵa dári bar.
Aýrýsyz adam qaıda joq,
Aýrýdyń onda bári bar.
Aýrýsyz adam — mısyzdar,
Mısyzda naýqas bola ma?
Táni saý, mıy naýqastar,
Ondaıǵa dári qona ma?
Mılyda oısyz kún bolmas,
Aýyrmaı mıy tura ma?
Mıynan basqa em qonbas,
Emdeımin dep, surama! —

degen óleńi esime túsip, bul adam jeke óz basynyń, qamyn jemeı, adam balasynyń qamyn jegen, jaratylysynda ózgeshe jaralǵan adam bolyp kórinedi de, kózi jete almaǵandardyń japqan jala, ósegi ákeıge batpaıtynyn sezdim. Túbegeıli ákeıdiń barlyń syryn - oıyn qaptal jete bilmesem de, birqatar jaılaryn sezingendeı boldym. Endi, elden kelgendegi oıymdy ákeıge ashyp aıtqym keldi.

Ákeı týraly basyma mynadaı oılar oraldy. Bul adam halyq úshin, jalpy adam balasy úshin týǵan. Sondyqtan, el qamyn oılaǵan. Azamattyń boryshymdy elge istegen eńbegimmen aqtasam degen maqsatta bolǵan. Osyny kóksegen. Sony jasynan arman etken adam. Ómiriniń alǵashqy kezin — halyq arasynda, el arasynda, isine aralasa otyryp, ótkizgen. Halyqtyń ómir - turmysynan kóp tájirıbe alǵan. Kóp oqyp, kópti zerttegen adam. Aqyrǵy kezde, el basshylarynyń, bıleýshi adamdarynyń elge istegen isin, qylǵan qylyqtaryn kórip - tanysqan. Solardyń elge, jetim-jesir, nasharlarǵa istegen qıly qıanattaryn kúrt aýrýdaı juqpaly, eskiden, sonaý ata-babalarynan úzilmeı kele jatqan rý talasy, partıasynyń, mansapqorlyq, maqtan, baılyq jýandyqty, ózimshildik, kúndestikti, aldaý aılasyn túgel bilgen. Eski zaman jolyn, qandy qaqpanyn kórgen. Osy aýrý, juqpaly dertin qaldyrtyp, jaqsy basshy, oqyǵandaryna uqtyram, solardy aıtqanyma kóndirip, qıanatsyz jolǵa, bereke-birlikke, qazaqty — adal baýyrlyq, eńbekke, ónerge - bilimge tartsam degen oıda bolǵan adam. Qazaq balasy túgil, barlyq adam balasyn alalamaı, ultqa bólmeı, bir týǵandaı kórýdi kózdegen adam. Biraq, ol armanyna, maqsat – tilegine zamanynyń qara kúshi — basshy, bıleýshisi kónbegen. Ózin qaralaǵan. Ata - babamyzdyń jolyn buzatyn, dinnen bezdiretin azǵyrýshy, muny alastaý kerek dep, ósek taratqan. Solardyń arsyzdyǵynan, el talaǵan qasqyrlyq qylyǵynan qashqan. Kóz aldynda talap jep jatqan eliniń jemtigin, zarlaǵan jetim-jesirlerdiń kóz jastaryn kórmeıin, zaryn estimeıin, qaıǵysyn ońasha tartaıyn dep, qashqan. Endi ómirdi keleshekke arnaıyn, bilgenimdi, kórgenimdi, ósıetimdi jazyp qaldyraıyn degen oımen ketken adam...

Zamanynyń basshylarynan kóńili toryǵyp, taýy shaǵylady. Olardyń qylyqtarynan jırenedi. Syrlaryn ashyp, ashshy tilmen túıreıdi. Arsyzdardyń quryp - bitetiniń óziniń maqul sózin, jaramdy aqyl-ósıetin keıingi keleshek býyndardyń alatynyna aıqyn senim artady. Sol tilekte eńbek etetin adam bolyp kórinedi maǵan!

Sol qamyqtyrǵan, qajytqan, qaıǵyrtqan el basshylarynyń ákimderiniń qylyqtarynan toryqqan oıdan tebirene, tolǵana kele zarly muń, tereń syrly, haqıqat shyndyǵyn aǵytady, ishtegi muńyn, qaıǵysyn, armanyn jyr etedi. Osyndaı tolǵaýlaryn, tereń oı, taza aqyl, aq júreginen, el tilegine qabysa aıtylǵan sóz - óleńderin, aqyl-keńesterin oılap, ákeıdiń ishki maqsatyn, syr - sypatyn uqqandaı bolam. Bul júrisin túsingendeı bolam.

Biraq, osy qalypta, osy kúıde japan túzde, elsiz tamda ólip qalsa, eshkim bilmeı, denesi qandaı kúıde bolady degen oı basyma kelgende denem túrshigip ketedi. Osy oıdy oılap, bul tún shala uıyqtap shyqtym.

Ońynan esken jyly jel soǵyp, taýdyń kúngeı betiniń qaryn ketirip, oıdyń qalyń qary juqaryp, betiniń qaryn ashyp, jerdi qara qojalaq ete bastady. Jazǵyturymǵa ýaqyt jetti. Bir kúni erteńgi shaıdi iship otyrǵanda, men ákeıge: «Elge baryńyz! Endi úıde bolyńyz! Burynǵydaı emes, syrqattanyp qala beretin boldyńyz. El jaıy bolsa aýyrlap tur. Meni jaýapqa tartyp, tergeý astynda júrmin. Meniń tilegimdi berseńiz — aýylǵa baryp, endigi oı qorytyndaryńyzdy úıde otyryp jazyńyz!» — dep muńaıa tilek aıttym. Ákeı: «Jaraıdy, kóshelik, biraq qazir Taı ózeniniń muzy tústi me eken? Sony erteń shalyp keleıik», — dedi.

Men qatty qýanyp kettim. Erteńinde erte turyp, atqa minip, Taı ózenin sholýǵa bardyq muzy túsken eken, sýy erneýinen asyp jatqan kórinedi. Eki kúndeı butaýly qaıyńdardan eki súıretki jasap, meniń atymdy súıretkige úıretip aldyq. Qoradaǵy shópti jınastyryp, otyndardy yńǵaılap bir jerge úıip, qorany, dalany, esik aldyn tazaladyq. Keıbir basy artyń saımandardy jınastyryp, qoranyń bir buryshyna aparyp qoıdyq. Demek, elge kóshýge daıyndaldyq! Keler kúni súıretkige qos jabdyǵyn, tósek-oryn, ydys-aıaqty artyp, Aıdarly qoıtastyń baýryna baryp qondyq. Otynymyz qý arsha boldy. Bul jerde bir jumadaı otyrdyq.

Bir kúni elden Jumadil degen jigit keldi. Ákeı odan aýyldyń, eldiń, amandyǵyn, nege kelgendigin surady. Ol amandyqty aıtyp, maǵan jibergen sottyń shaqyrý qaǵazyn berdi. Sot maǵan 29 maıda kel degen eken. Jumadil bir kún qonyp, qaıtty. Men sotqa baratyn boldym. Ákeı aıtty: «Endi aýylǵa jaqyn keldik qoı, sen maǵan alań bolmaı, qaıta ber. Men myna óleńmen jazyp jatqan poemany bitireıin, az-aq jeri qaldy ǵoı!» — dedi.

Erteńinde atymdy ertteıin dep jatqanymda, ákeı aıtty. «Men seni Barlybaı ózeninen ótkizip jiberýim kerek. Tasyp jatqanda Barlybaı ózeniniń kez kelgen jeri ótkel bere bermeıdi. Jazǵy jaıdaq ótkelge qazir sý jaıylyp ketti. Sondyqtan, Barlybaıdyń basyndaǵy «Qara aǵash» aıyryǵynyń qylqa jerinen ótý kerek, ony sen bilmeısiń. Aýyl jaqyn ǵoı — baqyr asyp, tamaqtanyp alaıyń», — dedi. Súıtip, et asyp, shaı qaınatyp, tamaq iship júretin boldyń. Men ákeı alańsyz bolsyn maǵan dep, ózimniń sotqa tartylý jaıyndaǵy oıymdy aıttym.

«Qysta meni tergeýshi bir ret shaqyrǵan. Sonda isimmen tanysqam. Soǵan qaraǵanda, sot gepeý, meni aǵartady», — dedim. Ákeı kúlip: «Ony nelikten bilesiń?» — dedi. Men aıttym: «Maǵan salǵan — et, jún, tuqymdyq bıdaı aqshany tólemediń dep, aıyptaıdy. Al, shynyna kelgende, tizimdegi malyma, ony qaıda jibergenime jaýap berýim kerek. Jáne sol maǵan salynǵan salyq malymnyń baǵasyna qaraı salynýy kerek edi. Al, aýyl keńesiniń salyp otyrǵan salyǵyna barlyq malymnyń baǵasy jetpeıdi. Qalypsyz salynǵan. Jáne men malymnyń joǵyn bazarǵa, ne basqa bireýge satqam joq, úkimettiń aıtýy boıynsha kooperasıaǵa ótkizdim, olardyń qaǵazdary bar.

Qaısybir malymdy tamaqqa, kıimge jarattym. Sondyqtan, meniń sottalmaýym kerek», — dedim. Ákeı: «Balam, sholaq oıladyń, sholań oılaýdan saq bolý kerek. Menshe, saǵan bul joly kesiledi. Bul tolqynda turǵan ýaqyt. Ol tolqyn alyp ketedi. Bul ýaqytsha ǵana. Eń qajetti is — osy tolqynnyń ótýi. Sony qalaı ótkizý. Sodan buzylmaı, burylmaı adaldyq qalypta ótý. Bul ýaqytsha bolǵan aǵym, artqa basýdyń jańylys, qatelik sheginisi.Qaıta sheginiste de keri kúsh, keri aǵyn bolady. Osyǵan sen jáne sen sıaqtylar kez kelip otyr. Osy sheginistegi aýyrtpalyqty kóterip, jaı-japsaryn uǵynǵanda ǵana adam burynǵy betinen, alǵan adal jolynan taımaı óte alady. Adam bolashaqqa oı jibermeı, sezbeı — aıla-tásil, aramdyq, qıanatshyldyq, ar satý jolyna túsip, ne aqqa jala jaýyp jeksuryn bolady. Olaı bolýdan saqtan! Zamanyńnyń túzelip, gúldenetin, jetiletin kezin, adamdyq aryńnyń joıylmaıtyn jaǵyn oılap, kezegin kút! Mynany oıda saqtaý kerek: «Basyna aýyr qaıǵy túsken adam endi maǵan ómir joq dep, tirshilikten bezedi». Bul — qaıratsyzdyq, ómir zańyn kóre almaǵandyq, óz qasıetin joǵaltý. Ómir — dáýir ámándá ósýde, jetilýde bolady. Qoǵam da solaı. Basqa túsip turǵan aýyrtpalyqty kótermeı qaıǵyrý, qajý adamdy shatastyrady. Soǵan shatassa, adam aldaǵy kútip turǵan atar tańynan, alar úles - baqytynan qur qalady. Adam tájirıbeni ótken dáýirinen alady. Sol dáýirge kóz jiberip tekserse, salystyrsa aldaǵy ómiriniń sáýlesin aıqyn sezedi, balam!» — dep ákeı sózin toqtatty.

Tamaq ta daıyn boldy, tamaq jep, shaı iship, atqa mindik. Kún eńkeıip qalǵan kez. Barlybaı ózenine keldik, sýy laılanyp, kóbigi burqyrap, arnasynan asyp, ózen tas-talqan bolyp tasyp jatyr eken. Ózendi órleı otyryp, Qaraǵash aıyryǵynyń qylqa jerine keldik. Ákeı: «Men ótip kóreıin» — dep ar jaqqa ótti. Sý attyń omyraýynan asyp ketti. Qaıta beri ótip: «Seniń atyń Qońyr attan kóp alasa, sen etigińdi sheship, qanjyǵańa baılap, balaǵyńdy, toqymyńdy túrip alyp ót» — dedi. Attardy sýaryp, otqa qoıyp, ózen jaǵasynda otyrdyq.

Ákeı: «Eger saǵan kesik kesilip, ne abaqtyǵa jabylyp, ne basqa jaqqa jiberse, men seni kóre almaı, sen qaıta oralǵansha kórýim ekitalaı bolar» — degende, men: «Nege olaı deısiz?!» — dep jylap jiberdim. Ákeı meniń mańdaıymnan ıiskep: «Jasyqpysyń! Aqyldy azamat emespisiń, jylama! Men saǵan bir tapsyrma aıtaıyn, sony uq! Ámán oıyńda saqta! — dedi. — Birinshi,sen balalardyń ishinde yzaqor, sóz kótere almaıtyn ashýlanshaǵy boldyń. Onyń úlken sebebi sen jasyńda úlken shesheń Máýenniń qolynda óstiń. Máýen seniń aıtqanyńdy istedi. Eshkimge saǵan qarsy sóz aıtqyzbady. Seniń terisińdi de jón dep, saǵan kir jýytpady. Máýen bar jerde sen eshkimniń sózin tyńdamadyń, óz bilgenińdi isteı berdiń, tentek boldyń. Qazaq «Ashý aldar, aqyl dos, aqylyna aqyl qos» — deıdi. Ashý-yzadan paıda shyqpaıtynyn jaqsy bile-tura adamnyń tastaı almaıtyn sebebi, ol ádet bolyp boıǵa sińisip qalýynan. Ádet te bir týys. Biraq, qaıraty bar adam ondaı jaman ádetti tastaýyna bolady. Óz boıyn teksere bilgen adam, kemshiligin túzeýi ońaı. Meniń suraıtynym — boıyńdaǵy yzaqorlyq, ashýlanshaq ádetińdi tasta, balam!

Ekinshi, oıyńnan tastamaı, uǵyp, júregińde saqtaıtyn tapsyrmam, adam basyna mynadaı da ýaqyt kez kelýi múmkin: sen ómir súrý úshin bireýdi ótkelge salyp ótetin de ýaqyt kez keler. Demek, bir adamdy ózińniń aman — tiri qalýyńdy, ne azaptan qutylýyńdy ǵana oılap, sony ustap berip, sony jolyńa qurban etýden saqtan! Bulaı ómir súrgenshe, ólgen artyq. Ol adamshylyqtyń isi emes, aıýanshylyqtyń isi. Mundaı isti istegen adam — tek óz basynyń ǵana qasıetin joıyp qana qoımaıdy. Ony tárbıelegen ata-anasynyń, da qasıetin ketirip, olarǵa til tıgizedi. Jaman qylyq istegen adamǵa «Seni shoshqa tárbıelep pe?!» — demeı me? Sonda kimdi shoshqaǵa teńegeni bolady?

Eger sondaı qıynshylyq kelip, bireýdi ótkelge salyp ótetin kún týsa, oǵan jolama! Bireýdi qurban etip, tiri qalǵansha, aqpen, adal isińmen ól! Eger ótkelge kisi salyp ótseń — tiride ózim, ólsem arýaǵym yrza bolmaıdy! Muny saǵan aıtyp otyrǵanym — aldyńda osyndaı jaǵdaı kez kelýi múmkin degendikten, adam atyń joıylmasyn degendikten. Meniń aqtyq tilegim osy!

Al, balam, kún batýǵa taıady. Amandyqpen kóriselik!» — dedi. Men ákeıdi atyna mingizdim. Ákeı qasyna qaraı bet alyp júrip ketti. Men ózennen ótip, ákeıge kóp qarap turdym. Kún batyp bara jatty. Kún batar jaqtaǵy aspanda kólbeı jatqan bultqa batar kúnniń sáýlesi túsip, qyzyl jolaq shuǵylasyn taratty. Ákeıdiń qarasy jazyqta kórinip barady. Álden ýaqytta shyǵystan qara qoshqyl perdesin jaıǵan zulmat ta kórindi, aqyryndap aspan kólemin alyp, ákeıdi de kózden jasyrdy.

Bul meniń ákeıdi sońǵy ret kórip, áńgimelesýimniń aqyry boldy. Ákeıdiń sońǵy aıtqan aqyl-keńesin, tilegen tilegin isteımin, oryndaımyn dep, ózime - ózim sert berdim. Ákeıdiń qarasy kórinbeı ketken jaqqa qarap: «Áke, alańsyz bol! Aıtqanyńyzdy oryndaımyn!» — dep daýystaǵanda, kózimnen jas parlap ketti.

Men ákeıdiń sol: «Otanǵa, elge adal qyzmet iste, ózińdi adal eńbegińmen tanyta bil, adam balasyna qıanat isteme!» — degen ósıetin shamama qaraı istep, oryndadym desem, maqtanǵanym bolmas.

Qunanbaıdan beri qaraı kele jatqan ádet — qoldaryna molda, oqytýshylar ustap, balalaryn oqytý. Qunanbaı kúzektegi qonysyna tam saldyryp, sonda molda saqtap, óz balalaryn, mańaıdaǵy aýyldyń balalaryn oqytqan. Qashan el qystaýǵa qonǵansha, molda, balalar sol tamda jatqan. Alǵash ustaǵan moldasy Sarmolda degen. Odan soń, Ǵabıtqan degen moldany ustaǵan. Bular birneshe jyldap balalardy oqytqan. Sol kúzektegi tam búginge deıin — «Eski tam» atalyp ketken.

Abaı da qolyna molda, oryssha biletinderdi ustap, óz balalaryn jáne aýyl balalaryn oqytqan.

Qudaıberdi qolynda turyp, balalaryn, mańaıdaǵynyń balalaryn oqytqandar — Ótebaı, Teńizbaı, Álimbaı. Kártaıǵan kezderinde bulardyń úsheýin de kórdim.

Shákárim de qolyna oqytýshylar ustaǵan. Alǵashqy kezde eski oqý jolymen balalardy oqytqandar — Ótebaı, Álimbaılar bolǵan. Bular menen basqa Shákárimniń ul-qyzdaryn, aýyl balalaryn oqytqan. Odan keıin, medireseden oqyp shyqqan Qımadı degen oqytýshy ustaǵan. Qımadıden meniń Qabysh degen aǵaıym, men jáne kórshilerdiń balalary oqydy. Biz jańa oqý jolymen oqydyq. Onan soń, medireseniń shákirtteri — Omarqan, Musaǵalıdan oqydyq. Oryssha oqytqandar — Qashap jáne Antonına Grıgorevna. Shákárimniń kenje qyzyn nemerelerin oqytqan — Qabdyrahman. Shákárimniń qolyna oqytýshylar ustaǵany — balalarynyń ǵana hat tanýlaryna sebep bolmaı, aýyl-aımaqtyń balalarynyń da kózin ashýǵa mol áser-yqpaly tıgen.

Shákárim kúı, ánder shyǵarǵan dedik. Bir ánin qalaı shyǵarǵandaǵy jaıyn aıtqany esimde: «Semeıdegi bir mýzykant orysqa skrıpka alǵyzyp ber dep tapsyrǵan edim. Sol «skrıpka alǵyzdym», — dep habarlaǵan soń, jazǵyturym kelip, odan skrıpka tartýdy úırenip, burynǵy biletinimnen jaqsy tartatyn boldym. Bir aı Semeıde jatyp, Aqylbaı ekeýmiz bir qaıttyq. Semeıden erte shyǵyp, Shaǵyldyń belesine kelip otyrmyz.

Semeıden qońyraýdyń soǵylǵan, barabannyń aıǵaı-shýy, neshe túrli dybystar estilip turdy. Men Aqylbaıǵa aıttym: «Mynaý estilip turǵan dybystardan, mynaý kóktemniń ǵajap kórinisinen bir án meniń oıyma oralyp tur» — dep. Sodan skrıpkaǵa bir saryn saldym. Aqylbaıǵa: «Bir án shyǵaram», — dep aýlaq baryp otyrdym. Sol jerde «Jastyń» týraly óleńge án shyǵardym. Aqylbaı da bir án shyǵardy. Kóp otyryppyz, besin qulaı atqa mindik» — dedi.

Al, ózim Shákárimniń úsh ániniń qalaı shyǵarylǵanyn bilem. «Jıyrma úsh jasymda» dep bastalatyn óleńine, «Bul án burynǵy ánnen ózgerek», dep bastalatyn óleńine, «Qorqyt, Qoja Ǵafız túsime endi de» dep bastalatyn óleńine ánder shyǵarǵanyn kórdim.

Bizben ómiri birge bolyp, týǵandaı bop ketken Majyra degen ájemiz bolǵan Biz ol kisini — «Ájirá» deıtinbiz. Bizben birge qystaıtyn. Qysta Ájirániń, úıine, qudashasy keldi. Oǵan erip kelgen qyz-kelinshekter, aýyldaǵy, basqa da aýyldan kelgen qyz-kelinshekter, bozbalalar úıge lyq toldy. Olar oıyn oınap, án salyp dýmandatty. Ákeı tór úıinde otyrǵan. Ájirániń úıi men ákeı otyrǵan úıdiń ortalyǵynda zal ǵana bolatyn. Bir kirgenimde, ákeı jazýyn qoıyp, dombyra tartyp otyr eken. Maǵan aıtty: «Zaldyń, meniń, esigimdi ashyp qoı, óleńderińdi aıtyńdar, senderdiń salǵan ánderińnen áser alyp, men bir jańa án shyǵaraıyn dep otyrmyn» — dedi. Men baryp Qabysh aǵaıǵa aıttym. Qabysh bar esikterdi ashyp, otyrǵandarǵa óleń aıtqyzdy. Eski - jańa ánderdiń kóbi aıtyldy. Dombyramen kúıler tartyldy. Tań atqansha oıyn-dýman boldy. Erteńinde ákeı «Jıyrma úsh jasymda» dep bastalatyn óleńine sol túnde shyǵarǵan ánin bizge úıretti.

Jazǵytury otaýlar malmen baýyrǵa kóship ketkende ákeımen ekeýmiz sheshelerim, jas balalarmen qorada qalatynbyz. Ákeı ekeýmiz taýǵa shyǵatynbyz. Taýdyń basynda otyryp, ákeı óleń jazyp qaıtatyn.

Bir kúni «Úshtas» degen taýdyń jotasyna shyǵyp otyrdyq. Bul bıiktiń aınalasyndaǵy kórinis jazǵytury óte tamasha bolady. Kúz jartas, aǵyp jatqan ózen, toǵaı, toǵaıda saıraǵan bulbul, baıǵuz, úki, kókek, sarala qaz daýystary, taýlar jańǵyryǵy, baýly saıdyń jupar ıisteri, bári adamnyń oıyna - boıyna tátti sezim júgirtkendeı áser beretin kórinister. Ákeı jazý jazyp otyrdy. Men ózenge baryp, jýyndym. Álden ýaqytta qaıttyń. Jolda ákeı dybystap, bir saryndy áýez aıtyp kele jatty. Úıge keldik. Ákeı dombyra tartyp otyrdy. Shaı iship otyrǵanda ákeı aıtty: «Balam! Búgin oljaly qaıttyq. Men jaǵa án shyǵardym. Ol ándi jaratylystyń áninen, baǵanaǵy saıraǵan bulbul, shaqyrǵan kókek, tańdaıyn qaqqan úki, olarǵa qosylǵan taýlar jańǵyryǵy, kúrildep aqqan ózen daýystary, osylar qosylǵanda jaratylystyń áni bop shyqpaı ma?» — dep, «Bul án burynǵy ánnen ózgerek» degen óleńin jazyp, ánin de shyǵarǵanyn aıtyp, maǵan úıretti.

1929 jyldyń qarasha aıynda men halin bilip qaıtaıyn dep, jaılaýdaǵy jalǵyz jatqan ákeıge bardym. Eki kún qonǵan soń, ákeı ekeýmiz Baıqopshardaǵy Kárimiquldikine keldik. Baıqopsharda qala bop ornalasqan on shaqty úı bolatyn. Ákeı kelgen soń, burynǵy ádetterinshe, aýyldyń bar adamdary keldi. Ákeı áńgime aıtty, jazǵan óleńderin oqydy. Ákeı ekeýmiz tór úıge qatar jattyq. Túnde ákeı sham jaǵyp, jazý jazdy. Erte oıanyp, dombyraǵa bir saryn tartty. El turyp, shaı ishken soń, ákeı túnde jazǵan «Qorqyt, Qoja Ǵafız túsime endi de» degen óleńin oqyp, oǵan salǵan ánin aıtyp, bizge úıretti. Osylaı shyǵarylǵan úsh ániniń kýágeri boldym.

Erte kezdegi bir ánin shyǵarǵan jaıyn ákeı bylaı deıdi: «Abaı ekeýmiz áńgimelesip otyrǵanda, óleńniń qansha býynda jazylatynyn aıtystyń. Sonda, eń kóbi 11 býyn bolady eken, 8 — 4 býyndy da óleń jazylady eken. 10 býynǵa óleń jazylmaıdy eken. Men úıge kelip 10 býynǵa ólshep, óleń jazdym. Biraq óleńniń 1-shi joly men 3-shi joly, 2-shi jolymen 4-shi joly uıqasatyn bolsa da, oqyǵanda qara sóz bolyp ketti. Sodan, áýrelenip júrip, ánmen aıtylýǵa keltirdim» — degen bolatyn. Mysaly, «Ajalsyz ásker» degen óleńi bolatyn. Bul óleńi 1912 jyly «Qazaq aınasy» degen atpen basylyp shyqqan óleńder jınaǵyna engen. Osy jınaqta 10 býynmen jazylǵan basqa da óleńderi bar.

«AJALSYZ ÁSKER»
Patshalar sansyz shyǵyn qylady,
Daıyndap soǵys úshin áskerin.
Aıamaı, birin-biri qyrady.
El alar oqqa baılap jastaryn.
Turaqsyz shyr aınalǵan dúnıe,
Jutady báriniń de bastaryn.
El túgil, jerlerine kim ne,
Aıtpasań molasynyń tastaryn.
Shyn patsha men emes pe ýaıymsyz,
Áskerim — óleńim men sózderim,
Olardyń patshalyǵy baıymsyz.
Kóredi baıansyzyn kózderiń.
Oılańyz, bizdiń ásker óle me,
Qaǵazǵa bir basylyp qalǵan soń.
Bul myqty ásker emeı nemene,
Jaıylyp talaı oryn alǵan soń?..

Joǵaryda aıtqanymyzdaı, ákeıdiń kóp óleńderi ánimen shyǵarylǵan. Al, kúı jaıynda, «Boztorǵaı» degen kúıdi el jaılaýǵa shyǵyp, «Taz qyzyl» degen qonysta, tań atyp kele jatqan mezgilde, aspanda saıraǵan boz torǵaıdyń únin estip, sodan áser alyp, skrıpkaǵa tarttym deıtin.

1920 jyldar shamasynda Maks Kýshınskıı degen profesor, ulty nemis, bizdiń ókimetten ruhsat alyp, qazaq ishin aralaýǵa shyqqan. Negizgi mamandyǵy dárigerlik. Makstyń qasyna Moskvadan eki adam qosqan. Biri — oqyǵan qazaq azamaty, dárigerlik joǵarǵy mektepte oqyp júrgen Qoshke Kemeńgerov, biri — nemis tilin biletin orys azamaty. Bular aldymen Muhtardyń aýlyna kelgen. Muhtardy qastaryna ertip alady. Nemis ǵalymy Kýshınskıı: «Qazaqtyń kópti kórgen adamymen áńgimelessem» — deıdi. Muhtar oǵan Shákárim jaıyn túsindiredi.

Súıtip, osy top el jaılaýǵa shyǵyp, bizdiń aýyl «Tomarly bulaq» degen qonysta otyrǵanda, bizdiń aýylǵa keledi.

Bular aýylǵa kelgende, ákeı úıde joq bolatyn. Qabysh aǵaı men ekeýmiz aldarynan shyǵyp, qarsy alyp, úıge kirgizdik.

Muhtar: «Ákeı qaıda?» — dep surady. Qabysh: «Dúdirı kesheden qatty, syrqat bolyp, sonda ketti» — dedi (Dúdirı — Shákárimniń aǵasy Shákeniń úlken balasy). Qymyz, baýyrsaq ákelinip, sháı iship otyrysty. Muhtar ákeıdiń qaıda, nege ketkendigin nemis tilin biletin orys jigitine túsindirdi. Ol Makske nemisshe aıtty. Makstyń aıtqan sózin Muhtarǵa orys jigiti aıtyp túsindirgen soń, bárimiz aýyryp jatqan Dúdirıdiń aýlyna keldik. Alystan kelgen jolaýshylardy Muhtar ákeıge tanystyrdy. Ákeı men Maks qol ustasyp, amandasyp bolǵan soń, úıdegi otyrǵan áıelderdi shyǵaryp, Dúdirı jatqan úıge kirdik. Maks Dúdirıdi qarap, ýkol salyp, dári berdi. Dúdirıdiń naýqasyn: «Syrttan bolǵan jamandat eken. Endi eki-úsh kún ótip ketse, jamandat ishke túsip, ólýi múmkin» — depti. Sonyń sebebimen keshikpeı Dúdirı táýir bolyp ketti.

Sodan, bári bizdiń aýylǵa qaıtyp kelip, eki-úsh kúndeı, Kýshınskıı, Muhtar, Kemeńgerov úsheýi ákeımen áńgimelesti.

Qoshke Muhtarǵa: «Qazaqsha sen aıtyp ber, meniń moınym bosasyn. Erkin dem alyp, saırandaıyn, saǵynyp kelgen dalama!» — dep qaljyńdady.

Kýshınskıı aıtqanyn ákeıge Muhtar qazaqsha aıtyp, jetkizip otyrdy.

Kýshınskıı ákeıden — «Qazaqtyń eski mádenıetterin, qandaı ǵalymdarmen tanysqanyn, qaı ǵalymdardyń shyǵarmalaryn oqyǵanyn surap, fılosofıalyq oılar jaıynda kóp áńgimelesip, pikir alysty. Dál osy kezde Qurban aıty boldy. Kýshınskııdi bir jorǵa atqa mingizip, Muhtar, Qoshke, bárimiz aıtshyladyq. Báıge, kókpar, tartys, balýan sıaqty ult oıyndary boldy».

Kýshınskıı qatty qýanyp, oıyndardy, sýretke tartyp aldy. Bárimiz - jarystyń, bulaqqa, ózenge shomyldyq. Qonaqtar rahattanyp qalysty. Muhtarǵa kóp-kóp alǵystar jaýdyrdy. Qazaqtyń aıtta qyryq úıge kirip, dám aýyz tıetin dástúri bar dep, úı-úıge kirip, dám aýyz tıip, qymyz ishtik.

Qaıta kelip, Kýshınskıı ákeımen jáne áńgimege kiristi.

Shákeniń kenje balasy Kıbash skrıpkany jaqsy biletin, meniń Qabysh degen aǵaıym dombyraǵa júırik bolatyn. Ekeýi skrıpkaǵa, dombyraǵa qosyp, orystyń kúılerin tartyp, qurmet kórsetti. Kýshınskıı sheksiz yrza bolǵanyn bildirip, ákeıge kóp - kóp rahmet aıtty.

«Meni óte tańǵaldyrǵan nárse — sizdiń halqyńyzdyń tamaq jeýi, sonshalyq kóp jegen, ishken tamaqtaryn qalaı sińirýi. Túste, keshke biz jep júrgen bir tabaq etti bizdiń nemis halqynyń bir semásy bir aı jeıdi desem, onym qate bolmaıdy. Sizderdiń bir adamyńyzdyń jegen etin, ishken qymyzyn, basqa ishetin tamaqtaryn qospaǵanda, qalaı sińiredi, ultabary qalaı buzylmaı, boıyna taratady dep tań qaldym. Sony kelgennen oılap, mynadaı sebep bola ma dep qoryttym, — dedi Kýshınskıı.

— Birinshiden, osy júrgen aýalaryńyzda eshbir qospa joq, taza aýa, oǵan jerde ósetin, denege neshe túrli áser beretin shópterdi, ósimdikterdi alyńyz, bulardyń qaısy bireýlerinen jupar ıisi ańqyp turady, osyndaı hosh ıister ámán aýany tazartyp, densaýlyqqa úlken áserin tıgizedi. Taza qospasyz aýa tamaq sińirýge, keıbir aýrýdyń jazylýyna úlken sebebin tıgizedi.

Ekinshi, sizderdiń kópshiligińiz, tipti barlyǵyńyz at ústinde júredi ekensizder. Bul árkimge tabyla bermeıtin dene shynyqtyrý, tamaqty sińirýdiń bir jaqsy ádisi sıaqty. Bir aýylǵa baryp, tamaqqa toıyp alyp, ekinshi aýylǵa barǵansha, jegen tamaǵy taza aýa men at ústindegi qozǵalys - qımylymen boıǵa tez sińetin bolý kerek.

Úshinshi, sizdiń qoldan jasap alatyn tamaqtaryńyzdyń kópshiligi — qurt, irimshik, aıran, qymyz sıaqty taǵamdaryńyz — densaýlyqqa, tamaqty sińirýge, ultabardy buzbaýǵa adam denesine, tamyr - qanyna úlken áserin tıgizedi eken. Myna Muhtar men Qoshkeniń bir qazaq bir tabaq et, bir tegene qymyz ishedi, bir toqtynyń etin tutas jep qoıady degenderine endi nandym!» — dep kúldi Kýshınskıı.

Kýshınskıı keterde ákeıdiń qolyn qatty qysyp, «Men sizge jolyǵyp, áńgimeleskenime ózimdi baqyttymyn dep sanaımyn! Sizdi saharanyń oıshyl ǵalymy dep sanaımyn! Amandyq bolsa, elge barǵan soń, sahara tynysy týraly shyǵarma jazamyn degen oıym bar. Jol tartsa, taǵy kelermin. Men qazaqsha úıreneıin, siz nemisshe úırenińiz. Qaıta kelgende, tilmashsiz, aýyzba - aýyz sóılesetin bolaıyq!» — dep kúldi. «Barshalaryńyzǵa, halyqtaryńyzǵa shyn júrekten yrzamyn! Kóriskenshe saý, aman bolyńyz!» — dep Kýshınskıı júrip ketti. Osy nemis ǵalymy Maks óz eline barǵan soń «Step ı ee obıtatelı» degen atpen kitap jazǵan.

1925 jyldyń mólsherinde, Lenıngradtyń joǵarǵy mektebiniń fılologıa bólimin bitirgen Fılıstrov degen orys azamaty, qasynda joǵarǵy mekteptiń oqýshysy, jas qazaq jigiti bar, ekeýi jaılaýda «Qara bulaq» degen qonysta, bizdiń aýylǵa keldi.

Bul Fılıstrov qazaqtyń, ádet-ǵúryptaryn zertteýge shyqqan.

Bular bir jumadaı jatyp, ákeıdeı qazaqtyń túrli ǵuryptaryn - qyz uzatý, qudalyq jaıly, yrym - joralaryn, ár túrli ydys, er-toqym, úı múlkiniń bólshekteriniń attaryn, túrli yrymdardyń qalaı atalatynyn, olardyń nege, qandaı ǵurypqa baılanysty ekenin jáne basqa da qazaqtyń eski tarıhı ádebıetterin surap, kóp áńgimelesti.

Ákeıdiń qusyn ustap, jáne ózin jekeleı sýretke túsirdi. Sol Fılıstrov qaıtyp barǵan soń, qazaqtyń etnografıasy jaıynan kitap jazyp bastyryp, bir kitabyn ákeıge jiberdi.

Shákárimniń men biletin, basylǵan shyǵarmalary:

«Musylmandyq». Jas kezinde jazylyp, 1911 jyly Orynborda bastyrǵan.
«Túrik, Qyrǵyz, Qazaq hám handar shejiresi», 19 jasynan jınastyra júrip, 1911 jyly Orynborda bastyrǵan.
«Qazaq aınasy». 1-bólim (óleńder) 1878 ben 1904 jyldarda jazylǵan. 1912 jyly Semeıde bastyrǵan.
«Qalqaman — Mamyr» (poema). 1888 jyly jazylyp, 1912 jyly Semeıde bastyrǵan.
«Eńlik — Kebek» (poema) 1891 jyly jazylyp, 1912 jyly Semeıde bastyrǵan.
«Dýbrovskıı» (poema, Pýshkınnen). 1908 jyly jazylyp, 1924 jyly Semeıde basylǵan.
«Láıli — Májnún» (poema Fzýlıdan). 1907 jyly jazylǵan Muhtar Áýezov arab árpimen Tashkentte jýrnalǵa bastyrǵan. Ekinshi ret Sáken Seıfýllın latyn árpimen kitapsha etip, 1934 jyly Almatyda bastyrǵan.

Erte kezdegi gazetterde, jýrnaldarda basylǵan óleńderi, qara sózderi bar.
«Boran» (poema, Pýshkınnen) erterekte jazylǵan. 1936 jyly Almatyda jýrnalǵa basylǵan.
«Shyn baq aınasy». Áńgime. 1918 jyly «Abaı» jýrnalynyń 4 nómirinde basylǵan.
«Ultshyldyń týraly». Áńgime, 1918 jyly «Abaı» jýrnalynyń 3-nómirinde basylǵan.

«9 bet báıit» (arab, farsy, túrik tilderinde aralas jazylǵan). «Dýma» degen poemasy erterek, 1904 jyldar shamasynda jazylyp, Qazanǵa jiberilip, senzýradan ótpedi dep habarlanǵan.

«Shyny baq» (uzaq áńgime).
«Nartaılaq — Aısulý» (poema).
«Ádil — Marıa» (roman).
«Galıleı» (uzaq áńgime).
«Qazaq aınasy» (2-bólim, áńgime).
Óziniń, ánderimen jazylǵan pesasy.

Qyzylordaǵa jiberilgen 8-shyǵarmasy. Munda Aqan seri jaıly jáne, «Shyny baq» atty pesasy, taǵy basqa áńgime, óleńderi bar.

«Tom aǵaıdyń balagany» (Garrıet Bıcher Stoý-dan. Garrıet 1812 jyly týyp, 1866 jyly ólgen deıdi).
«Báısheshek baqshasy» (Bul shyǵarmasynda óleńderi, qara sózderi jáne basqa da áńgimeleri bar).
«Asarhıdon — Laelı» (Tolstoıdan).
«Úsh saýal» (Tolstoıdan).
«Krız patsha» (Tolstoıdan).
«Ujdan» (Kún shyǵystyń júz áńgimesinen).
«Qol shatyr buıryǵy» (Kún shyǵys júz áńgimesinen).
«Pan-jı-zan-han» (Kún shyǵys júz áńgimesinen).

Hafızdan aýdarǵan 288 jol óleńder. Bul on túrli óleńniń bireýi «Abaı» jýrnalyna basylǵan. Al birazy Tájik Akademıasynyń shyǵaratyn jýrnalyna bertinde basylǵan.

Mysal óleńderi.
Naqyl sózderi.
Jumbaqtary.
«Jaılaýdyń balasymen aıtysy» (22 jasynda jazylǵan).
«Shal men kempirdiń ǵashyqtyǵy» (poema).
«Ómirbaıany» (óleń).
«Úsh anyq» (fılosofıalyq áńgime).
«Jan men tirshilik týraly» (fılosofıalyq áńgime).
Men biletin 30-ǵa tarta ánderi bar.
Kóp usaq óleńderi.
Men shala biletin «Boztorǵaı» atty kúıi.
Eski sózder.

Shákárimniń bastalyp, bitpeı qalǵan jazbalary: «Abaı ómiri», «Qazaq luǵaty», «Quran aýdarmasy», «Adam balasynyń shyn baqytty ómir súrýi» jaıly áńgime.

Men bilmeıtin áńgime, óleń, án, kúıleri, erte kezde gazet - jýrnaldarǵa jazylǵan óleń, qara sózderi bar ekeni sózsiz. Ákem: «30 jas shamasynda bir aıdaı tilim baılanyp, sóıleı almaıtyn bolyp qaldym. Osy kezde 7 jastan bastap jazǵan óleńderimdi órtep jiberdim. Artynan Abaı urysty. Ózim de ókindim» — deıtin.

Ákeı ózi eki áńgimesin nashar deıtin. Biri — «Musylmandyq» deıtin shyǵarmasy: «Muny nadan, bilimnen habarym joq kezimde, basqa jurtta «Ǵıbadat ıslamıa» degen kitap bar, olar arab tilinde ne túrik tilinde jazylady, qazaq tilinde nege joq dep, solarǵa eliktep jazdym, ony mansuq ettim», — deıtin.

Ekinshi — «Túrik handar shejiresi» dep, óleńmen Túrik qaýymynda bolǵan handardy jazdym. Bul — jasymda shejire jazbaq bolyp, birneshe elderdiń shejirelerin oqyǵanymda, «Otechestvennaıa ıstorıa» dep patsha, handardy jazǵandardy kórip, eliktegenim, osy da bilimı kózqaraspen aıtylmaǵan», — deıtin.

Al, dastandary týraly: Jazǵan poemamda «Nartaılaq — Aısulý» poemasynyń poezıalyq jaǵy «Dýbrovskıı» poemasy men «Láıli — Májnún» poemasynan tómen. Onyń negizgi sebebi, óte asyǵys jazylýynan bolsa kerek. Biraq onyń ýaqıǵasy — eger pesaǵa aýdarylsa, qyzyqty bolar edi, - deıtin. Tolstoı týraly, bir májiliste, men ákeıden: «Siz Tolstoı týraly jaı áńgimeńizde de, Tolstoı týraly jazǵan óleńińizde de óte baǵalaısyz» — dedim. Sonda, ákeı aıtty: «Men Tolstoıdy buryn da baǵalaıtynmyn. Ásirese men Tolstoıdan úsh suraq suradym. Sol suraqtaryma Tolstoı maǵan óte qymbatty jaýap qaıyrdy. Sol jaýaptary meni tolǵandyryp, ǵıbrat alatyn sabaq bolyp, kóńilimde ornap qaldy.

1.Adamnyń aryna tıetin jaǵymsyz qylyqtardyń ózim biletin bárin tizip jazdym da, «Osylardyń ishinde jáne biz biletin, arǵa eń aýyr tıetin ne?» — dedim.

Tolstoı buǵan: «Osy jazǵandaryńnyń bári de adamshylyq arǵa tıetin nárseler. Menińshe, arǵa eń aýyr tıetin is bar. Ol — eger adam kópshilikke, ne jalpy qoǵamǵa zıan keletin haqıqat isti bilip, sony úsh nárseden qorǵanyp, sol haqıqatty aıtpaı qalsa, sol arǵa óte aýyr tıedi. Birinshi, sen óte baı bolyp, sol haqıqatty aıtsań, malyńa, zıany tıse, ekinshi, sen mansap ıesi bolyp, sol haqıqatty aıtsań, mánsabyńnan aırylatyn bolsań, úshinshi, sol haqıqatty aıtsań, basyń jazalanatyn bolsa. Mine osy úsh túrli zardaptardan qorǵanyp, kópke zıan keletin haqıqatty bile tura aıtpaı qalsań, arǵa eń aýyr tıetin osy» — dedi.

2.«İri shyǵarmalar jazýǵa bet aldym. Buǵan qandaı keńes beresiz?» — dep, kólemdi shyǵarma jazý jaıynda aqyl suradym.

Tolstoı buǵan: «Kóp adamdar qatysqan kólemdi shyǵarma bolsyn, ne usaq áńgime bolsyn, aldymen sol áńgimeniń ýaqıǵasyna, is-áreketine jazýshy ózi aralasqandaı jetik bolýǵa kerek. Sol ýaqıǵanyń izi, syry, qoǵamǵa baılanysty áreketine jazýshy ózi aralasqandaı jetik bolýǵa kerek. Sol ýaqıǵanyń jaıy jazýshyǵa aınadaı aıqyndalyp, sezilip turǵandaı bolýy kerek. Olaı bolmaǵan kúnde, áńgime dál, qyzyqty bolyp shyqpaıdy. «Kóleńkege qarap pishken ton boıǵa shýaq kelmeıdi» degen máteldi jazýshy oıdan shyǵarmaýǵa kerek. İshine aralaspaı, syrttaı oı - jotamen jazǵan shyǵarma shyndyqqa janaspaı, qyzyqty bolyp shyqpaıdy», — dedi.

3. «Jazýshy, onyń ishinde men, óz jazǵanymnyń durys terisin synaı almaımyn. Óz shyǵarmasynyń qatesin qandaı ádispen kórip, synap - túzeýge bolady?» — dedim.

Bul úshinshi suraǵyma Tolstoı: «Jazýshynyń artyq qasıeti — óz qatesin kórip, sony túzeı alýy. Bul árkimniń qolynan kele bermeıdi. «Bireýdiń qatesin bireý kóredi» — degen de bar. Bárinen, adam óz qatesin ózi kórip, ózi túzegeni artyq. Óz qatesin ózi túzeı alatyn qasıet adamnyń óz boıynda bar. Ol adamǵa bitken — aq júrek. Eger adam oz istegen isin, jazǵan sózin aq júregine synata bilse, aq júrektiń názik sezimin ashyp bere alady. Aqyl -tolǵaýynan ótken qorytyndyny júrek eleginen ótkizý kerek. Júrek ymbalyna berilip daǵdylanǵan adam óz minin de, basqanyn minin de kóre alady. Sondyqtan, ádil synshyń — aq júregiń», — dedi. Osyndaı aqyl-keńes bergen Tolstoıdy men ustazym dep baǵalap, ardaqtaımyn!» — dedi ákeı.

1931 jyly, Semeı túrmesinde, ákeıdiń ólimin estigende jazdym.

QART ÓLİMİ
Taı men Shaqpaq arasy,
Kerege tas salasy.
Jer kúńirenip silkindi,
Saryarqanyń dalasy.
Jota, tóbe, bıikter,
Tartyp qaıǵy — kúıikter.
Mańyrap, shýlap jylady,
Arqar, maral, kıikter.
Arsha, buta, qaıyńdar,
Neni sezip, paıymdar?
Bar tabıǵat muńaıdy,
Túsip aýyr ýaıymdar.
Kúnniń nury ajyrap,
Kirpikten oty shashyrap,
Kúńgirt sáýle kóńilsiz,
Kúńirendi atyrap.
Gúl, báısheshek, japyraq,
Sarǵaıdy, soldy kók quraq,
Ólikteı beıne kómilgen,
Qaldy basyp topyraq.
Ólim kúıin tartty jel,
Óksidi ózen, orman, kól,
Týlaǵan tolqyn bulqynyp,
Aqty aryndap qandy sel.
Jas quıylyp aǵylyp,
Bult qaıǵyrdy qamyǵyp.
Aı tutylǵan aspanda,
Azaly perde jamylyp.
Sholpan juldyz batqanda,
Kún shyǵyp kele jatqanda,
Qanǵa batyp jyǵyldy,
Keýdesinen atqanda.
Keýdeni oń jaralap,
İshin ketti aralap,
Júzge tildi júregin,
Tilim-tilim paralap.
Júrek zorǵa jybyrlap,
Qozǵaldy erin qybyrlap,
Nurly kózin tónkerip,
Birdeme aıtty sybyrlap.
Dedi: «Biriń beri kel,
Men jaý emes, edim el!
Osy araǵa kómip ket,
Molam bolsyn myna bel!
Jasyr aǵań denesin,
It pen qustar jemesin!
Keıingiler izdese,
Molasy joq demesin!
Jetti ajal, bitti hal,
Syrt kıimin sheship al!
Oramalmen basty orap,
İsh kıimmen kórge sal!
Kem de meni elge qaıt,
Barlyq janǵa sálem aıt!
Oqqa ushyp óldi de,
Jaılaýynda jalǵyz qart!
Bular nege jylady?
Neni ýaıym qylady?
Tereń oıly aqynnyń
Qalamy qoldan qulady.
Bitti ómir, boldy súr.
Týys, ólim bular jyr.
Keıingige keletin
Meniń jaıym bolar syr!»
Osy sózin elge aıtty,
Ar ıesi erge aıtty.
Tabıǵattyń jarshysy
Soǵyp ótken jelge aıtty.
Háli bitip álsirep,
Shyntaǵymen jer tirep.
Jarasynan qan shapshyp
Denesi jatty titirep.
Jatyr qanǵa boıalyp,
Kelmesteı tirlik oralyp.
Túskendeı týlap qaqpanǵa,
Ólimge ómir oranyp.
Álsirep, jerden tura almaı,
Jan deneni qıa almaı.
Taza aqyl, júırik oı,
Ketkendeı moıyn bura almaı.
Tóńkerip kózqarasyn,
Qolymen basyp jarasyn.
Shyǵarda janmen qoshtasty,
Degendeı qaıda barasyń?!
Salqyndap júrek, sýyp tán,
Toqtady aqqan qyzyl qan.
Ýá! — dedi de, kóz jumdy,
Dem taýsyldy, shyqty jan.
Arsyzdyń ary joǵynan,
Qaıyrymsyz, qandy qolynan,
Qazasy jetti káriniń,
Adamnyń atqan oǵynan.
Muny beker demeńder,
Sender ýaıym jemeńder.
Súıtip ótti jalǵannan,
Tereń oıly kemeńger.
Beredi dáýir kezegin,
Ólmeıdi aqyn, sezemin.
Tek, oılasam sol halin,
Órtener júrek - ózegim!

...1961 jyly, 26 ıýlde Baqanasqa bardym. 27 ıýlde ákem súıegin tastaǵan qudyqty jalǵyz qazyp, ol kúni metrden az-aq artyq qaza aldym. Janyma adam almaı, jalǵyz qazǵan sebebim: bireý bolsa, ol asyǵyp, súıektiń bir jerin syndyryp alar degen oı keldi.

28 ıýlde jáne qazyp, barlyq súıegin túgel aldym. Tek, oq búldirgen eki súıegi boldy. Biri — oń jaqtaǵy toqpaq jiliktiń basyn úzgen. Ekinshi atqan oq tós súıektiń ortasynan ótip, oń jaq omyrtqanyń qanatyn syndyrǵan. Keıbir súıekterin ólshep aldym.

Bas sheńberi — 53 santımetr.
Mańdaıy qaraqusqa deıin — 31 santımetr.
Qulaq - sheke arasy — 30 santımetr.
Ortan jilik — 43 santımetr.
Jilinshik — 46 santımetr.
Jambas — 26 santımetr.
Bastyń bıiktigi — 19 santımetr.

Árıne, osy ólsheýler dáp dál dep aıtý qıyn. Men alǵan ólsheýmen ólshesem de durys bolmaýy múmkin. Ákeı óte uzyn adam bolatyn.

Súıegin aýdanǵa alyp keldik. 7 avgýsta qabiri qazyldy. 8 avgýsta Abaı zıratynyń qasyna jerlendi. Júzden artyń adam qatysty. Jetisi de berildi. El jabdyǵyna 6 qoı, 240 som shyǵardy. «Abaı» sovhozy men aýdan basyndaǵylar túgel jınaldy, basqa sovhozdardan da kelgender boldy. Aýdan basshylary mashına jáne basqa qajet nárselerdi bergizdi. Jańa ólikten de artyń boldy deýge bolatyndaı. Súıek kelgende jylamaǵan jan bolmady. Kózderiniń jasymen birge qýanyshtary da baıqaldy. Janazasyna qart atalar, analar túgel kirdi. Semeıde duǵa ótkiz dep 2 qoı, 70 som berdi.

1961 jyly, 28 ıýlde ákeı súıegin kómilgen qur qudyqtan, plashyma orap qoıyp, osy óleńdi jazdym.

FANTAZIA
Japanda, jaılaý shetinde,
Salynǵan shaǵyn qora - tam,
Shaqpaqtyń kúngeı betinde,
Otyr sonda bir adam.
Elsiz qora, jaılaýda,
Jalǵyz jatqan kári shal.
Tutqyndaı bolyp baılaýda,
Otyr ma kútip ol ajal?
Ol alysty oılaıdy,
Ólmesteı belgi, júzinde ar.
Tereńge oıy boılaıdy,
Júrekte jalyn, ómir bar.
Qyraý basqan shashy bar,
Kúmisteı jyltyr aq saqal.
Jetpisten asqan jasy bar,
Ne istep jatyr osy shal?
Aınala kitap jıylǵan,
Ortasynda jalǵyz shal.
Aryna berik sıynǵan
Bul ne ǵajap, bul ne hal?
Maldas quryp júgingen,
Otyrǵandaı tilekpen,
Kitaptarǵa úńilgen,
Berilip jyly júrekpen.
Qyransha qarap dalaǵa,
Sharyqtap oıy kezgendeı.
Aldyńǵy jaqqa qadala,
Jaryǵyn nurdyń sezgendeı.
Ǵajap ómir, ǵajap tús,
Alystan boljap kórgendeı.
Baqytty eńbek, baqytty is,
Solardy jyrlap bergendeı.
Qýanysh sezim júregin,
Ornyǵyp, orap basqandaı.
Kóksegen arman, tilegin,
Aqtaryp, aıqyn ashqandaı.
Kórikti oıy shyǵar tez,
Kóńilinde qalmaı qorǵalap,
Qýaty kúshti nurly sóz,
Tilinen tur sorǵalap.
Kernegen qıal boıynda,
Tarazyǵa tartylyp.
Qorytqan ken oıynda,
Taýsylmaı jatyr sarqylyp.
Taratyp qordy jınalǵan,
Armansyz bolyp ólsem dep.
Osyǵan jany qınalǵan,
Artqyǵa túgel bersem dep.
Qaıratty, qamqor káriniń,
Sónbeıtin nurly kúni bar.
Arqalaǵan arynyń
Sıaqty aýyr júgi bar.
Armany, oıy — ashyń syr,
Eli úshin eńirep, egilgen.
Jalyndy ottaı jandy jyr
Qalamynan tógilgen.
Ańdyǵan bireý sońynan,
Júregine atypty oq
Qalamy tústi, qolynan
Doǵaryldy, jyr da joq.
Baıaǵyda osyndaı,
Bolypty deıdi aýyr hal.
Japanda, janǵa qosylmaı,
Ólipti solaı kári shal!
Men bardym sol qoraǵa,
Bar ma dep, izi, belgisi.
Kim qumar emes muraǵa,
Árkimniń keler bilgisi.
Jan joq on da men barsam,
İzdedim kóp sandalyp.
Tyńdap, baıqap barlasam,
Jel ǵana tur án salyp.
Kórinbeıdi kózge jan,
Sóılesedi kóp adam.
Estilip tur salǵan án,
Taqap edim bir qadam.
Bildim anyq ózderin
Baryp kór, eger senbeseń!
Esittim jáne sózderin,
Aıtaıyn olar kim deseń.
Lermontov, Pýshkın án sap tur,
Orystyń oıshyl aqyny.
Kári shal ólgen sonda júr,
Olardy etken jaqyny.
Ferdaýsı, Hafız, Naýaı,
Shaıh Saǵadı, Abaı da. Fzýlı,
Tolstoı, Jalalı,
Tabarsyń bárin, abaıla!
Qaıyrymsyz júrek, qandy qol,
Jara sapty tánine.
Óltirdim dep, ketipti ol,
Kelmepti zıan janyna.
Kómilgen qarttyń súıegin,
Dostary taýyp alypty.
Jarasyn jamap, júregin,
Ornyna qaıta salypty.
Qaıtadan qart tirilip,
Ólmeıtin bop ketipti.
Jyryn jazyp bitirip,
Muratyna jetipti.
Án sap júr eken kári de,
Shalqytyp, shyrqap dalada.
Estipti eldiń bári de,
Erkegi, áıel, bala da!

1961 jyly, 28 shildede ákeı súıegin alǵan kúni ákeı súıegi jatqan qudyq týraly jazdym.

QUDYQ
Kóriner alys kózge eles,
Jaılaýda tereń qudyq bar.
Kólemi onsha ken, emes,
Baıqaǵam, buryn edi tar.
Sýy bitken, quryp ta,
Uqsaǵan kórge túri bar.
Bolmaǵan bul is ǵurypta,
Bir ǵajaıyp syry bar.
Kemipti bireý qudyqty,
Topyraǵymen qaıtadan.
Belgisiz, ne tyǵypty,
Ańǵaryp, kim baıqaǵan?
Qudyqtyń orny joıylmaı,
Jatyr deıdi belgisi.
Kózinen jasy quıylmaı,
Ótpeıdi deıdi bir kisi.
Barady eken atalar,
Taıaqpen zorǵa jorǵalap.
Otyrar arý analar,
Kózinen jasy sorǵalap.
Turady eken jigitter,
Qaıysyp qabyrǵa sógilip.
Qaınaıdy ishte kek - jiger,
Ýytty jasy tógilip.
Barady eken balalar,
Mańyna sonyń jaǵalap.
Aıtqanyn uǵyp analar,
Qudyqty qorshaı qamalap.
Qadala qarar sulýlar,
Qara kezi móldirep.
Balqytyp boıyn jylýlar,
Aıanysh júrek eljirep.
Qyz, kelinshek, bozbala,
Barady eken basshy alyp,
Qudyqqa kózder qadala,
Qaıtady eken tań qalyp.
Kóripti ánshi barǵanyn,
Eritken boıdy ánimen.
Jurt estipti án salǵanyn,
Keltirip ásem sánimen.
Kúıshi baryp, qaıtypty,
Basyna túnep túnimen.
Qudyqtyń syryn aıtypty,
Dombyranyń únimen.
Turǵan eken ǵalymdar,
Tereńge tóngen quzdaı bop.
San syrly tereń aǵymdar,
Basqandaı oıyn muzdaı bop.
Kórgender kep aqynnan,
Jyrlady deıdi egilip.
Jyr týyp jiger - jalynnan,
Tilinen turǵan tógilip.
Otyz bir jyl ótken soń,
Oıladym sony qazsam dep.
Jurt baryp, tegis ketken soń,
Bir oljany tapsam dep.
İshte syrym, kóńil toq
Soǵady jıi tek júrek.
Eki kún qazdym, túk te joq,
Alǵanym qur qý súıek.
Berile súıgen halaıyq
Saqtalǵan talaı júrekte.
Tań qalarlyq ǵajaıyp,
Ne syr bar, mynaý súıekte?!!
Arsyz adam qolynan,
İstelgen sumdyq bir qylyq
Baqanastyń boıynan,
Kóresiń, jatyr qur qudyq!

QABYSHTYŃ ÁKESİNE AITQANY
Ol kúnde:
Hajy, ǵalym, muhtasyr,
Týys qadyr syı bolǵan.
Bolys, aqyn, pısatel,
Oblystyń bı bolǵan.
Aqyl tappaı qalmaǵan,
Saýyǵy joq salmaǵan.
Bilim, talap júldesi,
Mansaby joq almaǵan.
Maqsaty zor jas bolǵan,
Haq jolyna bas bolǵan.
Jazǵan, aıtqan, bastyrǵan,
Kóp nadanǵa qas bolǵan!
Bul kúnde:
Aq qar, kók muz Arqanyń,
Yqtaı qonǵan tasynda.
Qyraý basqan, byqsyǵan,
Qara qosy basynda.
Bosaǵada qyrany —
Qondyrýly turady.
Tańdap súıgen quraly —
Jaralysy asyl da.
Qaırat, nurdan aırylǵan,
Maqsat, talap maırylǵan.
Qaraly shal qaıǵyrǵan,
Men otyrmyn qasynda.
Jym-jyrt japan kórgisiz,
Oı kezedi kelgisiz.
Kirip-shyǵyp tyqyrlap,
Syndyrǵany sytyrlap.
Tynymy kem typyrlap,
Baqyrshy júr osynda.
Qymbat, qyzyq muńym dep,
Baqyt, rahat kúnim dep.
Janǵa saıa, tynym dep,
Búgin jetpis jasynda.
Jantaıamyn, belgisiz
Aıyǵym da, masym da.
Selk etemin sarnaǵam,
Muńly úninen zarlaǵan.
«Ia, rabbı!» arnaǵan,
Kelesige muńy bar.
Tańmyn qıal zoryna,
Qýsyrýly qolyna.
Kelgen barmaq jolyna
Oı kezdirgen túri bar.
Yrzalyq qamǵa ısharat,
Surǵylt perde júz qabat.
Bul ómirde bizge jat,
Syrt aınalǵan syry bar.
Aınymasqa aınalǵan,
Daıyndalǵan, saılanǵan.
Jabdyq - jaryq jaılanǵan,
Aman-esen jetkendeı.
Qaıta aınalyp kórmeske,
Aqyl, kómek bermeske.
Hat, habary kelmeske,
Jat saparǵa ketkendeı.
Qajetiń ne? Dáriń ne?
Kónbegenge káriń ne?
Ózindik bar bárinde.
Bir kún kúniń ótkendeı!

ÁKESİ ÓLGENDE 1931 JYLY GÚLLÁRDİŃ AITQAN JOQTAÝY

Saryarqanyń jonynda,
Haqıqat - ardyń, sońynda,
Otyrǵan ákem tamynda,
Serigi — qalam qolynda.
Oıatyp alys - mańaıyn,
Uqtyrdy, jazdy talaıyn.
Tóleýsiz bergen syıy kóp,
Alsańdar tilin aǵaıyn!...
(birneshe joldar óshken)
Jasynan ustap adaldyq,
Etpegen zorlyq, jamandyq.
Momyndar kelip dos bolǵan,
Boıynda toly adamdyq.
Jeti jasta jetim qap,
Qoltyǵyna Abaı ap,
Úıretken aqyl, ósıet,
Ashyp kózin, jolǵa sap.
Talabyna aqyl saı,
Talpyndy izdep, jatpaı jaı,
Aq júrek, sergek, sezimdi,
Qaıratty, oıǵa boldy baı.
Oıandy erte uıadan,
Shyqty qıyn jyradan.
Qanatyn jaıyp talpyndy,
Alysqa tilep qıadan.
Jetilip, minsiz túledi,
Aldynda boldy tilegi.
Ómirińde ólgenshe,
Eli úshin baqyt tiledi.
Kún shalǵan jerdi sharlady,
Keregin tapty, barlady.
Aıanbaı tapqan eńbegin,
Barshaǵa birdeı arnady.
Jazdy, aıtty aqyldy,
Jaqtady ádil, maquldy.
Alalamaı adamdy,
Teń kórdi alys - jaqyndy.
Aǵasynan aıryldy,
Abaıdy joqtap, qaıǵyrdy.
Almadyń onyń tilin dep,
Eline keıip, zar qyldy.
Ózin de kúndep qaralap,
Ósek aıtyp jalalap.
Abaıdy urǵan arsyzdar —
Ákemdi ketti jaralap.
Elsizge qashty ańdaı bop,
Adasqan toptan qazdaı bop,
Japanǵa baryp jatty ákem,
Panasyz beıne jandaı bop...
(birneshe joldar óshken)
Oıynda bar ma almaq dem,
Tappaq pa álde jaraǵa em?!
Saǵynyp úıde qaldym men,
Syryńdy aıtshy ákekem?!
Siz kettińiz, qaldyq biz,
Jattyńyz baryp, habarsyz.
«Sarqynshyq kenjem Gúllárim,
Bir kórer me edim», deıtinsiz ...
(birazy óshken)
Ázir joq elge qaıtaryń,
Mynaý boldy baıqaryn —
Artyńa mura qaldyryp,
Kóp eken áli aıtaryń!
Jazý eken ermegiń,
Kóp eken oıda termegiń.
Artyńnan keler órenge,
Bar eken borysh - bermegiń.
Nadandardan toryǵyp,
Alysyp, sharshap, zoryǵyp,
Jalyqpaı sony qazypsyń,
Taýsylmas kenge jolyǵyp.
Sarǵaıyp oıdan azypsyń,
Qazaqtyń minin qazypsyń.
Ar júgin aýyr arqalap,
Keleshek úshin jazypsyń!
Taza oıǵa tereń tónipsiń,
Jalyndy jyrlar tógipsiń.
Ólmeıtin sózder ómirde,
Qajymaı, talmaı teripsiń.
Boıdaǵy asyl nárińdi,
Beripsiń túgel - bárińdi.
Zalym, sopy, qýlarǵa,
Tógipsiń, ákem, zárińdi.
Ar jolyn adal maqtapsyń,
Adamdyq borysh aqtapsyń.
Álemde oıshyl sózderin
Aýdaryp, umytpaı jattapsyń!
Ashýǵa minip qashpapsyń,
Adalǵa jurtty bastapsyń.
Jýannyń zorlyq jolyna,
Túspepsiń, aıaq baspapsyń.
Meıirim, uıat, boıyńda ar,
Sabyrly, jiger kúshiń bar.
Arqalaǵan el júgin —
Qaıyspas ákem qara nar!
Qajymadyń, talmadyq,
İzdenip qaıda barmadyń.
Túgeldeı sharlap álemdi,
Ne qajetti almadyń.
Jolyqtyq oıdyń kenine,
Qorytyp berdiń elińe.
Qaldyrǵan murańdy artyńa,
Teńeımin shalqar kóline....
(birneshe better joq)
Qorańa jalǵyz barypsyń,
Ań aýlap, taýdy qaǵypsyń,
Oqqa ushyp adam qolynan,
Japanda, ákem qalypsyń.
Sarǵaıa kúttim, keler dep,
Nasıhat aıtyp berer dep.
Qoshtasyp, keshý alysyp,
Oılaýshy em úıde óler dep!
Aıryldym ákem, tiregim,
Dalada qaldy-aý súıegiń?
Baqytsyz, sorly boldym ǵoı,
Dál kelmeı etken tilegim!
Qolymnan, ákem, kómbedim,
Kózimshe nege ólmediń?!
Estimeı aqtyq sózińdi,
Ólerde júziń kórmedim.
Kóp eken qaıǵy, kórmegim,
Osy ma tilek bergeniń?!
Panasyz, zarlap qalǵansha,
Jaqsy eken buryn ólgenim...
(dápterdiń kóp beti joq)
Arymdy joıyp, bere almaı.
Qorlyqqa salǵan kóne almaı,
Ý ishtim ákem ólgeli,
Biraq ta, qaldym óle almaı.
Janymdy aıap qalmadym,
Jalǵaıǵa kóz salmadym.
Qabyshty qımaı, ómirde
Sol edi tiri qalǵanym.
Ósıetin, sińgen súıekten,
Taza kóńil - tilekten.
Ketpeısiń ákem ómirde,
Qaıǵyly, muńly júrekten!
Qaraly ómir súrermin.
Nesine oınap-kúlermin?!
Ózimdi-ózim jubatyp,
Ánińdi aıtyp júrermin!
Toqtamas jasym kózimnen,
Alamyn úlgi ózińnen.
Ońasha jerde tirideı,
Sóılesem ákem ózińmen.
Kórýshi ediń janyńdaı,
Júregińniń qanyndaı
Erkeletken ákekem,
Júrermin qalaı saǵynbaı?!
Júrekten shyǵar zar ma eken,
Qaıǵyly mendeı bar ma eken?
Álemge aıqyn ákemdi,
Joqtasam, elim, ar ma eken?!
Qamyqtym janym qıylmaı,
Basyńa elin, jıylmaı.
Armanda qaldy ákekem,
Topyraq qoldan buıyrmaı...
(tórt aýyz óleń, oqylmaıdy)
Qabirge jaılap salynbaı,
Betin, jóndep jabylmaı,
Súıegiń qaldy qýdyq ta,
Áli de jatyr alynbaı.
Oıymnan ketpes armanym,
Jerlenbeı qoldan qalǵanyń!
Kesh, áke, álsiz, názikpin,
Sondyqtan almaı qalǵamyn!...
(birneshe better joq)
Aıryldym baýyr, anadan,
Týysqan, qımas aǵadan.
Jalǵyz qaldym sandalyp,
Aırylyp súıeý, panadan?!
Torǵa tústim tutylyp,
Álim joq keter qutylyp.
Basymnan keshken kóp — qaıǵy,
Ketpeıdi oıdan mutylyp
On jeti tolar jasymda,
Aıyqpaı kózden jasym da.
Dos túgil, dushpan kórmesin,
Qazany tartqan basymda.
Sókpeńiz, meni jylaǵan,
Bar tiregi qulaǵan,
Bar eken taǵdyr aıaýsyz,
Saqtaǵan maǵan sybaǵań.
Keregi joq rahattyń,
Jas ómirimdi talanttyń.
Tirligimde tileımin —
Aldynda ketkiz Ahattyń.
Taǵdyr-aý, jazdym ne saǵan,
Kórsetpediń ne maǵan?!
Baqytty ómir Ahatqa.
Tileımin, endi ber soǵan!

ÁKEIDİŃ KİTAPHANASY JAIYNDA

Sol kezde men ákeıdiń kitaphanasyndaı mol kitaptary bar kitaphana kórmedim. Bul mol kitaptardy abdyra, jáshikterge saldyryp, el qystaýdan kóshkende bir bólmege qalatyn qoıǵyzatyn. Oǵan eshkim tımeıtin. Jylda bir ret tazarttyryp otyratyn. 1918 jyly men osy kitaptardy tazalastym. Otaý úıler malmen kóktemde baýyrǵa kóship ketetin. Ákeı, úı-ishimen bizder el syrtqa shyqqansha qystaýda bolatynbyz.

Bir kúni ákeı kitaptaryn tazalattyryp, maǵan tizimge aldyrtty. Ákeı aıtyp otyrdy, men kitaptardyń avtorlaryn, shyǵarmalaryn jazyp otyrdym. Úsh kúnde tizimdi jazyp zorǵa bitirdik. Kitaptardyń moldyǵy sondaı, avtorlardyń bar tomdarynyń attaryn jekelep jazyp shyǵýǵa múmkindik bolmady. Mysaly, «Myń bir túnniń» barlyq tomdary bolatyn. Olardy biz «Myń bir tún» bar dep qana jazdyq. Sonda meniń baıqaǵanym, esimde qalǵandary, dinı kitaptardan: Quran, İnjil, Taýrat, Zabr, Muhtasar, Naqý, Bıdal sıaqty kitaptar. Solardyń aýdarmalary, ár tildegi tápsirler. Býdda, Zaradusht dinderi jaıynda jazylǵan kitaptar.

Tarıhqa kelsek: Tabarıdiń «Tarıhı ǵumumy», «Tarıh Ǵusmanı», «Tarıh intıshar ıslam», Nájim Ǵasymbektiń «Túrik tarıhy», Ábilǵazy Bahadúrdiń shejiresi, Radlovtyń Oıǵur týraly shejiresi, Arıstovtyń túrik násili týraly jazǵan shejiresi. Túriktiń eń eski zamandaǵy kitaptary — Qutaǵdý bilik, Kýshý-Qaıdam, qytaı tarıhshysy — Iýan-shaý-mı-shıdiń shyǵarmasy. Arab, farsy, rým, grek, evropa tarıhshylarynyń shyǵarmalary sıaqty kitaptar.

Fılosofıa jaıly: arǵy zamandaǵy arab oıshyly Abýsýfıannyń, «Hýrrıat» týraly kitaby. Arıstotel, Platon, Sokrat, Ábýnasyr Ibn-Sına, Ulyqbek, Shopengaýer, Kant, Lýı Paster sıaqty fılosoftardyń kitaptary. Ádebı kitaptar týraly: Gomerdiń poemalary, Bıcher Stoýdyń shyǵarma kitaby («Tom ataıdyń balagany»), Baıron, Shedrın, Krylov, Gogol, Nekrasov, Pýshkın, Lermontov, Tolstoı, Ferdaýsı, Naýaı, Sagdı, Nızamı, Fızýlı sıaqty basqa elderdiń de aqyn, jazýshylarynyń kitaptary.

Ár eldiń ertedegi epostyq kitaptary, maqal, mátel, mánili sózderi jazylǵan kitaptar.

Bilimı fánderden: algebra, geometrıa, fızıka, hımıa, astronomıa, geografıa, anatomıa, psıhologıa kitaptary.

Arab, túrik tilderindegi nota kitaptary bolǵan. Arab, farsy, túrik tilderine aýdarylǵan ár eldiń sózdikteri, ádebı shyǵarma kitaptary.

Bulardan baqa da ár jerden aldyryp turatyn gazet, jýrnaldary bolǵan. Bulardy tizimge jazdyrǵan joq.

Óte qymbatty ári oıshyl, ári aqyn, ári jazýshylardyń shyǵarmalaryn oqyǵanda, olardyń kitaptarynyń shetindegi eki elideı, aq qalǵan jerine sol oıshyl, aqyn, jazýshylar jaıynda jazǵan baǵaly sózderi, pikirleri bar edi.

Ákeı bes tildi jetik bilgen adam. Ol arab, farsy, shaǵataı, túrik, orys tilderi edi. Sol tilderdi jaqsy bilý arqasynda, jer kólemindegi elderdiń tilderinde jazylǵan shyǵarmalarmen ońaı tanysqan.

«Osy mol asyl qazyna kitaptar qaıda? Qaıda ketti?» — deısizder ǵoı. Sizderdiń de, meniń de janymdy jep, júregimdi kúıdiretin, máńgilik arman bop, aýyr tıetin jaǵdaı.

1931 jyly qoralardy, tamdardy buzyp, aǵashtaryn, taqtaılaryn alǵanda, ol kezdegi janama jandaıshap, sanasyz adamdar bar kitaptardy dalaǵa úıip, túp-túgel órtep jibergen!...

AHAT SHÁKÁRİMULY

Baspaǵa ázirlegen Beıbit SAPARALY.
QAIYM MUHAMETQANULY

---