InfoHub Logo

Avtor: Idjanova Shahnoza Rozahýnqyzy, HBÝ 3 kýrs stýdenti.
Mamandyq: 6V04207-Halyqaralyq ekonomıkalyq quqyq.              
Ǵylymı jetekshi: Jýmabaeva Quralaı Jýmabaıqyzy zań ǵylymdarynyń kandıdaty, dosent.
Pán: Halyqaralyq qylmystyq quqyq.

Zań ǵylymdarynyń doktory Aryqbaı Núsipáliuly Aǵybaev «Qylmystyq quqyq» eńbeginde bylaı degen: «Qylmystyq jaýaptylyqtan bosatý, jazadan bosatý nemese jazany odan ári óteýden bosatýdyń bir-birinen aıyrmashylyǵy olardy qoldaný negizderine baılanysty bolady. Ádette, qylmystyq jaýaptylyqtan bosatý istelgen qylmystyń qoǵamǵa qaýiptiligi onsha kóp bolmaǵan jáne ony istegen adamnyń túzelýi, jaza qoldanbaı-aq múmkin bolǵan jaǵdaılarda qoldanylady» [1]. Osy pikirmen kelise otyryp, búgingi jumysymyzda biz shynaıy ókinýge baılanysty qylmystyq jaýaptylyqtan bosatý máselesin qarastyratyn bolamyz.

Qylmystyq jaýapkershilik— quqyqtyq jaýapkershiliktiń bir túri; qylmystyń quqyqtyq saldary — qylmyskerdi jazalaý túrinde kórinis tabatyn memlekettik májbúrleý sharasy.

Qylmystyq jaýaptylyq negizderi - qylmystyq jaýapkershilik pen jazalaýǵa tek qylmys jasaýǵa, ıaǵnı qylmystyq zańnamamen qarastyrylǵan qoǵamdyq qaýipti áreketti qasaqana nemese abaısyzda jasaǵan kináli adam ǵana tartylady.

Tek sottyń úkimi boıynsha jáne zańǵa sáıkes bolmasa, eshkim qylmysty jasaýǵa kináli bolyp tanylmaıdy, sondaı-aq qylmystyq jazaǵa tartylmaıdy [4].

Qylmystyq jaýaptylyqtan bosatýdyń túrleri jalpy jáne arnaıy dep ekige bólinedi. Qylmystyq jaýaptylyqtan bosatýdyń jalpy túrlerine búgingi qozǵap jatqan taqyrybymyz, ıaǵnı «shynaıy ókinýine baılanysty» jáne kelesiler jatady:

• qajetti qorǵanys sheginen shyǵý kezinde;
• prosestik kelisimniń talaptary oryndalǵan kezde;
• tatýlasýǵa baılanysty;
• jaǵdaıdyń ózgerýine baılanysty;
• eskirý merziminiń ótýine baılanysty;
• raqymshylyq aktisiniń negizinde.

 Qylmystyq jaýaptylyqtan bosatýdyń arnaıy túrine Qazaqstan Respýblıkasy Qylmystyq Kodeksiniń Erekshe bóliminiń baptarynda kózdelgen arnaıy túrleri jatady.

Shynaıy ókinýine baılanysty qylmystyq jaýaptylyqtan bosatý týraly máseleni Qazaqstan Respýblıkasynyń Qylmystyq Kodeksiniń 5-bóliminiń 65-baby qamtıdy. 5-bólim «Qylmystyq jaýaptylyqtan jáne jazadan bosatý» dep atalyp, onyń ishindegi 65-bap «Shynaıy ókinýine baılanysty qylmystyq jaýaptylyqtan bosatý» dep atalady. QR QK zertteý barysynda  «Tatýlasýǵa baılanysty qylmystyq jaýaptylyqtan bosatý» dep atalatyn 68-baptyń 3 tarmaǵyda kózge túsedi. Ol jerde «Qylmystyq quqyq buzýshylyqpen qoǵamnyń jáne memlekettiń zańmen qorǵalatyn múddelerine zıan keltirilgen jaǵdaılarda, osy baptyń birinshi nemese ekinshi bóliginde kórsetilgen adam, eger ol shynaıy ókinse jáne qoǵamnyń nemese memlekettiń zańmen qorǵalatyn múddelerine keltirilgen zıandy qalpyna keltirse, qylmystyq jaýaptylyqtan bosatylýy múmkin» dep kórsetilgen [3].

Qylmystyq jaýaptylyqtan bosatý memlekettiń qylmyskerdi sottaýdan bas tartýynan, ıaǵnı aıyptaý úkiminde kórsetilgen jazaǵa teris baǵa berýden, basqasha aıtqanda, kinálini memleket aldynda jasaǵan áreketi úshin jaýap berý mindetinen bosatý bolyp tabylady.

Qylmystyq jaýaptylyqtan bosatýdy memleket atynan quzyretti memlekettik organdar qoldanady. Ol prosesýaldyq túrde qylmystyq isti qysqartý nemese tıisti qaýly shyǵarý túrinde is qozǵaýdan bas tartý jolymen rásimdeledi. Dál osy sátten bastap memleket pen qylmys jasaǵan adam arasyndaǵy quqyqtyq qatynastar toqtatylady. Memleket jasaǵan áreketi úshin kinálini jazalaý jónindegi óz quqyqtarynan bas tartady jáne ony qylmystyq jaýaptylyqtan bosatady.

Osylaısha, qoǵamdyq yqpal etý sharalaryn qoldanýǵa baılanysty qylmystyq jaýapkershilikten bosatylǵan kezde adam qylmys úshin jaýap berý mindetinen emes, naqty qylmystyq jaýapkershilikten bosatylady.

Aıta ketý kerek, shynaıy ókinýge baılanysty qylmystyq jaýaptylyqtan bosatý QR QK 65-babynyń 1-tarmaǵyna sáıkes tek qana jasalǵan qylmys túri – qylmystyq teris qylyq bolsa, bolmasa alǵash ret qylmys jasap turǵan adam bolsa, qylmyskerdiń qylmystyq tergeý kezinde ózin qalaı ustaǵany negizinde ǵana júzege asyrylady.

 Sonymen birge QR QK dál sol babynda aıtylǵandaı: «Sybaılas jemqorlyq qylmysty alǵash ret jasaǵan adamdy tek qana sot shynaıy ókinýine baılanysty qylmystyq jaýaptylyqtan bosatýy múmkin» [3].

Qylmystyq jaýaptylyqtan bosatýdyń bul túri Qylmystyk Kodekstiń Erekshe bólimindegi jeke kylmys quramynyń sanksıalarynda kórsetilgen retterde ǵana qoldanylady. Munyń ózinde shynaıy ókingen dep taný úshin kináliniń kinásin moıyndap, óz erkimen kelýi, shyn júrekten ókinýi kylmysty ashýǵa járdemdesý jáne keltirilgen zıannyń ornyn toltyrýy sekildi belgileri bolýy shart.

Kinásin moıyndap kelý dep bitken nemese daıyndyk arasyndaǵy (daıyndalý, oqtalý) kylmystardy istegennen keıin kináli adamnyń óziniń aıybyn moıyndap, zańda kórsetilgen organǵa kelýin aıtamyz. Kinásin moıyndap kelý kóp jaǵdaılarda aıaqtalǵan kylmysty istegennen keıin oryn alady. Shynaıy ókiný dep istegen kináliniń qylmysy úshin aǵynan jarylyp ókinish bildirýi; ózin-ózi aıyptaýy; istegen isi úshin kandaı da bolsyn jazany adal óteýge daıar ekendigine kóz jetkizý; ishteı katty kúızelip, qaıǵylanýy sıaqty áreketterin aıtamyz. Keltirilgen zıannyń ornyn toltyrý dep kináliniń óz erkimen eshkimge aıtqyzbaı-aq keltirgen materıaldyk zıannyń ornyn toltyrýy, jábirlenýshiden keltirgen moraldyq zıany úshin keshirim surap, istegen is-áreketi úshin óziniń aıybyn tolyk moıyndap, bolashaqta ony qaıtalamaýǵa ýáde berýi jáne taǵy basqa áreketter jatady. Qylmysty ashýǵa járdemdesý dep tergeý organdaryna bolǵan mán-jaılardy aıqyn baıandaýy, kylmysqa qatysqandardy durys anyqtap berýdi, qylmystyq quraldardy, qolda bolǵan zatty tabýǵa kómek berýin, sondaı-aq jábirlenýshige keltirgen moraldyq zıany úshin odan keshirim suraýyn aıtamyz.

Qylmystyq kodekstiń 65-babynyń 2-bóliginde shynaıy ókinýine baılanysty qylmystyq jaýaptylyqtan bosatýǵa jol berilmeıtin jaǵdaılar kórsetilgen: terorıstik, ekstremıstik qylmys, qylmystyk top quramynda jasalǵan kylmystarǵa, jas balalarǵa qarsy jynystyq qylmys istegenderge, jeke adamǵa qarsy aýyr, asa aýyr qylmys jasaǵandarǵa Qylmystyq kodekstiń 65-babynyń 1-tarmaǵy qoldanylmaıdy [1].

Zertteý jumysynyń I kezeńinde aıtyp ketkenimizdeı, taqyrypty saralaý barysynda UIB stýdentter arasynda taqyrypqa baılanysty saýalnama júrgizý josparlanǵan edi. Saýalnamanyń suraqtary kelesideı boldy:

• Siz Qazaqstan Respýblıkasynyń Qylmystyq Kodeksimen tanyssyzba? Kodekspen tanystyǵyńyzdy 5 baldyq shkalamen baǵalaı ketińiz.
• Qalaı oılaısyz, bizdiń Respýblıkamyzda qylmystyq jaýapkershilikten bosatý qandaı negizder júzinde júzege asady?
• Shynaıy ókinýine baılanysty qylmystyq jaýaptylyqtan bosatý týraly ne aıta alasyz?

Jas sanaty boıynsha saýalnama  17-21 jasar stýdentter arasynda júrdi. Saýalnamaǵa belsendi túrde qatysyp, óz úlesin qosqan stýdentterge shynaıy rızashylyǵymyzdy bildiremiz. 1-suraq boıynsha stýdentterdiń 69% QR QK «4» baldyq shkalaǵa tanıtynyn bildirdi. 15% «5» baldyq, al qalǵandary «3» baldyq shkalamen jaýaptaryn belgilegen. Qýantarlyǵy, shynymen de bizdiń jastar QR QK tanys.

 Ekinshi suraqta stýdentter kóp jaza ketpegen, negizgi nusqa retinde: «Qazaqstan Respýblıkasynyń zańnamasymen belgilengen qaýlylar normalar negizinde shyǵar» degen jaýap boldy.

Al úshinshi suraqqa stýdentter qyzyqqan sıaqty. «Shynaıy ókinýge baılanysty qylmystyq jazadan bosatýǵa bolady ma?», «Qandaı qylmystarda shynaıy ókinýge negizdelip bosatady eken? Jeńil qylmystarda sekildi», «Shynaıy ókinýdi qalaı biledi eken?» degendeı qyzyqty jaýaptar boldy. Sonymen birge, «Qylmystyq jaýaptylyqtan bosatý, jazadan bosatý nemese jazany odan ári óteýden bosatýdyń bir – birinen aıyrmashylyǵy olardy qoldaný negizderine baılanysty bolady. Ádette qylmystyq jaýaptylyqtan bosatý istelgen qylmystyń qoǵamǵa qaýiptiligi onsha kóp bolmaǵan jáne ony istegen adamanyń túzelýi , jaza qoldanbaı–aq múmkin bolǵan jaǵdaılarda qoldanylady. Mundaı jazadan bosatý tek zańda belgilengen tártippen sot arqyly ǵana júzege asyrylady», «Shyn ókinýine baılanysty qylmystyq jaýaptylyqtan bosatý negizi — kináliniń qylmys jasaǵannan keıingi qoǵamǵa tıgizgen zardabynyń qaýiptiligi az mólsherde bolýy. Kináliniń shyn ókinýi, qylmystyq jaýaptylyqpen jazany jeńildetetin mán-jaılar retinde Qylmystyq kodekstiń 65-baby qylmystyq jaýaptylyqtan bosatýdy kózdeıdi» degendeı jaýaptarda kezdesti.

Jańa Qylmystyq Kodekste burynǵy kodekske qaraǵanda izgilik prınsıpi basshylyqqa alynyp, koǵamǵa onsha qaýipti emes is-áreketter jasaǵandarǵa olardy qoǵamnan oqshaýlamaıtyn jaza túrlerin (túzeý júmysy, shartty jaza, mindetti júmys, shyn júrekten ókinýine nemese taraptardyń kelisimge kelýine baılanysty qylmystyq jaýaptylyqtan bosatý) qoldanýǵa keń jol ashylǵan. Mundaı izgilik qaǵıdalar qylmyspen kúresýge pármendi ári tıimdi jaǵdaı týǵyzady [1].

Zertteý jumysymyzdy qorytyndylaı kele, shynaıy ókinýine baılanysty qylmystyq jaýaptylyqtan bosatý týraly máseleni sheshý joldary búgingi kúnde óte ózekti taqyryptardyń biri ekendigin aıtqymyz keledi. Qylmystylyqtyń sanyn azaıtýda memleket tarapynan júzege asyrylyp jatkan keń kólemdegi saıası, ekonomıkalyk jáne áleýmettik sharalardyń mańyzy zor. Ekonomıkalyk reformany durys júrgizý, naryqtyq ekonomıkaǵa keń jol ashý, óndiristiń kuldyraýyn toqtatyp, eńbekti dúrys uıymdastyrý, onyń ónimdiligin arttyrý, jumyssyzdyqty joıý, koǵam músheleriniń ómir súrý kajettiligin tıisti deńgeıge kóterý, qúqyqtyq reformany zaman talabyna saı iske asyrý memlekettiń alǵa qoıǵan osy saladaǵy mindetterin júzege asyrýyna kepildik beredi.

Qoldanylǵan ádebıetter tizimi:

1. A.N. Aǵybaev «Qazaqstan Respýblıkasynyń Qylmystyq Kodeksine túsindirme», Almaty: «Jeti jarǵy» baspasy, 2015 jyl.
2. A.N. Aǵybaev «Qylmystyq quqyq» Jalpy bólim, Oqý quraly, Almaty: «Qazaq ýnıversıteti», 2016 jyl.
3. Qazaqstan Respýblıkasynyń Qylmystyq Kodeksi, 2014 j. 3 shilde № 226-V QRZ.
4. Oryssha-qazaqsha zańdyq túsindirme sózdik-anyqtamalyq. — Almaty: «Jeti jarǵy» baspasy, 2008 jyl.

---