InfoHub Logo

Novela

Meniń óte jaqsy joldasym boldy. Bilesińder ǵoı: Kádimgi ózimizdiń Raqmet.

Ol falsafashyl da edi. Onyń bir qyzyq kategorıasy, qalyby bar edi: ol salystyrý, teńestirý bolatyn. Ómirdegi barlyq qubylysty, ózgeristi osy qalyppen ólsheıtin edi. Men fılosofıada mundaı kategorıany kórgenim joq. Onyń ústine ómirdi salystyrýdy kerek qylmaıtyn nárseniń bar ekendigin de bilýshi edim. Biraq, joldasymnyń oıynsha, ósýdiń, ómirdiń basty zańy salystyrý sıaqty edi.

— Óziń oılashy — deıtin edi ol — qazirgi ómirimizdiń qanshalyqty jaqsy ekenin ótken ómirimizben salystyryp bilemiz. Sen bir kılo nan satyp alsań, ony ólshep bir kılo gırmen salystyryp, teńestirip beredi taǵy taǵylar.

Shynynda da salystyrý saıasatta da, ǵylymda da, jaı ómirde de sansyz ret kezdesedi. Eger de eki taıaqtyń qaısysy uzyn ekenin bilgiń kelse, ekeýiń teńestirip, salystyrasyń. Teginde,ǵylymdaǵy óte qıyn abstraksıaǵa aınalǵan teńeýlerdiń túbiri shyqqan jeri osy jabaıy teńestirý, salystyrýlar bolýy sózsiz. Kún sáýlesi nurly-aq qoı, biraq Isak Nútonnyń baıqaýy boıynsha bul aq tús sansyz túrli tústerdiń qosylǵan túri, bul sansyz túster qosylyp spektr tústeri dep atalatyn jeti tús beredi qyzyl, qyzǵylt, sary qoshqyl, sary, jasyl, kók, qara, kókshil. Qyzyl tús áýege, sýǵa qara, kókshil tústen tezirek jaıylady. Buny bilý úshin de eń aldymen ekeýiniń júıriktigin salystyrýymyz kerek shyǵar. Kún nury, sáýlesi tolqynynyń uzyndyǵy bir mıllımetrdiń mıllıondaǵan bólsheginiń bir bóliginen (mıllımıkron) aspaıdy. Qyzyl sáýleniń qara kókshil sáýleden góri tezirek jaıylatynyn bilý úshin, ekeýiniń tolqyndaryn salystyrýymyz kerek. Hımıa elementteriniń atomdyq salmaǵyn alaıyq. Azottyń atomdyq salmaǵy 14.008, neonnyń salmaǵy — 20,173, radııdiń (Ra) — 225,97. Bul salmaqtardyń aıyrmasyn bilý úshin bir-birimen salystyrýymyz kerek qoı. Ekinshiden azottyń atomdyq salmaǵyn kórsetetin 14,008 azot atomymen salystyrylǵan, teńestirilgen san ǵoı.

— Ómirde salystyrýǵa kelmeıtin esh nárse joq. Ósý, damý, keri ketý, qozǵalys — barlygyn salystyrý arqyly bilemiz — deıtin ol.

Byltyr men, Raqmet, Lıza, Ivan Lenıngradtaǵy Lızanyń ákesi, úlken bolsa da ózimizben qurdas bolyp ketken akademık Voznesenskıge qonaqqa bardyq. Akademık Voznesenskıı jer júzine ataǵy shyqqan, uly bilimpaz adam edi. Ol ózi — ataqty metalýrg, onymen qatar keńes avıasıasyna kep eńbegi sińip júrgen adam.

Voznesenskıı — «Orys avıasıasynyń ákesi bolǵan ataqty profesor Jýkovskııdiń ishtigi bolǵan adam.

Bir kúni akademıkpen kóshede áńgimelese kele jatyp, Raqmet teńestirý jóninde pikirin aıtty. Arkadıı Evgenevıch kósheni jańǵyryqtyryp kúlip jiberdi.

— Oı, balalar-aı, mundaı qyzyq bolmas. E... al meniń myna Lızamnyń ádemiligin kimmen salystyrasyńdar? — dep qyzyna qarady. Biz de kúldik. Turǵan jańbyr asfálttanǵan mostovoıdy jýyp-shaıyp, quıyp ketti. Akademık muny tyńdamastan kósheniń ortasynda tura qaldy. Báz de toqtadyq.

— Shynynda ózi tipti qyzyq nárse, á — dep meniń ıyǵymnan ustady. Onan soń kózildirigin súrtip turyp, biraz oılandy da:

— Erteń bizdiń úıge kelińder. Men senderge bir nárse kórseteıin — dedi asyǵyp sóılep.

Biz ózimiz suranyp nomerde jatatyn edik.

Maqul destik.

Akademık qyzynyń arqasynan qaǵyp, ketip bara jatty. Biz kópke deıin buryshtan jasyrynyp qarap turdyq.

Akademık te, onyń kóz aldyrmaıtyn symbatty deneli óte ádemi qyzy Lıza da bizge óte qymbat edi.

Erteńinde biz barǵanda akademık laboratorıasynda eken. Oń bosaǵa jaqta kishkene ádemi samolet tur. Biz esikti ashqanda tórde otyrǵan akademık, murnynyń ushyna qaraı ysyrylǵan kózildiriktiń ústinen qarap bizdi kórdi de, qýanyp ornynan atyp turdy.

Amandasyp bolǵan soń akademık:

— Káne, fılosof ne dediń keshe? — dedi Raqmetke.

— Menińshe, ómirde salystyrýǵa kelmeıtin zat joq, barlyq nárseni sol arqyly bilemiz — dedi ol.

Biz samolettiń eki kabınasyna otyrdyq. Sol ýaqytta úıdiń ishi qarańǵy bola qaldy. Tóbege qarap edi — jaınaǵan juldyz bolyp ketti. Tómende jer zyryldap artta qalyp jatty.Biz ushyp kettik. Kók aspanda kóterilip birte-birte joǵarylaı jóneldi. Jerde jylandaı qozǵalyp Neva ózeni qaldy, sirińke qoraptaryndaı bolyp úıler turdy. Biraq motordyń gúrildegen qatty daýsy joq, samolet qanatymen áýege tıip, syzyp bara jatqan sıaqty.

— Bul ne keremet, qalaı ushtyq, qaıda ushtyq? — dedim men qorqyp ketip.

— Erteńgi kúnge ushyp baramyz, janym — dedi ushqysh bolyp otyrǵan Lıza.

Sol ýaqytta áldeqaıda, sonaý tómendep taý betkeıinen shyqqandaı bop, sańqyldap akademık daýsy estildi. Akademıktiń daýsynan tereń qıal qozǵaldy.

II

Qazandaı qaınap jatqan Tokıo ómiri bir mınýtta sý sepkendeı basyldy. Qumyrsqanyń ıleýindeı jabyrlap jatqan alańdar, kósheler, aýzy-murnynan shyǵyp adamdar syımaı jatqan baqtar melshıip qatty da qaldy.

Tokıo tal túste, bazardyń qyzǵan ýaqytynda neden ekenin belgisiz qalǵydy da ketti. Uıqyǵa ketti. Áldenege asyryp bara jatqan bir top polıseıler dál kósheniń ortasyna qısaıyp jata qalysty. Bir uryny qýyp bara jatqan usaq saýdagerler dúnıedegi barlyq nárseni umytyp, uryny qushaqtaı qulap ekeýi de uıqyǵa batty. Tramvaı, mashınalar júgirip toqtatty. Tokıo múlgip turǵan jansyz taý qusap qaldy. Premer-mınıstr jáne soǵys mınıstri Asahı kabınetinde býterbrodty tistegen kúıinde uıyqtap qaldy. General Kýrava jasyrynyp qarjy mınıstriniń rezıdensıasyna baryp, áıeliniń tizesinen joǵaryraq jerin súıip edi sol kúıinde uıqyǵa ketti.

Tokıonyń 2 200 OOO halqy uıqyǵa ketti. Qalada uıyqtamaǵan tek eki-aq adam boldy. Biri — Tokıo polısıasynyń nachalnıgin Sýsımoto aldynda turǵan adamdar qyljıyp qulaı-qulaı ketkende, shoshyp ornynan qarǵyp turdy. Eki qolymen basyn ustap, esik aldyna atyp shyqty. Korıdorda óleıin dep jatqan adamdardy kórip esinen adasyp, ersili-qarsyly júgirýmen boldy. Kózi terezeden kóshege túsip ketip, qulap jatqan myńdaǵan adamdardy kórdi.

— Turyńdar — dep aıqaı saldy kúndegi ádetimen. Biraq nachalnıginiń aldyna kelýge qorqatyn polıseıskııler eleń qylmaı, sozylǵan aıaqtaryn jınap ta alǵan joq.

Nachalnıktiń kózi alaryp betinen qany qashyp, ne isterin bilmeı úlken shkaftyń ishine endi de ketti. 3 mınýttan keıin Tokıo ómiri qaıtadan bastaldy. Keremet uıqyny polısıa nachalnıginen basqa eshkim bilgen joq.

Imperator qyzy — prınsessa Sújýkaı sulý uıqydan turyp, kúndegi ádemiligimen aınalyp bólmesine bardy. Bul bólmeniń tórt qabyrǵasy da aınatuǵyn. Prınsessa jalańashtanyp aınaǵa qarady, nazdanyp túsin qubyltyp, myń buralyp, óz denesine ózi áýestenedi. Bir oń jaǵynan, bir sol jaǵynan burylyp, appaq denesine, qyldaı beline, túzý ádemi aıaǵyna qarandy.

Dál osy ýaqytta Tokıonyń shet jaqtary bir jupyny úıinde 35-terge kelgen zor deneli kisi otyrdy. Bul — ımperıa profesory Kývásı edi. Kývásıdiń alaqanynda kishkene dóńgelek aına tur. Aına betinen jańaǵy prınsessanyń tóńkerilgen kesedeı bir emshegi kórinip tur. Kývásıdiń aýzynan silekeıi aǵyp, aınany bir aınaldyryp jiberip edi prınsessanyń oımaqtaı dóńgelengen aýzy kórindi. Taǵy bir aınaldyryp jiberip edi prınsessanyń appaq kún tımegen tamaǵy kórindi. Kývásıdiń kózi qaraýytyp, denesi dýyldap, esi aýyp, prınsessany qushaqtaǵandaı bolyp aınany tósine basa qulaı ketti. Profesor basyn kóterip qaıtadan aınaǵa qarady. Aınada eshteńe joq edi. Aýyr kúrsinip ornynan turdy, qısaıǵan galstýgin túzetti. Telefonǵa bardy.

— Polısıa — dedi mańyzdy túrde sóılep...

Polısıa nachalnıgi general Sýsımoto kabınetine eshkimdi kirgizbeı, jańa ǵana bolǵan keremet esinen adastyryp, qalyń oıda otyr edi. Telefon syldyr ete qalǵanda selk ete túsip, trýbkany ustaı aldy.

— Káne, sóıleńiz, ne kerek? — dedi jaý qýǵandaı asyǵyp, daýsy dirildep.

— Nachalnık — dedi profesor: — Tokıo halqy 3 mınýt uıyqtap alǵanda, tek siz oıaý boldyńyz.

Kórgenińizdi eshkimge aıtpańyz, eshkim bilmesin, bolmaǵan kúnde menen jaqsylyq kútpeńiz.

Nachalnıktiń kózi sharasynan shyǵyp kete jazdady. Búkil halyqty uıyqtatyp tastaǵan adam munda eken ǵoı! Qolynan trýbka túsip ketti. Bezgek ustaǵandaı bar denesi dirildep, qalshyldap qoıa berdi. «Oıpyrmaı, qudaı saqtaı gór...» — dedi erni — ernine jýyspaı. Nachalnık qaıtadan trýbkany aldy.

— Búkil Tokıo uıyqtaǵanda, siz oıaý qalǵan sebebińizdi bilesiz be? — dedi jaı shyqqan profesor daýsy.

— Joq — dedi nachalnık ózeýreı túsip.

— Alaqanyńyzǵa qarańyzshy...

Nachalnıktiń alaqanyna kóbelek qanatyn ustaǵanda jutyp qalatyn jumsaq maıly untaqtaı bir sary nárse jaǵylǵan eken.

— Oıpyrmaı, muny nege kórmedim — dedi ishinen.

Nachalnık ornyna otyrdy. Búkil Tokıonyń taǵdyry óz qolynda ekeni esine túsip, qorqynyshy basylaıyn dedi. Mańyzdanyp qoıdy da oıǵa batty.

— Tokıo ómirinde bolǵan ýaqıǵalarǵa men jaýap bermegende kim jaýap beredi? Muny sózsiz tabý kerek! — dedi qulshynyp.

Hatshy kirdi.

— Kúlli tyńshylardy shaqyr. Memlekettik mańyzy bar óte tyǵyz tapsyrma bar — dedi general qabaǵyn túıip. Hatshy kirdi.

Alaqanyndaǵy, generaldyń esine tústi. Qolynan seskenip, bir túrli bata almady. Qorqynysh qaıta aınalyp soqty. Kenetten aldynda turǵan oń qolyn julyp alyp, ózinen qashyqtatty. Bul óz qoly emes, denesine jabysqan bir pále sıaqty bolyp sezinedi. «Oı, osy men bala bop ketermin» — dep qorqynyshty sezine keldi. «Men búgin bir-aq adamnyń qolyn alyp edim, ol kim edi, á?» Oıyna túspeı-aq qoıdy. Alaqan oılatpady. Oıyn bóle berdi.

— Tabý kerek, tabý kerek!

Basy meń-zeń bolyp ketti. Júregi sýyldap ketti. Kimniń qolyn alǵanyn oılap otyr ma, joq alaqanyn oılap otyr ma, ony ózi de bilmeıdi.

— Sý, sý, sý ákel! — dep general aıqaı saldy.

Hımıa koroli Toıamanyń burynǵy hatshysy Momodzo óte qyzyq adam edi. Tipti qıalshyl edi.

Budan bes jyl buryn banktiń jupyny qyzmetkepi bolyp júrgende «búkil Japonıa baılyǵy meniń qolymda bolsa» — degen oı qaıda barsa da onyń aldynan kóldeneń tartylatyn da turatyn. Ózi osy qıaldy shynymen júzege asady dep oılaıtyn.

Sóıtip júrgende ımperator teatrynyń artıskasy — qaryndasy Sada — Sanǵa hımıa koroli Toıamanyń esi kete qumar bolyp, jaqyndasqannyń arqasynda Toıamaǵa hatshy bolyp edi. Bul oryn, qaryndasynyń ózderi shalǵa denesin satýy arqyly qolǵa túsip otyrǵanyna sál qyzaraıyn dese de, Toıamanyń baılyǵy, bedeli arqyly qıalym júzege asady dep aıryqsha qýanyp, júregi lúpildep máz bolýda edi.

Bala kúninde bir on bes kún fızıka sabaǵyn oqyǵany bar. Sondyqtan bolýy kerek, ózin úlken fızık sanaıtyn. Hımıa koroline: «Biz fızıkpiz, hımıaǵa az túsinemiz» — dep te aıtyp salǵan. Momodzo profesor Kývásımen óte jaqsy tanys edi. Profesordyń fantazıalary, qaýipti, óte batyl josparlaýy túsinip bolmaıtyn qıyn chertejderi ony áketetin, keı ýaqytta qorqyp ta ketetin. Esikti ashyp profesorǵa jan-jaǵyna alaqtap qarap, seskenip bireý qýyp kele jatqandaı bolatyn.

Sonda da:

— Tájirıbege kerek qarjyny Toıamadan alyp berem — dep ýáde de bergen profesorǵa. Biraq bir kúni knáz Toıama Momodzony shaqyryp alyp, tarlyqtan bosatqanyn aıtty.

— Sen maǵan hatshy bolýǵa jaramaısyń, maǵan aq pen qarany, ıprıt pen kıslorodty ajyrata biletin adam kerek — dedi. Momodzo eshteńe aıta almady, shyǵyp ketti. «Qaryndasym turǵanda nege qam jeıin» — dedi. Biraq bir aınalyp kelip, esikten syǵalap, edi, tósi, ıyǵy jalańash qaryndasy, ımperator teatrynyń artıskasy Sada sulý dıvanda jatyr. Knáz Toıama artıskanyń tósin ıiskep kózin jumyp ólip otyr eken. Artıska aıaǵyn kóterip dıvannyń ústine saldy. Juqa kóılek ysyrylyp, aıaǵy tizesinen joǵaryraq jalańashtandy. Knázdiń kózi qyzyryp qutyrǵan ıtteı artıskany qushaqtaı aldy. Osy ýaqytta nege ekenin ózi de sezbeı Momodzo esikti ashyp kep jiberdi.

— Ket, ket, joǵal! — dedi qaryndasy basyn kóterip alyp. Momodzo es-túsin bilmeı shyǵa jóneldi. Sodan qaıtyp kapıtalısi de, qaryndasyn da kórgen joq.

Kóshede kele jatyp uıyqtap qalǵandardyń ishinde hımıa koroliniń burynǵy hatshysy Momodzo da bar edi. Bul ornynan turyp kózin ashyp alǵanynda jybyrlap túregelip jatqan adamdardy kórdi. «Bul ne?» — dep tań qaldy. Biraq óziniń de jatyp turǵanyn sezgen joq. Kele jatyp ústiniń shańyna kózi tústi. Oǵan da tań qaldy. Birazdan soń tramvaıǵa minip, qalanyń batys jaq shetine qaraı tartyp otyrdy. Momodzo kishkene eki qabat úıdiń terezesiniń aldynan ótip bara jatyp toqtaı qaldy. Keıin ishterinen qabyrǵaǵa jabysty.

Úıdiń ishinde profesor Kývásı qolyn kótergenine basyp ótpegeninen qulap qulap ketip edi

Profesor Kývásı polısıa nachalnıgine telefon soqqanda Momodzo esiktiń aldynda tur edi. Profesor «Tokıo halqy 3 mınýt uıyqtap qalǵanda tek siz oıaý boldyńyz» — degende Momodzonyń oıyna baǵanaǵy kósheden ýaqıǵa tústi. Ústinen shań bolǵany esine tústi. Kózi alaryp, tóbe shashy tik turdy. Aıqaılap jiberýge sál-aq qaldy. Kózge kórinbeıtin áldebir nárse kelip tamaǵynan býyndyryp, dybysyn shyǵarmaı qoıǵandaı boldy. «Eshkim bilmesin, bolmaǵan kúnde menen jaqsylyq kútpeńiz» — dedi profesor daýsy. «Meni bilip qoıdy dep qazir joıyp jiberer» — degen oı Momodzoǵa sap ete tústi.

— Qash Momodzo janyńnyń barynda — dedi ózine-ózi. Aıaǵynyń ushynan basyp, keıin qaraı zyta jóneldi.

Momodzo kóshede kele jatqanda kózine polısıa nachalnıgi general Sýsımoto elestedi. «Bir esikke, bir tórge júgirip kirerge jer tappaı júr ǵoı» — dedi. Bir ýaqytta qarap kele jatyp nachalnıkke jany ashyp ketti. Generaldy Momodzo jaqsy biletin. Byltyr munyń qaryndasynyń sońyna biraz o da túsken, sol kezde Momodzomen tanysqan. Ol kezde general Tokıo polısıasynyń nachalnıgi emes edi.

Artynan, nachalnık bolǵan soń, «Momodzo bizge kelseń qaıtedi?» — dep te aıtqan. Endi osy ýaqytta jumyssyz júrgende oǵan aıtsa, sózsiz ornalastyrady. Ol tipti jaqsy adam. Shirkin-aı! Qap, sondaı jaqsy adamnyń mynadaı pálege kezdesip, saý basy saýdaǵa túsedi-aý! Qap!..

Momodzo tramvaıǵa da mingen joq, jaı basyp baıaý kele jatyr. Momodzonyń oıyna ejelgi qıaly tústi. Japonıa bankyleri... zavod shahtylary... prınsessaǵa úılený.

Kenet Momodzonyń kóz aldynan bir nárse jarq ete qalǵandaı boldy. Júregi lúpildep, kózi jaınap, ezýi kúlimsirep qoıa berdi.

— E, Momodzo oıyńdy bir jerge jınap alshy, káne neń bar, neń joq...

Biraq «qaıtadan oılanaıyn» degende jańaǵy qýanyshtyń dálelderi quıryǵyn ustatpaı zym-zıa joq bop ketkendeı boldy. Betinde kúlki, qýanysh ta ernin, izi joǵala bastady. Bir sekýndte kúlki qashyp ketti. Bir ýaqytta betine qaıtadan qýanysh júgirdi.. Tura júgirdi. «Aıtam... aıtam! Úlken syılyq beredi..» Momodzo jaıyraq júrdi. Arqalanyp bir kempir ketip bara jatty. Momodzo kóńildenip ketti: «Oıpyrmaı, netken jaqsy kempir edi» — dep ózinen-ózi kúldi.

Momodzo polısıa basqarmasynyń aldyna kele bergende, polısıa nachalnıgi general Sýsımoto jınaǵan tyńshylar tıisti tapsyrmalaryn alyp, Tokıonyń burysh-buryshyna taraýǵa shyǵyp bara jatqan edi.

---