InfoHub Logo

Ál-Farabı men Abaı úndestigi – olardy anyqtap qarap, zerttegen janǵa, zamanaýı tilmen aıtqanda, naǵyz kombo. Sebebi, IX-X ǵasyrda ómir súrgen shyǵys oıshyly men XIX ǵasyrdyń alyp tulǵasy atanǵan qazaqtyń uly aqynynyń oılarynyń toǵysýy, aıtar sózderiniń mán-maǵynasy, mańyzy qaı dáýirde bolmasyn ózekti bolýy arqyly, olardyń bizge berer paıdasyn neǵurlym arttyra alamyz.

Negizinen ál-Farabıdiń bir eńbegin ala otyryp qana, birneshe uqsastyq, ǵasyrlar tóńiregindegi baılanysty ańǵaramyz. Onyń «İzgi qala turǵyndarynyń kózqarasy týraly traktatatynda» ár bólim belgili bir nárseni, qubylysty, oqıǵany baıandaıdy. Birinshi bólim, Allany taný jaıly. Ol qandaı bolmys, onyń jaýhary ne, taǵy da sol sekildi jaratýshy jaıly áńgime qozǵalady. Kókbaı aqsaqal aıtpaqshy «tereń oımen, óz júregimmen tapqan musylmandyqty» ustanǵan Abaı da dindi durys jaǵynan dáriptep, Allany shyn súıip, oǵan adal qyzmet etip, bilim men ımandy qatar ustaý kerektigin óz óleńderi men qarasózderinde aıtady.

Shyǵys oıshylynyń shyǵarmasynyń tórtinshi bóliminde «jan qýaty» sóz etiledi. Jalpy Abaı degende onyń bizge qaldyrǵan basty ósıeti «tolyq adam» ilimi birinshi kezekte eske túsedi. Sonymen qatar, sol ilimmen birge qabattasa aıtylatyn «jáýanmárttilik», «úsh súıý» jaıly oı-tolǵanystarynyń barlyǵy, sol sózdiń tórkini ál-Farabıdiń oılar jelisine qaraı silteıtindeı. Mysaly, joǵaryda sóz etilgen danyshpanymyzdyń traktatynda adamzattyń jeke basynyń eń kemeldengen tusy, qasıeti tóńireginde oıǵa saıady. Kemeldengen degen turǵyda, naqtyraq aıtsaq, «kámılı ınsanı». Al «ál-kámıl» sózi arab tilinen aýdarǵanda bútin, tutas degen maǵynada qoldanylady. Demek «ál-ınsan ál-kámıl» degendi qazaq tilinde «tolyq adam», «kemel adam» nemese «jetilgen adam» dep te aıtýǵa bolady. Iakı, eki jaqtyń da kóp kóńil bólgeni moral fılosofıasy.

Traktattyń besinshi, altynshy bólimderinde adasqan qoǵam, nadan basshy, buzylǵan negizder men kózqarastar kórinis tabady. Osy kezde birden Abaıdyń óz zamanyndaǵy bolyssymaqtardy synaǵan óleńderi kóz aldyma tarmaqtalyp túse jóneldi. Olardyń qıturqy áreketterin, ádiletsiz sheshimderin, menmendik pen dúnıeqorlyqtaryn betterine basyp, zaman shyndyǵyn ashyna sýretteıdi.

Negizinen bul traktat boıynsha, uzyn sózdiń toq eteri, eki alyptyń qorytyndysy myna bir ǵajap oıda túıisedi: «salystyryp qarasań, dúnıe – ǵajap qurylys, onda árkimniń, ár zaty ózine laıyqty orny bar». Bul oı Abaıda «Ásempaz bolma árnege» óleńimen túıisedi.

Endi ál-Farabı men Abaı poezıasyna kósheıik. Basty ustanym – túzý jol silteý, dushpan bolar qasıetterden saqtap, asyldaryn dáripteý bolǵan bul eki hakimderimizdiń poezıasy da bólek bir qazyna. Olardyń bul turǵyda jaqyndyǵyn ashyp aıtalyq.

Ál-Farabıdiń myna bir óleńi:

«Baýyryn qansha súıgenmen,
Ótedi ómir kúıbeńmen.
Shyndyqqa bas tik alýlap,
Pendelikten bol aýlaq.

Jatatyn láıim jańǵyryp,
Bul ǵumyr emes máńgilik.
Beı-opa myna zamanda,
Baqyl bop keter adamda.

Jurt kileń kúnin kóp qyzyq,
Jiberer zaıa ótkizip.» - Abaıdyń «Jasymda ǵylym bar dep eskermedim» óleńimen ıdeıalas. Iakı, eki óleńde de ýaqytty zaıa ketirmeı, ony oqý-bilimge, ǵylym jolyndaǵy izdeniske jumsaý kerektigin aıtady. Nápsige ermeı, keselderden aýlaq bolyp, oıyn-kúlkige máz bolmaı, teris jolǵa salynba deıdi.

«Tirshilikte quryshtaı bol tózimdi» atty Farabıdiń shyǵarmasynyń oqyrmanǵa salar oıy Abaıdyń «Senbe jurtqa, tursa da qansha maqtap» óleńimen sabaqtas. Dostyń atyn jamylyp, seni myna kúıbeń tirshilik arasynda aldap ketetinder baryn, jaqynyńdy abaılap tańdaýdy, qansha qıyn bolsa da, ózińe, eńbegiń men aqylyńa senýdi keńes etedi.

Osy bir shaǵyn zertteý jumysymnyń barysynda, Abaı men ál-Farabıdiń oılarynyń taǵy bir toǵysqan jerin baıqaǵandaımyn. Abaı «Men eger zań qýaty qolymda bar kisi bolsam, adam minezin túzep bolmaıdy degen kisiniń tilin keser edim» deıdi emes pe? Osy minez-qulyq jaıly da óz qarasózderinde sóz etip, jaqsy-jamanyn mysal qylyp kórsetken de edi. Al, ál-Farabı «Adamnyń basyna qonǵan baqyttyń turaqty bolýy jaqsy minez-qulyqqa baılanysty. Minez ben aqyl jarassa – adamgershilik utady» degen eken. «Minezińdi túze, ádetińe aınalady. Ádetińdi túze, ómirińe aınalady» degen el arasynda taralǵan naqyl sóz de osy oıshyldar salyp ketken sara joldan dep túsinemin.

Nelikten arasynda birshama ǵasyrlyq ýaqyt bar eki alyp tulǵanyń oılary ońaı toǵysyp, shyǵarmalarynyń berer qudirettiligi uqsaıdy? Sebebi, eki oıshyl da áli kúnge deıin mańyzdylyǵyn joǵaltpaǵan nadannyń kózin ashar, sanalynyń jolyn ashar asyl dúnıelerdi qaldyryp ketti. Abaıdyń osy shyǵys oıshyldarymen sýsyndap, óz eńbekterinde kórkem sheberlikpen qoldana bilýi de naǵyz maıtalmannyń jumysy. Al naq osy ál-Farabı men Abaıdy salystyra, baılanystyra, qatar qoıyp zertteýge salǵan qazaqtyń bilimdar izdenimpazdary ádebıetimizdiń toqyramaı, jańa deńgeıge kóterilip jatqanynyń kórinisi degen oıdamyn.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq ýnıversıtetiniń fılologıa fakúltetiniń stýdenti Tleýlenova Anel

Qazaqstan tarıhy kafedrasynyń dosenti Djoldybaeva Ý. M.

---