InfoHub Logo

(poves)

Aýdarǵan Qaljan Nurmahanov

Áke, men saǵan eskertkish ornata almaımyn. Seniń qaıda jerlengenińdi de bilmeımin. Osy eńbegimdi, ákem Tóreǵul Aıtmatov, saǵan arnadym. Ana, sen bizdi mápelep ósirip, el qataryna qostyń. Seniń ǵumyrly bolýyńdy tilep, osy bir eńbegimdi, anam Naǵıma Aıtmatova, saǵan arnadym.

I

Amansyń ba, qasıetti dalam!

— Amanshylyq. Keldiń be, Tolǵanaı? Óziń byltyrǵydan da qartaıyp ketipsiń ǵoı? Shashyń qýdaı appaq, qolyńda taıaq.

— Ómir degen zymyrap ótip bara jatqan joq pa, Jer-ana? Aradan taǵy da bir jyl zymyrap óte shyqty. Búgin meniń minájat etetin kúnim.

— Bilemin. Kelerińdi bilip jatqanmyn, Tolǵanaı. Bul joly sen balany da ertip kelmeıtin be ediń?

— Iá. Biraq, bul saparda jalǵyz keldim.

— Demek, sen oǵan áli eshteńe aıtqan joq ekensiń ǵoı, Tolǵanaı?

— Joq, aýzym baryp aıta almadym.

— Báribir, erte me, kesh pe, áıteýir bir kúni ol aqyry esitedi ǵoı, Tolǵanaı. El ishinde aýzy jeńil bir pende joq deısiń be?

— Onyń ras. Erte me, kesh pe, aqyry bir kúni onyń esitetini sózsiz. Jaqsy-jamandy túsinetindeı eseıip te qaldy ózi. Biraq ol maǵan áli sábı tárizdi. Balalyqpen ótken-ketkendi durys túsine almaı, kóńili sýyp qala ma dep seskenemin. Áıtkenmen de adamnyń shyndyqty bir kúni bilýi kerek qoı. Men bilgen shyndyqty, syrlasym qasıetti jer, sen bilgen shyndyqty, jurttyń bárine aıan shyndyqty ázirge jalǵyz ǵana ol bilmeıdi. Ony esitkende ne der eken, qandaı oıǵa qalar eken, istiń anyǵyna kózi jeter me eken? Qaıtkende balanyń júregine jara salmaı, balǵyn shaǵynan ómirge kóńilin qaldyrmaı syrymdy aıtyp bere alar ma ekenmin? Eki aýyz sózben jetkize aıtyp beretin qabiletim bolsa káne. Sońǵy kezderi ylǵı kúni-túni osy jaıdy oılanamyn. Qystygúni syrqattanyp jatqanymda ólimnen onsha seskenip qoryqqan joqpyn, ajal kelse, qaıtemiz, kete beremiz daǵy dep oıladym. Biraq kózim jumylyp ketse, aryzymdy aıta almaı, ózimmen birge ala ketemin be dep júregim aýzyma tyǵyldy. Al ol esi joq qaıdan bilsin, onsyz da tentek neme, mektepke barmaı úıirilip janymnan shyqpaı qoıdy. Sheshesine tartqan-aq eken: "Apa, qaı jeriń aýyrady? Sý ishesiń be, álde dárińdi bereıin be? Kórpeńdi qymtaıyn ba?" — dep asty-ústime túsedi. Osyny kórgende aıtýǵa aýzym barmady, Qudiretim jetpedi. Baıǵustyń kóńilinde kirshik joq, barynsha sengish, turǵan boıy náreste. Kúmándaný, kúdiktený degendi bilmeıdi. Osydan keıin men oǵan qalaı aıtamyn. Sóıtip sózdiń utyryn taba aıamaı álektenýdemin. Olaı da, bylaı da tarazyǵa salyp kóremin: jaı ǵana aıta salatyn ertegi emes eken. Aınalyp kelip bir oıǵa tirelem: bolǵan shyndyqty bala durys túsiný úshin men oǵan tek qana onyń taǵdyryn emes, zaman tarıhyn, ótken-ketkender jóninde, ózim jóninde, kúllisine kýá bolǵan, qasıetti dalam, sen jóninde, arǵy túgil osy kezde eshteńeden beıhabar minip, oınap júrgen velosıped! jóninde aıtyp berýim kerek. Múmkin ósitsem ǵana durys bolar. Turmys bárimizdi bir túıinge baılap, qamyrdaı ıledi emes pe: eshteńe búgip, eshteńe qosa almaımyn. Al qazir bala emes, kekse kisi de bul isti árqıly túsiner. Kózim tiri turǵanda osy paryzymnan qutylsam, ólip ketsem de, armanym bolmas edi...

— Bul aıtqanyń durys, Tolǵanaı. Sen bir kelip, myna tasqa otyrshy, aıaǵyń aýyrady ǵoı. Tize búk, bir esebin tabarmyz. Alǵash ret osynda kelgeniń esińde me, Tolǵanaı?

— Onan beri uzaq, ýaqyt ótpedi me, esime túsire almaspyn.

— Joq, sen sony esińe túsirip kórshi, Tolǵanaı. Basynan bastap esińe túsirshi.

— Esimde jaqsy saqtalmapty. Kishkentaıymda oraq mezgilinde ata-anam meni jetelep kelip, shómeleniń túbine otyrǵyzyp qoıatyn edi.

— Iá, jylamasyn dep qolyńa bir japyraq nan ustatyp qoıatyn.

— Keıin eseıe túskenimde el jaılaýǵa kóshkende osy arada egin qoryp, asyr salyp júrýshi edim. Onda men zyr qaǵyp júgirgen sereıgen aqsary qyz emes pe edim. O, qaıran balalyq-aı, ol da bir ózinshe qyzyq dáýren eken ǵoı! Maldylar sonaý Sary jazyqtyń qula dúzinen údere kóship, osy tustan ótip jatatyn. Biriniń artynan biri shubap, jaılaýdaǵy salqyn óńirlerge asyǵa jol tartatyn. Sondaǵy meniń esalań shaǵym-aı! Úıir-úıirimen damylsyz kisinesken jylqylar taptap ketetindeı kele jatsa, bıdaıdyń ishinen shyǵa kelip, olardy úrkitýshi edim.

"Áı, jerden shyqqan albasty, seni, me!" — dep jylqyshylar quryǵyn úıire qýyp beretin.

San myń qoı tuıaqtary burshaq jaýǵandaı tyrsyldap, osy jolmen ótýshi edi. Olarǵa ile-shala baı aýyldardyń kóshteri ótip, jorǵa minip, qyzyl-jasyl kıingen qyz-kelinshekterdi kórgende tańǵalyp, súqtana qaraıtynmyn. Kópke deıin olardyń izinen qalmaı júgiretinmin. "Shirkin, osyndaı oramal tartyp, osyndaı kóılek kısem, á", — dep oılaýshy edim sonda.

— Ras, Tolǵanaı. Sen onda sıraǵy shyqqan jataqtyń qyzy ediń. Biraq ondaı shaıy men torqany kımeseń de, boıjetkende sen qandaı ajarly qyz boldyń. Júziń aqsary kelgen, dýdar shash aıaqty basýǵa erinip tolyqsyǵan keziń edi. Sen onda aıaǵyńdy kóleńkeńe kóz tastap basatynsyń. Ásirese erteńgi kóleńkeń dál ózińdeı symbatty bolatyn.

— Onda meniń on jetidegi shaǵym. Sol jyly oraq oryp júrip, Sýbanqulǵa jolyqpadym ba. Sýbanqul Talastyń joǵarǵy jaǵynan jaldanyp kelmep pe edi. Qazir kózimdi jumyp oıǵa shomsam, Sýbanquldyń sondaǵysy elesteıdi. Jap-jas, jıyrmalardaǵy jigit, ózi kózge qorash kóringenimen qoldary som temirdeı salmaqty edi. Jalańash etine tar shekpendi ylǵı jelbegeı jamylyp júretin. Janyńnan oraǵyn sýmańdata siltep júrip otyrǵanda, adamnyń júregi qýanatyndy — qandaı jumysty bolsa da, ásem isteıtin jandar bolady ǵoı ózi. Sýbanqul dál sondaı jan edi. Ol lezde uzap ketetin. Oraqqa myqty bolsam da men onan qalyp qoıa beretinmin. Sonda Sýbanqul qaıyrylyp kelip, meniń ańyzyma túskende, ábden yzam keletin edi: "Seni bireý kómek ber dep shaqyrdy ma? Ketshi ári ıreleńdemeı aldymda, ózim-aq bitiremin!" — desem, kúlip qoıyp, ún-túnsiz isteı beretin. Nemenege arlandym eken sonda? Baqsam erkelegen ekenmin..

— Sender sonda jumysqa árdaıym eldiń aldy bolyp keletin edińder, Tolǵanaı.

— Ras. Jurt jańa turyp jatqanda, tań eleń-alańda Sýbanqul ekeýmiz jumysqa ketetinbiz. Ol meni jolda tosyp turatyn. Sol kúnder, sol tamyljyǵan tańdar bizdiń mahabbatqa bólengen shaqtarymyz eken ǵoı. Biz qatar kele jatqanda dúnıe ózgeshe kórinip, basqasha seziletin edi. El-jurtqa nan bergen aınalaıyn dıqan dalam, sarǵaıyp jatsań da maýjyraǵan tańdy teńizdeı tebirenip qushaǵyn jaıa, sendeı emirenip, sendeı jaıdary kim qarsy alady! Sol tań shapaqtaryn senimen birge boz torǵaı tosatyn. Túri jupyny boz shymshyq shyrqaý bıikte tynymsyz qanat qaǵyp, tobyqtaı bolsa da, adamnyń aspanǵa samǵap shyqqan júregi sıaqty nebir názik, nebir quıqyljyǵan kúılerdi tógip turatyn. "Áne, bizdiń bulbul saırady!" dep qoıatyn edi sonda Sýbanqul Qyzyq, bulbuldy da ıemdenip alyppyz. Kómeıińnen aınalaıyn, bulbulym...

— Ras, Tolǵanaı, sol bulbul senderdiń bulbuldaryń bolatyn.

— Esińde me, Jer-ana, baıaǵy aıly tún? Bálkim, tabıǵatta ondaı tún ekinshi ret bola qoımas. Aı jaryǵymen bıdaı oramyz dep Sýbanqul ekeýmiz qalyp qoıdyq. Sonaý qaraıǵan kókjıekten manattaı bolyp aı kóringende juldyzdar da aspan tórinen jabyla kúlimdep kózderin ashty. Sonda biz ańyzdyń shetinde, Sýbanquldyń tyltıǵan shekpenin tósenip, aryqtyń jaǵasyn jastanyp jatqanbyz. Sol túni biz ómirlik jar bolyp qosyldyq. Sýbanquldyń temirdeı qoly tulymymdy, mańdaıymdy, betimdi erkelete sıpaǵanda, onyń attaı týlaǵan júreginiń dúrsili alaqanynan sezilip jatty. Men oǵan erkelep: "Sýban, sen qalaı oılaısyń, biz baqytty bolamyz ǵoı, á?" — desem, esińde me Jer-ana, onyń baıaǵy aıtqan sózderi? "Jer-sý elge ortaq bolsa, bizdiń de shuqıtyn jerimiz bolsa, biz de juurt qatarly jer jyrtyp, egin egip, qyrman aıdasaq — baqyt degen sol Onan artyqtyń bizge keregi ne, Toqan? Dıqannyń enshisi — sepken egininde" — demedi me. Onyń osy aıtqan sózine, nege ekenin bilmeımin, sonshalyq qýanyp ketip, moınynan bekem qushaqtap, jarylǵan erinderinen qushyrlana súıe berdim. Onan keıin biz aryqtaǵy sýǵa shomylyp shyqtyq ta, ornymyzǵa kelip, tek qana bir-birimizdi qolymyzdan ustap, aspanǵa únsiz qarap raqattanyp jattyq.

Túngi salqyn samaldan boıyń sergip, Jer-ana, sen de sonda bizben birge raqattanyp jattyń. Jelp-jelp etip, doldana soqqan kerimsal eskende jalbyzdyń hosh ıisi kekire men jýsannyń kermek ıisine aralasyp, ańyzǵa tarap, bıdaı arasy sýdyrap, qylqanyna ilingen aı sáýlesi altyn kózdeı qubylyp jatty. Sol túndi tabıǵat bizge ádeıi syılady ma eken? Tún ortasynda kezimdi ashyp sonaý juldyzdy tóbege qarasam, Qus joly álemniń bir shetinen ekinshi shetine sozylyp jatqan kezi eken.

Sýbanquldyń aıtqandary esime túsip, qıalymda aspannyń, sol kúmis jolymen qandaı da bir alyp dıqan kere ushaq saban kóterip ótken de, onyń zor qushaǵynan — sebelenip túsken dán, saban bereke tógilgen iz bolyp qalǵan eken ǵoı degen oı paıda boldy. Tilegimizge jetsek, meniń de Sýbanqulym osyndaı saban kótergen dıqan bolsa, qyrmannyń betinen alǵash alynǵan sabandy qushaqtap júrgende dál osyndaı bereke tógilgen jol shubap qalsa dep oılap jattym. Jer-anam, birinshi ret saǵan osylaı ún qattym. Esińde me meniń aıtqandarym?

— Jadymda, Tolǵanaı. Sen sonda maǵan: "Jer ana, jan jaratqan Jer-ana, bizdi kóterip turǵan Jer-ana, sen bizge baqyt bermeseń nemenege jer bop tursyń, biz ne úshin dúnıege kelemiz! Biz seniń balalaryńbyz, Jer-ana, tilektes bol, aq tileýimizge jetkiz!" — degensiń, Tolǵanaı!

Kún shashyrap shyqqanda kózimdi ashsam, Sýbanqulym janymda joq. Qarasam ol oraq oryp júr eken. Qashan turǵanyn bilmeımin, jaıpap salypty: ańyzda deste-deste bolyp jatqan bıdaı.

"Áı, Sýbanqul, bul neń?" — desem, alaqanymen terin súrtip: "Seni uıyqtasyn dedim" — dep, kúlip qoıdy. Men burtańdaı berdim: "Keshe ne dep ediń esińde me? Osynyń da teńdik pe?" Osylaı deýim muń eken, ol oraǵyn tastaı salyp, qasyma júgirip ketti de, meni qushaqtaı alyp kóterip: "Kózińnen aınalaıyn, Toqan, kózińniń zeketi bolaıyn, teńbiz, budan bylaı jaman-jaqsynyń bárine ortaqpyz!" Ol óstip meni qolynan túsirmeı, erkeletip bir nárselerdi aıtyp jatty, men bolsam sylqyldap kúle berdim.

Bir ýaqytta Sýbanqul meni kótergen boıy dóńeske júgire shyqty da, shashyrap shyǵyp kele jatqan kúnge qarap: "Áı, kún, kórdiń be? Kórdiń be meniń jubaıymdy? Mine, minekeı, kórip qoı, kórimdigińdi ber, ber súıinshińdi aıamaı!" — dep aıqaılady. Oıyny ma, álde shyny ma bilmeımin, al men osyǵan jylap jiberdim, júregimdi kernegen qýanyshqa shydamaı jyladym.

— Qoı, Tolǵanaı, qazir jylaǵanyń jaramas. Ol jas qana bolatyn, adamnyń ǵumyrynda ol bir ret qana bolatyn jas. Qazir nemenege jylaısyń? Óıtpe, álde tilekterińe jete almaı qaldyńdar ma? Aıtshy shynyńdy, senderdeı kim baqytty bolyp edi?

— Onyń ras. Jańa zamanda Sýbanqul ekeýmiz óz eńbegimizdiń arqasynda jetisip kettik. Bilesiń ǵoı óziń, jaz-kúz demeı ketpen qoldan túsken joq. Eńbegimiz qaıtty — úıli-jaıly boldyq, aldymyzǵa mal da saldyq. Tilegimizge jetip, úsh uldy boldyq. Iá, úıelmeli-súıelmeli úsh uldy boldyq. Qazir keıde muńǵa batqanda, sondaı adam oılamas jaman oıǵa ketemin: nege jyl saıyn qoısha qozdaı berdim eken? Jurttikindeı bolyp aralarynan úsh-tórt jyldan ótkende, bálkim, mundaı qyrsyqtan tysqary qalar ma edi dep te qoıamyn. Nemese, jaryq dúnıege kelmeı-aq qoısa ne bolar edi! O, aınalyp sadaǵasy keteıinderim, sózimdi kúná sanamańdar, keshirińder, keshirińder sorly analaryńdy! Ózim órtenip bara jatqan soń aıtqan sózim ǵoı! Qaıteıin, qaıteıin...

— Tolǵanaı, esińdi jı! Sózińdi jalǵap aıta ber. Al balalarǵa til tıgizip qaıtesiń. Olardy men barmaqtaıynan kórip-bilip júrdim ǵoı. Olardyń basyp ketken izderi kózge kórinbegenimen, meniń kókiregimde saırap jatyr, Tolǵanaı. Ol úıelmeli-súıelmeli úsheýdiń senderdiń balalaryń ekenin baıaǵyda, Sýbanqul osy araǵa alǵash ret traktor aıdap kelgende bilgenmin.

Iá, ıá, dál sonda. Sýbanqul sol jyly qystaı ózenniń arǵy betindegi úlken qystaqqa traktorshylardyń kýrsyna qatynap oqyp júrdi. Onda traktordy kim bilgen, Sýbanqul úıge keshigip kelgende: "qaıdaǵy bir balanyń isine áýrelenip júrsiń, burynǵy brıgadırligiń jaqsy emes pe edi, el qatarly tirshiligińdi qylsańshy", — dep urysyp ta alatynmyn. Ondaıda ol kúlip qoıyp: "Traktordy sen oıynshyq kórip júrsiń ǵoı. Asyqpa áli, Toqan, jazda aıdap kelgende bilersiń", — deıtin. Syrttan tońyp kelgenin kórip: "Qoıshy endi — dep aıap ketetinmin ishimnen. Baqsam, Sýbanqul bilip júr eken. Traktorshylardyń oqýyna aýyldan saýatty eshkim shyqpaı qalǵanda, Sýbanqul ózi men baramyn, saýatsyzdyǵymdy da joıamyn, dep brıgadırlikten bosanyp alǵan. Ol kezde Qasym men Maısalbek mektepte oqyp júretin, oqytýshysy — solar. Kesh tússe, úı-ishimizben álekpiz. Sýbanqul jerge jantaıyp jatyp alyp jazýdy úırengende úsh uly úsh jaǵynan japyrlap: "áke, bylaı Jaz, qalamdy bylaı usta, qolyńdy dirildetpe, túzý jaz — dep jamyraı sóılep jatatyn. Sonda ketpen shapqannan beter Sýbanqul qara terge túsip keter edi. Shydaı almaı kúlkim keletin: "Qoısańdarshy, qaraqtarym, ákelerińdi qajytpaı, ony molda etem deısińder me. Sýbanqul, janyńdy osynshama qınamaı-aq, ne moldalyqty, ne traktordy úırenseńshi!" — desem, ol tereń kúrsinip: "Osy seniki-aq ótti ǵoı. Traktordy úırený úshin azdap moldalyq kerek bolyp turǵan joq pa. Kúlki qylmashy meni!" — deıtin. Áıteýir óstip júrip, ol aqyry kózdegenine jetti.

Erte kóktemde jer beti tobarsı bastaǵanda aýyldyń syrtynan gúrildegen dybys estilip, áldeqaıdan úrikken jylqylar kósheni qaq jara, pysqyrynyp, tobymen dúrligip ótti. Ne bolyp qaldy dep dalaǵa júgire shyqsam, sharbaqtardy jaǵalap traktor kele jatyr eken. Qap-qara shoıyn mashına tútinin býdaqtatyp, daǵaradaı dońǵalaqtarymen jerdi janshyp, birte-birte kóshege jaqyndap, dúrildep kele berdi. Onyń mańyndaǵy halyqty kórseń, kári-jasy demeı, búkil aýyl shýyldasyp, sapyrylysyp júr. Jurtpen men de traktordyń qasyna júgirip jettim. Qarasam, úsh ulym birin-biri ustap, traktor aıdaǵan ákesiniń qasynda kele jatyr. Túrlerine qarasań jaýyn jaıratyp kele jatqandaı kózderi shyraqtaı jaınap, júzderinen nur tógiledi. Masattanyp kele jatyr eken. Olar sol kúni ertemen kópirge jarysa júgirip ketken bolatyn, baqsam shunaqtar traktor tosqaly ketken eken, maǵan da aıtpaıdy, shamasy jibermeı qoıady dep oılaǵan bolýlary kerek. Balalarym úshin esim shyǵyp, áldene bolyp qalady dep:

— Qasym, Maısalbek, Jaınaq, senderdi me? Túsińder! — dep aıqaılasam, traktordyń gúrilinen óz daýysymdy ózim esitpeı qaldym. Sýbanqul meniń ne degenimdi túsindi bilem, qoryqpa degendeı kúlimdep qolyn bulǵap qoıdy. Ol da qýanyshy qoınyna syımaı, tasyp kele jatyr eken. Sýbanqul sonda jap-jas edi, qara murt jigit shaǵy. Botaqandarymnyń ákesine sonshalyq uqsas ekenin sonda kórsem bolmaı ma. Tipti tórteýi bir kisiden týǵan derlik. Ásirese Qasym men Maısalbek quddy Sýbanquldyń ózi, quıyp qoıǵandaı aýmaıdy. Kishkenem, Jaınaǵym bolsa, azdap maǵan tartqan, aqquba.

Traktor sol boıy aýylǵa toqtamaı syrtqa shyǵyp ketti. Bárimiz attyly-jaıaýly bolyp erip kele jatyrmyz, qyzyǵatynymyz — jerdi qalaı jyrtar eken? Soqanyń úsh qatar tisteri qyrtysqa súńgip kirip, aıǵyrjal shymdardy japyra qoparyp júrip ketkende jurt: "báli, báli" dep shýyldap qoıa berdi. Kótkenshektep osqyrynǵan attardy qamshynyń astyna ala el taǵy da traktordyń sońynan dúrlige júrdi. Qaıtip, kópshilikten bólinip qalǵanymdy bilmeımin, bir ýaqytta qarasam, jalǵyz ózim ǵana seksıip turmyn. Traktor birte-birte uzap bara jatty, al men bolsam tek artynan qarap aqyryn turyp qalyppyn. Biraq, sonda jer betinde menen baqytty pende bolmaǵan shyǵar! Súıinishim ekige bólinip: ne Sýbanquldyń aýylǵa alǵash ret traktor aıdap kelgenine súıinerimdi bilmeı, ne balapandarymnyń óstip kózge kórinip, jetilip qalǵanyna súıinerimdi bilmeı, ishteı jalbaryna berdim. "Tizile otyrǵan qaralaryńnan aınalaıyndarym! Ákelerińdeı adam bolsańdar razymyn, razymyn sonda taǵdyryma", — dep turdym.

— Iá, Tolǵanaı, ana bolyp analyq baqyttyń eń tátti bir shaǵy sen úshin sonda bastalǵan! Sen onda kemelińe kelip, ábden tolyqqan qarýly áıel ediń. Jumysty da jastardan qalyspaı, jan sala isteýshi ediń.

— Densaýlyq bolsa, eńbek etkenge ne jetsin. Onan keıin baıqasam, telegeıim teńiz bolǵan eken. Birge ósken terekteı bolyp uldarym er jetip, árqaısysy óz jolyn tapty. Qasym ákesinen úlgi aldy ma, bilmeımin, traktor aıdaımyn dep júrip, traktorıst bolyp onan keıin kombaınerlikti úırenip shyqty. Bir jaz kombaıynda shtýrvalshy bolyp, sonaý arǵy ýezegi "Qaıyńdy" kolhozynda istep júrdi. Keıingi jyly qaıtadan ózimizdiń aýylǵa kombaınshy bolyp kelgen. Ana qurmaǵyrǵa balalarynyń bári ystyq emes pe? Solaı bolǵanmen, ortanshym — Maısalbegimmen kóbirek maqtanatyn edim. Múmkin saǵynyp júrgendikten bolýy kerek: uıasynan erte ushqan balapandaı Maısalbegim úıden erte ketti ǵoı. Ol o bastan-aq mektepte jaqsy oqymaıtyn ba edi. Iá, kitapqa qumaryn aıtsańshy, kitap dese ishken asyn jerge qoıatyn edi. Óstip júrip, mektepti bitirer zamat muǵalimdik oqýǵa qalaǵa ketti emes pe. Keıingi kúshigim — Jaınaq bolsa aqjarqyn, aqyn minezdi jigit bolyp ósti. Úıde otyrý degen joq edi ǵoı onda. Komsomoldyń hatshysymyn dep jastar qaıda bolsa sonda júretin. Jınalys, oıyn-saýyq, án, qabyrǵa gazet, taǵy sondaılarmen álek edi. Keı sátte jynym kelip: "Áı, tentiregen neme, qıaǵyńdy, tósegińdi alyp, birjolata kolhozdyń keńsesine kirip alsaıshy. Úı-jaıdyń saǵan keregi qansha!" — desem, Sýbanqul balasyna bolysa ketetin edi. "Ashýlanba, apasy, kóshpiliktiń jumysy. Bóstekeı júrgen bolsa, meniń ózim-aq tizginin tartyp qoıar edim ǵoı!" — deıtin. Sýbanqul ol kezde brıgadırlik jumysyna qaıta kelgen bolatyn. Traktor onda jastardyń qolynda qalǵan.

Kóp keshikpeı kelindi de boldyq! Qasym Qaıyńdyda júrgende shamasy bir-birin unatqan bolý kerek Alımanǵa úılenip aýylǵa alyp keldi. Beti tegis, ajarly, beli buralǵan jas qyz eken, á degennen ishim jylyp óz balamdaı kórdim. Kelin esti bolsa óz balań emeı nemene, aıyrmasy qaısy. Shynyn aıtýym kerek, kelinim jaman bolyp shyqqan joq. Osynyń ózi de otbasy úshin úlken yrys-uıtqy emes pe. Qazir oılap qarasam, adamnyń basyna shyn dáýlet qonǵanda, satyrlaı jaýǵan jazǵy jaýyndaı emes, adamnyń óz áreketinen, ómirge, halyqqa istegen ıgiliginen, birine-biri ulasyp, ónip-órbip, baqyt bolyp atalyp keledi eken ǵoı. Óstip tapqan baqyt qymbat emes pe!

Alıman kelgen jyl — umytylmas jyl, esten ketpes bir jaz boldy. Sol jyly egin de erte pisti. Saıdaǵy úlken sý da jyldaǵydan erte tasydy... Taýǵa eki-úsh kún qatarynan nóser jańbyr quıyp, máńgi muzdar tez erip ketse kerek, darıanyń reńi buzylyp, á degende-aq topan sýdaı tasyp, qaptap keldi. Burynnan turǵan eski araldardy bir-aq túnde jalmal, jýyp ketpedi me.

Áıtse de aýa raıy túzelip, biraz ýaqyt ystyq bolyp turdy. Taqtadan ótken eginder tez sarbalaq tartyp, jer betin bermeı, alystaǵy qıyrda kókjıekke tirelip, shuǵyl pisýge bet burdy. Bizder sonda-aq iske kirisip ketkenbiz. Kombaın júretin joldy ashyp, ańyzdardyń jıegin oryp júrdik. "Endi kelinińmen jaryspaı-aq, úıińde raqattanyp otyrsań bolmaı ma?" — degender de boldy. Ondaı sózderge men shamshyl emespin, qoldan kelse, kóppen birge júrip qyzmet etkenge ne jetsin. Kelinim ekeýmiz birge oraq oryp júrdik. Sonda baıqaǵanym áli esimnen keter emes. Ańyzdyń jıeginde qyzǵyltym sheshek atyp turǵan gúlderdi Alıman jınap alyp, bir ýaqytta menen uıalǵandaı bıdaı arasymen ún-túnsiz ketip bara jatty. Bul nesi, qolyndaǵysyn ne ister eken dep tursam, ol jol boıynda turǵan kombaınnyń qasyna jetip bardy da, gúl shoǵyn basqyshyna qoıa salyp, keri júgirip keldi. Kombaında jan balasy joq bolatyn. Qasym bir jaqqa ketken. Erteń-búrsigúni orýǵa kirisemiz dep kombaınyn saqadaı saılap qoıǵan edi. Alımannyń munysyna ishim jylyp, qudaı qalasa, bul ekeýi tatý-tátti jubaı bolady eken dep, kelinime ishpeı-jemeı razy boldym. Alımannyń sondaǵy keskini meniń áli kóz aldymda: basynda qyzyl oramal, ústinde aq kóılek, kishkentaı qara kókirekshesi bar, qolyna ustaǵany shoq gúl, ózi qara tory, kózi móldiregen sulý kelinshek edi. Aı, qaıran kelinim. Gúl súıgen kelinim... Ózi tipti gúl dese qulap túsetin, erte kóktemde báısheshekti qar astynan da taýyp ákeletin... Aıtpaqshy nemeneni áńgimelep edim? Iá, osynyń erteńine oraq bastalyp ketti.

Oraqtyń birinshi kúni ózinshe bir meıram emes pe. Bul joly da osylaısha boldy, ol kúni qabaǵy túsińki júrgen bir pendeni kóre almadym. Meıram dep ol kúndi eshkim atamasa da, báriniń úni de sándi, ózi de sándi, aıdaǵan arbasy, mingen aty, istegen jumysy — bári sonda. Shynyn aıtqanda oraqtyń alǵashqy kúni eshkim de istep qıratpaıdy. Ol kúni kúlkiden, oıynnan, qaǵytpa sózden qol bosamaıdy emes pe. Ásirese oraqshylardyń arasy qyzyq bolady eken, onda kóbine jastar, qyz-kelinshekter ǵoı. Ázil-ospaq solarda. MTS-tan syılyqqa alǵan velosıpedine minip, erteńgisin Qasym kombaınyna qaraı ketip bara jatyr edi, bir top ázilqoı kelinshekter ony joldan ustap aldy. "Sen nege velosıpedińnen túsip, bizge sálem bermeısiń? Sen qutyrǵan ekensiń! Oraqshylardy kózge ilýden qalǵan ekensiń! " — dep, Qasymdy tus-tusynan julqylap, ony Alımannyń aldyna bas ıgizbesi bar ma. Qasym onymen de qutylǵan joq. "Quldyǵyń bolaıyn! Quldyǵyń!" — degenine bolmaı, sen endi bizdi velosıpedińe óńgerip, ana orystyń qyzdaryndaı alyp júr dep, qaýmalasyp bir kelinshekti kóterip mingizip, qalǵandary sońynan aıqaı-súreń sala júgirip, Qasymdy ábden áýreledi. Kelinshek velosıpedke durys otyrmaı: "Oıbaı, apamnyń balasy, óldim, óldim, jyǵyldym, oıbaı" — dep, bergileri qyran-topan kúlip: "ólseń ól, ólseń de moınynan qushaqtaı jyǵyl!" — dep dalany basyna kótere shýlasty. Óstip olar Qasymdy qan sorpa qyldy. Ol ózi de kúlkige mas bolyp, "endi boldy ǵoı" — dep, birin óńgerip kelse, onda taǵy biri qıyla asylyp: "nemene, meniń basqalardan anam kem be edi? Álde murnym pushyq, kózim soqyr ma?" — dep qınaıdy. Qoıshy, aqyry Qasymnyń da ashýy keldi: "Áı, sender qutyryp ketesińder me? Ash kenedeı jabysasyńdar ǵoı tipti! Boldy endi! Oıynǵa keldińder me, álde oraqqa keldińder me?" Shaıpaý kelinshekter onda da sóz bermeıdi ǵoı: "Mynany qara! Jumysty sen isteısiń, úkimet kombaındy nege shyǵardy deısiń?" — deıdi.

Jastar ǵana emes, mynda turyp, bul tamashaǵa biz de ábden razy bolyp kúlkiden ishegimiz túıildi. Sondaǵy aspannyń ádemisi-aı! Sondaǵy kúnniń nury-aı! Sondaǵy eginniń dándisi-aı! Sondaǵy jurttyń kúlkisi-aı!

— Iá, ıá, Tolǵanaı, Ol kúni dál sondaı bolǵan. Sen ol kúni baqyt degendi taǵy da tereńirek túsinip, maǵan syryńdy shertkensiń, Tolǵanaı.

— Men qazir de sony aıtpaqshymyn. Men qazir de sol túsinigimnen qaıtpaımyn. Men qazir de sol kúngini taýsylmas ertegideı aıtamyn.

Azdan keıin oraqshylar iske kirisip, egis basynda jumys qyzyp, shegirtke shyryldap, kún qaınap ketti. Biraq erteńgiden qalǵan qýanysh kópke deıin júrek kernep, kóńilimdi ósirip, salqyn samaldaı sergitip turdy. Sol kúnginiń bári men úshin bolǵandaı, ádeıi baqytyma jasalǵandaı kórindi. Kózim kórip, qulaq esitkenniń bári dúnıeniń, ómir súrýdiń ásemdiligin sezdirip, boıymdy raqatqa bóledi. Shyńǵyrlaǵan oraqtar, sýdyrap sulaǵan bıdaılar jaǵymdy ún alysyp jatyr, ana jaqta Qasymnyń kombaıny tasqyn sýdaı kúrkirep, "oı maıdany" jańasha shyrqaǵandaı egindi japyra sulatyp jatty. Kombaında otyrǵan Qasym sýyldaı tógilgen bıdaıǵa alaqanyn tosyp, qos ýys dándi betine jaqyndatyp ıiskegende, men de semire tústim. Jaryqtyq, dánniń ıisindeı pis qaıda bar! "Áı, arbakesh, bol tez!" — dep Qasym taý basynan ún qatqandaı aıqaılaǵanda arba jetip kelip, kombaın toqtaı qalǵanda, Alıman "Sýsyn apara qoıaıynshy" — dep, topataıdy alyp, Qasymǵa júgirdi. Qyzyl oramal tartyp, aq kóılek kıgen Alıman ańyzben bara jatqanda, qolyna ustaǵany topataı emes, júregin tartý etip alyp bara jatqandaı, súıgen jaryna degen ystyq yqylas onyń bar qımylynan sezilip turdy. "Oıbaı-aý, Sýbanqul da shóldegen shyǵar" — degen oımen jan jaǵyma qaransam, kórinbeıdi. Qaıdan kórinsin, oraq bastalǵanda brıgadırge tynym bolýshy ma edi. Erteden qara keshke deıin attan túspeı, dalada shapqylap júrgeni júrgen emes pe.

Keshke taman oraqshylarǵa jańa bıdaıdyń nany da daıyn boldy. Jańa nannan eń aldymen oraqshylardyń aýyz tıetini eskiden kele jatqan salt qoı. Nandy ol kúni biz ańyzdardyń shetinen orǵan bıdaıdy sabap daıyndaǵan edik. Jańa astyqtyń nanynan aýyz tıgende, árqashan qasıetti dám tatqandaı bolamyn. Túsi qońyr bolǵanymen, qamyry suıyq ılengendeı jańa nan sál ezilińkirep, qolǵa jabysyp turǵanymen onyń dámine, kún, jer, tútin sińgen ıisine ne jetsin, shirkin!

Qarny ashqan oraqshylar aryqtyń qyr jaǵasyna jınalǵanda kún eginniń ústine qoshqyl sáýle oınatyp, birte-birte shógip bara jatyr edi. Ol kúngi jaryq kesh kópke deıin ińirge jol bermeı turdy. Biz úı ishimizben alańǵyttyń syrtynan oryn aldyq. Sýbanquldyń kóp keshikpeı kelýi kerek, al Jaınaq bolsa ádetinshe taǵy joq, aǵasynyń velosıpedin minip qyzyl múıiske lıstovka ilmekshimin dep, asyǵa-úsige ketken. Alıman oramalyn jerge jaıa salyp, úıden alyp kelgen almalardy tógip tastady da, keselerge ashytpa quıdy. Kombaınyn toqtatqan Qasym da aryqtaǵy sýǵa qolyn jýyp, dastarqan basyna kelip otyrdy, Samarqaý qımylmen nan týrap jatqan ol:

— Yp-yssy eken. Al, apa, jańa bıdaıdyń nanynan bas bop aýyz tı, — dedi.

— Bismillá, — dep nannan bir japyraq aldym, shaınap jatyp qandaı da bir jańa dám, jańa ıis sezdim. Ol ıis — kombaınshynyń qolynyń ıisi edi — saban, qara maı, temir ustaǵan qolynyń ıisi edi. Nannyń árbir syndyrymy osylaı kerosın tatyp jatty. Solaı bolsa da, áligi ondaı tátti nan jep kórmegen edim, óıtkeni ol nandy ulymnyń beınetker qoly týrap bergen, óıtkeni ol nan kóshpiliktiń, osy jańasha ómir súre bastaǵan eldiń óndirgen nany edi. Osy sátte men ana degenniń kim ekenin, onyń baqyty, máselen, bıdaıdyń ónip shyqqan sabaǵy bolsa, onyń túp-tamyry jermen baılanysyp jatqanyndaı eldi, kópshiliktiń baqtalaıynan ajyraǵysyz ekenin sonda bildim. Iá, men qazir de osy oıdamyn. Meniń qara basym ne kórmedi... Biraq, el-jurt bar jerde ómir de bar eken...

Sýbanquldyń kelýin kútip otyrǵanda tún bolyp ketti. Jastar anadaı jerdegi sý jaǵasyna baryp, ot jaǵyp, án salyp, oıyn oınap jatty. Olardyń ishinen qıaq tartyp, án shyrqaǵan Jaınaqtyń daýsy qulaqqa shalyndy. "Daýysyńnyń zeketi bolaıyn, jas shaǵyńda shyrqaı ber, qatar-qurbymen salǵan án kóńildi tazartyp, adamdy adamǵa jaqyndastyrady emes pe", — dep elige tyńdap otyrdym. Ana emespin be, sol mezette de oılaıtynym — balalar, olardyń keleshegi. Qasymnyń ǵoı — óz qoly óz aýzyna jetti, — dep ishimnen túgendep jattym, jaz shyǵa kelinshegi ekeýi bólinip, óz aldyna tútin tútetedi. Beınetkerligi dál ákesinen aýmaǵan, qarańǵy tússe de kombaınynyń shamyn jarqyratyp, dalada egin oryp júredi. Alıman da janynda, jumys arasynda bir mınýt ta birge bolsa ǵanıbet emes pe. Maısalbegimdi oılaǵanda, saǵynyshtan jası tústim. Ótken jumada hat jazyp jiberipti, bıylǵy jazda úıge bara almaspyn, pıoner lagerine jetekshi bolyp Ystyqkólge júrip baramyn depti. Meıli, súıgen isi sol eken, qaıda júrse de aman bolsyn, dep tiledim.

Sýbanqul kelip tamaqtanǵannan keıin, túndeletip aýylǵa kettik. Ertemen mal-pulǵa qaraý kerek, keshki kútimin kórshim Aıshaǵa tapsyryp ketkenmin. Al ol beıshara dáıim syrqat, bir kún aýrý, bir kún saý, jumysqa shyǵa almaı qalyp qoıǵany da sodan.

Biz atqa mingesip kele jatqanda tún maýjyrap, dala múlgip jatqan kez edi. Shoqytyp kele jatqan at tuıaǵynyń dúbiri qarańǵyda tasyr-tusyr etip, quraı bastary aqyryn yrǵalyp, aı shuǵylasy jaıqalǵan egin ústin qubyltyp, kóleńke oınatyp turdy. Sharshaǵan jer uıqyǵa ketip, onyń besigin terbetkendeı saıda aqqan sý alystan qulaqqa kelip, bıdaı arasynda shegirtkeler shyryldap jatty. Tabıǵattyń bul tynyshtanǵan shaǵy qaıdaǵy bir ótken-ketkendi eske salǵandaı, áldeneni aqsatyp, júrekti muńǵa batyrdy. Sýbanquldyń beldiginen ustap, mingesip kele jatqanmyn. Onyń aldyma otyr degenine kónbeı, árdaıym óstip mingesip júrgendi jaratatyn edim. Keıde sıpaı qamshylap, keıde tebine bastyrtyp kele jatqan Sýbanqul úndemegenimen, keıde onyń óstip sóılemegeni de, — sharshap otyrǵany ǵoı — janyma raqat. "Aı, baıǵusym- aı, qartaıyp baramyz-aý. Biraq, ómirdi tekten-tekke ótkizbegen sıaqtymyz. Ýaqyt degen á? — ekeýmiz keshe ǵana qosylǵan tárizdimiz, biraq qarashy, qansha zaman ótken. "Solaı bolsa da, ómir áli qyzyq, áli úmit ushan-teńiz" — dep, oılanyp kele jatyp, basymdy joǵary kóterip, aspanǵa qaraǵanymda, júregim dir ete qaldy: Qus joly quddy baıaǵydaı bolyp, álemniń bir shetinen ekinshi shetine sozylyp jatyr eken. Shynynda da búgingi juldyzdy tóbede qandaı da bir alyp dıqan qyrmannan tola qushaq saban kóterip ótkendeı, sebelene túsken dán men saban kózge badanadaı bop kórindi. Onyń ústine shashylyp jatqan sabanǵa jel lebi tıgendeı, juldyzdanǵan maıda ushqyndar jalt-jult etip jatty. "Oı, toba!" — dep jaǵamdy ustadym. Baıaǵy tún, baıaǵy jastyq kez jarq etip eske tústi. Sonda tilegen, suraǵannyń bári endi mine oryndaldy emes pe? Iá, jer-sý eldiń enshisine tıip, el qatarly biz de qos aıdap, egin salyp, qyrman bastyryp, tilegimizge jetken joqpyz ba? Zaman osylaı ózgerip, jańa ómirdiń osylaı kelerin onda kim bilgen. "Áıteýir aq tilek qalaı bolsa da kóptiń tilegine úzeńgi soǵystyryp, jerde qalmaıdy eken ǵoı", — dep oıladym ishimnen Osyndaı oıǵa berilip, úndemeı kele jatqanymda Sýbanqul artyna jalt qarap: "Sen nemene uıyqtap kelesiń be, Tolǵanaı? Úndemeı kelesiń, — dedi. — Men de búgin ábden sharshadym. Qazir úıge jetemiz. Álde jańa kóshege buryla ketemiz be?" "Buryla keteıik", — dedim men.

Jańa kóshe degenimiz aýylǵa kire beriste jol boıynda edi ǵoı. Kóshe degen joq bolatyn onda, tam salýshy jastarǵa dep, sol jyly kóktemde olarǵa jańadan jer berilgen. Qasym men Alıman da jańa kósheniń bas jaǵynan jer alǵandy. Kirpishterin jaz boıy úsheýlep quıyp qamdap, olardy keptirip jatqan bolatyn, ýaqytsha jer tóle ornatar jerin de qazyp qoıǵan, ótken aptada eki kún boıy saıdan tas jınap, ony alǵan jerine tasyp ákelgen edi. Biz osyny kórýge qaıyryldyq, óıtkeni munan bylaı oraq mezgilinde ońaılyqpen qol bosatpaıdy ǵoı. Úıilip jatqan tastardy kórip, Sýbanqul balalarynyń istegenine ábden razy boldy: "Qosh de, apasy, tas mol jetedi eken, saraılyq tas bálkim artylyp ta qalar, — dedi ol, — oraqty bitirgennen keıin, jabyla qabyrǵasyn turǵyzyp, ústin jaýyp qoıamyz da, qalǵanyn keler jazda bitiremiz. Durys aıtam ba, Toqan?" "Durys, ústin jaýyp alsaq, qalǵany bite jatar amanshylyq bolsa. Bizdiń Jaınaqtyń aptyǵyp ókpesi keýip júr tipti. Bul kóshe komsomol kóshesi bolyp atalsyn dep qaýly aldyq deıdi. Onda Alıman jeńgesi qaljyńdap kúlip:

"Oı, kishkene bala, qursaqtaǵy nárestege at qoıǵandaı bolmaı, jalańash jerge at izdep áýrelengenshe, elden buryn aıaqtansańshy, úı-jaı turǵyzyp, kóshe boıyn túzeseńshi, kósheniń atyn birdeme etip tabarmyz" — deıdi. Oǵan anaý da bolar emes, sen durys túsinbeı jatsyń dep talasa ketti.

Sýbanqul meniń bul sózime jaı kúlip qoıdy: "Ol tentektiń ondaı minezi bar ekenin bilemin. Degenmen kósheniń atyn durys tapqan eken. Mine, myna salyna bastaǵan tamdardyń bári de jastardiki ǵoı, bári birdeı keıingi urpaq. Eldiń qanat quıryǵynyń óskendigi sondaı, aýylymyzǵa syımaı jańa qystaq ornatyp jatyrmyz. Kóshe salynyp bitkennen keıin kórersińder, meniń balamnyń durys aıtqanyn..."

Biz óstip sóılesip turǵan tún, baqsam, dúnıedegi eń bir qarǵys atqan tún eken...

II

— Basyńdy joǵary kóter, Tolǵanaı, qaırat qyl

— Jaraıdy. Onan basqa sharam bar ma. Esińde me, aınalaıyn týǵan jer, sol túngi?

— Men eshteńeni umytpaımyn, Tolǵanaı. Jaryq dúnıe ornaǵannan bergi ǵasyrlar syry bári mende. Kitapqa syımaǵan, adamnyń esinen shyǵyp joǵalǵan tarıhtyń bári mende. Seniń de basyńnan ótken taǵdyryń — júregimde. Sóıleı ber, sóıle, Tolǵanaı, sóıle, pendem, búgin qulaǵym sende!

— Ýh, neni aıtaıyn. Sonyń erteńine, kún shashyrap shyǵyp kele jatqanda oraq oryp, jumysymyzǵa kirisip kettik. Ol kúni biz úlken saıdyń boıyndaǵy ańyzǵa tústik. Jańa ǵana jumystyń qyzyp kele jatqan kezi edi, sýdyń arǵy betinen shaýyp kele jatqan salt atty kórindi. Artynan jaý qýyp kele jatqandaı, qamys, qoǵany tipti kózge ilmeı, at jalyna qunysa jatyp alǵan álgi neme sýdyń jıegindegi tastaqtaý jerge jetip kelgende de, atynyń basyn tartpastan týra shaba berdi. Bul kim boldy eken, tómendegi kópirden ótpeı, munsha nege jantalasty dep qarap qaldym. Salt atty — orys jigiti eken. Jıren aıǵyrdy qamshylap, sýǵa túse bergende bárimiz ań-tań bolyp ańyryp qaldyq: darıa tasyǵanda bul jerden júregi daýalap eshkim ótken emes, at túgil túıeni de aǵyzyp alyp ketetin joıqyn tasqynǵa kep urynǵan myna bireý ózi óle almaı júrgen neme ǵoı? "Áı, joldas, toqta, attyń basyn keıin bur!" — degenshe bolmaı, sheginshektegen aıǵyrdy tik turǵyza qamshylap, álgi salt atty sýǵa perip kep ketti. Ol bir nárse dep aıqaılap, bizge qaraı qol bulǵady, biraq darıanyń sarylynan biz eshteńe esite almadyq. Aǵyny qatty sý kózdi ashyp-jumǵansha salt attyny qushaǵyna ala jóneldi. Qulaǵyn jymıtyp alǵan aıǵyrdyń basy tolqynnyń arasynan birde kórinip, birde kórinbeı, at jalyn qos qoldap ustaǵan adamnyń bas kıimin basynan julyp alyp ketip órshelengen darıa adamdy aǵyzyp alyp bara jatqanymen, aǵynnyń óz kúshin paıdalanǵan salt atty qıǵashtaı júzip otyryp, aqyryndap jıekke jaqyndaı berdi. Ol sonaý dıirmenniń tusynan óte berip sýdan shyqqanda bárimiz "ýh" dep bir-aq demimizdi aldyq. Keıbireýler — azamat eken, jigit eken dese, qaısy bireýler — bul saý adam emes, mas bolyp jeligip júrgen neme bolar — desti. Dıirmenniń janynda egin oryp júrgen Qasymnyń kombaıny jym bolyp toqtap qalǵanda oǵan onsha nazar aýdarǵan joqpyn. "Taǵy bir jeri buzylǵan bolar, jumys ústinde árqıly jaǵdaı bola beredi emes pe", — dep oıladym. Bas kótermeı egin ora berdim, álginde janymda júrgen Alıman "Ene!" — dep qatty shyńǵyrdy. Qarasam, kelinimniń qolynan oraǵy túsip ketken, ózinde qan-sól joq, qup-qý bop tapjylmastan tur eken. Jylan shaqqan eken ǵoı dep oılap, "Oıbaı, apamnyń balasy, ne boldy", — dep janyna jetip bardym. Alıman maǵan tis jaryp úndegen joq. Onyń sharasynan shyqqan kózderi tigilgen jaqqa qaraı bergenimde tula boıym múzdap sala berdi. Kombaınnyń janynda áldekimderdiń aıqaılaǵan daýystary shyǵady, tus-tustan destelerdi attaı-attaı júgirip kele jatqan oraqshylar, quıǵytqan salt attylar, keıbireýler arbanyń ústinde turyp, qamshyny damylsyz siltep jan ushyryp kele jatyr. "Oıbaı, ene!" — dep aıqaılap jibergen Alıman kombaınǵa qaraı yshqyna júgirdi. "Oı, bular saý emes qoı! Kombaınnyń pyshaǵyna ilinip, maıyp bolǵan ǵoı!" — degen sózder qulaǵyma shaq-shaq tıdi. "Bol, kettik" — dep, meniń mańymdaǵy oraqshylar da solaı qaraı lap qoıdy. "Saqta, qudaı! Saqta, qudaı!" dep, olardyń artynan júgirip kele jatyp, aryqtan attaı bergenimde etpetimnen jyǵylyp qalyp, ornymnan qaıta turdym da, qaıtadan jan ushyra júgirdim. Oı, sondaǵy jannyń qysylǵany-aı! Bıdaıǵa órt ketkendeı ústimdegi kóılegim, barlyq denem, shashymnyń túbine deıin janyp, lapyldap laýlap kelemin. Aspandaǵy kún shel basqandaı appaq, birde bes, birde on bop kórinip, basym shyr kóbelek aınaldy. Jetpeı jyǵylatyn túrim bar ekenin sezip: "Toqtańdar!" — dep aıqaılaıyn desem, daýsym shyqpaıdy.

Óstip kombaınge júgirip jetkenimde, dúrlikken adamdar shýyldasyp, kıim-kesheginiń bári sý, entikken jıren aıǵyrdy jalynan ustap turǵan bireýdi qorshap túr eken. "Bylaı turyńdar, qoıa berińder meni!" — dep, topty buza-jara kirgenimde, kombaınnyń qasynda turǵan Qasym men Alımandy kórip, qaltyraǵan qolymdy soza, balama qaraı umtyldym. Qasym ustap qaldy. Es jıǵan soń ol: "Apa, soǵys bastalypty!" — dedi jaıymen. "Soǵys? Soǵys deısiń be?" — dep bul sózdi men buryn esh ýaqytta esitpegendeı, onyń mánisine túsinbegendeı, taǵy da qaıtalap suradym. "Iá, apa, soǵys bastaldy", — dedi Qasym. "Ne úshin soǵys? Qandaı soǵys?" — bul sýyq habardyń artynda nemeneler jatqany sanama jetpegendeı "soǵys, soǵys deısiń be?" — dep sybyrlap surap, manadan beri júregimde qursaýlaǵan qorqynyshtan demim tarylyp, qysylǵannan jylap jiberdim. Meni kórip, basqa áıelder de eńirep qoıa berdi.

"Áı, qatyndar, toqtatyńdar dereý! Shyǵarmańdar únderińdi!"- — dep bireý aıqaılap jiberdi. Bárimiz de tıyla qaldyq. Dala tynyshtyǵyna ene bastady. Sol bir meńireý tynyshtyqta áldekim tereń kúrsinip: "Soǵysqa attanatyn boldyq qoı!" — dedi. Onyń sózine eshkim jaýap qatqan joq. Jym-jyrttyq onan beter demin ishine tartyp, saıda kúrkiregen darıanyń saryly ǵana qulaqqa aıqyn estildi. Jınalǵan jurtty bir sholyp alyp, Qasym ózinshe oıyn bóliskendeı: "Endi erterek egindi jınap alý kerek, áıtpese qardyń astynda qalady", — dep kúbirlep qoıdy. Osydan keıin sál úndemeı qaldy. Bir ýaqytta járdemshisine: "Nege qarap tursyn;, júrgiz motordy!" — dep buıyrdy. Sonan keıin oraqshylarǵa qarap: "Al senderge jol bolsyn, sender nege ańyryp tursyńdar? Úlgirmeı qalsań, erteń azabyn ózderiń tartasyńdar ǵoı. Turyńdar, urysta turys joq" — dedi.

Jurt qozǵala bastady. Baıaǵydan beri basyn salbyratyp turǵan shabarman sonda ǵana joǵary qarady. Jap-jas orys jigiti eken, sýlanǵan shashy mańdaıyna jabysyp qalypty, kók kózderi qudaı biledi, ómirinde birinshi ret sol joly muńǵa batqan bolar. Adamnyń iz túspegen júzine shuǵyl kelgen eseıgendik dereý bilinedi eken. Ol tereń kúrsinip aldy da, janynda jaıdaq atyn minip turǵan jigitke qyrǵyzsha: "Joldas, sen qazir aýylǵa shaýyp baryp, basqarma, selsovet brıgadırlerdi taýyp, toqtalmastan raıkomǵa attansyn dep aıt, jaraı ma? Men taǵy eki kolhozǵa barýym kerek", — dedi. Shabarman jıren aıǵyrǵa minip, anadaı uzaǵanda álgi bizdiń aýyldyń jigiti: "Oı, dos, toqtaı tur! — dep beri shaqyrdy. — Bas kıimiń aǵyp ketipti, má, meniń qalpaǵymdy kıip al, kún ótip ketpesin", — dedi.

Jańa ǵana darıany jaldap ótken janýar elikteı orǵyp, jolǵa túskende artynan qoıý shań býdaqtatyp, shabarmannyń qarasy lezde kórinbeı qaldy. Ony kózimen uzatyp qarap turǵan jurt árqaısysy árqıly oıǵa ketken be qalaı, kombaın men traktordyń motorlary birdeı ot alyp dúr etkende selk ete qalyp, birine-biri qarady.

Osy sátten jańa ómir, soǵys ómiri bastalyp ketpedi me...

— Iá, Tolǵanaı, sol shabarmannyń dúbiri áli de meniń qulaǵymda, attyń tuıaqtary salǵan tańbalar daq bolyp denemde saqtalyp qaldy.

— Áı-ı, jaryqtyń jer-aı, aıta bersek ekeýmizdiń jyrymyz túgesile me. Bilesiń ǵoı, kúnniń sonda qandaı alaýlaǵan aptap alyp kelgenin: jandy-jansyzdyń bárin quıqalap jibermedi me. Egin de sol jyly turyp qalǵan, beıne ushy-qıyry joq teńiz tárizdi edi. Tórt-bes kúnniń ishinde tegis pisip ketpedi me. Ne degen baılyq edi deseńshi. Asyqqan is quryp qalsyn da. Orylǵan bıdaıdy baýlap alýǵa shamamyz kelmeı, sol kúıi arbaǵa qobyrata tıep, qanshasy ysyrap boldy. Al ol meıli-aq bolsynshy, biraq el qaıǵysy ashshy ózegimdi órtep ketti ǵoı. Kúnige shetinen áskerge shaqyrylǵandary lek-legimen jónep jatty, qalǵandary alas uryp, kúndizgi aptapqa, túngi jan demiktirgen qapyryqqa qaramaı dalada, qyrman basynda murnynan qan ketkenshe jumys istedi. Sonda Qasym, alda baıǵus balam-aı, bitpegenniń bárin bitiretindeı kúndiz-túni kombaınnyń ústinen túspeı egin orǵany orǵan. Ol ózi ǵana emes, onyń kombaıny da jandy kemedeı qaharlana gúrildep, qaınaǵan shańnyń ishinde bir ańyzdan ekinshi ańyzǵa japyra kirip, bıdaıdy jaıpaı oryp jatty. Qasymym bolsa, kombaınnyń ústinde ushýǵa qanatyn qomdaǵan qyrandaı aldyna kóz aıyrmaı qadala qarap, endi qanshasy qaldy, qanshasyn oryp bitiremin degendeı tún qatyp júrgeni júrgen. Sol kúnderi ol qap-qara bop kúıip ketti. Kórseń záreń ketedi: erinderi tilim-tilim jarylyp, jaǵy sýalyp, saqal-murty ósip ketken. "Óstip júrip ne bolar ekensiń, balam, kún ótip, basyń aınalyp, kombaınnan qulap túser me ekensiń?" — dep ishten tynamyn, biraq, aıtýǵa aýzym barmaıdy. Dúnıeniń ne bop bara jatqanyn kórip turǵan joqpyn ba.

Arada kóp kún ótpeı Qasymǵa da kezek taıaldy. Ol kúni túske jaqyn kombaınge júgirip ketken Alıman, bir ýaqytta tómen qarap, tomsaryp keldi. "Povestke kelipti" — dedi ol áreń sóılep. "Qashan?" "Jańa selsovetten ákep beripti". Ulymnyń aqyry bir kúni áskerge keterin bilip júrgenmin, solaı bolsa da bul habardy esitkende býyndarym bosap, nege ekenin bilmeımin, oraq orǵan qolym syrqyrap qoıa berdi. Qolymdaǵy oraq túsip ketti, aıaǵym dirildep jerge otyrdym. "Olaı bolsa, ol ne istep júr, qamdanbaı ma?" — dedim men dirildegen erinderime ıe bola almaı. "Keshke baram dedi ǵoı, maǵan úıge baryp daıyndal dedi. Men kete bereıin, ene. Atama aıtyp qoıyńyz. Álgi kenjem qaıda júr eken..." "Aıtylar. Sen bara ber, Alıman. Qamyr ashytyp qoı. Men qazir baramyn". Alıman ketkennen keıin de kóp ýaqyt ornymnan tura almaı, del-sal bop otyrdym. Basymnan sypyrylyp túsken jaýlyǵymdy da kóterýge shamam kelmedi. Jerge qarap otyrsam, qumyrsqalar jol salyp, ersili-qarsyly júgirip, dán tasyp, saban súırep, tynymsyz áreket ústinde eken. Nege olaı oılaǵanymdy bilmeımin, qumyrsqalardyń óstip eshteńeden beıhabar eńbektenip júrgenine adam bola turyp, kózimdi qadadym. Iapyraı, osyndaı da oı keledi eken ǵoı kisige.

Sonyń arasynda arbasyn aıdap Jaınaq jetip keldi. Ol sonda stansıaǵa qatynap astyq tasyp júrgen. Aǵasynyń áskerge keterin bilip kelgen tárizdi, arbadan yrǵyp túsip: "Júr, apa, úıge baraıyq", — dep, meni qoltyqtap arbaǵa mingizdi. Sol az ǵana ýaqyttyń ishinde kishi balam adam tanyǵysyz ózgerip ketti. Baıaǵy saýyqqoı, aqjarqyn bala qıaly joq, kádimgi kópti kórgen qarıadaı sabyrly bolyp qalypty. Jaınaqtyń túrin áneýkúngi shabarman orys jigitine uqsattym. Iá, munyń da kózinen eseıgendik sezilip turdy. El basyna kún týsa adamnyń bári birdeı eken ǵoı dedim men ishimnen. Osyny oılanyp kele jatyp, anaý Maısalbegimnen habar kelmeı qalǵany esime túsip, taǵy da júregim qysyldy. "Ol ne boldy eken onda? Áskerge alyp ketti me, álde qalaı? Tildeı qaǵazǵa hat jazyp, deregin bildirip qoımaı ma eken adam. Ruqsat berse, úıine qaıtpaı ma, endi neniń oqýy. Ata-anany oılamaıtyn tárizdi ǵoı ózi, túzde júrip tas baýyr bolyp qalǵan ba?" — dep árqaısysynyń qamyn oılap, arbada kele jattym. "Áı, Jaınaq, — dedim men, — sen stansıaǵa qatynap júrsiń ǵoı, tegi qalaı, urystyń toqtalar túri bar ma?" "Joq, apa, — dedi ol sonda, — ázirge hal nashar. Nemister japyryp kele jatyr. Bizdiki endi solardy toqtatyp, betin bir qaıtaryp alsa qýattana túser edik. Sen, apa, qaı-qaıdaǵyny oılaı bermeshi, ne de bolsa kóppenen kórermiz..."

A-a, sadaǵań keteıinim, ol meni jubatqandaǵysy. Kózimdi jumyp, qulaǵymdy bassam da qaıtyp qana oılanbaı tura alamyn

Úıge kelsem, Alımanym aǵyl-tegil bolyp, qamyryn shala ılegen kúıi otyr. "Sen nemene elden bólek pe ediń, osy eldiń bári áskerge ketip jatqan joq pa. Munsha nege egildiń, soryń kóńili qaınaǵyr!" — dep qatty aıtaıyn dedim de, qaıtadan: "Qoıshy jas nemeni renjitip ne qylamyn, kóńili sýyp qalar" — dep tıyla qoıdym. Sonda-aq qatty aıtsam bolmaıtyn ba edi? Qasym namazdyger ótip, kún batqanda úıge oraldy. Ol qoraǵa kirip kelisimen Alıman jaǵyp jatqan otynyn tastaı salyp, júgirip baryp onyń moınyna asyldy da: "Senen aırylmaımyn! Senimen birge ólemin!" — dep telegeı-teńiz bop jylady. Qasym kombaınnan túsken boıy jýynyp-shaıynbaı shań, kir bop kelgen eken. "Kirmin, Alıman, qoıa turshy azyraq, sabynyńdy alyp kel, úlken sýǵa baryp jýynaıyn", — dedi. Alımannyń meniń aýyq-aýyq qaraǵanymnan ımengenin seze qoıyp, sý alyp kel dep, qolyna shelek ustata qoıdym. Olar sonda tipti kesh, aı týǵannan keıin baryp oraldy. Úıdegi sharýany Jaınaq ekeýmiz tyndyrdyq. Tún ortasyna jaqyn Sýbanqul da jetti. Qaıda júr desem, kúndiz taýǵa ketip, ózimizdiń sary jorǵany jylqydan ustap ákelgen eken. Jorǵa bolǵanda qandaı. Aýyldaǵy qyz-qyrqyndardyń: "Astyńdaǵy sary jorǵa, saldyrtasyń jol-jolǵa" — deıtinderi osy janýar emes pe edi. Uly áskerge ketkeli jatqanda, bir kún bolsa da jorǵasyn minip kóńilin kótersin dep oılaǵan bolý kerek ákesi.

Erteńine tań sáriden aýyldan attanyp, voenkomatqa jónep berdik. Sonda eń aldymen qalyń ásker alynbady ma. Tus-tustan aǵylyp kep qosylyp, qara jolda shubaǵan arbalardy, halyqty kórseń, san jetpeıdi. Aldy Choń-Qapchyǵaıda, aıaǵy áli qaıda. Al endi aýdan ortalyǵyna jınalǵan halyq kóshege syımaıdy. Attyly, arbaly, áıel, bala-shaǵalar. Árqaısysy óz jaqynyn tóńirektep, janynan synyq súıem ketpeıdi. Biraq, kop degen ońaı emes qoı, "Halyq degen — teńiz" — degen ras eken. Osy dúrbeleń jıynda da maıdanǵa attanyp bara jatyp, qaıraty myqty er-azamattar nyq sóılep, nyq basyp, ol túgil án shyrqap, bı bılep, qıaq tartyp, kópshiliktiń kóńilin kóterip jatty. Oryssha, qyrǵyzsha óleńder aralasa shyrqalyp, bir aýyzdan shyqqan "Katúsha" degenderi bárimizge tipti tanymal boldy. "Katúsha" — qyzdyń aty eken, sol kezdegi jastardyń súıgeni eken.

Voenkomattyń qorasyna syımaı, áskerge shaqyrylǵandardy keń kósheniń ortasyna qatar-qatar qoıyp, árqaısysynyń attarymen shaqyra bastaǵanda, jınalǵan halyq lezde tyna qaldy.

Qarap tursam, soǵysqa ketip bara jatqandar jas shybyqtaı solqyldaǵan óńkeı bozdaqtar eken. Aty atalǵandar "menmin" — dep, biz jaqqa jaltaq-jaltaq qaraıdy. "Sýbanqulov Qasym" — degende júregim qysylyp, tamaǵym kepti. "Menmin", — dedi Qasym. Alıman osy kezde qolymdy syǵa ustap: "Eneke", — dep sybyr ete qaldy. Bárin bilip turmyn, bilgenmen isteıtin sharam káne: kóptiń keregi qystapanda, elden tysqary kim qalmaq. Alda, Alımanym-aı, osyǵan kózi jetip tursa da, súıgenine mundaı jaqyn, mundaı ystyq yqylasty jandy kóre almadym. Alımannyń qoshtasqanyn qazir esime túsirsem taban astynda janymdy sadaqaǵa ataǵym keledi. Ol kúni biz aýylǵa qaıtyp oraldyq, óıtkeni áskerlerdi maıdanǵa bir kúnnen keıin jóneltedi eken desti jurt. Kolhozymyz úlken jolǵa jaqyn ǵoı, munda sendelip júrgenshe úıge baryńdar, ketip bara jatqanda soǵa ketermin, — dep Qasym bolmaı qoıdy. Alımannyń minip júrýine Sýbanqul atyn tastap, biz arbaǵa minip júrip kettik. Jaınaq ta aýdanda qaldy, ol arbasymen áskerlerdi tasýǵa taǵaıyndalǵan bolatyn.

Túndeletip ańyraıǵan úıge kelip, jatpaı jylap otyrsam, Sýbanqul shaı quıyp jatyp, meni jónge saldy. Sondaǵy aıtqanyn esh ýaqytta umytpaq emespin. "Biz kim edik, Tolǵanaı? Mine osy el, osy jurtpen adam boldyq. Jaqsylyǵyn kórdik. Endi jamandyǵyna tús kelgende, árqaısymyz óz basymyzdyń qaıǵysyn tartyp egile bersek, bizdiń adamshylyǵymyz qaısy? Erteń bárin umyt, belińdi bekem bý, Alıman biz kórgenniń birin de kórgen joq, ol jylasa — bir sári. Seni ol ene deıdi. Osyny esińe bekem saqta, soǵys óstip údere berse, bir kúni men de ketem, Maısalbektiń jasy da kelip qaldy, kerek eken birimiz de qalmaımyz. Osyǵan, Tolǵanaı, osy bastan ózińdi daıyndaı ber..."

Erteńine tús aýa áskerlerdi stansıaǵa jóneltken eken. Qasym men Alıman olardan buryn shyǵyp, úıge keldi. "Úıińe soǵyp, qoshtasyp shyq", — dep ruqsat beripti. Alımannyń eki kózi kónekteı, jol boıy ylǵı jylaǵan bolýy kerek. Qasym syr bildirmegenimen, ol da kúıinishti kúrsinedi. Alımannyń kóz jasy, onyń aıanyshty túri Qasymǵa qatty áser etti me, álde shynynda da sondaı sóz boldy ma, bilmeımin, ol attan túser aldynda: "sender stansıaǵa shyǵaryp salamyz dep áýre bolmaı-aq qoıyńdar, áke, múmkin, men qaıtyp ta qalarmyn. Traktorshy, kombaınshylardy bosatatyn kórinedi. Prıkaz kelip jetse, stansıadan úılerińe qaıtaramyz dedi", — dedi. Endi oılap qarasam, Alımandy aıap, bizdi aıap jaı aıta salǵan jubatý sózi eken bul Stansıa da kúnshilik alys jer emes pe, qaıtyp oralǵanda biz úshin ol — bitpeıtin jol bolaryn da eskergen sıaqty. Á degende men onyń sózine senip te qaldym, úmit degen adammen birge ómir súrmeı me. Biraq, bylaı shyqqanda Qasymnyń muny jorta aıtqanyn bildim. Bárimiz de artynan ańǵaryp bilgen tárizdimiz.

Artta kele jatqan júrginshilerdiń aldyn ala aýyldan shyǵyp, úlken jolǵa qaraı Qasymdy shyǵaryp salýǵa bara jatqanymyzda, dalada jumys istep júrgenderdiń barlyǵy qoshtasqaly asyp-sasyp jolǵa keldi. Arba aıdaǵan, oraq organ, qyrman bastyrǵandar qalǵan joq. Qasymnyń kombaıny osy mańda egin oryp júr eken. Kombaındy toqtatyp, onymen birge isteıtinder de júgirip jetti.

— Durys aıtasyń, Tolǵanaı. Adamnyń kombaınmen qoshtasqanyn men kórgenim joq, ómirde bárin kórgen jer, sonda birinshi ret kórdim.

— Iá, qutty dalam, usta maıdanǵa attanarda balǵasymen qoshtasady deıdi ǵoı el Qasym da óz kásibiniń ustasy emes pe edi. Aýyldastarymen qoshtasyp jatyp, kombaın janasa kep toqtaǵanda, Qasym úlken jol jaqqa bir qarap aldy. Qyzyl týdy kóterip, keıbiri arbada, keıbiri atta kele jatqandardyń aldy burylystan jańa ǵana kórine bastady. "Áke, ustaı turshy", — dep, Sýbanqulǵa attyń tizginin bere salyp, Qasym kombaınge jaqyn bardy da, ony aınala qarap turyp, bir kezde ústine qarǵyp shyqty. "Aıda, Esenqul! Aıda baıaǵydaı! — dep traktorıstke aıqaılady. Jaı ǵana júrip turǵan motorlar bar qýatymen gúrildep, julqyna ornynan qozǵalǵan kombaın artynan saban, topan ata, bıdaıdy japyra jalmaı, egindi tolqyndatyp jiberdi. Sol sátte meniń kózime solaı kórindi me, bilmeımin, ol sonda jaı ánsheıin kombaın emes, qanatyn jaıyp, jer betimen jyljyp bara jatqan bir alyp kúsh tárizdi shalyndy. Shtýrvaldy bekem ustaǵan Qasym betine soqqan ystyq aptapqa raqattanyp, kókiregin kerip, kúlip qoıdy. Traktorıst ekeýi aıqaılasyp, barǵan saıyn jyldamdata aıdap, ańyzdyń arǵy basynan beri qaraı qaıta salyp kele jatqanda, qarap turǵan jurt ábden razy bolǵandaı bastaryn ızesti. Alıman da sonda qazir qosh aıtysatynyn umytqandaı kózderi jaınap, ózinshe ishteı masattanyp, qýanysh qushaǵynda túr eken, Bárinen de álgi Aısha kórshimizdiń balasy, onda on úsh — on tórtterdegi Bektas, sol jyly kombaınde saban tasıtyn, aınalyp keteıinim, kombaınnyń ústinde turyp Qasymmen qoshtaspasy bar ma. Qasym ony qolyna kóterip, eki betinen alma-kezek súıip, "endi sen úırenip al" degendeı, shtýrvaldy balanyń qolyna ustatyp, ornynda qalǵan járdemshisimen qoshtasty da, kombaınnen tústi. Saı súıegim syrqyrap, biraq, Sýbanquldyń túndegi aıtqany esime túsip, áreń turdym. Jol jaqqa qarasam, áskerge ketetinder aýyldyń tusynan endi ǵana ótip, tipti bizge jaqyndap qalǵan eken.

Óstip búkil aýylymyz bolyp Qasymmen qoshtasyp shyǵaryp saldyq. Aı, Alımanym-aı, aıan kórip pe ediń, úlken-kishiden ımenbeı, nege sonshama bozdap moınyna asyldyń? "Qosh endi, Alıman, men qaıtyp oralamyn, kórersiń nanbasań, erteń-aq bosanyp kelemin, jylamashy sonsha, men kelemin, kút meni!" — dep, Qasym úzengini ustaǵanda, Alıman qaıtadan baryp, moınyna asylyp, jas balasha qolynan súırep, sál kidirshi dep eńireı berdi. "Áıtpese jol boıyna deıin uzatyp sal, balam, — dedi Sýbanqul kelinine, — biz osynda kúte turaıyq. Joldastary uzap ketpesin. Qasym, beri qarashy!" Olar biraz ýaqyt bir-birine ún qatpaı qadala qarap turdy. "Túsindiń be?"- dedi Sýbanqul. "Túsindim, áke! — dedi

Qasym. "Olaı bolsa attan!" Sýbanqul atyna minip, qyrmanǵa qaraı shaba jóneldi. Menimen qoshtasqanda Qasym: "Maısalbekten hat kelse, adresin salyp jiber", — dedi. Atyn jeteleı, Qasym men Alıman qol ustasyp ketip bara jatty. Men olarǵa úlken jolǵa jetkenshe qarap turdym. Á degende Alıman úzeńgiden ustaı júgirdi. Qasym at ústinen áıeliniń mańdaıynan aqyrǵy ret súıip, sary jorǵanyń basyn qoıa bergende, Alıman da qol bulǵap artynan júgire berdi.

Erteńine keshke sary jorǵany arbasynyń artyna baılap Jaınaq stansıadan oraldy.

III

— Nege úndemeı qaldyń, Tolǵanaı?

— Sol jyly taǵy neler bolǵanyn esime túsirip jatyrmyn. Áıteýir, kimdi-kim bilsin, zaman lezde-aq qıyndap, eldiń úreıi usha túspedi me? Áldeqaıda adam qyrylyp, qan tógilip jatqanda, bizdiń sybaǵamyz — jumys boldy. Qasymnyń aıtqany týra keldi: qanshama japyrylyp jumylsaq ta, soǵystyń kesirinen egin tegis jıylmaı, kóp astyq qar astynda qalyp ysyrap boldy. Aýylda qarýly erkekter op tartqandaı sırep, áskerge ketip jatty. Qalǵanymyz erteden qara keshke deıin kolhoz jumysyndamyz, soǵys qaıtti eken dep qulaq túremiz, biraq habarlar ish jylytarlyq emes-ti. Jol qaraǵanymyz — poshtashy.

Qasym ketkennen keıin kóp keshikpeı Maısalbekten hat keldi. Birinshi hatynda ol: "Oqýdaǵy óz qatar-qurbylarymmen áskerge shaqyryldym, ázirge qalanyń ózindemiz, sendermen júz kórisip qoshtasa almaǵanyma keıimeńder, bulaı bolaryn kim bilipti, jeńispen oralsaq, tilekti sonda berer edi ǵoı" — depti. Ekinshi hatynda: "Novosıbır degen qaladamyn, komandırlik oqýǵa baratyn boldym", — dep sýretin salyp jiberipti. Sýretińnen aınalaıynym, ásker formasyn kıip túsken eken, sondaı jarasymdy, shashyn artyna qaıyrypty, mańdaıy kere qarys, qabaǵy sál kirbińdeý. Túsimde de endi ony osy sýrettegisindeı kóretin boldym. Alıman Maısalbekti biraq ret kórgen edi, jazda Qasym úılengende eki kúnge suranyp kelip ketken bolatyn. Qaınysynyń sýretine qarap Alıman: "Bizdiń muǵalim bala tamasha sulý jigit eken ǵoı ózi, ene? Qarashy. Baıaǵyda shymyldyqtyń artynan onsha jaqsy baıqamaı qalyppyn, qaraı berýge uıalǵanmyn. Endi aman-esen qaıtyp kelip, ózindeı bilimdi, ózindeı sulý qyz alsa, jarasyp qalar edi á, ene?" — dedi.

Qys túskenshe óstip balalardan hat úzilmeı, kóńilim qosh bolyp júrdim. Sóıtkenshe bolmaı: "Maıdan jaqqa bet alyp, ketip baramyz", — dep Qasymnan habar keldi. "Endi qalaı bolar eken?" — júrsem de, tursam da kóńilimde osy oı. Bul tusta Sýbanquldy da qaıta-qaıta voenkomatqa shaqyryp, komısıadan komısıa qalmady. Brıgadırlik mindeti bir jaǵynda, tynym kórý degennen aıyryldy. "Bul qalaı bolyp ketti ózi, demek Sýbanquldy da alyp ketpek oı bar-aý, onda qaıttik" — dep júrsem, bir kúni shynymen-aq áskerge shaqyrǵan povestke kelip tur. Ony esitkende ne bolǵanymdy bilmeı, qyrmanda eginniń qalǵanyn tazalap jatqanbyz, aıyrdyń sabyna súıenip oıǵa shomyp tur edim, Sýbanqul shaýyp kelip, attan tústi de: "Júr úıge, qamdanaıyq" — dedi.

Mingesip júreıin dep edim "Joq, atty sen min, men janyńda júreıin, sóıtip áńgimeleseıik", — dedi. Ondaı kezderde adam sóz tappaı da qalatyn kórinedi ǵoı, aıtylatyn sózdiń bári ishte býlyǵyp, bir-birimizge ún qatpaı kele jattyq. Qorǵasyndaı aýyr sur bulttar aspandy túnertip, Sary jazyqtyń qula túzinen soqqan muzdaı jel qar boratatyndaı keıde tyna qalyp, demigip turdy. Tóńiregime kóz jibersem, jan baýyrymdaı dıqan dalam, sen de jaıdaq qalyp, ún-túnsiz tomsyrap jatyr ekensiń.

— Iá, Tolǵanaı. Qys qýsyryp, denemdi toń qylyp kele jatqan-dy. Sýyqqa qanym qaraıyp, meniń de jalǵyzdyqtyń qaıǵy-qasiretin shekken qapaly kúnim edi ol.

— Sýbanqul qaıta-qaıta shaqpaǵyn shaǵyp, temekisin tutatyp kele jatty. Bir ýaqytta jelden teris aınala berip, atty yqtady da, temeki tutatyp jatyp, meniń qolymdy ustap: "Tońdyń ba?" — dedi. Ol sonda bir nárse aıtqysy keldi, bálkim, balalarymyz sóıtip soǵysqa ketti, mine endi men de ketip baramyn, ne bolady, ne qoıady, kórisemiz be, joq pa, osynsha ma jyl birge otastyq, razy bol, taǵdyr osylaı bolsa qaıtemiz, amanshylyqty tileıik degisi keldi me, kim biledi. Áıteýir basyn kóterip, meni aıap ta, súıip te, ernin tistene qarap aldy. Murtyna jańa ǵana aq kirip kele jatqanyn men sonda ǵana baıqadym. O, qasıetti dalam, meniń basyma túskenniń bárin kórdiń ǵoı óziń...

— Iá, Tolǵanaı, seniń búkil ómiriń osynda ótti...

— Sýbanqul ekeýmizdiń osy dalada qosylyp, jıyrma eki jyl osy jerde taban et, mańdaı terimizben kógerip-kóktep birge ómir súrgenimiz sol zamatta kóz aldyma kele qaldy. Ómirlik qosaǵymnan osylaı aıyrylarymdy oılap pa edim. Keshe ǵana egin orýǵa kirisken alǵashqy túni dál osy jolmen onyń atyna mingesip bara jatqanymdy esime túsirip, aýyldyń kire berisindegi jastardyń jańa kóshesi bastalǵan boıy tastalǵanyn kórgende, Qasym men Alımannyń sharbaǵynda taý bolyp úıilip jatqan kirpish pen tastardy kórgende, at jalyna jyǵylyp, kóz jasymdy tógip-tógip jiberdim. Mundaıda Sýbanqul ózine-ózi berik edi ǵoı. Ol meniń nege jylaǵnymdy sezip kele jatty. "Jylaǵyń kelse qazir jylap al, Toqan al eldiń kózinshe egile berme, — dedi ol — Sen, Toqan, Alıman men Jaınaqqa ǵana bas-kóz bolmaı, búkil kolhozǵa bas-kóz bolasyń, meniń ornyma brıgadır bolasyń, bul jumysqa senen basqa laıyqty eshkim qalǵan joq aýylda". "Osyndaı saǵatta qaljyń sózińdi qoıshy, Sýbanqul, keregi joq, brıgadırligińdi ne qylamyn", — dep jylaı berdim. Sóıtsem, keshke meni shynynda da kolhozdyń keńsesine shaqyryp aldy. Barsam onda maıdannan qoly jaradar bolyp kelgen jańa basqarmamyz Úsenbaı, Sýbanqul, taǵy eki-úsh aqsaqal adamdarymyz otyr eken. "Tolǵanaı jeńeshe, qaıtseńiz de belińizdi bekem býyp, kópshiliktiń mindetin moınyńyzǵa alasyz. Áıel bolsańyz da, jer-sýdyń jaıyn, eldiń jaıyn sizden jaqsy biletin eshkim joq. Myna otyrǵan myqty brıgadırimizdi amalsyzdan soǵysqa attandyrǵaly turǵanymyzda, onyń sengen kisisine, sizge, biz de senemiz. Zamannyń túrin ǵoı ózińiz kórip tursyz. Erteńnen bastap iske kirisińiz, Tolǵanaı jeńgeı", — dep, Úsenbaı kesip aıtty. Qoıshy, sózdiń qysqasy — brıgadır bolýǵa kóndim. Kónbegende qaıda baramyn. Sóıtkenim de bir esepten durys bolǵan eken. — Sýbanquldyń eń sońǵy ótinishi osy emes pe edi. Kóptiń qamyn jegen beısharam-aı, túnimen: "qos aıdaýǵa osy bastan qamdana ber, at-kólikti tańdap, jem-shópke qoı, soqa-saımanyńdy birin qaldyrmaı jóndet, pálensheniń úı-ishi shıetteı, mynalar kári-qurtań, kóz sala júr, anany alaı iste, mynany bylaı iste" — dep aqylyn aıtyp otyrdy. Tań atqansha syrtta tynbaı jel uıtqyp, qar jaýdy.

Sýbanquldy da úlken joldan shyǵaryp saldyq. Ózi quralyptas birqatar kisilermen Jaınaqtyń arbasyna minip ketti de qaldy. Sondaǵy sýyqtyń qattysy-aı, betten alyp, qaryp turdy emes pe.

— Ol kúni sen kúıeýińdi uzatyp, keri kele jatqanda, artyńa qaıta-qaıta burylyp qatty jyladyń, Tolǵanaı.

— Iá, Jer-anam. Sol kúnnen bastap, basqarmamyz Úsenbaı aıtqandaı, beldi bekem býyp, atqa mindim, brıgadırlik jumysyma kiristim. Qazirgi brıgadırlerdiń de qyzmeti ońaı emes, al ol kezde bolsa, tipti bir tirileı azap edi ǵoı. Jumysqa jaramdy erkekten eshkim joq, tegis ketken, qalǵandary qatyn-qalash, jas balalar, qaýsaǵan shaldar. Tapqan-taıanǵanymyzdy maıdanǵa jiberip, arbalardyń dońǵalaǵy joq, qamyt-shlıalar isten shyqqan, ustahanada kómir ornyna saıdaǵy oshaǵandardy jaǵyp, kórikti basyp júrdik.

Eldiń turmysy da kúnnen-kúnge nasharlap bara jatty. Alaıda kolhozdyń jumysyn toqtatpaı, álimizdiń kelgeninshe júrgizip jattyq. Qazir oılasam, bireýge jaqsy sóılep, bireýge jaman sóılep, kolhoz dep júrgende ár qıly ister bastan ótken eken. Biraq ol úshin, onyń azyp-tozsa da árqashan el bolyp qala beretindigi úshin sadaǵasy ketý kerek. Sondaǵy áıelder — bul kezde olar — kempir, jas balalar — qazir bes-alty sábıdiń ákesi, baıaǵy kúnderdi esterinen shyǵaryp ta jibergen shyǵar, biraq men olardy kórgen saıyn kóz aldymda osy jandardyń sol jyldardaǵy qajyrly eńbegi elesteıdi, ash-jalańash júrip kolhozda istegenderi, ańsar-armany — barlyǵy tasqa tańba basqandaı áli kókiregimde. Meniń ózim de qandaı halde edim, áıtkenmen, jyǵyla-súrine júrip brıgadır bolǵanyma esh ýaqytta ókinbeımin. Tań azannan kolhozdyń saraıyna baryp, árqaısysyn jumysqa jegip, sonymen keshke deıin at arqasynan túspeı, el jatqansha kolhozdyń kúndelikti jınalysynda bolyp, qysqasy kópshiliktiń múddesimen júrippin. Keı kezde jany qınalǵan keıbireýler til almaı meni tildegen kúnderi de boldy, ondaıda Alıman men Jaınaq óz balalarym emes pe, olarǵa tynym bermeı jumysqa kúni-túni ańdaı beretinmin. Óıtkenime de ókinbeımin, bolmasa bizdi qandaı qorqynyshty oılar torı berer edi. Bir úıden úsh kisi birdeı soǵysqa ketse, adam oılanbaı qoıa ma?

— Ras, Tolǵanaı. Sen sonda menimen tildesýden qashqalaqtaǵandaı, árdaıym tym qaýyrt, áldeqaıda barýǵa asyǵyp, kúıbelektep júretin ediń.

— Óıtpeske aılam bar ma edi, syrlasym Jer-ana. Maıdanǵa bet túzedik degennen keıin, bir jarym aı shamasy Qasymnan eshqandaı habar bolmaı qalmady ma. Arbasymen stansıaǵa qatynap, Jaınaq tentegim úıde joq bolsa, Alıman ekeýmiz Qasym jóninde sóılesýden qoryqqandaı bir-birimizge úreımen qarap basqa bir bolmashy tirshilikti áńgime etip ketemiz.

Qys ortasyndaǵy qaqaǵan aıazdy kúnderdiń birinde ustahanada attardy taǵalatyp júr edim: "Sizge asyǵys jedelhat bar — dep, basqarma alaqandaı qaǵazdy shaýyp kelip, qolyna ustata berdi. "Qoı oıbaı ol neń?" — dep jiberippin. "Oı, Toqan jeńgeı, qoryqpańyz, jamandyqtyń beti árman, bul jedelhat Maısalbekten eken, Novosıbırden jiberipti, beri júrińiz, — dedi Úsenbaı. — Qazir bógelmesten stansıaǵa tartyńyz, balańyz eki kúnde bizdiń stansıadan ótedi eken, jolyǵyp qalaıyn depti. Shóp, jem saldyryp arbany daıyndatyp qoıdym, Tolǵanaı jeńgeı, bógelmeı tartyńyz!" — degeni bar emes pe. Qýanǵanymnan ne isterimdi, ne derimdi bilmeı tilim kúrmelip eseńgirep, ustahanada ári júgirip, beri júgirip, onan keıin úıge qaraı tarttym. İstiń jaı-japsaryn surastyrmaı ketip baramyn. Bar bilgenim — "Maısalbegim tossyn depti! Maısaltaıym keleıin depti! Seni kútip almaǵanda kimdi kútip alam, zeketiń bolaıyn jan balam. Qustaı ushyp baramyn" — dep, ózimmen-ózim sóılesip, syqyrlaǵan sary aıazda terlep te kettim. A-a, meshkeı ana, sonda oı toqtatyp, Maısalbegim qaı jaqqa qaraı ótedi eken dep te suramappyn. Asyǵa-úsige júrip, Maısalbegim joldastarymen úıdiń asynan dám tatsyn dep, baýyrsaq, kúlshe, et pisirip alyp, sol kúni Alıman ekeýmiz arbaǵa minip stansıaǵa tartyp kettik. Á degende Jaınaqpen barsam ba eken dep te oıladym. Sóıtsem Jaınaqtyń ózi de: "Qoı, apa, Alıman barsyn, men úıde qalaıyn Menen góri Alımannyń barǵany abzal", — dedi. Kenje ulym durys istegen eken. Jas bolsa da Jaınaqtyń osyndaı bir taýyp ketetini bardy. Jeńgesiniń ishqusa bolyp, qaıǵy shegip júrgenin sezgen ǵoı. Alımandy shóp qorada istep júrgen jerinen ózi júgirip baryp shaqyryp kelmedi me. Kópten beri kelinimniń mundaı qabaǵy ashylǵanyn kórgen joq edim. Tipti jas baladaı máz bolyp, meni bol-boldyń astyna aldy. "Bol, ene, keshigip qalmaıyn", — dep mursat berer emes. Jolǵa shyqqanda da sol: attarǵa qamshy basyp, keıde tizgindi arbakesh baladan tartyp alyp, ózi yzǵytyp aıdap kele jatty. Jol boıy birkelki sýyq bolyp, japalaqtap jumsaq qar jaýyp turdy. Qar appaq bolyp, Alımannyń jaýlyǵyna, mańdaı shashyna, jaǵasyna úlpildeı turyp, onyń bal-bul janǵan qara kózderin, nurlana tamyljyǵan qyzyl shyraıly júzin burynǵydan beter sulý kórsetip, kóriktendirip kele jatty. Onyń ústine stansıaǵa barǵansha kelinimniń aýzy bir damyl tapsaıshy. Alǵash ret toıǵa bara jatqan baladaı, ony-muny erkeleı áńgimelep: "Muǵalim bala poıyzdan túsken kezde, sen úndemeı tur, ene. Ol meni tanyr ma eken? — demeı jatyp, ile-shala: "Joq, ene, men artynan baryp, muǵalim balanyń kózin basyp turaıyn, qaıter eken, oı bul kim ózi dep shoshyp keter me eken?" — dep kúledi. Aı, Alımanym-aı, aı kelinim-aı, kúıeýin sendeı súıgen áıel jer betinde boldy ma eken? Meni sezbeıdi dep oılap kele jatyp, aqyry ózi syryn bildirip qoıdy. Álgindeı tamashalap kele jatqan kelinim kenet sý sepkendeı basynyp, muńdana qaldy, ózine kúbirlep: "muǵalim bala Qasymǵa óte uqsaıdy, á?" — dep úndemeı qaldy. Sálden keıin taǵy da aqjarqyn keıipke endi. "Aıda attardy, aıda tezirek!" — dep kóshir balany asyqtyra bastady.

Óstip otyryp biz stansıaǵa kún batar-batpasta kelip jettik. Stansıanyń turǵan jeri shatqaldyń ishi, bul jeldiń uıtqı soǵatyn óti emes pe, qar borap, alasapyran bolyp tur eken. Maısalbek qazir kelip qalatyndaı, arbadan túse bere Alıman ekeýmiz lezde temir joldyń boıyna jetip bardyq ta, arjaq berjaqty qarap, ne isterge bilmeı jetimsirep qaldyq. Manaǵy kóńildiliktiń ornyn endi kóńilsizdik basty. Taram-taram temir joldyń ústinde jaıaý borasyn oınap, keıde parovoz tońyp búrseń qaǵyp turǵan tárizdi vagondardy julqı qozǵap qoıyp, záýlim bıik qaraǵaılar jelden butaqtary shaıysyp sýyldap jatty. Buryn poıyz tosyp kórmegen adam qursyn daǵy. Qashan keledi, qaısy jaqtan keledi, — bárin anyqtap bilip almaı, bet aldy qulatuz arbaǵa minippiz de tarta berippiz. Sóıtkenshe bolǵan joq, alystan poıyzdyń aıqaılaǵan daýsy shyǵyp, dóńgelekteriniń tarsyly qulaqqa dıalyna bergende Alıman: "Apa, kele jatyr!" — dedi. Qol-aıaǵym dirildep, júregim aýzyma tyǵyldy. Poıyz birte-birte jaqyndap kele berdi. Men sasqanymnan: "Má, qorjyndy sen ustashy!" — dedim. Qar sýyryp parovoz óte shyqty da, poıyz toqtady. Vagondardyń ishi lyq tolǵan júrginshiler eken, arasynda áıel balalar da bar, biraq kóbisi — soldat. Kimder ekenin, qaıda bara jatqanyn adam bilip bolar emes, Maısalbek kórinbeıdi. Poıyzdy qýalaı júgirip, esikterden basyn qyltıtyp turǵan kisilerden: "Sýbanqulov Maısalbek bar ma? Aıtyńdarshy, aınalaıyndar, Sýbanqulov Maısalbek bar ma?" — dep surasaq, keıbireýleri bilmeımiz dese keıbireýleri úndemeı, endi bireýleri kúlip qoıdy. Sonyń arasynda poıyz ornynan qozǵalyp, júrip ketti. Bar bolǵany bizdiń stansıaǵa úsh-aq mınýt toqtaıdy eken. Saqaldy qoldan bergen kisideı qalshıyp turdyq ta qaldyq. Poıyz ilgerileı túskende ony uzatyp júrgen sholaq qara tondy, orta jasqa kelgen temirjolshy orys adamy bizdi kórip: "Sender kimdi tosyp júrsińder?" — dep surady. Jaıymyzdy túsindirip, oǵan Maısalbektiń qaǵazyn kórsettik. Ol kózildirigin kıip, oqyp shyqty da: "Sizdiń balańyz áskerı eshelonymen kele jatyr, keshikpese búgin-erteń kelip jetýi kerek. Múmkin ótip te ketken shyǵar, kúnine neshe eshelon kelip, neshe eshelon ketip jatady, qaısy-biri toqtamaı óte shyǵady. Qaısysy ekenin kim biledi", — degendeı dúdamal sóz aıtty. Bizdiń bozarǵan túrimizdi kórip aıap ketti bilem: "Eh, voına, voına! Bárin búldirdi ǵoı, — dep basyn shaıqady da, — sender endi sýyqta turmaı, anda kirip otyryńdar, poıyz kelerde aldyn ala shyǵyp tosyńdar", — dedi.

Stansıanyń jalǵyz úıinde taqtaı narlarǵa qalaı bolsa solaı ornalasqan on shaqty adam bar eken. Soǵystyń kesirinen árqaısysy óziniń atamekeninen bosyp, jol azabyn tartqan júrginshiler bul jerde óz úıindegideı jaıǵasyp, uıyqtaǵany uıyqtap, sóıleskeni sóılesip, qaısylary temir kúrishkeden soraptap shaı iship otyr, gıtara shyńqyldatyp, yńyldap án salyp otyrǵandary da bar. Alıman ekeýmiz de narynyń shetinen oryn alyp otyrdyq. Shıshasy synyq syǵyraıǵan jalǵyz sham áreń ǵana, óleýsireı janyp tur. Stansıa ishi ala keýim, kúńgirt. Bir kezde poıyzdyń jaqyndap kele jatqany taǵy estilgende biz dalaǵa atyp shyqtyq. Tún jamylyp jyndanǵan jel etek-jeńnen silke tartyp, parovozdyń ystyq demi betke uryp óte shyqty da, júk tıelgen vagondar jaı kelip toqtady. Bul poıyzda soldattar kórinbese de Alıman ekeýmiz: "Maısalbek, Maısalbek bar ma?" — dep vagondardy boılaı júgirdik. Eshkim joq. Stansıaǵa qaıta kelgenimizde eldiń bári uıqyǵa ketipti. "Ene, sharshadyń ǵoı, jatyp dem alshy, men-aq kúzetip otyraıyn" — dedi Alıman. Kelinimniń ıyǵyna basymdy súıep qısaıdym. Biraq qaıdaǵy uıqy, neniń uıqysy. Uıyqtamaı qalshıyp qalaıyn! Qulaǵym, júregim, aqylym túgel poıyzdyń jyraqtan kele jatqanyn, aıaǵymmen tamnyń biliner-bilinbes solqyldaǵanynan sezip jattym. Poıyz qaı jaqtan kelmesin, dybysyn qulaǵymyz esiter zamat, tosyn kelip qalmasyn dep, ylǵı qorjyndy kótere júgirip, tosyp otyrdyq. Neshe eshelondar ótti, biraq birinen de Maısalbekti jolyqtyra almadyq. Tún ortasynan aýa jer solqylynan dalaǵa júgirip shyqsaq, shatqaldyń arǵy jaǵynan da, bergi jaǵynan da parovozdyń ashshy aıqaıy estilip, eki poıyz eki jaqtan kele jatyr eken. Óstip jol kútkende eńbegimiz qaıtsa káne! Sasqanymyzdan qaı jaǵyna bararymyzdy bilmeı basymyz dal bolyp turǵanda eki joldyń ortasynda qamalyp qalǵan ekenbiz, ersili-qarsyly zymyraǵan poıyzdar qulaq tundyra tarsyldap janasa ótkende boraǵan qar, uıtqı soqqan jel vagondardyń astyna ıterip jyǵatyndaı etek-jeńnen julqı silikti. "Ene!" dep aıqaılaǵan Alıman meni jalma-jan ózine tartyp, shamnyń aǵashyna qapsyra qysyp ustady. Sol uıtqyǵan qarly quıynnyń, shaqa-shaqtyń ortasynda turyp ta jarq-jurq etken vagondardyń tereze, esikterinen kóz almaı, alda, oıbaı- aı, Maısalbegim myna bir vagonmen ketip qaldy-aý degen oı tula boıymdy titirkentip jiberdi. Dońǵalaqtar zyrlaǵan qos temir jol sonda meniń júregimdi zyńyldatqandaı boldy.

Aıtshy óziń, dúnıe tiregi jer, qaı zamanda, qaısy ana óstip óz balasyn bir kórýge zar bolyp, kózinen qan tógip, botadaı bozdap jol tosyp edi?

— Aıta almaımyn, Tolǵanaı. Seniń zamanyńdaǵydaı álemde soǵys bolyp kórgen emes.

— Onda osyndaı jol tosqan analardyń eń aqyrǵysy men bolaıyn! Ylaıym, ylaıymda men sıaqty temir joldy qushaqtap qaqsaǵan pende bolmasyn!

— Tolǵanaı, ulyńa jolyǵa almaı qalǵanyńdy sen bergi úlken soqpaqtan qaıyryla bergenińde-aq bilgenmin. Túriń jýǵan shúberekteı, kóziń shúńireıip, aýrýdan turǵandaı bolyp qalǵan ekensiń.

— Onan da bir aı boıy es-tús joq tósekte jatqanymnyń ózi jaqsy edi. Tań atqansha kelinim ekeýmiz tynym tappaı, temir joldyń boıynda ári-beri júgirip júrdik. Boran tańǵa taman kenet basyla qaldy. Sol kezde batys jaqtan vagondary qırap, órtengen bir eshelon keldi. Iapyraı, tas-talqan bolyp qıraǵan eshelon súıretilip kelgende shatqal ishi typ-tynysh bola qaldy. Anda-sanda qardyń jaı sýyrǵany bolmasa, stansıada jan joq, ún joq. Sondaı-aq eshelonnyń ózinde de tiri jan joq, eken. Tegis qırap qaýsaǵan vagondar eski mazarlar tárizdi tunjyrap, tútin órtengen qaraǵaı ısin shyǵaryp turdy. Keshe túni ushyrasqan sholaq qara tondy orys adamy qolshamyn kóterip, janymyzǵa kelgende Alıman odan: "Bul ne bolǵan eshelon? — dep sybyrlaı surady. "Bombanyń soıqanyna ushyraǵan" — dedi ol da sybyrlap. "Endi bul vagondardy qaıda alyp bara jatyr?" "Remontqa" — dedi temirjolshy. Olardyń sózin tyńdap, bul eshelonda kimder bolyp, qaısy jerde ústine bomba túsip, órt-jalyn, yzyń-shý, qym-qýyttyń ishinde kimder qol-aıaǵynan aıyrylyp, kimder jan tásilimin berip ómirmen qoshtasty eken. Soǵystyń elesi osy bolsa ózi she, ózi ne degen sumdyq dep oılanyp turdym. Soǵystan kelgen eshelon kópke deıin stansıada turyp, onan keıin jaıymen jyljı qozǵalyp, áldeqaıda júrip ketti. Júregim qysylyp, zamanam qýyryldy. "Endi Maısalbegim de álgi qıraǵan eshelonnyń kelgen jaǵyna qaraı, qan maıdanǵa jol tartady eken ǵoı. Qasym ne boldy eken? Sýbanqul da Rázan shaharyna jaqyn jerde oınap jatyrmyz dep jazypty... Onysy maıdannan onsha alys kórinbeıdi... Kún shyqty, tús te boldy, túńilip te qaldyq. Maısalbek biz kelgenshe ótip ketken eken ǵoı, bolmasa stansıaǵa kelgen bir de eshelondy qaldyrmaı tosyp aldyq. Ne isteımiz endi? Maısalbekpen júz kórispeı qalǵanymyz ba sóıtip? Attarǵa degen arbadaǵy jem-shóp te taýsyldy dep, ár neni bir oılap, aýylǵa qaıtyp ketýge de dátimiz shydamaı Alıman ekeýmiz temirjolshylarǵa járdemdesip, joldaǵy qardy kúrekpen arshyp júrdik. Óıtpesek ýaqyt ótetin emes. Sýyq keshegideı bolmaı kún tek jaıaý burqasyndanyp turdy. Bir mezette aspan ashylyp, torlaǵan bulttar ysyrylyp, kún kózi kórindi. "A-a, qudaı-aı, osy kúndeı bolyp ulym jarq etip kózge kórine qalsaıshy! Keltire gór, qudaı, jolyqtyra gór! — dep jalbaryndym. Sol sátte shyǵys jaqtan parovozdyń óktem aıqaıy estilip, stansıaǵa jaqyndaǵan eshelon kórine bastady. "Ene, osy bolyp júrmesin? Qudaı biledi osy!" — dedi Alıman, qorjyndy jalma-jan ıyǵyna salyp. Ol sonda bilip turǵandaı, nege ekeni belgisiz qup-qý bolyp, betinen qany qashty. Meniń de tynysym tarylyp, júregim alyp ushty. Birinen keıin biri tirkelgen qos parovoz tútin býdaqtatyp, bý atyp, qyzyl temir dóńgelekter tarsyldap, shaqyldap óte berip, o degende jaıdaq vagondarda brezentpen qymtalǵan zeńbirek, tankter janyndaǵy myltyqty adamdarymen kózge túsip, onan keıin vagondardyń esiginde toptalǵan soldattar, qıaq, on, sóz — qulaqqa anyq estilmeı, kózge ilinbeı yshqyna zýlady. Qolynda kishkene jalaýshasy bar bir temirjolshy júgirip kelip: "Toqtamaıdy! Toqtamaıdy!" — dep qolyn siltep, bizdiń keýdemizden ıterip joldan shettete berip edi, osy sátte: "Apa-a! Alıman-an!" degen aıqaı tap janymyzdan estildi. Maısalbek! Alda, aınalyp keteıin balam-aı, bir qolymen vagon esiginiń tutqasynan ustap basyn syrtqa shyǵaryp, qulaqshynyn bulǵap qoshtasyp barady eken. "Maısalbek!" — dep bir aıqaılaǵanymdy-aq bilemin Sol bir mezette Maısalbektiń beınesi maǵan dana adamnyń beınesindeı kórindi. Shıneliniń etekteri jelmen túrilip, shashy jalbyrap, júzinen — ókinish pen qýanyshtyń, ushyrasý men qoshtasýdyń izderin ishteı sezingendeı boldym. Azynaǵan jel onyń aıqaılaǵan daýsyn ala qashyp, men Maısalbektiń sol turpatynan kóz aıyrmaı, ol alystaǵan saıyn poıyzben qosa júgirip, eshelonnyń eń sońǵy vagony janymnan zý etip óte shyqqanda, artynan taǵy júgire túsip, bir kezde etbetimnen quladym. Oı, sondaǵy bozdaǵanym-aı, zarlaǵanym-aı! Oq jaýǵan maıdanǵa ketip bara jatqan ulymnyń ornyna temir joldy qushaqtap qoshtasyp jattym. Dóńgelekterdiń relske tyqyldap urǵany birte-birte alystaı berdi.

Qazir de keıde sol eshelon qulaǵymdy tundyryp, qos parovoz alyp ushqan vagondar mıymdy qaq jaryp myljalap ótkendeı bolady.

Sonda artymnan kózinen sorasy aǵyp Alıman, onyń sońynan taǵy bir temirjolshy orys áıeli kelip, jatqan jerimnen turǵyzyp, joldyń shetine shyǵardy. Alıman meni qoltyqtap kele jatyp sonda qolyma ásker qulaqshynyn ustatty: "Má, ene, muǵalim bala tastap ketti", — dedi ol. Baqsam, Maısalbegim ony maǵan tastap ketipti ǵoı.

— Durys aıtasyń, Tolǵanaı. Arbada kele jatyp, qulaqshyndy kókiregińe qaıta-qaıta qyspap pa ediń.

— Iá, sol qulaqshyn álige deıin úıde ilýli tur. Mańdaıynda qyzyl juldyzy bar, boz matamen tystalǵan soldat qulaqshyny. Keıde qolyma alyp ıiskeımin, onan áli de ulymnyń ıisi shyqqandaı bolady.

IV

— Tolǵanaı, sory qaınaǵan Tolǵanaıym, ana qalt-qult etken basyńdy sonda boz qyraý shalmady ma. Qaıran qolań shash! Sen bul jerge kelgen saıyn árqashan ózgeshe bop keletinsiń. Júgiń aýyr tartqandaı ernińdi jymqyra tistep, ishteı tynyp, úndemeı kelip, úndemeı ketip qalsań da, basyńa qandaı aýyr kún túskenin men sonda bilip jatatynmyn.

— Iá, Jer-anam, úndegende ne ister edim. Men tek jalǵyz bolsam eken — soǵystyń sharpýy tımegen birde-bir otbasy, birde-bir adam qalǵan joq edi ǵoı. Basqasyn aıtpaı-aq qoıaıyn, dúnıeniń aldy-artymen isi joq shaǵynda tili jańa ǵana shyqqan barmaqtaı balalar da, ana sútiniń dámin áli seze qoımaǵan sábıler de, óleń aıtyp jibershi deseń, ańyrap:

Aq kóılegim etegi, Kóleń-kóleń etedi. Áskerge ketken ákemniń, habary qashan jetedi, — dep, qaqsap tursa, kimniń qabyrǵasy sógilip, qany qaraımaıdy, búlik salǵan dushpanǵa: "Seni me, seni!" — dep kim kektenbeıdi. Al endi sum qara qaǵaz kelgende, áskerge ketkenderinen aıyrylyp, bir kúnde aýyldyń eki-úsh jerinen oıbaılaǵan daýys shyǵyp, kóz jasy kól bolyp jatsa, júregińdi tirideı úıtkenin sonda biledi ekensiń! Tap sol kúnderi brıgadırlikti atqaryp, eldiń qýanyshy men qaıǵy-zaryna ortaq bolyp, kópshilikke emin-jarqyn bas-kóz bolyp júrdim, oǵan qazir de maqtanam, qazir de óte rızamyn. Ol bolmasa, múmkin men áldeqashan qaıratym kemip, áldeqashan jasyp, áldeqashan soǵystyń aýyrtpashylyǵy astynda qalatyn edim. Qylyshyn qynaptan sýyryp kelgen jaýǵa bir ǵana daýa bar emes pe; ol — kúres pen eńbek qoı. Mine, sondyqtan, týǵan balam, jumys arasynda shaýyp kelip, ishteı tistenip, attyń basyn qaıta buryp, úndemesten shoqyta jónelýimniń sebebi de sol edi. Esińde me, Jer-ana, Qasymnan hat kelgen kún?

— Esimde bolmaı she, Tolǵanaı. Seniń kósheden shyǵa kelgeniń, aldyńdaǵy aryq-atyzǵa qaramaı attyń basyn qoıa berip, aǵyza shaýyp kele jatqanyń meniń áli esimde. Sen sonda ańyzda kóń tógip júrgen keliniń men kenjeńe "súıinshi, súıinshi" dep atoı salyp kelgensiń, Tolǵanaı!

— Súıinshi demegende qaıtpekpin! Eki aı boıy óli-tirisi belgisiz Qasymnan amanmyn degen jalǵyz habar kelse, men súıinshi demegende kim súıinshi demek! Moskvanyń túbindegi alasapyran shaıqasqa eki ret qatysyp, ekeýinde de aman-esen shyqtym, nemisterdiń beti qaıtyp, saǵy syndy, bizdiń polk qazir demalýda dep jazypty. Alımannyń sondaǵy qýanǵany-aı! Arbadan jalma-jan yrǵyp túsip, maǵan Jaınaqtan buryn jetip: "Eneke-jan, aýzyńa maı, aınalaıyn eneke!" — dep hatty ustaǵan qoldary dirildep, durystap oqı almaı: "Aman! Aman-esen!" — deı berdi. Álginde jerge kóń tógip júrgen kelinshekter júgirip kelip: "Káne, oqyshy, Alıman, kúıeýiń ne depti?" — dese. "Qazir, aınalaıyndar, qazir!" degenimen oqı almaı qoıdy. "Maǵan bere turshy, jeńeshe, jurtqa oqyp bereıin", — dep, Jaınaq hatty aldy da, zaýlatyp oqı bastady. Alıman sonda nege ekenin bilmeımin otyra qalyp, mańdaıyna ýystap alyp kar basty. Hat oqylyp bitkende, ol ornynan turdy da, betindegi erigen qardyń sýyn da súrtpeı, albyraǵan beti ne kúlerin, ne jylaryn bilmeı tús kórgen jas balasha kúlimsirep: "Júrińder, endi jumys isteıik!" — dedi. Derin dese de ózi asyqqan joq, tóńiregin jaıymen sholyp alyp, qardy keship jaıymen kete bardy. Ne oılaǵanyn qaıdam, jazda osy dalada Qasymǵa sýsyn ala júgirgen kezderin esine túsirdi me, bálkim, onyń áskerge keterde kombaınymen qoshtasqany kóz aldyna kelip turdy ma, men onyń ne oılaǵanyn túsine almadym. Iapyraı, kelinimniń syry ne de bolsa ishte jatpaı, júzine taban astynda shyǵýshy edi. Osyndaı jandar bolady ǵoı ózi. Alımannyń kózderi sol sátte súısindi de, muńdandy da, áldeqandaı ásem kórinisterdi elestetkendeı kúlimdep, erkelep, úlken jolda jaýyndaı tógilgen sary jorǵanyń alystaǵan shańyn uzata qaraǵandaı, móltildegen jas kelip, qysqasy, kelinimdi túrli oı, san sezim bılegen tárizdi. Jaınaq, ázilqoıym ony jónine qoımaı jeńinen tartyp: "Á, jeńeshe, esiń aýyp ketti me, qalaı! Áljýaz ekensiń, hatyńdy oqı almaı, elge kúlki boldy dep Qasymǵa jazyp jibereıin. Áıelińdi qaıtadan mektepke bergeli jatyrmyz deıin", — dedi. Alıman ony jonynan salyp qalyp, olar birin-biri qýa jónelgende, men de raqattana kúldim. "Meıli! — dedim sonda men ishimnen qaırattanyp... — Jaýdy jaý ǵana basady! Qasymnyń soǵysqa kirip, el qatarly nemistermen shaıqasyp shyqqany ras boldy. Meniń balalarymdaı jigitter el qorǵamaǵanda kim qorǵaıdy. Áıteýir aman bolyp, dushpandy talqandap, jeńispen oralsa bolǵany. Onan basqanyń bárine shydaımyz, meıli ıt azabyn tartsaq ta tezirek kúıretsek eken!" — dep tiledim. Bul meniń ǵana tileýim emes, kóptiń tileýi, uly tilek bolǵan soń bárine beıil bolady ekensiń. Úıde qalǵan jalǵyz kenjem, Jaınaǵym, on segizge tolar-tolmaı áskerge ketkende: "Já, endi basqa salǵandy kórermiz!" — dep qana ishteı tynyp, jym boldym.

Qys aıaǵyna jaqyn Jaınaqty ózi quralyptas balalarymen birge voenkomatqa shaqyra bastaǵanda, olardy jaı ánsheıin ásker oıynǵa shaqyryp júrgen bolar dep oılaǵanmyn. Ony áskerge alady degen tipti oıda joq. Eki ret aýdanǵa baryp, on shaqty kúnnen oınap kelip, úshinshi joly bir kún ótkennen keıin Jaınaq úıge qaıta oraldy. "Seni ne, bosatyp jiberdi me, tez oraldyń ǵoı?" — dep surasam, — "Joq, apa, erteń aýdanǵa qaıta ketemin. Voenkomat bir kúnge ruqsat berdi", - — dedi. Sonda baıqasamshy. Áldeqaıda uzaq saparǵa ketýge qamdanǵandaı, Jaınaq ol kúni kóp jumys bitirip tastady. Jumystan qaıtyp kelsem, qoranyń ishin muntazdaı etip sypyryp, kóp aǵash jaryp, sıyr qorany tazalap, tamnyń tóbesindegi shópti qaıtadan jaıyp bolyp, endi ákesi at baılaıtyn aqyrdyń qulaǵan jerlerin jóndeýge kirisken eken. "Oı, ony ne qylasyń, balam, jazda-aq jóndemeısiń be?" — desem. — "Qol bosta bitirip qoıý kerek, apa, keıin qol tımeı qalady", — dep qoıdy. Baqsam, bulaı dep maǵan jorta aıtqan eken. Jaınaǵym óz erkimen, komsomoldyń shaqyrýy boıynsha maıdanǵa attanbady ma. Ony biz Jaınaq júrip ketkennen keıin baryp bildik. Stansıaǵa arba aıdaǵan aýyldasynan hat berip jiberipti. Alda sory qaınaǵan balam-aı, shynyńdy aıtyp, qoshtasyp ketseń bolmaıtyn ba edi, jylap-syqtasam da jolyńa kese turmaıtyn edim ǵoı. Alıman ekeýmizge jazǵan hatyńda, qoshtaspaı ketkenimdi keshirińder, sender biraq, bilsin dedim, áskerge óz erikimmen tilenip ketkendi laıyq dep taptym dep jazypty. Men onyń istegenin jaqtyrmaı tyıym salady dedi me, tuqymyń óskir, álde aıtýǵa batyly barmady ma, kim bilisin Bir topshylaǵanym, Jaınaq soǵysty súıip qyzyǵyp ketken joq, ol ony jek kórgeni úshin, soǵystyń elge tıgizgen kesiri janyna qatty batyp, qolyna qarý alǵaly ketti. Ákesi, eki aǵasy el dep qan maıdanda júrse, onyń jany olardan artyq pa eken, ol da namysqa shabatyn jigit emes pe edi. Iá, Jaınaq taq sol úshin, soǵysty ıttiń etinen beter jek kórgeni úshin ketkenshe kózim jetken-di. Jalǵyz Jaınaq maıdanǵa barǵanda qıratyp ta salmaıtyn edi, biraq bulaı deý de durys emes: Jaınaqqa uqsaǵandardyń ony qosylar, júzi qosylar, myńy qosylar, sóıtip baryp qol bolar, sóıtip baryp kól bolar, sóıtip baryp asý bermes taý bolar! Jaınaǵym, kenjem, sút qurǵatqanym, ázilqoıym, aqynym, ánshim, solqyldaǵan shybyqtaı boz balam! Seniń ne úshin aıtpaı ketkenińdi sorly anań bilmeıdi deısiń be? Seni balalyq qylyp, soǵystyń ne ekenin, ólimniń ne ekenin bilmeı kete berdi dep oılaımyn ba? Aqynsynǵan túrińdi kerip keıbireýler seniń qandaı baýyrmal ekenińdi baıqaı bermeıtin edi. Sol, baýyrmaldyǵyńnan qatyn-qalashtardyń kórgen azabyna enjar qarap tura almadyń. Adamnyń jer betinde isteıtini jaqsylyq emes pe. Minekeı endi, soǵysqa ketip qurban boldyń. Qyryq tórtinshi jyldyń qarańǵy túnderiniń birinde partızandarǵa kómek kórsetý úshin parashútpen samoletten sekirip júrdiń, artynan parashút-desantyndamyn, nemisterdiń tylynda úsh ret bolyp, soǵysyp qaıttyq dep hat jazdyń, sonan keıin senen habar pyshaq keskendeı úzildi. Jaýmen shaıqasyp, aıdalada oqqa ushtyń ba, álde toǵaıda adasyp kettiń be, nemese tutqynǵa tústiń be, kim bilsin. Eger tiri bolsań, endigi bir habaryń keler edi ǵoı, balam. Sen óstip mert boldyń, Jaınaǵym, sút kenjem, qyrshynyńnan qıylyp, eldiń esinde de onsha saqtalmadyń. Al endi men seni oıyma alǵanda, bizdi aıap aıtpaı ketkeniń árqashan esime túsedi, baıaǵyda, stansıaǵa arba aıdap júrgenińde, beıtanys bir barmaqtaı balaǵa ústińdegi tonyńdy sheship bergeniń esime túsedi. Qys túsip, aıaz qaharyna mingen túnderdiń birinde arbasyn joldastaryna berip, Jaınaq kúrtesheń úıge kirip keldi. Sýyqtan kókpeńbek bolǵan túrin kórseń, záreń ushady, tisi-tisine tımeı qalsh-qalsh etedi. Áıtkenmen ózi kóńildi, kózi kúlim qaǵady. "Oı, bul neń, kıimiń qaıda, jolda bireý sheshindirip ketti me?" — dep esim shyǵyp surasam, jaıbaraqat qana: "bir baıǵus balaǵa berip keldim", — deıdi. Keıin joldastary aıtyp júrdi: soǵystan bosap kelgen bir orys áıeli shıetteı tórt balasymen bizdiń stansıadan túsip qalǵan eken, bári de ash-jalańash búrisip, adam aıarlyqtaı jaǵdaıda eken. Kishkenelerin sheshesi eski oramal, jaýlyqqa orap qoısa kerek, al segiz-toǵyzdary estıar balasyna eshteńeniń reti bolmaı, tyltıǵan kamzolymen otyrypty. Jaınaq osy balaǵa ústindegi sholaq tonyn sheship bermesi bar ma. Joldastary aıtady: tondy ústine kıgizse, etegi aıaǵyna oratylyp, jeńi tizesinen tómen tússe de, boıy jylı túsken bala qaıta jandanǵandaı, qaıta tirilgendeı qýtyńdap, kúlimdep, raqatqa kenelipti de qalypty. Jaınaq soǵan máz-meıram bolyp, jol boıy sýyqqa shydamaı arbanyń artynan jaıaý júgirip, álgi balany ylǵı esine alyp: "Durys bolmady ma, sory qaınaǵan bala boıy jylyp, adam bop qaldy, o?" — dep qaıta-qaıta aıta beripti. Shyn syrymdy aıtsam, bireýge ton sheship bergenmen eldiń kemtigi tolyp, ketigi bitpeıdi. Biraq jańaǵydaı — birge on qosylyp, onǵa júz, myń qosylsa elshilik, adamgershilik, baýyrmaldyq degen osydan baryp týady ǵoı dep oılaımyn. Adam jaqsylyqty jerden taýyp al¬maıdy, adamnan úırenedi. Jaınaqtyń berip ketken tony jyrtylar, tozar, aqyrynda joq bolar, meıli jer jutsyn, sózge turmaıtyn nárse, gáp onda emes, sol barmaqtaı baldyrǵannyń júreginde tosyn bireýdiń istegen jaqsylyǵy ómir boıy saqtalyp qalsa, adam bolǵan soń basqaǵa jaqsylyq etý mindet ekenin jastaıynan sezip qalsa, Jaınaqtyń saýap istegeni sol emes pe.

Eh, endi nesin aıtaıyn, kesapatty soǵys qanshalardyń kendirin qıdy. Jaınaǵym aman bolǵanda qandaı adam bolatyn edi! Minezińnen, qylyq-qasıetińnen aınalaıyn jan balam, qaıdasyń, qaıdasyń? On ekide bir gúliń ashylmaı jatyp, qaı jerge baryp jalp ete qaldyń eken? O, dúnıe, o, jan jaratqan Jer-ana, bir sátke ǵana, kózdi ashyp-jumǵansha ǵana balamdy tiriltip, bir ǵana ret kóleńkesin kórsetip qoısańshy!..

— Tolǵanaı, sabyr et, júregińdi basshy. Óıtpe, ózińdi-óziń aıasaıshy... Júregińniń árbir soqqanyn saqtasań netti. Álde moınyńdaǵy paryzyńdy umyttyń ba?

— Joq, syrlas dalam, umytpaq emespin. Umytpaǵandyqtan osylaı kelip turǵan joqpyn ba? Sol paryz bolmasa, endigi jer basyp tiri júremin be. Keýdede shyqpaǵan jan ǵana júr, júrek áldeqashan saldyrlaǵan bos qalbyr bolǵan. Esińde me, Jer-ana, baıaǵy qaraly kún?

— Esimde, Tolǵanaı. Seni qos basynan nege shaqyryp ketkenderin de bilemin. Adamdardyń nazarynan, qas-qabaqtarynan, olardyń tereń kúrsinýlerinen sezgenmin.

— Iá, báısheshekteı jaınaǵan kóktemde jańa ǵana qos shyǵarǵan kezimiz emes pe edi. Kún tımegen kemerlerde kúrtikter áli de jondanyp jatqan edi. Áıtkenmen de damylsyz soqqan ókpek jel jer betin tobarsytyp, kúnshýaqta kók qyltıyp, jaz óz kúshine ábden mingen shaq edi. Bul seniń jazdy ańsap, sebiletin dánge talǵa bolǵanyńnan, dıqan dalam! Tomsarǵan betiń kógildir býaldyrlanyp dúnıeniń shartaraby burynǵydan beter qulpyryp, burynǵydan beter kúmistene munartyp, tósekte jatqan áıeldeı balqyp jatqanyńnan, darqan dalam!

Soqany endi ǵana jerge salyp, dymqyl topyraqtyń jyly demi júrekti eljiretip, traktordyń artynan ketip bara jatyp: "dándi, túsimdi, eginjaı bol, soǵysta júrgenderge medet bola kór", — dep, Sýbanqul men Qasymnan kópten beri hat-habar kelmegeni esime túsip, oılanyp turǵanymda aýyldaǵy qarıalardyń biri saldyratyp jetip keldi. "Kelip qalǵan ekensiz, aqsaqal, is ilgeri bassyn dep batańyzdy berińiz!" — dedim, "Dıqan babam, qydyr daryp, qyrmanǵa astyq syımasyn, ıgiligin el kórsin!" — dep, álgi kisi at ústinde bata qyldy da, — "Tolǵanaı, aýdannan kelgen ponomosh brıgadır kelsin dep shaqyryp jatyr, júr!" — dedi. Qosshylarǵa jumystaryn aıtyp, qystaqqa tarttym. Oıymda dáneńe de joq, aýdannan kúnde myqtylar kelip jatady, ásirese qos shyqqanda jıiletetinderi bar emes pe. Qarıamen ótken-ketkendi áńgimelep kele jatqanymyzda, álgi kisi sóz arasynda: "Rahmet saǵan, Tolǵanaı, osyndaı aýyr kúnderde el-jurtqa bas bolyp júrsiń, tizginińdi bosatpaı isteı ber. Saǵan da ońaı emes, adamnyń basyna ne kelip, ne ketpeıdi, biraq, qaısymyz bolsaq ta, osyndaı tarshylyqty bir-birimizge úıde de, túzde de medeý-medetpiz. Elmiz ǵoı. Elmen kótergen júk jerde qalmas", — dep qoıdy.

Aýylǵa kire berip, kósheni boılap kele jatqanymyzda bizdiń úıdiń janynda shoǵyrlanǵan toptyń turǵanyn kórsem de oıyma eshteńe alǵanym joq. Qarıa maǵan jalt qarap: "Attan tús, Tolǵanaı!" — dedi. Men ań-tań bop qarap qalsam kerek, álgi kisi jalma-jan atynan túse qalyp, meniń qoltyǵymnan alyp: "Tús, Tolǵanaı, túsýiń kerek!" — dep taǵy qaıtalady. Sózge de kele almaı, tula boıym múzdap attan tústim. Sóıtsem ana jaqtan Alımandy ertip, úsh-tórt áıel kele jatyr eken. Alıman sol kúni alysta aryq arshyp júrgen. Onyń kóterip kele jatqan ketpenin bir áıel ıininen ala saldy. Sonda ǵana baryp bildim. "Bul neleriń, oıbaı!" — dep kósheni kúńirente ańyradym. Sonyń arasynda Aısha kórshimizdiń qorasynan áıelder shyǵyp, meni qolymnan qatty ustady: "Qaırat qyl, Tolǵanaı, Sýbanqul men Qasymnan aıyryldyq!" — degende, "Ene, enekem-aı!" — dep Alımannyń shyńǵyrǵan daýsy shyqty, jıylyp turǵan jurttyń bári: "Baýyrym-aı! Baýyrym-aı!" — dep ókirip qoıa berdi. O, sum soǵys, osyny istemek pe ediń? O, qara kún, kóreıik degenimiz osy ma edi? Men emes, kósheler, tamdar, tal-terekter shaıqala teńselip, aınalany kúńirentken, ańyraǵan, shyńǵyrǵan, ókirgen ashshy daýystardan qulaǵym tunyp, kereń adamdaı eshteńeni uqpaı, qandaı da bir úreıli jym-jyrttyqtyń qushaǵyna enip, aspandaǵy bulttar, qorshaǵan adamdardyń júzderi túsimdegideı emis-emis kórinip, ne óli, ne tiri ekenimdi sezbeı, artyma qaıyrylǵan qoldarymdy bosatyp alýǵa árekettenip jattym. Janymdaǵylar kimder ekenin, esiktiń aldynda dúrlikken jurttyń kimder ekenimen isim joq, meniń bir ǵana anyq, aıqyn kórgenim — Alıman. Betin, kóılegin jyrtyp, shashy doda-doda bolǵan kelinim zar qaqsaı shyńǵyryp, eki jaqtan ustaýǵa umtylǵandarǵa boı bermeı, ylǵı maǵan qaraı julqynýmen boldy. Alımanǵa erterek jetsem degen oımen men de oǵan qaraı umtyla berdim, biraq qyryq kúnshilik alys joldan kele jatqandaı talyqsyp, bir-birimizge jete almaı, qosylýǵa arada yqylym ýaqyt ótip, ortaǵa yqylym jol túskendeı boldy. Bir kezde Alıman jaqyndap keldi, tunǵan qulaǵym sonda ǵana ashyldy. Eki qolyn jaıa: "Qaraly kún, ene, aıyryldyq, jesirmiz, jesirmiz! Kúnimiz sóndi, aıymyz óshti, jesirmiz!" — dep Alıman meni qushaqtaı sylq ete qaldy. Iá, sol sátte eki jesir qosylyp, bir-birimizge kúıikti kókiregimizdi basyp, eńirep botadaı bozdap jyladyq...

Qaıran azamattar, taý qulamaı neǵyp tur, kól taýsylmaı neǵyp tur! Sýbanqul men Qasymym, ákeli-balaly ekeýi qandaı dıqan edi! Dúnıeniń tutqasy osylar sıaqty beınetkerler emes pe: eldi toıǵyzǵan da osylar, jaý kelgende qolyna qarý ustap, mekenin qorǵap, qan tókken de osylar. Al endi, mysaly soǵys shyqpaǵanda Sýbanqul men Qasymym qansha adamǵa eńbeginiń jemisin tatyryp, qansha egin ósirip, qansha qyrman bastyryp, qansha sharýa tyndyrar edi! Ózderi de el eńbeginen kórip, dúnıeniń qansha raqatyna keneler edi. Oılap otyrsań, qyzyq, aınalaıyn týǵan jer, soǵys bastalady eken de, sol soǵysta adam balasynyń eń asyl, on saýsaǵynan óner tógilgen azamattary istep jatqan jumysyn tastap, biriniń qanyn biri tógip birin-biri óltirýge májbúr bolady eken. Al endi men buǵan túk rıza emespin, ómirimde rıza emespin! Tabıǵattyń jandydan eń bıik jaratqany — adam balasy ma, dúnıeni ıgergen kim — adam balasy ma, olaı bolsa, bir-birine osynshalyq zalal-zábir keltirmeı, tynyshtyqta ómir súre almaı ma? Aıtshy shynyńdy, týǵan dalam, aıt, ber maǵan jaýabyńdy!

— Qıyn suraý berdiń-aý, Tolǵanaı. Men men bolǵaly, adam adam bolyp jaratylǵannan bastap, soǵysqany soǵysqan. Keı kezde soǵystan tegis qyrylyp, typ-tıpyl bolǵan, jer betinen joǵalǵan elder de bolǵan, kúlin jel sýyrǵan, tiri jan qalmaı qıraǵan shaharlar da bolǵan. Neshe ǵasyrlar boıy adamnyń basqan izine zar bolyp, ıen jatqan zamanym da bolǵan. Soǵys shyqqan saıyn, ár kez qulaǵy barlarǵa ustaspańdar, qan tókkenshe aqyl toqtatyńdar dep aıtamyn. Qazir de aıtar sózim sol: "Áı, adamdar, dúnıeniń tórt buryshynda ómir keshken adamdar senderge ne kerek — jer me. Myna men — jermin, men barlyq adam balasyna birdeımin, maǵan talasýlaryńnyń keregi joq, maǵan yntymaq kerek!

Eńbek kerek! Bir dán tastasańdar, júz dán etip beremin, shyrpy tastasańdar, shynar qylyp beremin, baq otyrǵyzsańdar máýeletip beremin, mal jaısańdar, shóp bolyp beremin, tam turǵyzsańdar, dýal bolamyn, úrim-butaqtaryń kóbeıse, bárińe jaı bolamyn! Men taýsylmaımyn, men qabaǵymdy shytpaımyn, men keńmin, bárińe de jetemin!" Al endi, Tolǵanaı, adam balasy tynyshtyqta ómir súre ala ma, joq pa deısiń. Óziń oılap qarashy, ol menen emes, ol senderden, adam balasynyń ózinen, senderdiń yntymaqtaryńnan, yqtıarlaryńnan, aqyldaryńnan... Soǵys zardabyn men tartpaıdy deısiń be. Maıdanda qurban bolǵan beınetkerlerimniń, seniń Sýbanqulyń, Qasymyń, Jaınaǵyń sıaqty dıqandarymnyń eńbegin saǵynam, olardy joqtaımyn. Qos ýaqytynda shyqpaı, egin kezinde sýarylmaı, qyrman kezinde bastyrylmaı jatqanda, men olardy: "Kelińder, balýan bilek dıqandarym, kelińder, balalarym, turyp kelińder, qýrap, kúıip baramyn!" — dep shaqyramyn. Átteń-aı, kombaınyn aıdap, Qasym egin oryp júrse káne, átteń-aı, qyzyl plakat ilip, Jaınaq arbasyn saldyrlata aıdap kelse káne!..

— Sen de mendeı emessiń be, qutty dalam, sen de mendeı saǵynyp jatyrsyń, sen de mendeı joqtaısyń. Rahmet saǵan, baýyrlas jer!

Bilesiń ǵoı óziń, jaman-jaqsyny birge kórdik. Sýbanqul Qasymdardyń ornyn joqtatpaıyq dep, Alıman ekeýmiz qara jamylyp, eń bolmasa maýqymyzdy da basa almaı, kóz jasymyzdy emin-erkin tóge almadyq. Estirtkennen jeti kún ótip, jetisin bergen soń el ruqsat etti: jyl boıy aza tutsaq ta az bolar, amal qansha, arty qaıyrly bolsyn, Maısalbegiń men Jaınaǵyń — onda Jaınaq tiri — hat úzilmeı kelip turǵan kezi bolatyn, aman-esen qaıtyp oralsyn, jaz jarys degendeı, tirshilik qamyn oılańdar, egin aıdaýǵa ýaqtysynda kiristik, ólgender úshin dushpannan osh alǵanymyz osy bolsyn desti. Kelinimiz ekeýmiz úıde otyrsaq qaıter edik, ólgenniń sońynan ólip ketpeıdi ekensiń, kópshiliktiń aıtqanyna kónip jumysqa shyqtyq. Jumysqa shyǵar kúni tań azannan basqarmamyz Úsenbaı alaqandaı eski qaǵaz alyp keldi, qara qaǵazdar eken, saqtap qoı dedi. Qarasam, Qasymnyń qara qaǵazy jarty aı buryn kolhozǵa kelgen eken, Moskva túbindegi shaıqasta, Orehovka degen qystaqta qaza taýypty. Ony áne estirtemiz, mine estirtemiz dep júrgende Sýbanquldyń da qara qaǵazy kelip jetipti. Ol da joıqyn aıqasta Elesk qalasynda mert bolypty. Aýyldastarymyzdyń eki azamatymyzdyń jamanatyn birdeı estirtken sebebi osy eken. Onan arǵysyn nesine aıtyp jatamyn. Brıgadırmin ǵoı, belimdi bekem býyp, qaıta at arqasyna qondym.

— Sen kelgende, Tolǵanaı, ekeýmiz kópti kórgen analarsha ishteı tynyp, úndemeı kóristik, ras pa?

— Iá, áıtpeske basqa amal boldy ma? Men jylap bosaı bersem, kelinim onan beter ómirden jerimeı me. Bilesiń ǵoı, kúıeýin ondaı azalaǵan áıeldi ómirimde kórgen emespin. Men erimnen de, balamnan da aıyrylyp, kúıigim onan kem emes edi, solaı bolǵanmen meniń jónim basqa edi. Ne degenmen Sýbanqul ekeýmiz biraz jyl ómir súrip, ómirdiń ashshy-tushshysyn tatyp, balaly-shaǵaly boldyq, tilegimizge jettik. Soǵystyń ylańy bolmaǵanda birge qartaıyp, buıyrǵanyn teń kóretin edik. Al endi Alıman men Qasym jańa ǵana qosylyp, jastyqtyń eń bir qyzyq shaǵynda, mahabbattyń eń bir ystyq kezinde, baltamen short shabylǵandaı, ekeýi eki jaqta semdi ǵoı. Ólgenniń isi de ólgen, biraq Alımannyń tiri bop jer basyp júrgeni bolmasa, túsingen kisige, onyki de ólgenmen bara-bar emes pe edi. Álbette, Alıman jas bolatyn, keıin júre-bara, bálkim, taǵy ózine laıyq adamyn tabar. Alıman tárizdi jesir qalǵan jas kelinshekter soǵystan keıin qaıtadan otbasyn quryp ketti. Birtalaıynyń baǵy ashyldy, qazir úıli-barandy analar. Osylardiki durys jol Biraq adamnyń bári birdeı emes eken ǵoı. Keıbireýi burynǵyny tez umytyp, janǵa túsken jaraqaty jazylǵan soń, dereý jańa jolǵa túsedi. Al endi Alıman sory qaınaǵan olaı bola almady. Basyna túsken qyrsyqqa tótep bere almaı, burynǵysyn múlde umyta almaı qoıdy. Bul tusta meniń de adam keshirmeıtin kúnám bar. Iá, is nasyrǵa shapqanda bosańdyq jasadym. Bosańdyq dep aıtýǵa da bolmaıdy, kelinimdi aıap júrip, onyń ishki syryna aralasa almaı qalǵanymdy ne desem eken, bosańdyq pa, joq álde onan da aýyr kúná ma? Esińde me, Jer-ana, sol jazda osynda bolǵan oqıǵa?

— Baıaǵyda kelinińniń meniń tósimde júgirgenin aıtasyń ba?

— Iá, sony aıtamyn. Sol jazda ajaryńdy ashyp gúl jaınap, osy jaıdaq jatqan ańyzdan anaý úlken jolǵa deıin qulpyryp turmady ma. Gúldiń kóriktisi qyzǵaldaq emes pe, shirkin!

Ol kúni bizdiń brıgadanyń adamdary bas aryqty arshyp jatqan. Men de sol arada qosshylarǵa bir baryp, qaıta ketken shaıqandarǵa qaıyrylyp, at ústinde júrgenmin. Aryqty kún batpaı erte arshyp bolǵan adamdar úıdi-úıine qaıtty. Alıman, sen kelinshektermen úıge bara ber, keshikpeı men de jetemin dedim de, joldaǵy qosshylardyń lashyǵyna qaıyryldym. Birazdan keıin júreıin dep, aıaǵymdy úzeńgige sala bergenimde Alımandy kózim shalyp qaldy. Ol úıge ketpeı, osynda jalǵyz qalypty. Gúl terip júr eken Gúldi ózi sondaı artyq kóretin edi ǵoı. Áı, qaıran Alıman, gúl súıgen, gúldeı kelinim! Qolyna ustaǵany on shaqty qyzǵaldaq, ony erkelete sıpap, betine tıgizip, tereń oıǵa shomyp turǵan tárizdi. Onyń óstip turǵanyn kórgenimde ystyq ter burq ete qaldy. Baıaǵyda oraq oryp júrip, gúl tergeni esime sap ete qaldy. Onda ol qyzyl oramal salyp, qolyna ustaǵan aq sheshekti gúl shoǵy emes pe edi. Al qazir basyna salǵany qara jaýlyq, qolyna ustaǵany al qyzyl gúl, aıyrmasy sol Alıman sonda basyn joǵary kóterip, kópke deıin birdeńe izdegendeı tóńiregine kóz júgirtip, onan keıin aspanǵa qarap, bir ýaqytta "munyń endi kimge keregi bar edi" degendeı, keshir, Jer-ana, seni betke urǵandaı ashýmen qolyndaǵy gúldi laqtyryp jiberdi de, ózi etbetinen qulap basyn ustap jatyp qaldy. Jaraıdy, endi ońashada jylap alsyn dep, men lashyqtyń syrtynda tasalanyp turdym. Sonyń arasynda Alıman ornynan qaıtadan atyp turdy da, bet alǵan jaǵyna, úlken joldy kózdeı yshqyna júgirdi. Esim shyǵyp atqa mine sala sońynan tústim. Jetkizseıshi. Aldymda qara jaýlyq salyp, jolyndaǵy qyzyl gúldi keship kelinim zymyrap barady. Ne isterimdi bilmeı: "Alıman! Alıman! Bul neń, oıbaı! Toqta! Toqtasaıshy!" — deı berdim. Baıaǵydaı sary jorǵanyń sońynan júgirgenindeı Alıman úlken jolǵa jetti de, qaıtadan maǵan qaraı bet aldy. "Ene, enekejan. Maǵan eshteńe aıtpańyz! Úndeme! Aıtpa!" — dep qolyn sozyp júgirip keldi de, attyń jalyn sheńgeldeı ustap, basyn meniń tizeme qoıyp, óksip jylady. Men úndegen joqpyn, ne deımin, óksigin basqansha kútip turdym. Bir kezde Alıman basyn oqys julyp alyp, maǵan qarady. Oı, sondaǵy túrin-aı, kózinen ystyq jas parlap, betin jýyp ketti, kózi kónekteı. "Qarashy, ene! — dedi ol óksip, — kún mynadaı bop jarqyrap tur, dala mynadaı gúldep tur, ashyq aspan mynadaı kúlimdep tur, Qasym joq, á! Endi ol esh ýaqytta kelmeıdi, á?" "Joq, kelmeıdi", — dedim men jaımen ǵana. Alıman qatty kúrsinip aldy da: "Keshir, ene, — dedi. — Qasymnyń artynan júgirip baryp birge óleıin dep edim". Osyny esitkende men de jyladym. Al endi men adam bolsam, kóregen ene bolsam, sonda onyń kóńiline karamaı: "Seniń bul ne qylǵanyń, bala bolyp kettiń be, budan bylaı saǵan ómir súrýdiń keregi joq pa eken? Sendeı kelinshekterdiń qanshasy jesir qalyp jatyr. Sabyr et, Qasymdy birte-birte umyt, sendeı kelinshek jerde qalmaıdy. Óz teńińdi taǵy tabarsyń. Baǵyń ashylar. Búıtpe, jaman bolasyń. Ómirden baz keshseń, ózińniń soryń. Qaırat qyl!" — demeıin be, estip ony aqylǵa salmaımyn ba. Al edi men olaı dep aıta alǵan joqpyn, shyndyq bolsa da — sýyq sóz eken. Keıin taǵy neshe ret osy sózdiń kezegi kelgende, tilimniń ushynda tursa da, batylym baryp aıta almadym.

Buǵan ár túrli sebepter boldy, menen ǵana emes, Alımannyń ózinen de boldy. Qysqasy, sózdiń qyzǵan temirdeı tilgish kezi bolady eken, onan ótken soń, kisiniń jaǵy ashylmaı, aıtýǵa aýyrsynyp, eski kesel tárizdi sozylyp ketedi eken. Bul áńgimeni men qazir ǵana, zaman tynyshtalyp, arada qansha ýaqyt ótkennen keıin aıtyp otyrmyn. Al endi onda, sonaý dúrbeleń jyldarda, kolhozdyń bitpegen sharýasymen alasuryp bul isti jaıbaraqat otyryp jan-jaqty tereń oılaýǵa ýaqyt ta, mursha da bolǵan joq. Bizdiń barlyq áreketimiz, úmitimiz, tilegimiz, kútkenimiz — erterek jeńis kelse eken, erterek soǵys bitse eken degen jalǵyz oı. Onan basqanyń bári ózinen-ózi sheshile jatatyn ońaı nárse bolyp kórindi. Al endi soǵystyń tuzy ashshy sarqyndysy bitti dep qazir de aıta almaımyz... Iá, Jer-ana, bitpegeni úshin óstip bárin qaıtadan eske alyp, bárin qaıtadan qansyraǵan júrekten ótkizip, sóılesip otyrǵan joqpyz ba.

— Aıta ber, Tolǵanaı, aıt. Búgin sóz seniki, áńgimeńdi jalǵa.

— Jalǵamasqa amal qansha: ómirdiń ózi-aq, jalǵap tastamady ma. Soǵystyń úshinshi-tórtinshi jyldary adamdy súıindirip te, kúıindirip te, jaý súringennen omaqasa qulaı sheginip bara jatsa da, eshbir kózi bitelmeıtin qýatynan, álinen taıǵan eldiń onan beter qabyrǵasyn qaıystyryp, esinen tandyrdy. Kúzde, egin jınaǵan kezde masaq terip eptep búıiri shyqqan el qys ortasynan bylaı qaraı ashyǵa bastady. Ásirese kóktemde taýdan kósik, jaýqazyn qazyp jep, kúneltkender de boldy. Alıman ekeýmiz ash bolsaq ta tistenip, syr bermeı, kolhozdyń jumysyna ýaqtyly baryp kún ótkizip jattyq, al endi balaly-shaǵalylar kór azabyn tartyp qınaldy. Betteri isip ketken balalardy kórgende terime syımaı, ashýǵa býlyǵyp, bul úshin men jaýaptydaı, olardyń "nan" — dep telmirgen kózderine týra qaraı almaı júrdim. Qolymnan kelse eshteńemdi aıamaı, ol turǵaı Sýbanquldyń, Qasymnyń artynan baryp shybyn janyńdy qurbandyqqa shalsań, sonda osy balalardyń qursaǵy toıady dese, oılanbaı maquldar edim. Bir kúni men osy sózdi Alımanǵa aıttym. Ol qatty oılanyp qaldy. "Durys aıtasyń, ene, — dedi ol. — Úlken kisiler nege ashyǵyp júrgenin túsinedi, al ony balalar qaıdan bilsin, dúnıeniń eshqandaı qýlyq, sumdyǵymen isi joq. Olardyń jaıy bizdikinen de jaman. Solarǵa endi eptep-septep soǵys basylyp áke, aǵalary qaıtyp kelgenshe nan taýyp berip turýymyz kerek. Ekeýmizge endi, ene, osy qaldy, basqa eshteńe joq. Qoldan kelgenshe elge paıdamyzdy tıgizip turaıyq. Endigisi osy da, áıtpese ómir súrip ne keregi bar?" Biraq ómir bizdiń osy aıtqanymyzdaı bolǵan joq. Egin egip, nan tapqan dıqandardyń nansyz qalýy táńirden tysqary nárse. Baqsaq, soǵys kezinde — bul soǵystiki, jan da, erik te, eńbek te, jas balalardyń bylamyǵyna deıin, barlyǵy búkil qımyl-árekettiń, bári qan sorǵan soǵystiki! Onan eshkim eshqaıda qashyp qutyla almaıdy. Qashyp bas saýǵalaǵandar da boldy, jasyratyn nesi bar, biraq sol qashqan-pysqandar aınalyp keldi, aqyry sol azapty elge qol salady eken, onyń dushpany, qaraqshysy bolady eken. Basqa jol joq, osy ǵana eken. Buǵan da kózimiz ábden jetti. Esińde me, Jer-ana, baıaǵy qysqy tún? — Iá, baıaǵy sen adasyp ketetin túndi aıtasyń ba?

— Sony aıtamyn. Qyryq úshinshi jyldyń qys ortasy ma, joq álde jazǵa salym ba edi? Áıteýir jerde qar bar, sýyq bolatyn. Túnniń qaı ýaqyty ekenin qaıdam, el tegis jatqan tereń túnde, áldekim terezeni syndyryp jiberetindeı urǵylap: "Tolǵanaı! Brıgadır! Tur erterek! Oıan!" — dep aıqaılady. Esimiz shyǵyp, Alıman ekeýmiz ushyp turdyq. "Ene! Ene!" — dedi Alıman qandaı da bir úırenshikti nárseni kútkendeı únmen. Alda quryǵan úmit-aı, ár kez esten eki eli shyqpaǵan nárse sol sátte meniń de júregimdi qyspasy bar ma: áskerdegilerdiń biri kelip qalmasyn degen oı kelmesi bar ma. "Sen kimsiń? Sen kimsiń?" — dep terezege úńildim. "Dalaǵa shyq, Tolǵanaı! Bol tez! Saraıdan at urlandy!" — dedi kelgen kisi. Alıman sham jaǵam degenshe etigimdi kıe salyp, dalaǵa júgirip shyqty. At qoraǵa basqarmalar da jetken eken. Sary jorǵa bas bolyp, ony biz kolhozǵa ótkizip jibergenbiz, arbaǵa jegetin úsh at joq bolyp shyqty. Bizdiń brıgadanyń jazǵy qos aıdaýǵa baılaǵan sen tur men ataıyn myqty attary edi. Attardyń túngi shóbin salaıyn dep qaraýylshy shóp qoraǵa shyǵyp ketkende qaǵyp ketipti, qaıtyp kelse saraı ishi qarańǵy, sham sóngen, jel óshirgen eken ǵoı dep jaıymen jandyryp qarasa, bergi jaǵyndaǵy úsh attyń orny bos. Ol kezde úsh jumys kóligin joǵaltý kolhoz úshin qazirgi kezde on traktor joǵaltqanmen para-par edi. Al endi arǵy jaǵyn oılasań, bul maıdandaǵy soldattardyń árqaısysynyń bir syndyrym nanyn qolynan tartyp alǵandaı nárse emes pe. Jabyla attanyp, qaısy birimiz oqtalǵan myltyq ala shaýyp izine túskenimizde, urylar jolyqsa ońdyrmaıtyn edik. Qudaı-aqy, ońdyrmaıtyn edik! Biraq jete alǵan joqpyz, uzap ketse kerek jáne de qaıda ketkenin kim bilsin.

Aýyldyń syrtynda eki-úsh topqa bólinip, jan-jaqqa kettik. Sonda adasyp ketpeıin be. Mingenim kolhozdyń asyl tuqymdy aıǵyry edi, janýar qamshy saldyrmaı alyp-ushyp keledi, úlken joldan ótip, taý jaqqa bet túzegenimdi bilemin. Artymnan erip kele jatqandar da bar edi, basqa jaqqa burylyp ketken be, olardan qara úzip ketkenimdi birazdan keıin baryp bildim. Qaraqshylardyń qarasy qaıdan kóriner eken dep, tizgindi tartpaı ıen dalada aǵyzyp kele jattym, bir kezde at toqtaı qalǵanda ǵana aldyma qarasam — tereń saı. Taý etegine kelip qalǵanymdy sonda baryp bildim. Qaraýytqan qyr ústinde arqan boıy jerde aı shalqalap, juldyzdar jymyńdasyp turdy, aspan ashyq. Muzdaı jel kúrtik qar ústimen uıtqı soǵyp, jansyz qýraılardy birine-birin qaǵystyryp turdy. Iesiz eski qorǵan ishinen úki-japalaqtardyń jaǵymsyz daýsy estilip turdy. Bul túni dúnıeniń ár jerinde árqıly jaqsylyq pen jamandyq bolǵan shyǵar, tarıhtyń ár alýan uly da qaıtalanbas oqıǵalary ótip jatqan bolar, al endi bizdiń aýylymyzda bul tún osyndaı bir soıqan tún boldy. Attardy kim aldy eken, qandaı nemeler aldy eken? Osyndaı kezderde eldiń obalynan qoryqpaǵan kimder boldy eken? Ana qamystyń ishinde boı tasalap jatpasyn dep saıǵa túsip qaradym. Eshteńe de joq, bolǵany bir túlki bulań etip qamystyń ishinen shyǵa qashty da, aı jaryǵynda kúmisteı qubylǵan quıryǵyn súıretip, jer ústimen jortyp kete bardy.

Kepi qaıttym. Saıdy boılap kele jatqanda esime tústi: Jeksenqul degen bireý áskerden qashyp kelipti, qasynda eki joldasy bar eken, Sary jazyqtaǵy qazaqtardan kórinedi degen qańqý sózderge onsha sene qoıǵan joq edim. Qaıtip qana kópshilik maıdanda órt keship, shaıqasyp jatqanda bular munda qara basyn ala qashyp, bekinip júredi? Bul ne degen júziqaralyq: "Sen ól, men ómir súreıin degeni me? Osy da kisilik pe?" — dep oılap júrgenmin. Aýylda árkimniń syry belgili emes pe. Mundaı iske baratyn eshkim joq bolatyn. Onan keıin ortan qoldaı úsh jylqyny kim boıyna sińirip kete almaq. Ne de bolsa ury alystan keldi. Álgilerdeı syrttan toryp, taý-tasty mekendep júrgender ǵana sińirip kete alady degen oıǵa keldim. Jeksenquldardyń áskerden qashyp júrgenderi shyn bolsa, onda bul solardyń jasaǵan soıqany ǵoı dep túıdim. Olaı deıin deseń, uryny kózińmen kórip qolyńmen ustaǵan joqsyń. Biraq, Jeksenquldarmen keıin bettesýge týra keldi. Bul oqıǵa kóktemde boldy.

Shynyn aıtsam, kolhozdyń kúndelikti dúrbeleń sharýasymen júrip, bul oqıǵa esten de shyǵyp ketken edi. Úsh at bir soqanyń kúshi, eptep qunan-punandardy úıretip, brıgadanyń soqalaryn túgendedik, amal qansha. Sonymen qos shyǵyp, uryny emes qudaıdy da umytatyn qarbalas bastaldy. Meniń ómirimdegi eń bir aýyr jaz sonda boldy ǵoı. El qaıtsin, isteıik aq deıdi, biraq, ashtyqtan ketpen kóterýge ázer jarap júr, tipti jumysqa jaramaı qalǵandar da boldy. Baıaǵydaı qýat joq, jumys kesheýildep qaldy. Onyń ústine kolhozda tuqym az, qambanyń ishin sypyryp-sıyryp, árbir dándi terip, áıteýir ázer degende brıgadamyzǵa berilgen egis josparyn oryndadyq-aý. Sol kezderi eldiń túrin kórip, qatty oılandym. Eńbek kúnge dáneńe almasa, isherge as bolmasa, endi eldi qyramyz ba? Endigi kóktemde munan da beter ashtyqqa dýshar bolamyz ǵoı sáti bolsa. Joq, bizdiń bunymyz jaramaıdy, qaıtsek te bir aqylyn tabýymyz kerek dep, anaý taý eteginde bos jatqan eski ańyzdyń ornyn aıdatyp, egin ektirmek boldym, Basqarmamen aqyldastym, raıkomǵa deıin bardym, túsindirdim: muny biz jospardan tys, óz kúshimizben isteımiz, eldiń eńbekaqysyna úlestirip beremiz dep aldaımyz. Ústel qushaqtaǵan bir myqty: kolhozdyń stalındik ýstavyn buzasyń, — dep jekidi. "Búıtken ýstavyń qara jerge kirsin — dedim. — Bar, Stalınge aıt! Biz buralyp ash júrgende senderge kim tamaq taýyp beredi?" "Aýzyńyzǵa ıe bolyńyz, quryǵyńyz kep júr me?" — dedi. "Ie bolmaımyn! Biz isten shyǵyp qalsaq, maıdandaǵy soldattarǵa kim nan taýyp beredi? Osyny oılamaısyńdar ma?" Qoıshy áıteýir, aqyry kelisimderin berdi. Biraq másele basqada edi: sebetin tuqym joq, al kolhozdyń qambasynda túıir dán yrymǵa tabylmaıdy, endi qaıdan alamyn? Aılam, amalym taýsylyp, eldi jınap alyp, ózimshe keńes qurdym. Shyǵyp sóılep, bar syrymdy aldaryna aqtaryp saldym: "Káne, halaıyq, keńesip kesken barmaq aýyrmaıdy degen. Ne isteımiz? Keler kóktemde de óstip, tisimizdiń sýyn jutyp otyramyz ba, joq álde bir tirshilik isteımiz be? Myna eginderge úmit artpaıyq, jorta jasyryp keregi ne, onyń bári, tuqymnan basqasy, maıdandiki, soǵysta júrgen áskerdiń azyǵy. Al endi tuqym tapsaq, jospardan tys azyn-aýlaq egin salatyn shamamyz bar. Onyń túsimin eńbekaqyǵa, kári-qurtańdar men jetim-jesirlerge bólistirip beremiz. Maǵan senseńder men muny óz moınyma alamyn. Sózdiń toq eteri bylaı — úılerińde iship otyrǵan, qaptaryńnyń túbinde qalǵan astyqtaryńdy berińder, jerge sebemiz. Qazir ishpesek ishpeı-aq qoıaıyq, buǵan da shydaıyq, eptep aǵarǵan iship, egin pisikke ilesip ketermiz. Ózderiń úshin, bala-shaǵalaryń úshin erlik kórsetińder, aınalaıyn aǵaıyndar, aıamańdar, aýyzdaryńnan qaıta shyǵarsańdar da berińder, ýaqyt ótkizbeı tuqymdy seýip tastaıyq!"- — dedim. Jınalysta maqul deskenmen, shyntýaıtqa kelgende istiń jaıy olaı bolyp shyqpady. Ásirese balaly áıelder kisiniń saı-súıegin syrqyrata zarlap, soǵysyńdy, ómirińdi, kolhozyńdy jerden alyp, jerden salyp qarǵap, saqtap otyrǵan bıdaıy bar ma, arpasy bar ma balalarynyń aýzynan jyryp berip jatty. Arbany kóshemen júrgizip qoıyp, úıdi-úıge kirip, bireýmen jarqyn sóılesip, qaısy birimen shekisip qalyp, aldy jarty put bıdaı, arty bir kese suly berse de, áıteýir usynǵanyn ala berdim. Meıli qos ýys dán bolsa da paıda, kúzde sol bir qos ýystan bir put astyq alsaq, qazirginiń esesin qaıyryp alǵanymyz sol emes pe degen oıda boldym. Áıtpese mundaıǵa baspaımyn ǵoı. Biraq solaı bolsa da, ne úshin osyndaı qataldyq jasadym eken sonda? Oń jaǵyma qarap kúlip, sol jaǵyma qarap jylap, tipti eshkimdi esirkegen joqpyn ǵoı. Birqatarynyń qolynan tipti tartyp alǵandaı boldym. Beıshara Aısha kórshimniń sondaǵysyn ómir-baqı umytpaspyn. Kúıeýinen erte aıyrylyp, Jamanbaı soǵystan buryn qaza tappady ma, qaıǵymen qajyp, naýqasqa shaldyqty. Beti beri qaraǵan kezde kolhozda áliniń kelgeninshe jumys istep, baqshasyn kútip, jalǵyz uly Bektasty adam qataryna qosty. Ol da kádimgideı iske jarap, bir úıdi asyraıtyndaı bolyp qalǵan-dy. Bektasqa sol kúni tuqym jınaǵan arbany aıdatyp qoıǵanmyn. Olardyń úıiniń tusyna kelgende: "Bektas, úılerińde eshteńe bar ma?" — dep suradym. "Birdeńe bar bolar, — dedi bala. — Peshtiń qasynda", "Áıtpese óziń alyp kele ǵoı" — desem, "Joq, Toqan apa, ózińiz baryp alyńyz", — dedi.

Eki-úsh kúnnen beri aýrýy ustap, Aısha úıinde jatyr eken. Reńi adam aıaǵandaı, qýqyl tartqan, shamasy qınalyp otyrsa kerek. "Jurt qatarly beretinińdi ber, Aısha" — dep edim, "Bar bolǵan astyǵymyz anaý", — dep qapty kórsetti. "Sol bolsa da ber. Tuqym úshin, jer aıdaýly, sebemiz de tastaımyz", — degenimde Aıshanyń qabaǵy túsip, úndemeı tomsardy da qaldy. Qaıran joqshylyq-aı, adamdy qalaı qor etedi! "Aısha, mynany eń kóp degende on kún talshyq qylarsyń, keıin qystyq azyǵyń bolady ǵoı, erteńgini de oılaıyq, balańnyń ıgiligin kór, kóshede arbasymen kútip tur" — dedim. Aısha ernin tistegilep: "Bar bolsa, aıap otyr deısiń be, Tolǵanaı. Óziń de kórip júrgen joqsyń ba, men mynadaı shala-jansarmyn, qudaıy kórshi emespin be..." Aısha osylaı degende júıkem bosap ketti. Biraq sol zamat joqtyqty shetke qaqtym. "Men qazir kórshiń emespin! — dep qatty sóıledim. — Men brıgadırmin, kópshiliktiń atynan osy aıybyńdy alyp ketemin!" — dedim de, ornymnan turyp, qapty qolyma aldym. Aısha úndemeı teris qarady... Alty-jeti kılodaı bıdaı eken. Qabymen alyp kete bereıin dedim de, biraq shydamaı teń jartysyn úlken tabaqqa tóktim. "Beri qara, Aısha. Jartysyn ǵana aldym, qapa bolmashy", — dedim. Aısha basyn buryp maǵan qaraǵanda, kózinen aqqan jas bop-boz sala bolyp tómen qaraı tógilip tur eken. Sonda tastap ketsem bolmaı ma, mundaı bolaryn bilippin be, qapty ustaǵan boıy úıden ata shyqtym. Adamdy búıtip renjitken kisige qandaı azap, á qurysynshy dúnıesi nege, nemene úshin solaı ettim eken! Qazir esime alsam da, istegenimdi eshbir keshirgim kelmeıdi.

— Joq, Tolǵanaı, onda seniń eshbir kúnáń bolǵan joq. Sen elge ıgilik isteıin dep oıladyń, biraq ol oryndalmaı qaldy.

— Iá, aınalaıyn, dıqan dalam, sen bárine kýásiń: nıetim túzý bolatyn. Al endi sonda aýyldaǵylar jabyla sabap óltirse de, beıil edim. Bilesiń ǵoı óziń, úlken eki qap tuqymdyq astyq jınaldy, ony biz qalbyrǵa salyp tazalap, qos basyna ózim jetkizip tastaǵanmyn. Ol kúni qoıa tursam da bolady eken. Aıdaıtyn biraz jer qalǵan bolatyn. Erteńine qulqyn sáriden turyp, jer jyrtýǵa ózim asyǵyp kelemin. Tuqym daıyn, jer daıyn, barlyǵy da oıdaǵydaı kele jatqan. Kesh túskende úıge kelip, áldenege eleńdep tynysh otyra almadym. Kúndiz Bektas pen taǵy bir balaǵa tyrmalardy arbamen qos basyna aparyp tastańdar dep daıyndaǵan edim. "Bala — balanyń isi shala" degendeı, olar aıtqanymdy oryndady ma, álde joq pa taqat tappaı Alımanǵa: "Men ana qosshylarǵa baryp kele qoıaıyn, tez oralamyn" — dep, atqa minip júrip kettim.

Qystaqtan shyǵa bere, attyń basyn qoıa berdim. Qas qaraıyp, kesh qarańǵysy birte-birte qoıýlanyp túsip bara jatqan. Qos basyna jete bere aıdalǵan jerge qarasam, soqaǵa jegilgen ógizder bos tur, janynda tiri jan joq. Osy ýaqytqa deıin ógizderdi doǵarmaǵany nesi dep, soqa aıdaǵan balaǵa ábden ashýym keldi. Qaıda júr eken ol júgirmek degenimshe bolǵan joq, jol boıynda aýdarylyp jatqan arbany kórip, zárem zár túbine ketti. Arbanyń janynda da eshkim joq. "Áı, balalar, qaıda júrsińder? Qaıdasyńdar? Kim bar munda?" — dep aıqaıladym. Eshqandaı jaýap joq, tek jańǵyryq estildi. Bul nesi, bular saý emes qudaı biledi dep lashyqqa shaba jóneldim. Attan sekirip túsip, shyrpy jaǵyp kirip kelsem, Bektas joldasymen, soqashy bala — úsheýi birdeı qoldary artyna baılanyp, jerde jaırap jatyr. Kıimderi órim-órim, bet-aýzy qanǵa boıalǵan, aýyzdaryna shúberek tyǵylǵan. Bektastyń aýzynan shúbirekti julyp alyp: "Tuqym? Tuqym qaıda?" dedim ókpem aýzyma tyǵylyp. "Alyp ketti, sabap alyp ketti" dep, urylardyń ketken jaǵyn basymen kórsete berdi. Sol jerde ne bolǵanymdy bilmeımin, atqa yrǵyp minip, izine tústim. Ómirimde óıtip atqa shaýyp kórmegen shyǵarmyn. Denesine pyshaq tıgende adam eshteńege qaramaı yshqynbaı ma, qarańǵy tún emes, meıli kór túnegi bolsyn! Óz úıimdi órtep, óz múlkimdi úptep ketse razymyn, qyrmanǵa qol salyp, toǵyz qap toltyryp alyp ketse shydar edim — qyrmannyń ushyǵy der edim, biraq, bul tuqym úshin taban astynda ólýge de daıyn edim!..

— Iá, Tolǵanaı, eldiń aýzynan jyryp alǵan árbir túıir dán úshin, adamnyń quny bolǵan qos ýys tuqym úshin janyńdy qurbandyqqa shalsań da az edi. Tún qarańǵylyǵyn oqtaı jaryp: "Toqta! Toqta! Júzi qaralar!" dep aqyrdyń. Seniń daýysyńnan selt etip, uıqyǵa ketip bara jatqan jerimnen oıandym. Attyń tórt aıaǵy tasyrlap, urylarǵa tónip qalǵan ekensiń.

— Iá, dúnıe-tóńirekti jara aqyrǵanym shyn. Óstip aıqaılap kele jatqanmyn, isim aq eken, qaraqshylardyń izine bilgendeı túsippin. Kóp uzamaı alda urylardyń qaralary kerindi, at tuıaqtarynyń tasqa shaq-shaq tıgen daýsy estildi. Úsheý eken, salt atty nemeler qaptardy bókterip alyp taý jaqqa qaraı saldyrtyp bara jatyr eken. "Toqta! Tastandar tuqymdy! Tasta tuqymdy! Tasta deımin!" — dep, atty ústi-ústine qamshylap izinen qalmaı kele jattym. Aramyz birte-birte qysqara berdi, óıtkeni analar qap bóktergen, qatty shaýyp kete almady. Biraq astyqty da tastamady. Bireýi ortada jorǵa minip bara jatty. Qolda ósken mal emes pe, artynan tanydym, artqy aq shashaly aıaǵynan tanydym — bizdiń sary jorǵa eken. Qysta attardy da urlaǵan osylar ekenin bildim. "Toqta! Men bilemin senderdi. Men bilemin seni, Jeksenqul!

Sen Jeksenqulsyń! Qutyla almaısyń sen endi menen, toqta!" — dep bar daýsymmen aıqaılap kele jatqanymda shynynda da Jeksenqul eken, jorǵanyń basyn bura tartyp, qarańǵyda at quıryǵy bulaq ete túsip, myltyqtyń aýzynan jarq etken ot kózime qatarynan eki ret shaǵylysyp, tars etken daýystan atym úrke toqtap, tebeteıdeı ushyp tústim. Jyǵylyp bara jatqanymda myltyq atylǵanyn, ózime oq tıgenin sezdim, onan arǵysyn bilmeımin, qara túnek.

Bir ýaqytta esimdi jıyp, kózimdi ashsam, aınala typ-tynysh, shalqamnan túsip jatyr ekenmin, ón boıym ózimdiki emes, qorǵasyndaı aýyr tartyp, qımyldaýǵa dármenim joq. Janymda — keıde qorqyrap, keıde tebinip tuıaq serpip oq tıgen attyń jany shyqqaly jatyr eken. Janýar biraz qorqyrap qınaldy da, aqyrǵy ret yshqyna tuıaq serpip, sylq etti. Osy bir sátte maǵan ómirdiń bári toqtap qalǵandaı sezildi. Jym-jyrt tún jáne men... Ornymnan turyp eptep áreket jasaǵym da kelgen joq. Qandaı oqıǵa bolǵanyn sonda ǵana baryp túsindim. Osy boıdan kózim jumylyp ólsem kánekeı dedim ózime. Elge endi ne betimdi aıtamyn, ne deımin, onyń júzine qalaı qaraımyn? Kózime jas tolyp, joǵary qarasam túnergen aspanda Qus joly uzynnan-uzaq jolaq tartyp, quddy

Aıshanyń betinen temen sorǵalaǵan kóz jasyndaı bop-boz bolyp jatyr eken. "Dirildegen erinimdi tistep el úshin, jurt úshin, keleshek úshin suranyp, tilenip, Aıshalardy jylatyp tartyp alǵan tuqymymdy kór tamaǵyna alyp ketken qashqyndardy qarǵadym. "Ylaıym, qan tókken eldiń qahary ursyn senderdi! Soǵystyń ǵalamaty ursyn seni, Jeksenqul! Óstip júrip jan saýǵalaǵansha adam bolyp dúnıede júrmeı-aq qoımaısyń ba? Sýbanqulym, Qasymym ishken sýdy sen de aramdap iship júrgen ekensiń... Tfý betińe!.."

Men óstip kópke deıin jattym. Bir ýaqytta bireýdiń kele jatqany estildi. "Toqan apa! Toqan apa-a-a-a!" — degen balanyń jylamsyraǵan daýsy shyqty. Bektas ekenin daýsynan tanydym. İzdep júrse kerek. Basymdy joǵary kóterip: "Bektas, beri qaraı júr" — dep shaqyrdym. Adam ǵoı, atanyń balasy ǵoı, janyma jetip kelip: "Toqan apa, aman-saýsyń ba, Toqan apa?" — dep, basymdy súıedi. "Aman-saý emespin, belim qozǵaltpaıdy, shoıyrylyp qalsa kerek", — desem ol: "Eshteńe emes, áli-aq saýyǵyp ketesiz, Toqan apa", — dep, ana jaqta izdep júrgen joldastaryn: "Balalar, beri kelińder, Toqan apam munda eken, aman-esen eken", — dep shaqyrdy. "Endi apańa ne dep jaýap beremiz?" desem, Bektas biraz úndemeı turyp: "Jaýabyn men ózim beremin, Toqan apa. Jurttyń bárine jaýapty ózimiz beremiz, Toqan apa. Eshteńe emes!" dep, bala ǵoı, onda on tórt-on bestegi kezi, yzasyna shydamaı eńirep qoıa berdi. Judyryǵyn túıip, ornynan ushyp turyp, taý jaqqa qaraı qolyn siltep: "Biz báribir ólmeımiz, áli kórersińder, men de eseıip er jetermin. Bul istegenderińdi esh ýaqytta umytpaspyn", — dedi. Onyń sol bir jigerli, kekti sózine delebem qozyp, shydaı almaı jylap jiberdim. Sonda ol: "jylamańyz, Toqan apa, men de sizdiń balańyzbyn, men de er jetemin, Qasym aǵamnyń ornyn joqtatpaımyn", — dep, qoltyǵymnan súıep, ornymnan turǵyzdy. Balalar meni arbaǵa salyp, úıge alyp keldi. Eki-úsh kún naýqastanyp, tósekte jattym. Aýyldaǵylardyń bári kóńilimdi surap, kelip-ketip jatty. Elge rahmet, oǵan óle-ólgenshe rızamyn, sonda meni eshkim tabalaǵan joq. Alaıda oılaǵan isim oryndalmaı qatty qınaldym. Aıdalǵan jer bos qalyp tuqym sebilmeı, qaraqshylardyń keresi bolyp ketkenin eske alǵan saıyn, júregim syzdap, qanym qaınady.

— Onyń ras, Tolǵanaı. Ony men de sezdim. Sol shańy shyǵyp bos qalǵan egin jaı denemdegi bitpegen jaraqattaı kópke deıin syzdap, meni aýyrtyp júrdi. Egindikke tuqym sebilmeı qaqyrap qalsa, meniń dertim sol ǵoı, Tolǵanaı. Soǵys bastalǵaly beri qansha egin jaı qaqyrap, qansha adam qyrshynynan qıyldy. Meniń baryp turǵan jaýym — soǵys bastaǵandar, óıtkeni olar egin ekpeıdi.

— Durys aıtasyń, — soǵys pen dıqanshylyq bir-birine qarama-qarsy nárseler emes pe. Soǵysqan egin ekpeı, adal adamdardyń nesibesine aram qolyn salady, demek ol adam ataýlynyń jaýy. Maısalbek, aınalyp keteıin kemeńger ulym, ol da osy jóninde hatynda jazbap pa edi. Esińde me, Jer-ana, Maısalbektiń haty?

— Men ony jatqa bilemin, Tolǵanaı.

— Iá, sen ekeýmiz ony jatqa bilemiz. Búgin meniń syıynatyn kúnim, búgin biz bárin qaıtadan eske alamyz, Jer-anam.

— Aıta ber, Tolǵanaı. Seniń bul aıtqandaryń ótkendi eske alý ǵana emes, árdaıym júrekte saqtalatyn nárse. Maısalbegińniń jazǵan hatyn taǵy bir qaıtalap aıtyp bershi. Maısalbek seniń ǵana ulyń emes, ol meniń de ulym, Jer-uly Maısalbek!

— Men sonda aýyryp jatqanymda, aýyldastarymnyń hal-jaı surap, árqaısysy jyly sózderin aıtyp, kóńilimdi aýlap júrgenderiniń taǵy bir sebebi bar eken ǵoı. Men ony sezip te qalǵandaı boldym.

Aısha kórshim, beıshara, ózi aıaǵyn áreń súıretip júrip, kishkentaı tostaǵanmen qaımaq alyp kelipti. Ol úıge kirip kelgende, anaý kúni istegenime qatty uıaldym. Aýzyma sóz túspeı, qatty qysyldym. "Tolǵanaı, sen oıyńa eshteńe alma, — dedi Aısha. — Meniń bosańdyǵymdy keshir. Sendeı áıel úshin, kerek bolsa, janymdy da aıamaımyn. Kerek bolsa, jalǵyz ulym Bektasty da beremin. Ol onsyz da eki úıdiń ortasyndaǵy bala bolyp ketti, seni menen artyq kórmese, kem kórmeıdi. Sen bizben adamsyń, biz senimen adambyz. Osyny túsinip qoı" — dedi. "Rahmet, bul lebizińe", — dedim men de. Ánsheıin oıyndaǵysyn aıtqan eken desem, onyń da sóziniń astary bar eken.

Erteńine belimniń aýyrǵany basylyp, úıde ári-beri júrip dalaǵa shyqtym. Terezeniń aldyna kıiz tósep, belimdi kúnge jylytyp otyrdym. Alımanǵa jumysqa bara ber desem, basqarma búgin de eneńe qaraılas, úıde bol dep ruqsat berdi dedi. Aýla ishine ot jaǵyp, sý jylytyp, Alıman kir jýyp jatqan.

Esik aldyndaǵy jýan túp kári alma aǵashy sol jyly orasan qalyń gúldep, qaıtadan kúsh alyp jasarǵandaı jaıqalyp, jel tıgende butaqtarynan appaq qoqym sebelep jatty. Alma gúl jarǵan kezde aýa da móldir bulaqtaı tunyp, tap-taza bolyp turady ǵoı ádette. Alysta jaltyraǵan taýdyń máńgi muzdary ap-anyq, kórinip turdy. Óstip otyrǵanymda aýlaǵa poshtashy Temir shal kirip keldi. "Arma, Tolǵanaı", — dep onsha sózge de kelmeı, asyǵyp-úsigip, ózinshe áldenege tomsaryp, kúrkildep jótelip, sýyq tıip qalypty baıǵusqa, qurǵyrdiki dep kúbirlep, saǵan hat bar edi degendeı sómkesin aqtaryp-tóńkerip, bir hatty taýyp aldy da, maǵan berdi. Onyń bul tózimdiligine tarynyp: "Kelgen boıda aıtpaısyń ba, kisini zaryqtyrmaı! Kimnen eken?" — dep suradym. "Maısalbekten kórinedi", — dedi ol bir túrli. Qýanyp, júregim alyp ushyp ádette Maısalbektiń haty úsh buryshty bolatyn edi, bul joly adresi tasqa basylǵan, tórt buryshty, syrty qalyń atlas qaǵaz ekenine tipti nazar salmappyn. Sol arada jaradar aıaǵyn súıretip, baldaqqa súıenip Bektursyn kelip qaldy. Kórshimiz edi, ishi pysqanda bizdikine kelip, kóńilin kóterip ketetini bar edi. Hat kelip qalǵan eken ǵoı, Maısalbekten ǵoı tárizi dep, sabyr qylyp qol alysty. "Qolyń nege qaltyraıdy? Beri otyryp oqyp bershi", — dedim. Sonda ol kıizdiń shetine otyra berip, oıbaı aıaǵym dep óńi qýaryp, qara sýǵa tústi. Hatty qoly dirildep áreń ashty da, oqı bastady. Aı, qaıran balam, qaıran hat...

"Apeke, aq sútińnen aınalaıyn apekem, — dep bastapty. — Men seniń qandaı jan ekenińdi bilmesem, bul hatty jazbas ta edim. Seniń aqylyńa, qaıratyńa, seniń kúshińe senip jazyp otyrmyn. Sóıtsem de ne dep túsindirip, ne dep aıtýǵa sóz taba almaı, alaqandaı aq qaǵazǵa telmire qarap otyrmyn. Aqyry meniń istegen isimdi durys dep tabarsyń, men oǵan ózime sengendeı senemin. Iá, apa, meni sózsiz durys istegen dersiń... Áıtkenmen, júregińniń túkpirinde maǵan degen suraýyń bolar: "Balam, qaıtip óz ómirińdi óziń qıdyń. Adamǵa bir-aq ret beriletin bul jaryq dúnıemen qalaısha óziń qoshtasyp júre berdiń? Men seni nesine týyp, nege ósirdim?" Iá, apa, anasyń, seniń bul suraýyńa tarıh keıin jaýap berer. Al endi meniń aıtarym: soǵysty biz tilep alǵan joqpyz, bul kóptiń basyna túsken aýyr náýbet, búkil adam balasyna balta jumsaǵan zulym kúsh. Biz onymen kúrespeı tura almaımyz, onyń úshin qan tógip, onyń úshin jan pıda etip, ony qıratyp joq etýge mindettimiz. Óıtpesek bizdiń adam degen atymyz óshedi. Men soǵysta júrip erlik kórseteıin dep esh ýaqytta ańsaǵan joq edim, men ózimdi sondaı bir qarapaıym, sondaı bir asyl muratqa — muǵalimdikke daıyndap júrgenmin. Zamanym osy eken, balalarǵa qara tanytyp oqytýdyń ornyna, qarý ustaǵan jaýynger boldym. Ol meniń aıybym emes.

Qazir mektepte oqyp júrgen jastarǵa meniń birinshi jáne aqtyq sabaǵym osy, olarǵa berip ketken bilimim de osy. Buǵan men ómirden alǵan barlyq bilimimdi, bar júregimdi aıamaımyn.

Bir saǵattan keıin men Otanym tapsyrǵan mindetti oryndaýǵa ketemin, qaıta oralmaımyn. Jaýdyń bekingen jerine baryp, ony talqan etip, ózim de joq bolamyn. Otan úshin, halyq úshin, jeńis úshin, dúnıedegi bar jaqsylyq úshin...

Bul meniń aqyrǵy hatym, qolyma sońǵy ret qalam alýym, aqyrǵy sózim. Apa, myń bir ret apa desem de seniń qadirińdi taýysarmyn ba, túsin: bul jaı ǵana óle salý emes, bul jaı ǵana jan qıý da emes, bul ómir úshin ólim. Qulaqqa bul, bálkim, turpaıy estiler, ıá bul shynynda da ómir súrý úshin bolǵan ólim. Men óz erkimmen osyny qalap aldym. Meniń esh ýaqytta solqyldaǵan shaǵym bolǵan joq. Otanym bul isti maǵan senip tapsyrǵany úshin maqtanamyn.

Meni joqtama, apa. Artynda tuqym-juraǵaty qalǵan joq deme. Jer betinde budan bylaı soǵys bolmasa, jańa týǵan sábıdiń ýildegeni — sol men, boıjetken qyzdardyń jáýdiregen kózderi — sol men, butaqta kóktegen japyraq — sol men, dalada jaıqalǵan egin — sol men, muǵalimderdiń balalarǵa úıretken birinshi "A" árpi — sol men, osynyń bári men, osynyń bári men, sen de men dep júrgeısiń, apa!

Jylama, apa, eshkim jylamasyn. Mundaı ólim úshin eshkim jylamasyn. Qosh, aqyrǵy ret qaıyr qosh! Qosh, turpatyńnan aınalaıyn, Alataý!

Seniń muǵalim balań — leıtenant Maısalbek Sýbanqulov.

Maıdan 9 naýryz, 1943 jyl, túngi saǵat — 12".

Eseńgirep basymdy joǵary kóterip qarasam, qora ishinde jurt samsap tur eken. Bári únsiz, bastary túsip, aza tutyp tur eken. Eshkim ún shyǵaryp jylaǵan joq. Maısalbek eshkim jylamasyn degen ǵoı. Áıelder meni qoltyǵymnan súıep, ornymnan turǵyzdy. Gúldegen alma aǵashyn jel qozǵap, butaqtarynan ushqan appaq búrler ústime sebilip, betimdi maıda ǵana sıpap jatty. Sol gúldegen almanyń arǵy jaǵy, aýyldyń ústi, alystaǵy munarlanǵan taýdyń ústi shegi joq, túbi joq móldir, tap-taza kógildir aspan eken. Dúnıeniń mundaı keń ekenin kórgenimde, dúnıeniń mundaı tar ekenin sezingenimde, álemdi basyma kóterip, ańyrap jylaǵym keldi. Biraq ózimdi-ózim qolǵa alyp, tistenip tura berdim. Alımannyń manadan beri ne kúıde turǵanyn bilmeımin, men ornymnan turǵanymda, eki qolyn sozyp, soqyr kisishe, maǵan qaraı teńselip kele berdi de, bir ýaqytta betin alaqanymen basyp, keıin burylyp ketti...

Mine, óstip ortanshy balam Maısalbekten de aıyryldym. Tastap ketken qulaqshyny ǵana qaldy...

— Mende bolsa Maısalbektiń jeri degen ataǵy qaldy, Tolǵanaı. Halyqqa istegen isi, dańqy qaldy...

— Iá, Maısalbektiń aty óshken joq. Batyr degen aty ardaqtalyp, qystaǵymyz "Maısalbek" atyndaǵy kolhoz boldy. Maıdandaǵylar Maısalbektiń jazyp ketken hatyn ózderiniń hattaryna qosyp, aýyl sovetke jibergen eken. Ol hatta Maısalbektiń erligin jazǵan jaýynger joldastary bárimizge kóńil aıtyp, senderdiń perzentterińdi, jerlesterińdi esh ýaqytta umytpaımyz, onyń esimin Otanymyz ár kez maqtan tutady dep jazypty. Baqsaq Maısalbegim barlaýshy eken. Bizdiń áskerler shabýylǵa shyǵar aldynda nemisterdiń jasyrýly turǵan qural-jaraqtary, oq-dárileri aspanǵa ushyp, aınala tóńirektegi ormandar japyryla sulap, shabýylǵa jol ashylypty. Osyny istegen meniń balam Maısalbek eken. Men de onyń bul erligine maqtanamyn. Áıtse de, maǵan salsa, soǵys shyqpaǵanda, men onyń basqa isterimen maqtansam, baqytty bolar edim ǵoı. Ózi aıtqandaı balalardy oqytyp, oqytqan shákirtteri ózinen ozǵyn, ózinen bilimdi bolyp, ár alýan iste, ár alýan ǵylymda dańqy shyǵyp jatsa, Maısalbegimniń dańqy da sol bolar edi-aý. Adam balasyna eń aldymen tap osyndaı dańq kerek. Al endi soǵysta kórsetken batyrlyqtyń da erlik ekeninde talas joq, ol úshin basymdy ıip, ulymnyń aldyna júginemin, biraq sondaı ókinip, tiri júrgenine eshteńeni teń kórmeımin...

Ázelde soǵystan esh pende jaqsylyq kórgen emes qoı...

V

— Ras, Tolǵanaı, jaýdy jeńgen kúnde de onyń qaıǵysy qýanyshynan mol bolady emes pe. Sol jyly, jeńis kelgen jazda, senderdiń áskerden qaıtqandardy tosqandaryń áli meniń jadymda, esten keter emes, Tolǵanaı. Sondaǵynyń qaısysy súıinish, qaısysy arman ekenin áli de aıta almaımyn...

— Men de solaı... qýanyshymyz basym ba edi, álde kúıinishimiz basym ba edi... Jaý jeńilip shaıqas aıaqtalǵanda, alasapyran dúnıe tynyshtyq qushaǵyna enip, buryn soǵystyń búrmeleýimen onsha baıqala qoımaǵan nárseler sonda eldiń júregin taǵy da syzdatty. Óıtkeni jeńis olja salyp, meıram bolyp kelgen joq, ol bizge maıdannan aman oralǵan jaýyngerlerdiń júdeý keıpinde, talaı joldy basyp, tabany tesilgen soldat etigin kıip keldi.

Sol kúni bizge kezek tıip, ógiz soqamen baqshany aıdap, júgeri ekkeli jatyr edik. Kóshede qandaı da bir daýystar shyǵyp, japa-tarmaǵaı júgirgen adamdardy kórgen Alıman bilip keleıinshi dep tez basyp ketti de, ile-shala qaıtadan asyp-sasyp jetip keldi: "Ene, jurttyń bári áskerlerdi kútip alǵaly ketip bara jatyr. Aýylda eshkim qalǵan joq, bári ketti. Júr, ene, tezirek, bol!" — dedi entigip. Ógizderdi doǵarmaı borozdada turǵan kúıi qaldyryp biz de júgire jóneldik. Shynynda da kóshe qym-qýyt eken. Qyz-kelinshekter, bala-shaǵalar, olar turǵaı selkildegen kempir-shaldar da qalmaı, attysy attyly, jaıaýy jaıaý jol tosqaly ketip bara jatypty. Bul habardyń qaıdan kelgenin kim bilsin, áıteýir maıdannan qaıtyp kele jatqan bir soldat (Kúmıshtek degen joǵarǵy aýyldyń balasy kórinedi) áskerdiń bári úıdi-úıine qaıtyp kele jatyr dep, jolyqqan bireýge aıtqanǵa uqsaıdy. Stansıaǵa eki eshelon ásker kelip túsipti, búgin túske taman baryp qalarmyz dep habar aıtqanǵa uqsaıdy. Qysqasy qýanyshty habar. El jaryqtyq osy habardyń kelýi-aq muń eken, anyq-qanyǵyn eshkim jóndi bilmese de eshbir kúmándanbastan, kútip alý úshin jolǵa shyqty. Soǵys bastalar jyly jastar qonystana bastaǵan jańa kósheniń boıynda qystaqty etekteı ıirilip kútip turdyq. Ol kezde sol shala bitken tamdarǵa kózimiz úırenip qalsa kerek, maıdannan jeńispen qaıtyp kele jatqan er-azamattarymyzdy qandaı qasıetti, qandaı armandy jerde kútip turǵanymyz tipti oıymyzǵa kelmepti. Oıymyz — áskerlerdi qystaqqa kire beris jerde tosyp alý edi. Ulǵaıǵan kisiler aryqtyń jaǵasyndaǵy bıikteý jerge shyǵyp, atshylar at ústinen, balalar shala bitken tamdardyń dýaldaryna otyryp, zaryǵa kútken stansıa jaqqa qadaldy. Áne keledi, mine kelediniń arasynda bir-birimizge kórgen túsimizdi aıtyp, joldan tastardy jınap alyp qumalaq tartyp, tús-aıanymyzdy, qumalaqtyń kórsetkenin jaqsylyqqa joryp, úlken jolǵa qaraýmen boldyq. Qazir oılaımyn dúnıedegi adam balasynyń bári osyndaı bir tilekte, bir nıette, birine-biri jaqsylyq oılap, óz balalaryn osylaı súıse, osylaı kútse, bálkim, soǵys bolmas pa edi, qaıter edi.

Jınalǵan kópshilik keıde demin ishine tartyp úndemeı bir-birine til qatpaı turdy. Árkim óz oıymen álek bolsa kerek. Óıtkeni bes jyl boıy surapyl qandy soǵysty basynan keshirip, endi jeńiske jetkende, soǵystyń sońǵy kórinisterinen eldiń júregi shaıylyp ta qalǵan bolatyn. Qaısysy kelip, qaısysy kelmes eken degen suraý árkimniń oıynda bar edi. Soǵan oraı árkimniń taǵdyry, árkimniń úmiti árqıly bolmaq. Soǵan baılanysty árkimniń jańa ómiri bastalmaq.

Baq aǵashtarynyń basynda otyrǵan balalardyń bireýi bir kezde: "Kele jatyr!" — dep aıqaılap jibergende, qobyzdyń qatty tartylǵan qyl shegine oqys qol tıgendeı, bárimiz birdeı selt etip, biraýyzdan "kele jatyr" dep qaıtalap, sileıip turyp qaldyq. Bir sátte top ishinde shybynnyń yzyńy estiletindeı tynyshtyq, únsizdik ornap, sálden keıin: "Káne? Qaıda kele jatyr? Káne?" — degen daýystar shyǵyp, lezde sý sepkendeı basyla qaldy. Alda, úlken joldyń ústinde jalǵyz arbadan basqa eshteńe kózge túspedi, Arba aýyl tusyna kelgende toqtady da, odan sekirip túsken jalǵyz adam shınelin ıyǵyna salyp, arbakeshpen qoshtasyp, bizge qaraı júrdi. Bizdiń aramyzda eshkim tis jaryp ún qatqan joq, bári aıran-asyr qalyp sileıip túr.

Soldat jaqyndaı berdi, biraq bir adam da ornynan qozǵalǵan joq. Adamdardyń aqtarylǵan júzderinen úmit belgisi sezilip turdy. Óıtkeni bizdiń kútkenimiz jalǵyz soldat emes, jolǵa syımaı maıdanǵa attanǵany sıaqty, qalyń áskerdiń tobymen qaıtyp kelýi edi.

— Pendesińder ǵoı, Tolǵanaı! Soǵysqa attanǵandar qashan túgel, jubyn jazbaı oralyp edi? Adam degen keıde osyny esten shyǵaryp jiberetin tárizdi.

— Onyń ras, uly dalam. Biraq, biz pendemiz ǵoı: jaqsylyqtan ár kez kútetin úmitimiz úlken. Al endi sonda jalǵyz soldattyń kele jatqany eldiń záresin ushyryp, esin ketirdi. Soldat bergi dóńeske kelip jetip, qystaqtyń shetinde qybyr etip qozǵalmaı turǵan eldi kórip, júregi zý ete qaldy bilem, ol da shoshyp seskenip turyp qaldy. Bul nesi, bul netken jandar, bular nege únsiz qarap tur degendeı soldat elegizip artyna burylyp qarady. Jolda ózinen basqa eshkim joq ekenin kórip, ol bizge qaraı júrip baryp, taǵy da toqtap, qaıtadan taǵy da alaqtap artyna qarady. Ol osyndaı jaqyndap kele bergende alda turgan bir kishkentaı qyz: "Áshiraly aǵam! Áshiraly aǵam kele jatyr!" — dep aıqaılap jiberdi. Qaıdan tanyǵanyn kim bilsin, basyndaǵy oramalyn julyp alyp, álgi jalań aıaq, sıdańdaǵan qyz: "Aǵa! Aǵa!" — dep aıqaılap, soldatqa qaraı júgirdi. Onyń sońynan balalar lap qoıyp, onan keıin áıelder, onan keıin turǵan jurttyń bári: "Áshiraly! Oıbaı, shyn eken, Áshiralynyń ózi!" — dep shýyldasyp ala jóneldi: Sol kezde bizdi qandaı kúsh bılep, júregimizde qandaı asyl sezimder oıanǵanyn aıtyp bere almaımyn — ásem bir súıinish jan jadyratqan meıirim, qýanyshty kóz jasy bárimizdi qorǵasyndaı balqytyp, raqat dúnıesine alyp ushty. Qushaq jaıyp soldatqa júrip bara jatqanymyzda biz ózimizben birge búkil ómirimizdi, bastan keshirgen kúnderimizdi, azap-tozaǵymyzdy, kóz ilmegen túnderimizdi, aq shalǵan shashtarymyzdy, qartaıǵan qyzdarymyzdy, jetim-jesir qalǵanymyzdy, sel bop aqqan kóz jasymyzdy, qaıratymyzdy, muńymyzdy, tý ustaǵandaı, jeńispen oralǵan jaýyngerimizge qaraı alyp bara jattyq. Aldynan shyǵyp kele jatqan halyqty kórgende soldat enteleı basyp beri júrdi.

Halyqtyń dúrmegimen júgirgende kenet baıaǵyda tars-turs etip stansıaǵa toqtamaı ótip ketken eshelon menimen qatarlasa jarysqandaı qulaǵym tunyp, zyryldaǵan dóńgelekter astynda zyń-zyń etken relster júregimde zyńyldap: "Apa, Alıman!" degen Maısalbektiń jel jula qashqan únin qýyp bara jatqandaı boldym.

Attylar á degende jetip baryp, at ústinen japyrylyp soldattyń kóterip kele jatqan dorbasyn, shınelin alyp ózin báıgeden shyǵaryp kele jatqan sáıgúlikteı álpeshtep keldi. Jer, Jer-ana, sen osy soldatty umytpaısyń ǵoı? Batyrdyń túri esińde me?

— Esimde, Tolǵanaı. Men ol soldattyń túrin esh ýaqytta umytpaımyn, ol búgin de qushaq jaıyp: "Aınalaıyn, el-jurt! Aınalaıyn, el-jurt! Janym qurban! Basym qurban!" dep aıqaılap, júgirip kele jatqandaı. Onyń keýdesindegi medaldary da kúmis dildadaı syldyrlap, betin jýyp ketken ystyq jas ta jaýǵan burshaqtaı tarsyldap maǵan tamyp jatqandaı. Osynyń bári esimde, Tolǵanaı! Keń ıyqty, suńǵaq boıly, deneli soldat neshe ret ajalmen bettesken, neshe ret oq toqtatpaı jaýmen alysqan jaýynger jas balasha eńirep, búgin de ana jolda júgirip kele jatqandaı.

— Iá, ıá, dál solaı. Biz de jabyla jylap, halyq pen soldat únderi kúńirene qosylyp, birin-biri ańsaǵan eki tolqyn toǵysqandaı qushaqtasyp kóristik. Sol azan-qazan yzyń-shýda árqaısymyz tus-tustan Áshiralynyń moınyna, ıyǵyna asylyp damylsyz súıip jattyq.

O, jeńis-aı, kúni-túni tilenip-suranyp, kúresip alǵan jeńisimiz-aı! Assalaýmaleıkým, jeńis! Keshir bizdiń botadaı bozdap jylaǵanymyzdy, keshir Alıman syndy kelinimdi. Aman oralǵan Áshiralynyń kókiregine basyn qoıyp: "Qaıda meniń, Qasymym! Qaıda?" — dep shyńǵyrǵanyn keshir. Jeńis! Sen dep qansha sholpandarymyzdan aıyryldyq!

"Basqalar qaıda? Pálenshe qaıda? Túgenshe qaıda? Qashan keledi qalǵandary!" — — dep japa-tarmaǵaı suraǵanymyzdy keshir. Suraýlardyń qamaýynda qalyp, kóz jasyn irke almaı: "Ketkenderdiń bári oralady! Erteń keledi. Jaqynda keledi. Tegis keledi!" — degen Áshiralyny keshir. Keshir bizdi, jeńis, keshir. Senimen alǵash ret júz kórisip jatyp biz árqaısymyz kóńilimizde maıdan qurbandarymen aqyrǵy ret taǵy da qoshtastyq, olardy taǵy da joqtap, olardyń taǵy da bir mártebe kúıigin tartyp, kúder úzip kóńil sýyttyq. Keshir meni, jeńis, keshir! Áshiralyny qatty qushaqtap, emirene ıiskep, Jaınaǵymdy, Maısalbegimdi, Qasymymdy, Sýbanqulymdy esińe alyp, meniń ishte jatqan armanymdy keshir!

— Joq, Tolǵanaı, olaı emes, qaıta dúnıe senen keshirim surasyn, zaman senen keshirim surasyn. Sen keshiretin be ediń, Tolǵanaı?

— Nege úndemeısiń, Tolǵanaı?

— Keshirmes edim. Jaýymdy ejelden keshirmeımin. Biraq zamanyma kek saqtaǵan jerim joq. Arty qaıyrly bolsyn. Biraq soǵysqa daýym kóp. Atylǵan oq, tógilgen qan — tarıhtyń esebinde, al endi adamdardyń byt-shyt bolyp búlingen ómiri she? Ony qaısy esepke syıǵyzyp, tarıhtyń qaısy betine jazamyz? Ol úshin kim jaýap beredi? Jalp etip oqqa ushpasa da, Alımannyń taǵdyryn esime túsirgende ishim órtenip shoq bolady. Onyń obaly kimde? Onyń dertin kimge baryp shaǵamyn? Qaıran kelinim, gúl súıgen, gúl kórikti kelinim!

Áshiralyny týǵan-týysqandary úıine alyp ketti, jurttyń bári tegis taraǵanda Alıman ekeýmiz de úıimizge qaıttyq. Osymen soǵystan alasy-beresimiz bitip, endi budan bylaı tynyshtyq zaman bastalmaq.

Biz úndemeı kele jattyq. Jańaǵy jylaýdan keıin Alıman da solqyldap, aptyǵyp, tereń kúrsinip kele jatty. Qabaǵyn túıip, esh jaqqa qaramaı túnergen túrin kórip, kelinimniń áldeqandaı oıdyń shyrmaýynda kele jatqanyn túsindim. Kún kúrkirerde aýanyń qapyryq bolatyny tárizdi, odan da araqatynasty ashatyn úlken sóz aıtar aldynda qınalady emes pe, Iá, Alıman qınalyp keledi. Onysyn men jany ashyp qaraǵan kózderinen, tistengen erinderinen sezdim. "Aı, endi aıyrylamyz ǵoı. Qasymnan kúder úzip bitti ǵoı, — dep oılap kele jattym. — Aıyrylyspaǵanda endi qaıtemiz. Ólgenniń artynan óle me, ketedi de. Qashanǵy jesir otyra bermek. Kóńili de qobaljyp júrgen bolar. Pesheneme jazǵany osy bolsa, qaıtemin, rızashylyǵymdy berem de. Áıteýir baǵy ashylsa boldy maǵan. Jas emes pe, taǵy da teńin tabar. Qasymdaı bolǵan adamyna jolyǵar ma eken? Kim biledi? Baqytty bol, shyraǵym, baqytty bol Qaısy birin aıtaıyn. Anda-sanda meni esińe alsań, bolǵany maǵan. Senen basqa kimim bar meniń. Sen ketseń, tiri óliktiń kúnin kórip, daladaı úıde sopaıyp jalǵyz qalamyn.

Qaraqan basym. Qartaıyp qaırat taıǵanda ulymnan medet qylar tuıaq ta qalǵan joq. Biraq, maǵan qaraılama. Obalyńa qalmaıyn, qashan ketem deseń de basyń bos. Men úshin alań bolma, balam, kúnińdi kór. Rızamyn saǵan, batamdy beremin", — dep, aıtar jaýabymdy qamdap, sóılesýge daıyn boldym. Syr minez bolǵan, birine-biri úırenisken adamdar oıyndaǵysyn aıtqyzbaı-aq topshylaıtyn kórinedi ǵoı. Meniń sonda qandaı azap shegip kele jatqanymdy Alıman bilgen eken. Biraq onyń sózi men kútkendeı bolyp shyqpady. Berekeli dalam, senen jasyrǵan syrymyz boldy ma, Alımannyń sondaǵysyna, onyń aıtqan sózderine, onyń taýdaı adamgershiligine, eljiregen baýyrmaldyǵyna rızamyn, óli ólgenshe rızamyn. Biraq ózime narazymyn, nálet aıtamyn...

Ne úshin sonda solqyldaqtyq jasadym eken, ne úshin Alımannyń sóz aıtýyn jas balasha tiledim eken? Qasymnyń sharbaǵynyń tusynan ótip bara jatqanymyzda, tam salamyz dep jınaǵan taýdaı bolyp úıilgen tastar, neshe jyldan beri jaýyn-shashynnyń astynda jatyp úgitilip bitken kirpishterdiń tómpeshik bolyp qalǵany kózge tústi. Jastar maıdanǵa ketkennen keıin bul jańa kóshe so boıy qańyrap ıen qalyp, aınala tóńiregin qaýlaǵan alabota, sorań basyp, olardyń ishinde arqandalǵan buzaýlar júretin. Órkesh-órkesh dýaldardyń ár basynda kókek qustar kekilderin tarap, kóktem shýaǵyna raqattanyp, qannen-qapersiz saırap otyr eken. "Iapyr-aı, úı-jaı turǵyzyp, óz aldymyzǵa tútin tútetemiz degender qaıda qaldy! Qarashy. Baıǵus Qasymyma da buıyrmady", — dep, sanammen alysyp kele jatqanymda, Alıman maǵan jalt qarady da, qatty kúrsindi. "Ene, — dedi ol maǵan, — sonsha nege jasydyń? Álde jaqsylyqtan birjolata kúder úzdiń be? Óıtpeshi, ene, egilmeshi munsha, qaıratyń bar edi ǵoı. Myna bir jerge otyraıyqshy, bylaı, dóńeste sóıleseıikshi. "Qazir aıtady, ketemin endi deıdi!" — degen oı boıymdy shymyrlatyp jiberdi. Otyraıyq, sóıleseıik", — dedim men de. Jol boıyndaǵy dóńeske eneli-kelindi bolyp, aqyldaspaqqa otyrdyq. Alda, Alımanym-aı, munsha nege meıirimdi bolyp jaraldyń eken! Sol aq kóńildiligiń aqyry túbińe jetti me, kim biledi. "Ene, — dedi sonda Alıman. — Soǵys bolsa bitti endi. Bizde óshi ketken joq. Munan bylaı qaıtemiz degen oıyń da bar shyǵar. Keıime, enekejan. Dúnıe sondaı ádiletsiz bolyp ketti deısiz be? Mańdaıymyzǵa jazylǵan jaqsylyqtyń juǵyny da qalmady deısiz be? Bir shańyraqtan ketken tórt kisiniń qalaı ǵana biri aman qaıtpaıdy? Jo-joq, ene, sabyr ete tur, meniń sózimdi tyńda. Aq nıetimdi aıtamyn, ene, kóńil jubatsam qudaı ursyn. Onda ózimdi de aldaǵanym ǵoı.

Senińiz maǵan: qudaı qoldap kishkene bala aman oralady. Nanbasańyz kórersiz. Habarsyz ketti degeni — aman degeni, ene. Kim biledi, jaý qolyna túsip qaldy ma, adasyp ketti me, álde jaraly bolyp, ormanda jasyrynyp júr me, áıteýir, erte me, kesh pe, Jaınaǵyńnyń jarq etip kelip qalǵanyn kórersiń. Dereksiz degeninen túńilmeıik, ene. Dereksiz emes, óldi dep qara qaǵaz kelgen qaısy bireýler artynan tiri bolyp shyqty, ol túgil joǵarǵy aýyldyń bir adamy, anaý tómendegi qazaqtarda da osyndaı oqıǵalar boldy, óziń esitip júrsiń ǵoı, asyn berip qoıǵannan keıin aman-esen qaıtyp oraldy. Al endi bizdiń kishkene bala — aman, júregim sezedi. Qaıtip qana tórt azamattyń bireýi qaıtyp kelmeıdi, múmkin emes. Sabyr eteıik, ene, kúteıik. Beri qarashy, ene, men de seniń balańmyn ǵoı, basta keliniń bolsam, endi balańnyń ornyndaǵy balańdaı kór. Olaı emes deseń, maqul, bet-betimizge kete bereıik, onda ne bitedi. Qasymnyń arýaǵyn syılasam, jalǵyz tastap ketpeımin seni, ene. Endigisin óziń bil..."

Biz kópke deıin úndemeı otyrdyq. Maıdyń orta sheni edi sonda. Sonaý alysta munartqan qıyrda aq sharby bulttar túıdektelip, anda-sanda kún kúrkirep, baıaý jel soǵyp turdy. Sol jarqyraǵan jaqta kóktemgi nóser tónip tursa kerek. Kún shuǵylasyna shaǵylysqan jaýynnyń salalary synaptaı qubylyp, birde taýǵa, birde oıǵa oıysyp, dúnıe júzin jýyp jatty.

Sol qashyqtyqtan jaýynnyń salqyn lebin jel aıdap kelip, boıymdy sergitti. Alımanǵa men eshteńe degen joqpyn. Biraq meniń aıtarym sonaý jarqyraǵan jaýyndaı tap-taza sózder edi. Jabyrqaǵan, qansyraǵan janyma nur tógilgendeı, barlyq jan syrymdy saǵan aıttym, Uly jer. Osyndaı adamdardy jaratqanyń úshin myń da bir rahmet saǵan, Jer-ana, — - dedim. Dúnıeniń narazylyǵyna, adamnyń páktigine rahmet aıttym. Sonaý álgi ala sharby bultyńa, jarqyraǵan jaýynyńa rahmet dedim. Jaýyn jaýady, egin ósedi, el kún kóredi, men de solarmen birge jasaımyn dedim. Bulaı degenim — Alımannyń meni aıap, qurmettegeni úshin ǵana emes, meni jalǵyz tastamaımyn degeni úshin emes, joq, jalǵyz adamnyń kór ómiri qaıda ótpeıdi deısiń, men súısingende, men maqtaǵanda basqaǵa, adamda bolatyn uly bir nársege syıyndym. Soǵys adamdy meıirimsiz qylady, tas baýyr, ózimshil etedi, aıýan etedi dep kim aıtady? Joq, soǵys, qyryq jyl qyrǵynǵa ushyratsań da, talaılardyń túbine jetip, dúnıeni órtep, qıratyp, jermen-jeksen qylsań da, sen adamdy baǵyndyryp jýasyta almaısyń. Barlyq kútken jaqsylyǵynan ózi aırylsa da, adam qandaı bolmasyn, basqa bireýge jaqsylyq etsem dep talpynady, ony demep-súıesem deıdi, oǵan az da bolsa kóleńkemdi túsirsem deıdi.

Meniń Alımanym adam ǵoı! Qarańǵy túnde parashútpen jaýdyń ordasyna samoletpen sekirip túsken Jaınaq habar-osharsyz joq boldy degenine qaramastan, ol ólgen joq, aman, sózsiz qaıtyp keledi dep sengeni, tilegeni kim úshin? Dúnıe ondaı ádiletsiz emes dep, belin bekem baılaǵany kim úshin? Alımannyń shyn júrekten aıtqan sózine men de senip, shynynda da Jaınaq tiri bolyp júrmesin, onyń qaıtyp kelýi de ǵajap emes dep, jas balasha úmittenip qaldym. Men óstip oılanyp otyrǵanymda Alıman baqshada tastap ketken soqa-saımanymyzdy eske alyp: "Aıtpaqshy, baqshany aıdap bolǵamyz joq, qoı, júr, ene, erterek baralyq, jer keýip ketpesin", — dep asyqtyrdy.

Aýlaǵa kelsek, ógizder soqany súıretip, aryqty boılaı jaıylyp júr eken. Alıman olardy qaıyryp ákeldi, soqany qaıtadan borozdaǵa saldyq. Adamnyń kóńili degen qyzyq nárse ǵoı. Demniń arasynda qanat baılap, alyp-ushpaı ma. Aıtqan sózderi, istegen áreketi ózine unap jatty bilem, baıaǵy soǵystan burynǵy qalpyna qaıtadan túskendeı Alımannyń jarqyldap kúlgeni, sóılegeni ózine sondaı jarasyp turdy. Beshpetin sheship anadaı jerge laqtyryp jiberip, aq kóıleginiń etek-jeńin túrinip, basyndaǵy mańdaı shúberegin basa tartyp, qara tory júzi nurlanyp daýsyn qatty shyǵaryp: "Ala bas egiz, sop! Sop, sobe! Keıin, keıin, sholaq quıryq: Sop, sobe!" — dep, uzyn shybyrtqy qamshyny shartyldata úıirip, ózinshe sergek júrdi. Alda, Alımanym-aı, baqsam ol osynyń bárin meni qajymasyn, ómirge, jumysqa ańsary aýsyn, tirshilik istesin degen oımen jasaǵan eken. Soqanyń tutqasyn ustap kele jatqanymda, keıin buryla qalyp: "Ene, soqany qatty baspa, tastaq ústine shyǵyp ketip júrmesin!" — dedi. Endi eki-úsh aınalym qalǵanda jaýyn da lezde jeldirip jetip keldi. Lezde tóge-tóge salyp sap bolatyn ótkinshi nóser eken. Tentek nóser aýylǵa oınaqtaı kelip, búlik saldy. Qanattaryn jaıyp qaqyldaǵan taýyqtar pana izdep tus-tusqa júgirip, áıelder kirlerin apyl-qupyl ala qashyp, kúshikter, balalar kóshede birin-biri qýalap: "Nóser, nóser, etip ket, Qara sýdy keship ket" — dep, jarysyp júrdi. Sý bolamyz, úıge kire turaıyq desem, Alıman: "Túk te etpeıdi, ene, bitirip tastaıyq!" — dep, sekelek qyzdaı jaýynnyń qytyqtaǵanyna qarqyldap kúlip, ógizderdi toqtatpaı aıdaı berdi. Kelinimniń raqattana júrgeni meniń de janymdy raqatqa bóledi. "Minezińnen aınalaıynym, ótkinshi jaýyndaı qarqyldaǵan túrińnen aınalaıynym! Qandaı yrysty jubaı bolatyn ediń! Alda, dúnıe-aı, alda sholaq dúnıe-aı!" — dep, júregim eljirep Alımannyń súıkimdiligine toımadym. Keıin oılasam, onyń bul qylyǵy da maǵan arnalǵan eken, meni kóńilin kótersin degen eken. Alıman alaqanyn, betin jańbyrǵa tosyp: "Ene, beri qarashy! Qandaı tamasha jaýyn! Bıyl egin bitik bolady! Sop, sobe, jańbyr, tóge ber berekeńdi, tóge ber!" — dep ógizderdi qamshymen uryp jańbyrdy tamashalap kele jatty. Sonda ol óziniń qandaı sulý ekenin, sý bolǵan kóılegi etine jabysyp, denesi músindeı bolyp turǵanyn, kózderiniń qandaı bal-bul jaınaǵanyn sezgen de joq shyǵar. Alda, obalyńa qalǵan soǵys-aı!

Ótkinshi nóser lezde basylyp, bulttar alystap bara jatqanda bul taǵy tez ótip ketti-aý degendeı, qıalmen bulttardyń artynan muńaıa qarap, alysqa kóz júgirtip, nóserdiń birte-birte uzaǵan kúıine qulaq tosyp Alıman qatty kúrsindi. Baıǵusym-aı, sonda ol Qasymdy esine alyp turǵandaı kórindi maǵan. Alıman meni kóre salyp, kúlip jiberdi de: "Jaýynnyń ylǵaly keppeı turǵanda júgerini sebe salaıyq!" — dep úıge qaraı júgirip ketti.

Jibigen, byrtıǵan júgerilerden Alıman úlken bir ýys alyp: "Ene, osy júgeri dúmbil bolǵansha kishkene bala aman-esen qaıtyp oralsyn!" — dep, isingen tuqymdy baqshaǵa shashyp kep jiberdi. Alımannyń sondaǵy keskini kúni búginge deıin kóz aldymnan keter emes. Bult qoınynan bult etip jańadan dúnıege kelgendeı qyzyl et kún tıgende, jaýynnan keıin býsanǵan qara topyraqty jalań aıaq basyp, altyn shashqandaı jerge dán seýip, bul qasıetti eńbekti jaqsy tilek, izgi nıetke baǵyshtap, Alımanym júgeri emes, jaqsylyq seýip júrdi. "Kóresiń ǵoı, ene, meniń aıtqanym keledi. Buıyrsa, kishkene balaǵa júgerini ózim otqa kómip, pisirip beremin. Baıaǵyda júgerini menimen talasyp jeıtin edi ǵoı. Esińde me, bir ret ystyq júgerini ala qashyp, qoınyna tyǵa qoıǵanda, qarny kúıip qalmap pa edi. Oıbaılap ishin ustap, sekirip júrse, men jyndy adamdaı: "So kerek saǵan! So kerek" — dep kúle berippin. — Esińde me? — dep, Alıman meni de kúldirip qoıdy.

VI

— Meıli endi, sonysyna da rahmet! Júgeri bir emes, eki ret, úsh ret dúmbil boldy, biraq, Jaınaǵymyz qaıtyp oralmady, nebir derek te bolmady. Alıman keıin ózin aıypker adamdaı sezinip, úndemeıtin boldy...

Arada qys ótip, aınalyp kóktem kelip, ómir óz arnasymen júre berdi. El toıynyp, kolhoz áldenip, ótken-ketkenniń bári birte-birte umytylyp, soǵystyń izi juqardy. Alıman ekeýmiz baıaǵydaı kolhozda istep júrdik. Brıgadırlikti men balalar maıdannan oralǵan kezde ózderine tapsyrǵanmyn: "Sender joqta úsh jyl boıy eptep istedim, endi qartaıdym, kúshim qaıtty, balalar, jumysty ózderiń qolǵa alyńdar", — dedim. Sondaǵy jastar qazir de keıde meni "brıgadır apa", — deıdi. Syılaıtyn tárizdi...

Zaman tynyshtalǵanymen Alıman ekeýmizdiń jaramyz jazylǵan joq. Syrtymyzdan syr bildirmeı júrgen bolamyz, biraq, árqashan kóńilde uıalaǵan is meniń júregimdi de, onyń da júregin jegideı jep júrdi. Bylaı qarasań, kózbe-kóz otyryp, káne endi ár qaısymyz óz jolymyzdy tabaıyq, óz tirshiligimizdi isteıik dep irkilmeı aıta salatyn ońaı sóz sıaqty. Iá, jóni sol Biraq biz óıte almaı qoıdyq. Menen boldy ma, joq álde Alımannan boldy ma, onyń tolyp jatqan sebebi bar, endi aıtqanmen ne paıda. Múmkin bizdiń eshqandaı aıybymyz da joq shyǵar. Arman-tilegimdi, qaıǵy- muńymdy shaǵý úshin ylǵı saǵan kelýshi edim ǵoı, jaınaǵan dalam...

— Keletinsiń, Tolǵanaı, ıá. Qaıǵyǵa batyp, qaıtem, kelinimdi qaıtem, obal-saýabyn qaıtem, — dep jylaıtynsyń. San ret kelseń de, sonda men saǵan aqyl bere alǵan joqpyn, Tolǵanaı. Arada talaı jyl ótti, endi mine sen qartaıdyń, biraq qazir de seni aqtap, bolmasa qaralap eshteńe aıta almaımyn, Tolǵanaı.

— Kim biledi. Osyǵan kelgende men ózimdi aqtaı almaspyn. Kelinim Alıman emes, basqa áıel bolsa, minezi basqa sózi basqa, adamgershiligi basqa, júris-turysy basqa bireý bolsa, irkilmeı de ımenbeı-aq: "Qoı endi, balam, qashanǵy tul bolyp otyra bermeksiń, jas basyńdy qor etpeı, qadir-qasıetińdi biletin bireýge tıip al", — der edim. Biraq, Alımanǵa bulaı dep aıtýǵa aýzym barmady. Eger aıtsam, adamzattyń qandaı da bir asyl dúnıesin búldirip, qandaı da bir aq nárseni bylǵap alatyndaı bata almaı júrdim. Shynynda da: "Qasym mert boldy, sen endi jónińdi tap, keregiń joq, basqa bireýge tıip al", — dep aıtýǵa qalaısha aýzym baratyn edi? Sózdi qansha astarlap aıtqanmen, túpki tórkini osy edi ǵoı. Aqyly bútin kelin emes pe, ózi de bildirer shet-jaǵasy dep te júrdim. Al endi Alıman bolsa, alda baıǵusym-aı, sondaı baýyrmal bolyp jaratylarmysyń. Meni aıap, qıa almaı júrgenge uqsaıdy. Sonysyna qaramaı, menen ketpesin dep, bir kúni Qaıyńdydaǵy aǵalary jol-jónekeı úıge kelip túsken edi, rızashylyǵymdy beremin dep, olarǵa oıymdy túsindirip aıttym. Sóıtsem, analardy betinen qaǵyp: "Mende sharýalaryń bolmasyn, ketemin be, ketpeımin be, ony men ózim bilemin, araǵa qystyrylmańdar", — depti. Jaıyma qarap otyrmaı, ne jynym bar edi, aıaǵynda ózim ókindim. Meniń uıalǵanymdy bilip Alıman sonda aramyzdy qandaı da bir sóz aralap ketkenin sezdirgen de joq. İshteı ábden razy boldym. Mine, óstip, bir-birimizdi esirkep, bir-birimizdi qıa almaı júrip, Jaınaq kelip qalar degen úmitke aldanyp júrip, aqyrynda onan da túńilip, keıin ýaqtysy ótken soń, aıtýǵa kesh bolyp qaldy. Iá, Jer-ana, ımanymdaı syrymdy aıtamyn, óziń bilesiń ǵoı ol oqıǵany.

— Bilemin, Tolǵanaı, bilemin. Kelinińe burynyraq aıtpaı, keıin aıtqanyńda júzine qaramaıtyn edim, Tolǵanaı.

— Onyń ras. Qalaı bolǵanyn qazir de bilmeımin. Aýylymyz jol boıynda emes pe, jaılaýǵa mal aıdaǵandar, qystaýǵa kóshkender ylǵı bizdiń aýyldyń ústin basyp júretin emes pe edi. Jer ortasy dep, malyn jaıyp, eki-úsh kúndeı aıaldap ta qalady.

Qyryq altynshy jyldyń kúzinde tómengi aýyldyń bir shopany úlken saıda qoıyn jaıyp júrdi. Áskerden kelgen jigit eken, ústinde súr shınel tonyn bókterip, myltyǵyn asynyp, ári-beri kezip júrgenine men onsha nazar da aýdarǵan joqpyn. Aýylda áldekimder toı istep, kókpar tartylyp, álgi shopan kókparshy jigit eken, laqty bizdiń darbazanyń aldyna ákelip tastady. Aýladan shyqtym. Ony men sonda kórdim. Jer tarpyǵan sur atty oınaqshytyp tur eken. Ózi qapsaǵaı neme eken. Nege ekenin bilmeımin basqa sóz aýzyma túspeı: "Oı, bul neń, balam?" — deppin. Sóıtsem: "Úıde kim bar?" — dep surady. "Kim kerek edi?" — dedim. "Qolymnan túsip ketti", — dedi de, laqty at ústinen eńkeıip aldy da, taqymyna basyp, shaýyp kete bardy. Sonyń arasynda kókparshylar jetip kelip, onyń artynan lap qoıdy. Sonan qaıtyp men ol shopandy ekinshi ret kóre alǵan joqpyn. Biraq onyń qylyǵyna ábden pushaıman boldym. Bul ne degeni, alyp kelgennen keıin tastap júre bermeı me, ázelde laq tastaǵan úıdiki ǵoı, burynnan kele jatqan salt emes pe, álde shynymen-aq qolynan túsip ketti me eken? Olaı bolsa nege aıdalada túsip ketpeı, dál bizdiń darbazanyń aldyna kelgende túsedi? — dep oıym onǵa bólindi. Men óstip turǵanda, úıden Alıman shyǵyp, meniń janyma keldi. Gúldi jaýlyǵyn tartyp, jibek kóılegin kıip, sándenip alǵan. Toıǵa barǵaly jatqanbyz. Meni kórgende Alıman tómen qarap, qyp-qyzyl bolyp ketti. "Júrmeısiń be, ene?" — dedi jaı ǵana. Jańaǵy shopannyń ne úshin kelgenin men sonda ǵana baryp sezdim. Eki-úsh kúnnen beri Alıman sý alyp kelemin dep, aryqta sý bolsa da, úlken saıǵa baryp, kesh kaıtyp júrdi. İshim ýdaı ashydy. Áıteýir bir kúni osylaı bolmaq, bul sózsiz bolatyn is, áıtse de ishim órtenip ketti. Qyzǵanyshtan emes, basqa da, Alıman kóp keshikpeı ornyn taýyp alsa eken dep tilep júrip, jeme-jemge kelgende, taıqyp tústim, qoryqtym. Ketetin kelinimdeı emes, kúıeýge uzatatyn óz qyzymdaı kórip, Alımanym qatelespese eken, barǵan jeri qutty bolsa eken dep tiledim. Toıda otyrǵanymda da, úıge kelgenimde de osy oı basymnan ketpedi. "Jańaǵy jigit qandaı neme eken ózi? Jaqsylap tanysyp syryn bilip al. Asyqpa, Alıman balam, aldanyp qalma!" — dep jattym ishimnen. Ne bolsa da endi taba bolyp qalmasam eken jastarǵa. Alıman menen ımenip tartynbasa eken, qaıtkende de óz yqtıary ózinde ekenin, meniń oǵan eshqandaı qarsylyǵym joq ekenin emeýrinmen bildirsem dep qınaldym. Eshteńeni sezbegen, bilmegen kisideı ádettegideı ornymen sóılep, ornymen kúlip otyrsam da, Alımanym mendegi qupıa oı-sanany sezgen eken. Keshke taman sýǵa baryp keleıin dep, shelekterdi alyp shyǵyp ketkende ústimnen aýyr júk sypyrylyp túskendeı "ýh" dep demimdi biraq aldym. Barsa baryp jolyǵyp kele qoısyn dep oıladym ishimnen. Biraq kóp uzamaı Alıman sý kóterip úıge kirip keldi. Saıǵa barmaı, aryqtan alyp kelgen eken "Ene, sý jylytyp bereıin, basyńdy jýyp al" — dedi Alıman shelekterdi ornyna qoıyp jatyp. "Erteń kúndiz-aq jýarmyn, jumysyń bolsa..." — dep kele jatyr edim, Alıman sózimdi bólip: "Erteń kolhoz jumysynan qol tımeıdi, ene, jýyp al, shashyńdy tarap órip bereıin", — dedi. Kóńili qalmasyn degen oımen amalsyzdan kóndim. Sýdy úlken qazanǵa quıyp jylytyp, meni bir bas jýyp kórmegen jas baladaı kórip, áýeli aıranmen jýǵyzyp, odan keıin sabyndatyp jýǵyzyp, sýdy ylǵı aralastyryp, almastyryp, janymnan úıirilip shyqpady. Basqa kezde bolsa, balam, áýrelemeshi, ózim jýyp alamyn ǵoı der edim, biraq bul joly úndeı almadym. "Alda oıbaı-aı, bul nesi eki arada men úshin jolyǵar jerine bara almaı qaldy ǵoı", — dep qysyldym. Olaı deıin desem Alıman ony-muny, jaıdary áńgime etip, tipti kóńildi júrdi. "Ene, jas kezińde shashyń kelisken shash bolsa kerek, á?" dep, mańdaıymdy, shashymdy erkelete sıpap, betime, moınyma alaqanyn tıgizip qoıdy. "Menimen qoshtasyp jatyr-aý shamasy" — dep kózime móltildep kelip qalǵan jasty kólegeılep, áreń shydap otyrdym. Shashymdy órip boldy da, sandyqtaǵy átirin alyp keldi. "Qoı, balam, onyń maǵan keregi ne, oıbaı ári áket, qartaıǵanda uıat emes pe?" degenime bolmaı, syqylyqtap kúlip, basyma átir septi de, moınymnan qapsyra qushaqtap ıiskedi.

"Mine qarashy, qandaı tamasha, tipti jasaryp kettiń", — dep qatty súısindi. Men de kóndim. Endi shaı ish, ene. Shaı iship bolǵannan keıin: "Tósegińdi salyp bereıin, jataıyq", — dedi.

Ol túni ekeýmiz de kóz ilmedik. Alıman qalyń oıdyń shyrmaýynan shyǵa almaı jatty ma, bilmeımin, álsin-álsin tereń kúrsinip qoıdy. Men bolsam kózimdi jumǵanmen uıqym kelmeı, Alımannyń búgingi istegen jaqsylyǵyna kóńilim tolyp, ótken kúnder kóz aldymnan birinen keıin biri ótip jatty. Birese Alımannyń baıaǵyda shoq gúldi kombaınnyń baspaldaǵyna alyp baryp qoıǵany esime tústi. Birese, Qasym áskerge jónerde ony atqa mingizbeı, moınyna asylyp, jas balasha qolynan tartqylaǵany esime tústi. Birese stansıaǵa asyǵa ketip bara jatqanda japalaqtaǵan aqsha qar Alımannyń jaýlyǵyna, mańdaı shashyna, jaǵasyna kópirshı turyp qalyp, onyń tamyljyǵan júzine kórik berip, sulýlandyryp jibergeni esime túsedi. Birese maǵan qaraı qushaǵyn jaıa: "Enekem-aı! Jesirmiz, ekeýmiz de jesirmiz!" — dep zar eńiregeni estilgendeı bolady. Birese qyzǵaldaq qulpyra jaınaǵan ańyzben qara jamylǵan Alımannyń úlken jolǵa qaraı yshqyna júgirgeni esime tústi. Qoıshy, eń aqyrynda jańaǵy kókparshy shopanmen qoı aıdasyp, erip ketip bara jatqany zamatta kóz aldyma kele qaldy. Ol: "Qosh, eneke! Renjı kórme, ketkenim osy. Qaıyr qosh, eneke-taı!" — degendeı, men artynan qol bulǵap, jardy boılaı júgirip: "Qosh, shyraǵym! Qosh, gúl súıgen, gúl kórikti kelinim, qosh, mańdaıyma syımaǵan sholpanym! Aman bol, baǵyń ashylsyn, kósegeń kógersin, aman bol, haıyr qosh! Áı, jigit, balamdy qor etpe! Qorlasań, qarǵaımyn, qarǵys jibermeıdi kisini", — dep jattym. Kózimnen parlaǵan jas betimdi jýyp, jastyqqa tamyp jatty. Jylaǵanymdy Alıman estip qoımasa eken dep, aýzymdy basyp, kórpeni búrkendim.

Erteńine Alıman esh jaqqa shyqqan joq. Sonan keıin álgi shopan kórinbeıtin boldy. Qoıyn aıdap ketse kerek. Alımannyń kirbıgen túrin kórip, sonda qatty keıidim. Kóńili bolsa, unatsa, kete bermeı me baıǵus bala, maǵan nesine qaraılaıdy! Biraz ýaqytqa deıin ári-beri júrip, keıin bul isi oıynan shyǵyp ketkendeı boldy.

Sonymen erte kóktemde baıaǵy shopan qaıtadan paıda boldy. Qoıyn baǵyp, úlken saıda júrgenin syrtynan baıqap qaldym. Sol kúnderi Alıman kesh bolysymen ketip qalyp, el tegis jatqansha dalada júretin. Men ne deıin. Ózi biledi de. Shynynda da men ne demek edim, qaıtpek edim, aıtshy, jan dalam? Esińde me baıaǵy soıqan tún, esińde me erteńine saǵan kelip jylaǵanym?..

— Sabyr, Tolǵanaı. Sen ol túndi soıqan tún deme. Ol túnniń jaqsy jaǵy da, jaman jaǵy da bolǵan shyǵar. Jan jaralǵan túnge til tıgizbeshi, Tolǵanaı.

— Sózimdi qaıtyp alaıyn, Jer-anam. Kúıgendegi sózim de. Kúımegende ne bolyp edim. Ol túnde Alımandy kópke deıin kútip otyrdym. Aýyl tegis jatsa da, men shamdy óshirmeı ishteı muńǵa battym, áldeneden qorqyp, elegizip terezeden kózimdi almaı typyr etken dybysqa qulaq tigip, eleńdep otyrdym. Aspanda aı kórinip, anda-sanda bult jyljı ótip, jazǵy aýa tuıaq serippeı tunyp turdy. Bir úıde jalǵyz otyrǵannan boıym muzdap, etim túshirkenip, ishikke orandym. Tún ortasyna taman kózim ilinip ketken eken, kenetten shoshyp oıanyp, basymdy joǵary kótersem esikti ashyp, Alıman kirip keledi eken. Mas eken. Ýdaı mas. Kóıleginiń qaq aıyrylǵan óńiri eki jaqqa salbyrap, eti kórinip, shashy dodalanyp, kóziniń qarashyqtary kómeski sham jaryǵynda jalt-jult etedi. Bul Alımannyń mas bolǵanyn ómirimde birinshi ret kórdim. Ne derimdi bilmedim, ornymnan turýǵa shamam da kelmedi. Alıman bosaǵadan áreń attap kirdi de, jyǵylyp kete jazdap, peshke súıenip turyp qaldy. Onan keıin peshti ustaǵan boıy táltirektep, teńsele berip: "Ha!" — dep, súıkimsiz kúlimsiredi. "Nege qaraısyń? — dedi ol basyn shaıqap. - — Nege qaraısyń maǵan? Iá, men maspyn. Iá, men araq ishtim. İshpeı qaıtemin? Men ishpegende kim ishedi? Nege úndemeısiń? Meniń keskinimnen qorqyp tursyń ba?" Úndeı almadym. Kelinimniń osyndaı halge jetkenine júregim syzdap, jarylyp kete jazdadym. Alıman taǵy biraz teńselip, basyn áreń ustap turdy da, bir kezde aqyryn sybyrlap sóıledi: "Ene, sen eshteńeni bilmeısiń. Al men bolsam... men... men búgin... Qasym áskerge júretin kúnniń keshinde sýǵa baryp pa edik, úlken saıǵa... Dál sol jerde" — dep, kele berdi de, shashyn qos qolymen sheńgeldep ustady: "Men ıt boldym! Ene, enekem-aı!" — degen jan daýsy júreginen atylyp, ózi kıizge etbetinen qulap, typyrshyp basyn jerge urǵylap, solqyldap jylady. Ornymnan atyp turyp, ushqan qustaı janyna jetip bardym. Basyn joǵary kóterip, kókiregime qystym: "Jylamashy Alıman, jylamashy. Ne boldy saǵan, aıtshy? Qapa boldyń ba? Álde bireýdiń tili tıdi me saǵan? Aıtshy maǵan. Álde maǵan renjidiń be? Renjiseń aıt, ishtegińniń bárin aqtar aldymda..." "Jo, joq, ene, enetaı, baıǵusym-aı, jalǵyzym-aı, eshteńeni bilmeısiń-aý, bilgende de qolyńnan ne kelýshi edi, alda oıbaı-aı, alda oı-baı-aı!" — dep qandaı bir ózine ǵana belgili ókinish azabyn tartyp, basyla almaı, meni tas qyp qushaqtap alyp, eńireı berdi. Kópke deıin jylady. Onan keıin birte-birte óksigin basyp, aqyry uıyqtap ketti. Uıyqtap jatyp ta anda-sanda jas balasha óksip qoıady. Men kózimdi ilmedim, kórer tańdy kózimmen atyrdym. "Ne boldy, kelinim? Endi qaıtemin", — deýmen tańdy qarsy aldym.

Erteńine ornynan turǵanda uıalyp maǵan qaraı almady ún qatqan da joq. Jumysqa shyǵyp bara jatqanymyzda ǵana: "Keshirińiz meni, ene", — dedi.

Sonymen arada eki-úsh aı ótip, jazda baıaǵy qashqyn Jeksenquldyń tergeýi boldy. Ol soǵystan keıin elge syımaı, úıine urlanyp kelip-ketip júrgen eken. Biraq qazaqtar arasynda da adal tirshilik etpeı, alypsatarlyqpen aınalysyp, qoı urlap qolǵa túsipti. Tergeýde onyń burynǵy qylmystary bilinip qalyp, bizdiń aýylǵa alyp kelgen eken. Aýylsovettiń shabarmany meni de kýá bolasyń dep shaqyryp kelipti. Kóshede kele jatsam, aldymnan ketpenin kótergen Alıman ushyrasty. İlbı basyp, ábden boldyryp jalǵyz ózi kele jatyr eken. Túri de qapaly, kózi shúńireıip, júdep ketipti. Osy jazda beti de sepkildenip ketken edi. Janym aýyryp qoıa berdi. Úıge baryp taǵy jalǵyz otyrmasyn degen oımen: "Júr, balam, keńsege birge qaıyryla keteıik. Sosyn úıge birge baramyz", — dedim. Sóıtsem: "Joq, ene, maǵan ne bar onda. Basym túsip tur, úıge bara bereıin", — dedi. "Onda meıliń, — dedim. — Jatyp dem al Sıyrdy ózim-aq saýarmyn".

Keńseniń aldynda jabyq mashına tur. Kýálikke shaqyrylǵan, jumystan kele jatyp keńsege qaıyrylǵan bir top adam, ashyq terezeniń aldynda sóz tyńdap qulaq salyp tur eken. Men de solardyń janyna baryp tura qaldym. Jeksenquldy kórmegenime talaı jyl bolǵan, tyrsıyp jarylaıyn dep tur, kúp bop semirgen. Kúrjıgen ıyqtarynyń eti bultıyp tur. Qabaǵyn túıip, bir nársesin ótkizgen kisishe nyq otyr eken. Saýyp otyrǵan jalǵyz sıyrymyzdy soqaǵa jegip, ashtan ólip bara jatqanymyzda jıǵan-tergenimizdi talaǵan osy ıt edi ǵoı. Meniń qudaı qosqan jarym, óndirip-ósirgen balalarym maıdanda qan keship jaýmen jaǵalasyp júrgende, bul qarabet ózin elden erek sanap, jan saýǵalap qashyp-pysyp júrgendi. Endi qarasań, bizdiń bir aqsaqalymyzdyń sózin bólip, qarsylyq kórsetip otyr, "Sol da sóz be eken, maıdanda ólgen kisi óldi, qalǵan kisi qaldy. Maǵan onyń qandaı qatysy bar? — deıdi tipti. — Ury deısiń, kózderińmen kórip, qoldaryńmen ustaǵan jerleriń joq qoı. Aıta berińder, myń jerden aıtyńdar — báribir bos sóz. Fakty kerek". Osyny esitkende qanym qaınap ketti. "Janyńdy jeme, ımansyz! Fakty kerek pe saǵan, fakty mine, myna men!" — dep terezeden aıqaı saldym.

"Apa, ishke kirińiz. Munda kelip sóıleńiz", — dedi ornynan tura kelgen tergeýshi.

Kirip bardym da, sóıleı jóneldim. "Iá, biz seni qolymyzben ustap alǵan joqpyz, seniń artyńa túsip ustaýǵa qolymyz da tıgen joq. Biz onda jer tyrmalap, maıdanǵa astyq berýdiń qamynda júrdik. Biz onda masaq terip, bala-shaǵalardy asyradyq. Al sen onda jer aıdaý úshin baılanǵan attardy urlap, eldiń bala aýzynan jyryp, ýystap jınaǵan tuqymyn jula qashyp, bala-shaǵanyń nesibesinen qaǵyp, halyq rızyǵyna aram qolyńdy saldyń. Sóıtip sen maıdandaǵy soldattardyń qolynan nanyn tartyp alǵansyń. Artyńnan jete berip: "Toqta! Men bilemin seni, Jeksenqul! Toqta!" — degenimde, qaıryla qalyp meni atqansyń! — dep, júrekte qaınaǵan sózimniń bárin tópep aıta berdim. Sonda aıt, tartynbaı aıt degendeı Aısha kórshimniń tomsarǵan túri, onyń betin jýǵan kóz jasy, sol tómen sorǵalaǵan kóz jasyndaı bolyp tógilgen aspandaǵy Qus joly sol sátte kóz aldyma kele qaldy. "Fakty dep zańǵa súıenip, qutylsań qutylyp ketersiń. Biraq, bilip qoı, el-jurttyń azap-tozaǵynan bezip, onyń qaıǵy-qasiretin bólispegeniń úshin, adam sanatynan shyǵyp, ómirden shirik bolyp, qarabet atanyp ótesiń. Saǵan fakty da, jaza da osy", — dedim.

Men sóılep bolǵanda tergeýshi: "Rahmet sizge, apa. Endi bossyz. Úıińizge bara berińiz", — dedi sypaıygershilikpen.

Keńseden shyǵyp kele jatsam, Jeksenquldyń áıeli esik aldynda meni tosyp tur eken. Jyndanǵan adamdaı jetip kelip: "Óligińe otyraıyn, qaqbas. Aǵyńnan jarylamyn dep, ne jaqsylyq kórdiń? Aq júrek bolsań, shermıip otyrǵan kelinińdi qaıtesiń? Kimnen bolǵan eken? Úıińdegi shermendeńdi qadaǵalamaı, ne qarap júrsiń? Bir-birinen aýmaǵan shermendeler!" — dep aıqaıdy salýy bar emes pe.

Júregim aýzyma tyǵylyp, ne bolǵanymdy bilmedim. Iá, ıá, bul qatynnyń aıtqany ras edi. Buryn dúdámal sanap janyma jaqyn jolatpaı alys qýǵan kúmán nárselerim zamatta ap-aıqyn bola qaldy. Sonyń arasynda dalada turǵan adamdar: "Jap aýzyńdy, áıtpese ólesiń!" — dep, Jeksenquldyń áıelin jaǵadan aldy. "Tımeńder! Qol jumsamańdar!" — dep, ilbı basyp júrip kettim.

Kóshede kele jatqanda qıalym qyryqqa, oıym onǵa bólinip, berekem ketti. Bulaı bolaryn oılaǵan joq edim. Keıingi kezde Alıman jurttan oqshaýlanyp, onyń minezi de lezde ózgerip, basqa bir jaqtan kelgen bógde jandaı tomsyraıyp, kúlmeı júrgenin men jaı ánsheıin qapalanyp júrgeni-daǵy dep oılaǵanmyn. Álgi shopan jigit kóńilinen shyqpaı qalǵan-aý shamasy dep joramaldaǵanmyn ishimnen. Ol sonda jaıylym ózgertip, taýǵa ketken-di. Qaıtyp kórgen kisi joq ony. Baqsam, istiń jaıy basqasha eken ǵoı. Átteń-aı, átteń-aı... Olaı bolaryn kim bilipti. Endi qaıttim dep, basym dal boldy.

— Iá, Tolǵanaı, sen sonda maǵan kelip, qaıtem dep aqyl surap, bar syryńdy aıtqansyń.

— Saǵan aıtpaǵanda kimge aıtýshy edim, Jer-ana, dıqan dalam. Barmaqtaı kezimnen mine osy qartaıǵan shaǵyma deıin seniń demińmen, seniń kúshińmen ómirdiń talaı belesterin asyp, ómir súrip kelemin. Qaıtem dep surasam, sen sonda: "Oılan,Tolǵanaı, tereńirek oılan. Aqylyńdy keńge sal, dúnıege tereńirek úńil, qur namysqa shaýyp, artynan opyq jeme" — degensiń.

Jalǵyz men emes, basqalardyń da oılanǵanyna dán razymyn. İshken sýymyz bir, kórgen kúnimiz bir taǵdyrlas, zamandas aýyldastarymyzdyń keń peıilin ómir-baqı umytpaspyn. Osy oqıǵanyń erteńine Aısha kórshim shaı ish dep úıine shaqyryp, ony-muny qozǵap otyryp, sóz arasynda: "Álgi Jeksenquldyń áıeli túndeletip kóship ketipti", — dedi. Úndegen joqpyn. Nesine úndeıin, kóshse árkimniń óz erki. Keıin, kóp keıin baryp bildim, ol ózi emes, sol túni jurt jınalyp kelip "Ket bizdiń aýyldan!" — dep, júgin býyp-túıip arbaǵa salyp, kóshirip jiberipti. Sonan keıin ne úlkeniniń, ne kishisiniń aýzynan anadaı eken, mynadaı eken degen bir de sybys esitken joqpyn. Múmkin ishterinen oılasa, oılaǵan shyǵar, múmkin qatar-qurbylaryna, ózine aıtsa aıtqan shyǵar, biraq maǵan jan balasy eshteńe degen joq. Onan beri mine qansha jyl ótti, áli de syılap, qurmettep kele jatyr. Rahmet, kózim jumylǵansha razymyn. Men keıde ózimshe oılanamyn: baıaǵy zaman bolsa ǵoı, izime qansha ósek-aıań erip, qansha ashshy sózder betime basylar edi. Al endi soǵystyń azap-tozaǵyn bastan keshirip jer basyp júrgen árbir adamnyń baǵasy qanshalyq qun jetkisiz ekenin, onyń kóńili qanshalyq qymbat ekenin zamannyń uly sabaǵyn alǵan el ózi-aq túsindi. Alımannyń kúnásyn keshirdi. Eger de olar Alıman ekeýmizge kúlse, onda ózderine kúlgeni emes pe. Iá, solaı bolmaq. Adam degen árqıly desedi, syrtynan qarasań kún, al ishine úńilseń úńireıgen qara úńgir ǵoı desedi, bireýdiń tabany taıyp ketse, bas salyp tabalaıdy desedi. Ondaılar da bar shyǵar, ondaılar qazir de aramyzda júrgen shyǵar, biraq shyntýaıtqa kelgende, taǵdyr sheshetin jaqsylyq pen jamandyqqa kelgende, adam degen ishi keń, taza nárse. Senemin osyǵan, sıynamyn osyǵan. Ózimniń basymnan ótpedi me. Bilesiń ǵoı, Jer-anam, sol jyl men úshin qandaı aýyr jyl bolǵanyn...

— Iá, Tolǵanaı, sen sol jyly kempir boldyń.

— Kempir bolǵanym eshteńe emes-aý. Alımanymdy qazir oılasam, saı-súıegim syrqyraıdy. Alda oıbaı-aı, alda oıbaı-aı... qaı jerden ketirdim, qaı jerden juldyrdym... Alımannyń boıyna bitkenin bilgen kúnnen bastap, bar ynta-yqylasymmen nege saqtamadym men ony. Nemereni kórip tursaq ta, ne úshin bilmegensip, ony aýzymyzǵa almadyq. Turmys-tirshilikke baılanysty nárseniń barlyǵyn burynǵydaı keńesip, aqyldasyp sheship júrdik, biraq osyǵan kelgende bir-birimizge bata almadyq. Men onyń kóńilin kúızeltpeıin dedim. Ol bolsa, ashyq aıtýǵa uıaldy ma, álde ketýdi oılap, ketkenshe meni qyzartpaıyn, birjolata bel býǵanda baryp aıtaıyn dedi me, bilmeımin. Men úshin ol kezde ony bilý de qıyn edi. Ózi úndemegennen keıin men ne deıtin edim, qaıtip suraıtyn edim. Oqys surasam, úıden ket degeni ǵoı dep túsinip, ketip qalar dep haýiptendim. Saý júrgenińde jaqsysyń dep, endi ekiqabat bolǵanda jónińdi tap deımin be. Jo-joq, Alımanymdy ondaı jamandyqqa esh ýaqytta qımaq emes edim. Men ony kóńilimde kinálaǵan da joqpyn. Barlyq jaıdy óz kózimmen kórip, óz júregimmen sezip júrmedim be. Alıman kúnáli bolsa, onda men de kúnálimin, bala tapsa, ol meniń de balam, uıat-suıatyn, mazaq-qorlyǵyn birdeı kóteremin dep ózimshe birjolata bekingenmin. Alıman ketip qalsa mensiz asy tamaǵynan júrmeıtin be edi, meni tastap ketýge qımaı júrip, aqyry osyndaı halge dýshar bolǵanyn bilmeımin be. Barlyǵyn óz erkine, óz bıligine bergenmin. Erte me, kesh pe, jeme-jemge kelgende istiń jaıyn amalsyz bir kúni áıteýir sóılesetin bolarmyz dep oılap júrdim. Buny ekeýmiz de ishteı bilip júrdik. Solaı bolsa da, búgin emes erteń dep, ylǵı erteńge qaldyryp júre bermedik pe. Ol túgil Alıman ketip te kórmedi me. Bul da menen boldy, meniń baıqamastyǵymnan...

Jaz aıaǵynda Alımannyń ishindegi balasynyń bes-alty aılyq kezi, erte turyp sıyrdy kútýge qosaıyn dep kóshege aıdap shyqtym. Sıyrshy úni qońyraýdaı syldyrlaǵan on eki-on úshter shamasyndaǵy jetim bala edi. Sol kúni ol sonaý kósheniń basynan álde neni qýana daýystaı aıtyp, jańa ǵana qybyrlaı bastaǵan aýyldy basyna kóterdi. Bizdiń úıdiń tusyna kelgende sıyrlardy "ók, ók" — dep qaıyryp tastap: "Toqan apa! — dep maǵan jarq etip buryldy. — Toqan apa, súıinshi! Jorabek aǵamnyń kelinshegi bosandy, súıinshi!" — dedi. Áı, aınalaıyn, beremin, moınymda. Qashan týdy?"

"Tańǵa jaqyn". "Qyz ba, ul ma?

"Qyz. Atyn Torǵaı qoıamyz dep jatyr, Toqan apa. Tań aldynda týǵan torǵaı dedi".

"Tipti tamasha bolǵan eken, balam. Besik baýy berik bolsyn, ómir jasy uzaq bolsyn", — dedim.

Bireýdiń jaryq dúnıege kelgenine qatty qýanyp, osy úlken qýanyshyn árkimge bólistirip, habar salyp júrgen sıyrshy balanyń sózi delebemdi qozdyryp jiberdi. Qandaı da bir pák, ystyq sezim júregimdi kernep, darbazadan kirip kele jatqanymda, jatsam-tursam da árdaıym oıdan shyqpaıtyn nárseni qalaı esimnen shyǵaryp jibergenimdi bilmeımin: "Alıman, súıinshi! Jorabektiń kelinshegi bosanypty. Esittiń be? Aıy-kúni jetip júr edi, beıshara aman-esen..." — deı berip, Alımandy kórgende aýzyma qum quıylǵandaı boldy. Tamnyń qabyrǵasyna súıenip tur eken. Bolar-bolmas qana basyn shaıqap, ernin jymqyra tistep, bozaryp ketipti. "Men bosanǵanda eshkim búıtip súıinshi suraıdy" — deısiń be degen oı keldi me, álde taǵy basqa bir jaman nárselerdi oılady ma, kim bilsin. Ózimniń shúbámshildigime sonshalyq renjip, betim dýyldap, ne isterimdi bilmeı, úndeı almaı oshaq janyna otyra qalyp, tezek qalaı bastadym. Betimniń dýyldaǵany sál sýı bastaǵanda qaırylyp qarasam, ol áli sol kúıi bop-boz, del-sal bolyp tur eken. Ózegim órtenip ketti. "Bir jeriń aýyryp tur ma?" dedim janyna jaıymen jaqyndap. "Joq, ene, jaı ánsheıin", — dep qana qoıdy. "Bir jeriń aýyrsa, úıde jata tursaıshy, ózińdi-óziń qınamaı". "Qınalyp turǵan joqpyn, ene. Temeki keptirýdiń ne aýyrlyǵy bar deısiń, baraıyn" dep shyǵyp ketti. Bulaı bolǵannan keıin, men ashyǵyn aıtaıyn endi. "Ózińdi qorynba, balam, uıalma. Munyń eshqandaı ersiligi joq. Bul da ómirdiń bir sony nársesi. Kimniń qalaı bosanǵany sóz be eken. Bosanǵan ananyń bári birdeı, eshbir aıyrmasy joq. Dúnıege kelgen náresteniń bári birdeı, eshbir aıyrmasy joq. Jaryq dúnıege kelgen árbir náreste barlyq adamzattyń balasy, olaı bolsa ol meniń de balam. Sen týsań, ol maǵan ala-bóten bolmaıdy, óz balamdaı álpeshtep baǵamyn. Túsin osyny. Qaıǵyra bermeı, kóńildi júr", — dep burynnan oıymnan shyqpaı júrgen sózderimdi shamyrqana aıtaıyn degen oımenen artynan ile-shala kóshege shyqtym. "Áı, Alıman, toqtaı tur, beri qaıyryl" — dep daýystap edim, ol estimegen adamsha qaıyrylmaı júre berdi.

"Renjip qalǵan sekildi", — degen oı kúni boıy esimnen ketpedi. Áıeldermen temeki japyraqtaryn julyp júrip, kún uzaqqa: "Meıli endi, búgin keshke ne de bolsa bildireıin. Bulaı júrgenimiz jaramas", — dep oılap, aqyry aıtýǵa bekindim. Biraq ol oıymdy aıtýǵa jazbady. Keshke jumystan keıin ábden sharshap úıge kelsem, Alıman joq. Áne keledi, mine keledi dep taqatsyz kútip otyryp aqyry shoshynaıyn dedim. Ne qyrsyq boldy. Kóshege shyǵyp izdeıinshi degen oımen úıden shyǵyp bara jatsam, baqsha jaqtan shóp kóterip Bektas keledi. Bektas onda kolhozdyń arbasyn zaýlata aıdap, er jetip qalǵan. Ol ún-túnsiz kelip, shópti sıyrdyń aqyryna tastady da, maǵan jaltaqtaı qarap qoıdy. "Toqan apa, enem meni izdemesin dep Alıman aıtyp ketti. Qaıyńdydaǵy tórkinime kettim dedi". Ne bolǵanymdy bilmeı bosaǵaǵa otyra kettim. "Qashan ketti? Jańa ǵana, tústen keıin. Kóshede bir mashına ótip bara jatyr eken, soǵan minip ketti. Zamanym qýyrylyp úndemeı otyrsam, Bektas sadaǵań keteıin: "Kabınaǵa otyryp ketti, apa. Qoryqpaı-aq qoıyńyz. Shopyry durys adam kórindi maǵan", — dep qoıdy. Bektasty ózim óte jaqsy kóretin edim, endi oǵan onan beter ishim eljirep ketti. "Iı, beısharam, adam bolatyn túriń bar eken", — dedim ishimnen. Bala degen lezde-aq jigit bolady eken ǵoı ózi. Bektastyń azamat bolyp qalǵany kózime sonda ǵana kórindi. Ol aryqtan sý ákelip, esik aldyna sý septi. "Dálizdi salqyndatyp sý seýip, sypyryp qoıaıyn. Apam sizdiń shaıyńyzdy saǵynyp júrmin deıdi. Qazir keledi" — dep, ózinshe áýrelenip, samaýryn qoıyp jatty.

Aısha men Bektas uzaq otyryp, shaı iship úılerine ketti. Men úıde dóńbekship jata almadym. Aspan tósinde tógilgen juldyzdar tań atqansha bal-bul janyp, onan keıin birte-birte sırep, eń aqyrynda jalǵyz sholpan qalyp, ol da ylǵı alystap, sońynda áldeqaıda ketip joǵaldy.

Alıman ketkennen keıingi kúnderim qurysyn. Jalǵyzbyn dep aýyz ushymen aıtyp júrgen ekenmin de. Eki-úsh kún ózimdi-ózim ustap, shydap júrdim. Onan keıin tańym atpady, kúnim batpady, adam tózgisiz halge ushyradym. Keıde eki qolymdy tóbeme qoıyp bet aldy qula dúz qańǵyryp ketkim de keldi. Alımannyń jaıyn oılasam, onan beter pushaıman bolamyn. Tórkinine syısa jaqsy, al endi buryn isteriń bolmasyn mende, meniń ómirime kılikpeńder dep myǵymsynyp ediń, endi mine shermende bolyp kelip qalypsyń ǵoı dese, balam ne kúıge, qandaı azap-tozaqqa túser eken. Oıyna ár nárseler kelip, búıtip kórgen kúnim qarań qalsyn dep ómirden túńilip ketpegeı. Qasymda bolsa eshkimge renjitpes edim. Ne kúıde júr ekensiń, alda sorlym-aı. Ne bolsa da baryp qaıtaıyn, oz kózimmen kóreıin. Barsam, múmkin qaıtyp ta keler. Sóıtse eken, qudaı-aı, sóıtse eken. Barmaımyn, osynda qalamyn dese, onysyn kóreıin. Onda ne isteýshi edim, yrzashylyǵymdy bildirip batamdy berem-daǵy. Kıim-keshegin de almaı ketipti, onysyn jetkizip bereıin. Kelse de, kelmese de aıtar sózimdi aıtýym kerek qoı. Paryzym emes pe. Qoı, bógelmeı júreıin dep erteńine úıdi-jaıdy Aıshaǵa tapsyryp, jolǵa shyqtym. Qaıyńdy jaqqa baratyn mashınany Bektas toqtatyp, mingizip saldy. Aýyldan endi ǵana uzaı bergende, sonaý ańyzdyń arasymen júretin tóte jolda bir áıeldiń kele jatqanyn mashınada otyryp kenet kózim shalyp qaldy. Birden tanydym — Alıman eken! Alda kóleńkeńnen aınalaıyn-aı, meni aıap qaıta qaıtqan eken ǵoı! Osy kezde ornymnan ushyp turyp, mashınanyń kabınasyn tarsyldata urdym. "Toqta! Toqtat! Men túsemin!" — dep, mashına biraz júrip baryp toqtaǵanda apyl-ǵupyl qorjynymdy alyp, asyp-sasyp mashınadan tústim. Sonyń arasynda qoıý shańnyń ishinde qalyp, kózime eshteńe kórinbeı, ıapyraý jańaǵy kórgenim óńim be, joq álde túsim be dep, esim ketip sileıip turyp qaldym. Úlken mashınanyń artynan qýalaı erip kele jatqan qoıý shańnan aınalam ashyla bastaǵanda júregim aýzyma tyǵylyp: "Alıman!" — dep bar daýsymmen aıqaıladym. O, aınalaıyn darqan dalam, óziń kórdiń ǵoı, ol oqıǵa da sonda bolmap pa edi?

— Iá, Tolǵanaı, sonda, qazirgi anaý jańa joldyń boıynda. Sen: "Alıman!" — dep aıqaılaǵanda, Alıman jalt qarap, seni kórip turyp qaldy da, onan keıin: "Ene! Enekem-aı!" — dep, saǵan qaraı júgirdi. Sen sonda esiń shyǵyp ketip: "Júgirme, balam, júgirme, oıbaı jyǵylasyń!" — dep jalynyp kele jatyp, óziń omaqasa jyǵylyp, kaıta tura kelip, qaıta júgirdiń.

— Iá, ıá, dál solaı. Qalaı barǵanymdy bilmeımin, Alıman ekeýmiz qushaqtasyp, kórisip turǵanymyzda, júdá saǵynyp qalǵan ekenbiz, bir-birimizge ne derimizdi bilmeı: "Keldiń be, keldiń be, balam, eneńe qaıtyp keldiń be?" — deı berdim. Ol da: "Keldim, eneke, keldim. Ózińe qaıtyp keldim!" — deı berdi. Dál sol kezde Alımannyń ishtegi balasy qımyldap, meni ishten teýip jatqandaı kórindi. Ony ekeýmiz de sezip qaldyq. Alıman jaı ǵana ishin ustap, maǵan qarady. Onyń sondaǵy qaraǵany zamanamdy astan-kesten etip, tuıyqqa qamaǵandaı boldy. Men de keıde bir nárseni oılap, ishteı qorlanyp júrgen ekemin de! Ket, joǵal ári, aram oı, jolama! Qandaı da bir ushqyndaı jarq etken mezgil arasynda ómir súrýdiń eń bir taza baqytty bir sátin basynan keshirip turǵandaı. Alımannyń júzi úlbirep, meıirimge tolyp, kirpikterine oralǵan móldir jastar betine tamyp, monshaqtaı úzilip jerge túsip jatty. O, shirkin, ana júregi-aı! Osy tamshy talaıdyń barlyq azap-tozaǵyn jýyp ketedi emes pe! "Kózińnen aınalaıyn, kóńilińnen aınalaıynym, aınalaıyn senen, aınalaıyn!" dep, betin sıpalap, jalynyp-jalbarynyp, júıem bosap jylap jiberdim. Sonda ol: "Jylamashy, ene, jylamashy, — dep jatty, — keshir meni, keshir. Seni tastap kete almaıdy ekenmin. Osyǵan kózim jetti. Shydamadym, ishim pysty".

Kópten bergi sózimdi endi aıtaıyn, oraıy endi keldi ǵoı dep: "Ne úshin kettiń, álde maǵan renjidiń be?" — dedim. Alıman ún qatpaı turyp qaldy da, ne aıtqaly turǵanymdy sezip qalǵandaı aýyr kúrsindi. Sálden keıin: "Suramashy, ene. Ony ne qylasyń? Aıtpa maǵan eshteńeni, men de saǵan eshteme demeıin. Qınamashy meni, eneketaı, qınamashy", — dedi jalynyshty túrmen.

Sóıtip bul joly da aıta almadym. Tegi ne úshin ekenin bilmeımin, ár kez aıtar sózimdi sezip turǵandaı, sóılesýden qashqalaqtap, óstip keri sheginip júrmedi me baıǵus balam. Betin ashyp sóıleskende maǵan da, ózine de jeńilirek bolmas pa edi.

— Esińde ǵoı, Jer-anam, sol jylǵy kúz kópke sozylyp, aıaǵy taýsylmas bir jaýyn-shashynǵa baryp ulaspady ma. Kúnniń kózi bir ashylyp, bir jabylyp turǵan sýyq kúnderde kóbinese úıde otyryp qaldyq. Kúzdiń tomsarǵan túri sıaqty kún ozǵan saıyn Alımannyń qabaǵy jabyla túsip, tipti sóılemeıtin, kúlmeıtin bolyp aldy. Ózinshe ishteı tynyp, otyrǵany otyrǵan. Topshylaýymsha aıy-kúni de jaqyndap qalǵan edi. Cap ýaıymǵa batpasyn dep, qolymnan kelgenimshe erkeletip, kúldirgi sózder aıtyp áıtken-búıtken bolamyn, biraq jas bala bolmaǵan soń ózi tipti qıyn eken ǵoı. Men ǵana emes, basqalar da árekettenip kóripti. Bektas apam tymaýratyp jatyp qaldy degen soń, kóńilin suraıyn dep barsam, denesi kúıip-janyp, kúrkildep jótelip jatyr eken. "Óziń de shalajansar adam ediń, onyń ústine jaı otyrmaı el qydyryp kettiń", — dedim. Ol muńdy pishinmen aqyryn ǵana ezý tartyp qoıdy. Osydan eki-úsh kún buryn Bektastyń arbasyna minip: úsh-tórt áıel tómengi aýyldaǵy toıǵa baryp qaıtqan. Baqsam barǵandary toı emes, basqa sharýa eken ǵoı. "Sýyqqa shyqpaı jyly oranyp jat, tezirek aıyq endi" — dep ketýge yńǵaılanǵanymda Aısha: "Tura turshy, Tolǵanaı, qapa bolmasań, aıtatuǵyn bir sózim bar edi" — dedi. "Aıt, onyń nesine qapa bolaıyn", — dedim.

"Tómengi aýylǵa biz toıǵa barǵan joqpyz, onda meniń jekjatym da, týysym da joq. Ony óziń de jaqsy bilesiń. Seni syrtyńnan bılep, bir is jasadym. Tolǵanaı, keshirersiń, — dedi. — Álgi shopan jigitti taýyp alyp, bárimiz jabylyp ortaǵa alyp, janyn kelige qamadyq. Alımannyń aıy-kúni jetip otyr, bul ne qylǵanyń, onyń obalyn kim kóteredi dedik jigitke. Biraq bizdiń bul tirshiligimizden eshteńe shyqpady.

Ol ózi áıeli bar neme eken, ekinshi jaǵynan shaýjaıynan aldy. Oıbaı, kórgen emespin, bilgen emespin, — dep azar da bezer bolyp, aqyr aıaǵynda tanyp ketti. Áıeli de bir kókdoly neme eken, bizdi betten alyp, ıtimizdi shyǵardy. Qaıtyp kele jatqanda jol boıy jańbyr jaýyp, sýyq tıdi. Bul eshteńe etpes-aý, al endi Alıman qaıtedi?" — dep, eńirep jylap qoıa berdi. "Jylama, — dedim. — Men tiri turǵanda Alıman qor bolmaıdy", — dep shyǵyp kettim. Basqa ne aıtpaq edim...

Alıman syrqattanyp júr me dep kúdiktenip, keıingi kúnderi kózimnen tasa qylmaı, janynan qarys uzamaı júrdim. Kenet dalaǵa shyǵyp ketse de, artynan ere shyǵyp: "Áı, Alıman, qaıda júrsiń?" — dep ábigerlenip qalamyn. Tolǵaǵy kelip qalmasyn deımin de, men sorlynyń basqa ne jumysy bolýshy edi.

Bir kúni jyly kıinip alyp, dalaǵa shyǵyp bara jatty. "Qaıda barasyń, balam?" — dep suradym ádetimshe. "Úlken sýǵa baramyn", — dedi jaı ǵana. "O, botam-aý, kún mynadaı bop turǵanda, ólip-óship qalaı barasyń? Úıde-aq otyrsaıshy. Sol sýda ne bar deısiń? Eń bolmasa jazdyń da kúni emes". "Joq, baramyn", — dedi. "Onda men de erip baraıyn, jalǵyz jibermeımin", — deýim muń eken, kelinim tas-talqan boldy. Kóp kún boıy býyp júrgen ashý-yzasyn menen aldy. "Nege meniń izimnen qalmaı ańdısyz? Neń bar mende? Meni nege jónime qoımaısyz? Óledi deısiz be, ólmeımin!" — dep, esikti tars jaýyp, shyǵa jóneldi. Ne isterimdi bilmeı eseńgirep turyp qaldym. Sózi myltyqtyń oǵyndaı tıdi, qatty ashýlandym. Sóıtsem de shydaı almadym. Eki-úsh ret dalaǵa shyǵyp qaradym. Kózime eshteńe túspedi.

Kózge ilinbegen maıda jaýyn sirkirep, jel bulttardy aýdarystyryp aıdap barady eken. Tal-terekterdiń bastary sıdamdalyp, sýyqtan júdegendeı butaqtary búrisip ketipti. Eldiń bári úıdi-úıinde, qybyr etken jan joq, qystaq ishi ıen, muńdy. Taýdyń silemi kireýkelengen kúńgirt keýimde bolar-bolmas qana bilinedi.

Jek kórse de meıli, artynan baraıyn, tolǵaǵy kelip syz jerge jatyp qalmasyn dep, baqshaǵa shetine jete bergenimde Alımannyń qarasy kórindi. Basyn salbyratyp, ilbı basyp kele jatyr eken. Baqty tasalap qaıta úıge kirdim de, shaı qaınatyp quımaq quıa bastadym. Saqtalǵan almanyń qyzyldaryn tańdap alyp, dastarqanǵa qoıdym. Alıman kirip keldi de, dastarqandy kórip únsiz kúlimsiredi. "Jaýradyń ǵoı, balam, shaı iship boıyńdy jylytshy", — dedim. "Eshteńege tábetim shappaı tur, ene. Almanyń bireýin bershi, sony jeıin", — dedi. "Ne boldy saǵan, Alıman, álde bir jeriń aýyryp júr me?" — desem, ernin jymqyra tistenip: "Suramashy, ene. Terim tarylyp, sirkem sý kótermeı otyr. Jańa da tilim tıip ketti saǵan. Meni jaıyma qoıshy", — dep, qolyn siltep qoıdy.

Demniń arasynda keshkirip, túnniń qoıý qarańǵylyǵy aınalany lezde tuıyqtap aldy da, tósekke jatqanda, meniń álgi sózim de unamaı qalǵan eken ǵoı dep, ishteı tynyp, uıyqtap kettim. Basqa ýaqytta túnimen álsin-álsin oıanyp, Alıman jaqqa qarap qoıýshy edim. Bul túni ne qara basqanyn bilmeımin. Selt etsemshi...

Túnniń qaısy bir kezinde selt etip oıanyp ketip, Alıman jaqqa qarasam, ornynda joq. Á degende dalaǵa shyǵyp ketken eken ǵoı dep oılap, biraz kútip jattym. Joq, Ornymnan jalma-jan turyp, Alımannyń kórpelerin ustap kórdim: mup-muzdaı, áldeqashan turyp ketipti. Taban astynda apyl-qupyl, qalaı bolsa solaı kıinip, esikten ata shyqtym. Qoranyń ishin aınala qarap, kóshege júgire shyǵyp, baqsha jaqqa umtyldym. "Alıman! Alıman!" — dep jan ushyra aıqaıladym, jan joq. Meniń daýysyma ıtter ǵana sháý ete qaldy. Býyndarym qaltyrap qoıa berdi. Ketken eken ǵoı, endi qaıttim? Úıge qaıta kirip, dálizdegi shamdy jaǵyp alyp, burysh-buryshty qarap, endi daladan izdeıin dep qolshamdy alyp, qoraǵa shyqqanymda álgi saraıdaǵy shóp qoranyń ishinen adamnyń yńyrsyǵan, shyńǵyrǵan daýsy estildi. Shóp qoranyń esigin jula ashyp kirip bardym. Sileıip turyp qaldym. Sabannyń ústinde shalqasynan túsip, Alıman bosana almaı qınalyp jatyr eken, kórgende esim shyqty, zárem ushty. "Bul neń, oıbaı! Nege aıtpadyń?" — dep, qoltyǵynan kóterip, aıaq jaǵyna qolymdy apara bergenimde syǵyp alǵandaı qan bolǵan shapan, kóılegi yp-ystyq bolyp bilegime orala berdi. Bet-aýzy qabaryp, kózi alaryp, dem ala almaı tunshyǵyp: "Óldim! Óldim!" — dep yńyrsyp jatty. Qursaǵyn ustap kórip, jaǵdaıynyń nashar ekenin birden baıqadym. Saqta qudaı, qan kóp ketip qalypty. Ózi de kópten beri tolǵatyp jatyr eken. Mundaıda dárigerden bóten daýa joq. Janyn bir alyp qalsa, sol alyp qalady. Dalbasalap kóshege júgire shyǵyp, Aıshalardyń terezesin uryp-uryp jiberdim: "Tur, oıbaı, tur! Bektas aınalaıyn, arbańdy tez qamda — Alımandy dárigerge jóneltpesek, bolatyn emes", — dep olardy oıatyp, qaıta kelip, Alımanǵa sý ishkizdim. Qalsh-qalsh etip, tisi tisine tımeı áreń ishti. Sonyń arasynda tósekte aýyryp jatqanyna qaramaı Aısha júgirip keldi. Alımannyń túrin kórip, bop-boz bolyp, titirkenip: "Aınalaıyn, Alıman. Shydaı tur, qudaı, qudaı!" — dep kúıgelektedi. Sol túni Bektas joldan kesh qaıtyp, qudaı ońdaǵanda attardy bastyrmanyń astyna baılap, arbasyn úıdiń janyna doǵarǵan eken, kóp keshikpeı arbany aıdap bizdiń qoraǵa kirdi.

Arbaǵa tósek-kórpe salyp, jastyq qoıyp, qarańǵyda teńselip júrip, úsheýlep Alımandy áreń kóterip kelip, arbadaǵy tósekke jatqyzdyq. Sonymen anaý-mynaý dep tilge kelmeı, tezdetip júrip kettik.

Aı, sondaǵy kedir-budyr jol-aı, aı, sondaǵy qarańǵy tún-aı... Emhana onda sýdyń arǵy betindegi úlken qystaqta emes pe edi. Kópir bolsa — sonaý tómengi jaqta, qansha jer jyraqta.

Bylaı shyǵa bere Alımannyń tolǵaǵy qaıta qysyp, kúsheıip, birese búgilip, birese jazylyp ústindegi jamylǵylardy ysyryp tastap, qulyndaǵy daýysy qulaqqa jetkendeı shyńǵyrdy.

— Iá, Tolǵanaı, sol qarańǵy búrkeý túni qystyń kelerin kútip, qabaǵym túsip tunjyrap, sýyqtan qymtanyp jatqan men, jer, adamnyń ashshy shyńǵyrǵan úninen selt etip qozǵaldym. Solar sender ekensińder ǵoı?

— Iá, Jer-anam. Ne isterimizdi bilmedik. Bektas arbany tezirek aıdasa, Alıman shyńǵyryp janyn qoıarǵa jer tappady, jaı aıdatsam taǵatym taýsylyp ózim shydamadym: qan toqtamaı aǵa berdi, baıǵus mert bolar dep esim shyqty. Sonymen mımyrt júre berdik. Jol ónseıshi. Alımannyń basyn tizeme qoıyp, moınynan qushaqtap otyrdym. Damylsyz jamylǵylaryn jóndep jaýyp, damylsyz qolsham jaryǵyn betine túsirip qaraýmen kelemin. Bektas aınalaıyn ústi-ústine aıqaılap: "Shydaı tur, jeńeshe, mine qazir, az qaldy. Kópirge jaqyndap qaldyq, qazir-aq jetemiz" — dep kóńil delbeı qoıady. Sebelep muzdaı jańbyr jaýyp tur. Bir kezde Alıman yńyrsyp, onan keıin shyńǵyryp, bir sozylyp, bir búrisip, bop-boz bolyp, qyryldaı bastady. "Alıman! Alıman!" — dep lapyldaǵan betin sıpap, sham jaryǵyn túsirsem, jan talasyp, kózi sharasynan shyǵyp: "Toqtańdar! Ólip bara jatyrmyn! Toqtańdar" — dedi alas uryp. Arbany toqtata qoıdyq. "Basymdy joǵaryraq usta, ene" — dep, yqylyq atyp, entigip, jylaı sóıledi. "Ene, enetaıym-aı! İshim ot bop janyp, ólip bara jatyrmyn. Men adam bolmaımyn. Qasıetińnen aınalaıyn, enekem-aı! Saǵan o dúnıe, bu dúnıe rızamyn. Ulyńnyń aldynda men aqpyn, tazamyn, kúnám joq. Qasymnyń kózi tiri bolsa men, osy kúnge dýshar bolar ma edim... Aı-ı-ı, Qasym-aı... Men de tiri jan emespin be, áıelmin ǵoı, áıelmin... Bul dúnıeniń qyzyǵyn kórmeı kettim, qaıteıin, qaıteıin... Keshir, keshir meniń kúnámdy, eneketaı. Qudaı óstip qoıdy, kiná qoıma". Et júregim úzilip: "Shydaı tur, balam, shyda! Sen aqsyń, páksiń, sende eshbir kiná joq, sen eń taza jansyń. Sen ólmeısiń! Shyda, mine kópirge de kelip qaldyq. Endi tipti az qaldy, qazir jetkizemiz, sen ólmeısiń!" — dep jalyndym. Osy zamatta Alıman qaıtadan shalqalap, janyn qoıarǵa jer tappaı yńyrsı sozylyp, qursaǵy tartyla bastady. Endi bógelsek, jan tapsyratynyna kózim jetip: "Bektas, qoltyǵynan joǵary kóterip, ishin syq, — dedim. — Uıalma, kóter tezirek!" Manadan beri jylap otyrǵan Bektas ornynan turyp, jalma-jan Alımandy kóterip, qursaǵyn basqanda balanyń saýsaqtary qolyma ilindi. Bala shyqpaı jatty. Alıman bir jaqtan qyryldap jan tásilim berip jatsa, o sumdyq-aı qulaǵymdy tundyryp taǵy da baıaǵy eshelon — biriniń sońynan birin tirkegen eki parovoz alyp ushqan vagondar mıymdy qaq jaryp ótip bara jatqandaı boldy. "Apa-a! Alıma-an!" — dep azynaǵan jel jula qashqan únge balanyń "b-a-a!" — dep baqyrǵan daýsy qosyldy. O, ómir-aı, munsha nege qatal boldyń, munsha nege soqyr boldyń? Bala da shar etip tústi, Alıman da jan tásilimin tapsyra bastady. Qyzyl shaqa náresteni etegime qalaı bolsa solaı oraı salyp qarasam, Bektas qoltyǵynan ustap kótergen qalpynda Alımannyń basy bir jaǵyna qısaıyp, qoldary salańdap qalypty. "Oıbaı, Alıman?" — dep tamyryn ustasam, jan joq, úzilip bara jatyr eken. Azynaǵan jeldi jaryp, eshelonnyń tarsyldaǵany qulaǵymnan bir ketpeı, dúnıege keler zamat "ba-a-a!" — dep shyǵarǵan alǵashqy únimen ólip bara jatqan sheshesine qosh bol degendeı bala ińgálap jylap, Alımannyń kózi alaryp baryp jumyldy. Ne isterimdi bilmedim. Bir ýaqytta birin uzatyp, birin kútip aldym. Bir ýaqyttyń ishinde biri jan tapsyryp, biri jaryq dúnıege kelip, kóz aldymda ólim men ómirdiń beldeskeni esimdi aýdyrdy. Onan keıin ne bolǵanyn ózim de jaqsy bilmeımin.

— Senderdiń daýystaryńdy men esittim, Tolǵanaı. "Alıman! Aınalaıyn qaraǵym! Kózińdi ash, kózińdi ash!" — dep sen zar qaqsadyń. Jańa týǵan náreste kóldiń jaǵasynda jalǵyz qalǵan kıiktiń laǵyndaı ińgálap jylap emshek surap jatqandaı boldy. Bul oqıǵa tańǵa jýyq boldy, jańbyrdyń arty qarǵa aınalyp, japalaqtaı bastaǵanda.

— Iá, kópirge jetpeı, keıin kaıtyp kele jatqanymyzda tań qylań berdi. Aspannyń beti surlana ashylyp, qulan ıek jaryqta jup-jumsaq, appaq qar qalǵı japalaqtap turdy. Aınala jym-jyrt, qybyr etken jan joq. Dúnıe tynyshtyqta múlgip tur eken Tabıǵattyń osy sharshańqy tynyshtyǵyn jaı jyljyǵan bizdiń arbamyz ǵana buzyp kele jatty. Bektas arbada otyrǵan qalpy basyn tómen salbyratyp, jol boıy eńirep jylap keledi. Attar aıaqtaryn áreń basyp, jal-quıryqtaryna kar jınalyp, arbany tarta almaı ábden boldyryp kele jatty. Balany shapanyma orap alyp, men arbanyń janynda jaıaý júrip kele jatqanmyn.

Óstip soǵys eń aqyrǵy óshin alyp ta tyndy. Sol kúngi jol meniń ómirimdegi eń bir aýyr jol boldy ǵoı. "Tifá, seniń betińe, dúnıe! — dedim. — Men senen túńildim, baz keshtim. Ómir súrgim kelmeıdi!

Búıtip ómir súrgenshe, búginnen bastap ólgenim artyq! Ólemin!" — dep, nıetim buzylyp, ómirden túńilip kele jattym. Men óstip kele jatqanda shapanymdaǵy náreste álsin-álsin qybyrlap, ylǵı ińgálap jylap kele jatty. Onyń qybyr etkeni júregimdi jylytyp, boıyma qýat bergendeı boldy. Ne qyz bala, ne er bala ekenin de bilgen joqpyn. Alda, baıǵusym-aı, á degennen-aq shesheńnen aıyrylyp, sorlap qaldyń ǵoı dep burynǵydan beter kózimnen soram aqty. Osy kúıinish, arman, kóz jasynyń arasynan basyma qandaı da bir oı kele qaldy: "Ómir birjolata bitip qalmapty ǵoı. Aqyrynda myna bir kishkene jan qalypty ǵoı. Ómirmen taǵy ustasyp kórsek qaıtedi". Onan keıin taǵy da oıǵa kettim: "Anasynyń ýyzy aýzyna tımegen neme mal bolady deısiń be. Qashanǵy shydar deısiń", — dep kúmándanamyn. Oǵan da bolmaı: "Qudaı-aı, endi osy náresteniń amanshylyǵyn bere kór" dep jalbarynamyn. Qoıshy, óstip alýan oımen arpalysyp, tań appaq bolyp atqanda aýylǵa jettik. Úkiniń júnindeı jyly-jumsaq qar qalǵı japalaqtap jaýyp turdy. Aýylǵa kire beristegi baıaǵy jańa kóshe deıtinimiz kózime ári sondaı úreıli, ári sondaı aıanyshty kórindi. Osynda úı-jaı turǵyzyp, baq otyrǵyzyp, azyn-aýlaq sharýalyq jasap kún kóremiz degenderdiń budan jeti jyl buryn bastaǵan isteri ilgeri jyljymaı, qaıta artqa ketip, alǵashqy áreketteriniń izi ǵana qalǵan. Tómpeshikterdiń arasyn qýraı, sorań, tikenekter basqan. Japalaqtaǵan qar qulaýǵa jaqyndaǵan qabyrǵalardyń ústin kólegeılep jaýyp jatty. Qasymdardyń sharbaǵy jaqqa qarap edim, Alıman ekeýiniń úmit-tilegine ornatylǵan eskertkishteı tóbe bop úıilip jatqan tas, áldeqashan topyraqqa aınalǵan kirpishter kózime tústi. Osyny kórgende saı súıegim syrqyrady. "A-a, qaraǵym, tilekterińe jetpeı qaldyńdar ǵoı" - — dep, arbadaǵy Alımanǵa qarasam, óńi bop-boz bolyp, dúnıeniń barlyq jaqsy-jamanyna dán razy bolǵandaı kóz jumyp jatyr eken. Betine túsken qar erimeı, arbanyń júrisinen basy qozǵalǵanda jan-jaǵyna sypyrylyp túsip jatty.

Úıge kelgen ekenbiz, aınalaıyn Bektas eresek adamdarsha arbadan sekirip tústi de, ómirinde alǵash ret daýys shyǵaryp ókire jylap: "Baýyrym-aı! Baýyrym-aı!" — dep, aýyl tynyshtyǵyn buzyp jiberdi.

Tus-tustan júgirip kelip, lezde jurt jınaldy da qaldy. Botadaı bozdap, daýys shyǵaryp kelgen Aısha: "Balany maǵan ber endi", — dep aldy da, shapanyna orap úıine alyp ketti.

Bir kún túnetip, Alımandy jerledik. Áıel bolsam da beıit basyna saltty buzyp ózim bardym, kelinimdi óz qolymmen qoıyp, máńgilikke qoshtastym. Ol kúni de qar jaýyp turdy. Úıilgen qara topyraq lezde appaq tómpeshik bola qaldy. Sol jyldyń kókteminde qabiriniń aınalasyna gúl otyrǵyzdym. Sonan beri jyl saıyn kóktem kelgende ylǵı gúl otyrǵyzamyn. Ermegim, kelinimdi eske alǵanym osy. Alımanym gúldi jaqsy kórýshi edi ǵoı...

Sonymen Janbolatty eshkiniń sútimen asyrap, adam qylmadym ba. Ol ekeýmiz shekpegen azap qalmaǵan bolar jer betinde, áıteýir tatar dámi bar eken baıǵustyń, aman qaldy, qazir on ekide. Aınalyp kelgende súıenish-taıanyshym, qýat-medetim osy bala bolyp qaldy. Buǵan da shúkirshilik qylamyn, táýbe deımin. Baıaǵy doqtyr jigit, qazir ataqty adam bolmady ma, jolyqqan saıyn úıirile qalyp: "Qalaı, apa, balańyz ósip jatyr ma?" — dep ylǵı suraıdy. "Qudaıǵa shúkir, jigit bolyp qaldy", — deımin peıiline rıza bolyp. Onda ol kúlimsireı qarap: "Sóıtińiz, apa, jaqsy adam etip ósirińiz", — deıdi. Janbolat qatty tumaýratyp, bir kúni qarasam, erinderi kógerip, kózderi bozaryp, tipti kórer kózge irip barady. Esim shyǵyp, dereý dárigerge ala júgirdim. Onda da túnde. Dárigerge tezirek jeteıin dep, qystyń kúni úlken sýdy jantalasa keship ótpedim be. Kıimim malmandaı sý, tisim-tisime tımeı qalshyldap jetip barsam, dáriger jańadan kelgen ýyzdaı jas bala eken. Túrimdi kórip qorqyp ketti. "Nege sý keship júresiz? Munyń áke-sheshesi qaıda?" "Ákesi de men, sheshesi de men. Balam, osy bir nemeni aman saqtap qal Bul ólse meni tirideı kómgeniń. Bul bala kóz jumsa, maǵan ómir degeniń bir tıyn", — dedim.

Túnimen janynan ketpeı dári berdi. Maǵan da qurǵaq kıim kıgizip, aýyryp qalmańyz dep aldyn ala dári berdi, biraq erteńine denem kúıip-janyp, qan tastap qalpaqtaı ushtym. Alaýlaǵan órt ishinde janyp bara jatqandaımyn, beıne. Óstip es-túsimdi birde bilip, birde bilmeı jatqanymda dáriger álme-ál kelip, salqyn qolymen mańdaıymdy sıpap: "Apa, balańyz jaqsy bolyp qaldy. Egilmeńiz, moıymańyz", — dep dem berip qoıady. "Olaı bolsa, ólmeımin, ólmeımin", — deımin sybyrlaǵan únmen. Ólmeı tiri qalǵanyma da osy sebep boldy ma deımin...

— Ulyń er jetip qalypty, Tolǵanaı. Bıyl oraq kezinde osy arada júgirip júr eken, birden tanydym. Ózi Alımanǵa uqsaıdy eken.

— Iá, qaıyrly dalam, apasyna uqsaıtyny ras. Biraq, eshteńeni bilmeıdi de. Ákem — maıdanda ólgen deıdi, apamnyń beıiti bolsa, aýyldyń shetinde dep qoıady. Bıyl jazda bir qyzyq oqıǵa boldy. Oqýdan bosaǵan kezi edi, Qasymnyń tý baıaǵy velosıpedi bar emes pe edi, sol jıyrma jyldan beri saraıda qazyqqa ilýli turatyn. Janbolat sony dalaǵa alyp shyǵyp, o jer, bu jerin ońdap jatqan. Bala ǵoı: álgi neme tot bolyp isten shyǵyp qalǵan bolatyn. Bektas ta ońdaýǵa kirisip ketipti. Ekeýi ábden áýre boldy. Janbolatty Bektas áýel bastan óz balasyndaı kóretin edi. Keıde mektepke de baryp, muǵalimdermen Janbolat jaıly sóılesetin. Qazir úsh balanyń ákesi, minezi salmaqty myqty jigit. Kóptiń biri bolyp kombaın aıdap júr. Aısha bolsa, dúnıe salǵan. Qurbymnan aırylyp, sonda bir qatty kózimniń jasyn tókkenmin.

Bir kúni qarasam, ústi-basy maı-maı bolyp, Janbolatym velosıped jetelep kelip tur. "Áje, qarashy, ákemniń velosıpedi qandaı jaqsy bolyp qaldy", — deıdi. Kózim qaraýytyp, sileıip turyp qaldym. Ol eshteńeni baıqamaı, maqtana qarap: "O-o, men ájeptáýir úırenip qaldym, áje. Qarap tur qazir!" — dep, velosıpedtiń erine minýge óresi jetpeı, bir jaq qaptalyna qısaıa jarmasyp, birese bu jaǵyna, birese o jaǵyna aýytqyp tepkende jyǵylady eken dep zárem ushty: "Tús, oıbaı, jyǵylasyń!" — dep aıqaıladym. Ol onan beter jyldam qımyldap, bir kezde velosıpedimen baryp omaqasa qulady. Qatty jyǵyldy. "Oıbaı, qaıaqtaǵy báleni bastadyń. Endi óledi ekensiń!" — dep, qalbalaqtap jan ushyra jetip bardym. Jerden kóterip, bet-aýzyn súrttim. Sóıtsem ana jaqta Bektas qarap tur eken. Jaı ánsheıin qarap turǵan tárizdi. Úndemedi. Bir-birimizdi ishteı túsindik.

Kóp keshikpeı egin pise bastady. Bir kúni keshke taman Bektas kelip: "Janbolatty kombaınge járdemshi etip alaıyn dep edim", — dedi. "Jarasa, ala ǵoı", — dedim.

Aıtaryn aıtsam da, eki kúnnen keıin taǵat tappaı, balamdy kóreıin dep, egin basyna bardym.

Qaptap jaıylyp kele jatqan maldaı demigip kerimsal soǵyp tursa da, jazdyń osy bir maýsymyna ne jetsin, shirkin! Dıqannyń jyl boıy mańdaı terin sypyryp ekken mehnatynyń jemisi dál osy bir kezde naýadaı quıylyp jatady emes pe. Osy bir sátte baılyǵy qolyna, jomarttyǵy ishine syımaı, jerden alǵan azyq-rızyǵy qansha adamzatty asyrap, qansha eldi qaryq qylyp jatady deseńizshi.

Dán ıisi shyqqan, jýsan ıisi shyqqan, aınalaıyn dıqan dalam, tósińde jaıqalǵan egindi kórip, qumarymnan bir shyqpadym ba! Sonaý sarǵaıǵan jyraqtan birde kórinip, birde kórinbeı salt atty shaýyp kele jatsa, dúnıeniń keńdigin sonda biledi ekensiń.

Janbolat kombaında saban alýshy bolyp istep júr eken, meni kóre salyp: "Áje, áje!" — dep, men mundamyn degendeı, anadaıdan masattana aıqaılady. Shtýrvaldyń janynda turǵan Bektas maǵan qolyn kóterip, basyn ızep qoıdy.

Aryq boıyndaǵy taldyń kóleńkesinde otyryp, keshke deıin qarap otyrdym. Joldyń shańyn aspanǵa kótergen mashınalar úzdiksiz kelip-ketip, astyqty qyrmanǵa tasyp jatty.

Qarańǵy túskende kombaınshylar dem alýǵa ketti. Bektastyń janynda úlken kisishe yrǵala basyp kelgen Janbolat kóp sóılemeı, beti-qolyn aryqtaǵy sýǵa jýdy da, ala kelgen túıinshegimdi kóre qoıyp: "Áje, alma alyp keldiń be?" — dep súıinip ketti.

"Alyp keldim", — degende, júgirip kelip, moınymnan qushaqtap ústi-ústine súıdi. Bektas myrs etip kúlip jiberdi: "Baıaǵydan beri sóıtpeısiń be onan da. Jaraıdy endi búgin emin-erkin erkelep al ájeńe", — dep jatty.

Kóshpeli taqtaı úıdiń syrtynda otyryp shaı ishtik. Jańa ǵana jabylǵan ystyq nan eken. Janbolat úlken kisishe nan týrap: "Al, áje", — dedi. Bir japyraǵyn alyp tisime tistegenimde, Qasymnyń qolynyń ıisindeı, kombaınshynyń qaramaı qolynyń ıisi shyqqan nan aýzymda erip sala berdi. Iá, ıá, tap sondaı — kerosınniń, kúnniń, sabannyń ıisi shyqqan nan eken Kóz jasymmen qosa talmap jutyp jiberdim. "Nan ólmeıdi eken ǵoı! — dedim ishimnen. — Ómir ólmeıdi eken ǵoı, eńbek ólmeıdi eken ǵoı!"

"Qonaqqa kelip qalypsyń, apa. Qonyp ket búgin bizde", — dep, Bektas úıge jibermeı qoıdy. Sabannyń ústine tósek salyp berdi. Sol túni aspanǵa qarap jatsam, Qus joly uzynnan-uzaq shubap, áldekim jańa ǵana zor qushaq saban kóterip ótkendeı, onyń qushaǵynan sebelenip túsken topanǵa jel lebi tıgendeı jalt-jult etip qubylyp jatty. Sol bıiktikte Qus jolymen birte-birte alystap ketip bara jatqandaı eshelonnyń zýyldaǵan úni júrek eljiretip, kópke deıin qulaǵyma estilip turǵandaı boldy. Temir jolǵa tars-tars tıgen dóńgelekteri meni terbetkendeı kózim ilinip, búgin túni dúnıege taǵy bir dıqan kelgen eken ǵoı, ómiri uzaq bolsyn, sepken dáni juldyzdaı qısapsyz bolsyn dep, Qus jolyna qarap jatyp uıyqtap kettim.

Tań eleń-alańda ornymnan turyp, jumys istegenderge bóget bolmaıyn dep, aýylǵa qaıtyp kettim.

Kópten beri mundaı tamyljyǵan tańdy kórgen joq edim. Kópten beri torǵaıdyń bulaı saıraǵanyn esitken joq edim. Túpsiz, sheti men shegi joq ap-ashyq, kógildir aspanda túri jupyny boz torǵaı, adamnyń aspanǵa samǵap shyqqan júregi tárizdi, tynym tappaı, damylsyz qanat qaǵyp, tobyqtaı bolsa da, nebir názik, nebir ásem sazdy tógip, bezildep turdy. Kómeıińnen aınalaıyn, torǵaıym. "Áne, bizdiń torǵaıymyz saırady", — deıtin edi Sýbanqul Sen de ólmeıdi ekensiń, torǵaıym!

VII

— O, qutty dalam, qazir seniń dem alyp jatqan keziń. Keshe oraq kezinde alas urǵan adamdardyń daýystary da estilmeıdi, astyq tasyp jol shańdatqan mashınalar da joq, aınalada kombaındar da kórinbeıdi, mal da taýdan áli qulaǵan joq. Adamǵa buıyrǵan azyq-rızyǵyn ózine berip, bir paryzdan qutylǵandaı typ-tynysh jatqan shaǵyń. Eshkim joq, ekeýmiz ǵana — sen jáne men. Bosanǵan áıeldeı kósilip dem alyp jatyrsyń, Jer-anam. Men saǵan búgin búkil ómirimdi aıtyp berdim.

Búgin meniń sıynatyn kúnim, búgin meniń Sýbanquldy, Qasymdy, Maısalbekti, Jaınaqty, Alımandy eske túsiretin kúnim. Men olardy óle-ólgenshe umytpaımyn. Oraıy kelgende Janbolatqa túsindirip aıtyp beremin. Aqyly bolsa túsiner, aqyly bolsa keshirer bizdi... Al endi basqalar she, kún astynda ómir súrgen barlyq adamzatqa aıtar sózim bar. Ony qalaı aıtamyn, qaıtip ony árbir adamǵa jetkizemin?..

Á-á, aspanda jarqyraǵan kún, jer qydyryp sen aıt!

Á-á, sapar shekken bult, nóserlete tógip, árbir tamshyńmen sen aıt!

Jer dúnıeniń barlyq túkpir-túkpirinde adamdy asyrap baqqan Jer, sen, sen aıt, Jer-ana!

— Joq, Tolǵanaı, sen aıt. Sen — Adamsyń. Sen bárimizden bıik, bárimizden uly jaralǵan jansyń, sen aıt, sen — Adamsyń!..

— Kettiń be, Tolǵanaı?

— Kettim. Qosh, aman bol Ólmesem, taǵy kelermin.

---