Shákárim Qudaıberdiulynyń danalyq dúnıetanymy
Shákárim Qudaıberdiulynyń danalyq dúnıetanymy
Shákárim Qudaıberdiuly — qazaqtyń uly danyshpan oıshyly. Qazaq fılosofıasynda ar, uıat, ynsap, qaıǵy máselelerin fılosofıalyq logıkada tuńǵysh ret qarastyrǵan oıshyl. Óz fılosofıasynda aqyl - oı, ujdan máselelerin anyqtaǵan. Ujdan degenimiz — ynsap, meıirim, ádilet. Bul eki ómirgede kerek is. Janǵa azyq bolatyn qundylyq. Aqyl - oıdyń jıyrma segiz túrin kórsetken. Sonyń ishinde saý aqyl dep soǵan erekshe toqtalǵan fılosof. Adamdy basqa tiri jandylardan ózgeshelendiretin onyń aqyl - oıy emes pe, Shákárim óz fılosofıasynda dúnıeni tanýshy, adamdy adamdyq negizge jeteleıtin, eń negizgi qasıeti retinde aqyl - oıdy qarastyrǵan.
Onyń dúnıetanymy kóbine moral fılosofıasyna jaqyn. Shákárimniń dúnıetanymy kóbine moral fılosofıasy men ar ilimin qamtıdy.
Shákárim dúnıetanymynda táńir, nur, kún, tabıǵat — qasıetti, kıeli uǵymdar.
Eńbekke shyda, ebin tap ta,
«Sabyrdyń túbi — sar altyn».
Ózimshil bolma, kópti ardaqta,
Adamnyń bári — óz halqyń [1; 180].
Adam tek qana óz taǵdyrymnyń aldynda jaýaptymyn demeı, barlyq adamzattyń taǵdyrynyń aldynda jaýaptymyn dep ómir súrýge shaqyrady. Adamzatqa ortaq bir - birin qor qylmaýǵa, adamzatqa ortaq múddede ómir súrýge úndeıdi. Ar bir adam adamzatqa ortaq múddeni qorǵaýǵa, «adam» degen uly uǵymdy qor etpeýge shaqyrady. Shákárim Qudaıberdiuly ar - uıat máselesin birinshi orynǵa qoıady. Ar degenimiz ne? Ony qalaı túsinip bilemiz? Haıýandar áleminde ar máselesi joq deýge bolady, demek, ar adamǵa ǵana qatysty uǵym. Eger adam adamshylyǵyn joǵaltsa, onyń ólgenimen birdeı. Bar jazadan ar - uıat jazasy aýyr. Bireýdi aldap ótirik aıtýǵa bolǵanmen, adam óz - ózin aldap óz ujdanynyń aldynda orynsyz iske aıaq basa almaıdy, eń jaman is sanaly bolsań, sen óz - ózińdi aldaı almaısyn. Adam ózine - ózi synshy bolyp durys qadam jasaı bilýi ǵıbrat alarlyq iske qadam jasaı bilýi, oń dep bildi.
Sabyr, saqtyq oı, talap bolmaǵan jan
Anyq tómen bolmaı ma haıýanan.
Ynsap, rahym, ar - uıat tabylmasa,
Ólgen artyq dúnıeni bylǵaǵannan [1; 129]!
Shákárim dúnıetanymyndaǵy negizgi máselelerdiń biri — ar ilimi. Uıat, ar tek adamǵa ǵana qatysty. Ar - uıaty joǵalǵan adam — ol adam, biraq ol adam nadan adam tanylǵan.
Ar degen adamnyń syry, qupıasyna qazyq bolatyn rýhanı sýbstansıa, ar — adam isiniń tóreshisi. Ar — adamnyń óz soty. Ár adam óziniń arynyń aldynda jaýap bermek. Shákárim halyqqa ar bilimi degen arnaıy bilim kerek dep tanydy. Arly adamnyń moıyndaǵy uıaty, jigeri, namysynyn, qaıraty bar adamdy aıtamyz. Adam arsyz bolsa, ol adamdyq negizden aırylmaq. Adamdy adam qylyp turǵan onyń arynda. Eger adamdy arsyz dep alsaq, onda biz «adamzat» degen uǵymnan aıyrylyp qalamyz.
Ar — adamnyń ishki syry, bizge beımálim qupıasy. Ádette biz bireýdiń ishki syryn bilip alǵymyz kelip ádettenip jatamyz, onymyzdan ónimdi is shyqpaq emes.
Árbir adam óz syry eshkim bilip bolmaq emes, ol adamnyń «jeke arhıvi», ony ol ózimen áketpek.
Adamnyń syry tek óziniń qupıasy. Adam arynyń tazalyǵy onyń is - áreketimen ólshenbek. Ar tek jeke adamǵa qatysty qoldanylatyn uǵym. Arsyzdyq — adam boıyndaǵy eń jaman qasıet, ol sýdyń tunyq bolǵannan góri, laı bolǵandyǵyn qalaıdy. Ar — izgiliktiń ólshemi, onyń kórinisi. İzgilik tek jeke adamdarǵa ǵana qatysty emes, ol adamzatqa tán. Adamnyń álemde paıda bolýynyń ózi izgiliktiń ólshemi, onyń kórinisi.
Dúnıege izgilikti ákelýshi adam. Sonymen adamnyń adamshylyǵy degende qadap - qadap aıtatyn uǵymdar «uıat», «namys», «ar» osy úsheýi adamshylyqtyń negizgi salalary, arnalary. Olardyń birinsiz adamnyń adamshyldyǵy tolyq emes. Árıne, «uıatsyzdyq», «namyssyzdyq», «arsyzdyq», «nadandyq» adamshyldyqqa tikeleı qatysty uǵymdar, biraq olar adamshyldyqtyń ózi emes, oǵan qaıshy keletin túsinikter. «Ar - uıat», «ujdan» Shákárim bul uǵymdardy adamzat ómirinde erekshe oryn alyp, eki dúnıege de kerek is dep qarastyrǵan.
Týmaq, ólmek — taǵdyrdyń shyn qazasy,
Ortasy — ómir, joqtyq qoı — eki basy.
Saǵymdaı eki joqtyń arasynda
Tirshilik dep atalar biraz jasy.
Joqtyq, barlyq — joǵalmaq aralasy,
Úsh eriksiz bolady maǵynasy.
Najaǵaıdaı jarq etip óshpek bolsa,
Ómirdiń on tıyndyq joq baǵasy.
Ómirdiń ókinbeıtin bar aılasy,
Ol aıla - qıanatsyz oı tazasy.
Meıirim, ynsap, ádilet, adal eńbek,
Taza júrek, tatý dos — sol sharasy [1; 155].
Adamǵa bul ǵumyrdyń ótkinshi ekendigin eskerte otyryp, adamǵa eń keregi taza oı, júrekti taza tunyq ustaý. Mynaý ómirdiń lastanǵan laıymen taza júrekti bylǵamaý. Tunyq, móldir sý sekildi adamda júregin taza ustaý, temirdiń ózin dat basady, adamnyń da jan dúnıesi solaı kirlemek. Adam sol bir ǵana berilgen ómirinde únemi adamshyldyqqa umtylyp, adamǵa ortaq is qaldyrý, izgilikke aıaq basýy shart.
Shákárim ózine - ózi «Mutylǵan» degen at qoıǵan. Onyń dáleli «Mutylǵannyń ómiri» degen tolǵaý óleńinen tabamyz.
Duspanym joq, dosym joq,
Qaıǵydan da shoshý joq,
Rahat izdep tosý joq,
Bir jyndymyn qutyrǵan.
Jaraly janym shyqsyn dep,
Qara jer meni jutsyn dep,
Ólgen soń elim mutsyn dep
Atymdy qoıǵan «Mutylǵan» [1; 347].
Shákárim óziniń belgili bir kezeńde umtylatyndyǵyn seze bilgen. Shynynda, oıshyldy umyttyrý úshin Keńes ókimetiniń jandaıshaptary ony eń aldymen atyp óltiredi. Tipten zıraty umyt bolady. Shákárimniń atyn ataýǵa tyıym salynady.
Oıshyldyń shyǵarmalary tyǵýly jatty. Osyndaı jaǵdaıdan keıin onyń mutylǵan ekeni shyndyqqa aınaldy.
Dúnıede umtylatyn kim, ol áke - sheshesi joq, janashyry joq jetim. El eldiginen aıyrylyp, jurt ózin - ózi tanýdan qalǵanda, oıshyl umtylady, sóıtip jetim qalǵan halyqtyń ózi umtylmaq. Halyq ózin - ózi tanýǵa jetkende mutylǵan jańǵyrtyp, jetimdik qursaýynan shyǵady. Týǵan jurttyń, eliń ózińdi qajet etpegen soń qalaısha jetimdikti sezinbeısiń.
Danalyq degenimiz rýhtyń azapqa túsý joly bolsa kerek, rýh kúızeliske túspeı, sana sergek bolmaı, dúnıe bylyǵyn qalaı túsinbekpiz. «Jetim bala ıesiz, ózi keser kindigin» demekshi Shákárim ózin jurtta qalǵan jalǵyzdaı sezinedi.
Shákárimniń elden tys ketýi — onyń solaqaı saıasattan qashýy. Sol kezdegi solaqaı saıasatkerler eldegi zıalylardyń kózin joımaı elge óktemdik jasaı almaıtyndyǵyn ábden túsingen. Onyń elden jyraq ómir súrýi amalsyzdyqtyń kúni.
Ol ókimetten eshqaıda qashyp qutyla almaıtyndyǵyn bilip, óz atyn «Mutylǵan» qoıady. Oǵan
«bandıt» degen ataq taǵylady.
Al shyndyǵyna kelsek, Shákárimniń kim ekendigin myna qazirgi qoǵam tanytty. Ol óziniń ómirbaqı jıǵan - tergenin halqyna, artqy urpaǵyna ólmes iz qaldyrǵan oıshyl.
Halqynyń muńyn muńdap, halqynyń jadynda máńgi saqtalatyn izgi isterdi qaldyrǵan, kúnderdiń - kúninde ol eliniń tanıtyndyǵyn bildi jáne ózi sol kúndi ańsaǵan.
Shákárim Qudaıberdiuly — qazaqtyń uly danyshpan oıshyly. Qazaq fılosofıasynda ar, uıat, ynsap, qaıǵy máselelerin fılosofıalyq logıkada tuńǵysh ret qarastyrǵan oıshyl. Óz fılosofıasynda aqyl - oı, ujdan máselelerin anyqtaǵan. Ujdan degenimiz — ynsap, meıirim, ádilet. Bul eki ómirgede kerek is. Janǵa azyq bolatyn qundylyq. Aqyl - oıdyń jıyrma segiz túrin kórsetken. Sonyń ishinde saý aqyl dep soǵan erekshe toqtalǵan fılosof. Adamdy basqa tiri jandylardan ózgeshelendiretin onyń aqyl - oıy emes pe, Shákárim óz fılosofıasynda dúnıeni tanýshy, adamdy adamdyq negizge jeteleıtin, eń negizgi qasıeti retinde aqyl - oıdy qarastyrǵan.
Onyń dúnıetanymy kóbine moral fılosofıasyna jaqyn. Shákárimniń dúnıetanymy kóbine moral fılosofıasy men ar ilimin qamtıdy.
Shákárim dúnıetanymynda táńir, nur, kún, tabıǵat — qasıetti, kıeli uǵymdar.
Eńbekke shyda, ebin tap ta,
«Sabyrdyń túbi — sar altyn».
Ózimshil bolma, kópti ardaqta,
Adamnyń bári — óz halqyń [1; 180].
Adam tek qana óz taǵdyrymnyń aldynda jaýaptymyn demeı, barlyq adamzattyń taǵdyrynyń aldynda jaýaptymyn dep ómir súrýge shaqyrady. Adamzatqa ortaq bir - birin qor qylmaýǵa, adamzatqa ortaq múddede ómir súrýge úndeıdi. Ar bir adam adamzatqa ortaq múddeni qorǵaýǵa, «adam» degen uly uǵymdy qor etpeýge shaqyrady. Shákárim Qudaıberdiuly ar - uıat máselesin birinshi orynǵa qoıady. Ar degenimiz ne? Ony qalaı túsinip bilemiz? Haıýandar áleminde ar máselesi joq deýge bolady, demek, ar adamǵa ǵana qatysty uǵym. Eger adam adamshylyǵyn joǵaltsa, onyń ólgenimen birdeı. Bar jazadan ar - uıat jazasy aýyr. Bireýdi aldap ótirik aıtýǵa bolǵanmen, adam óz - ózin aldap óz ujdanynyń aldynda orynsyz iske aıaq basa almaıdy, eń jaman is sanaly bolsań, sen óz - ózińdi aldaı almaısyn. Adam ózine - ózi synshy bolyp durys qadam jasaı bilýi ǵıbrat alarlyq iske qadam jasaı bilýi, oń dep bildi.
Sabyr, saqtyq oı, talap bolmaǵan jan
Anyq tómen bolmaı ma haıýanan.
Ynsap, rahym, ar - uıat tabylmasa,
Ólgen artyq dúnıeni bylǵaǵannan [1; 129]!
Shákárim dúnıetanymyndaǵy negizgi máselelerdiń biri — ar ilimi. Uıat, ar tek adamǵa ǵana qatysty. Ar - uıaty joǵalǵan adam — ol adam, biraq ol adam nadan adam tanylǵan.
Ar degen adamnyń syry, qupıasyna qazyq bolatyn rýhanı sýbstansıa, ar — adam isiniń tóreshisi. Ar — adamnyń óz soty. Ár adam óziniń arynyń aldynda jaýap bermek. Shákárim halyqqa ar bilimi degen arnaıy bilim kerek dep tanydy. Arly adamnyń moıyndaǵy uıaty, jigeri, namysynyn, qaıraty bar adamdy aıtamyz. Adam arsyz bolsa, ol adamdyq negizden aırylmaq. Adamdy adam qylyp turǵan onyń arynda. Eger adamdy arsyz dep alsaq, onda biz «adamzat» degen uǵymnan aıyrylyp qalamyz.
Ar — adamnyń ishki syry, bizge beımálim qupıasy. Ádette biz bireýdiń ishki syryn bilip alǵymyz kelip ádettenip jatamyz, onymyzdan ónimdi is shyqpaq emes.
Árbir adam óz syry eshkim bilip bolmaq emes, ol adamnyń «jeke arhıvi», ony ol ózimen áketpek.
Adamnyń syry tek óziniń qupıasy. Adam arynyń tazalyǵy onyń is - áreketimen ólshenbek. Ar tek jeke adamǵa qatysty qoldanylatyn uǵym. Arsyzdyq — adam boıyndaǵy eń jaman qasıet, ol sýdyń tunyq bolǵannan góri, laı bolǵandyǵyn qalaıdy. Ar — izgiliktiń ólshemi, onyń kórinisi. İzgilik tek jeke adamdarǵa ǵana qatysty emes, ol adamzatqa tán. Adamnyń álemde paıda bolýynyń ózi izgiliktiń ólshemi, onyń kórinisi.
Dúnıege izgilikti ákelýshi adam. Sonymen adamnyń adamshylyǵy degende qadap - qadap aıtatyn uǵymdar «uıat», «namys», «ar» osy úsheýi adamshylyqtyń negizgi salalary, arnalary. Olardyń birinsiz adamnyń adamshyldyǵy tolyq emes. Árıne, «uıatsyzdyq», «namyssyzdyq», «arsyzdyq», «nadandyq» adamshyldyqqa tikeleı qatysty uǵymdar, biraq olar adamshyldyqtyń ózi emes, oǵan qaıshy keletin túsinikter. «Ar - uıat», «ujdan» Shákárim bul uǵymdardy adamzat ómirinde erekshe oryn alyp, eki dúnıege de kerek is dep qarastyrǵan.
Týmaq, ólmek — taǵdyrdyń shyn qazasy,
Ortasy — ómir, joqtyq qoı — eki basy.
Saǵymdaı eki joqtyń arasynda
Tirshilik dep atalar biraz jasy.
Joqtyq, barlyq — joǵalmaq aralasy,
Úsh eriksiz bolady maǵynasy.
Najaǵaıdaı jarq etip óshpek bolsa,
Ómirdiń on tıyndyq joq baǵasy.
Ómirdiń ókinbeıtin bar aılasy,
Ol aıla - qıanatsyz oı tazasy.
Meıirim, ynsap, ádilet, adal eńbek,
Taza júrek, tatý dos — sol sharasy [1; 155].
Adamǵa bul ǵumyrdyń ótkinshi ekendigin eskerte otyryp, adamǵa eń keregi taza oı, júrekti taza tunyq ustaý. Mynaý ómirdiń lastanǵan laıymen taza júrekti bylǵamaý. Tunyq, móldir sý sekildi adamda júregin taza ustaý, temirdiń ózin dat basady, adamnyń da jan dúnıesi solaı kirlemek. Adam sol bir ǵana berilgen ómirinde únemi adamshyldyqqa umtylyp, adamǵa ortaq is qaldyrý, izgilikke aıaq basýy shart.
Shákárim ózine - ózi «Mutylǵan» degen at qoıǵan. Onyń dáleli «Mutylǵannyń ómiri» degen tolǵaý óleńinen tabamyz.
Duspanym joq, dosym joq,
Qaıǵydan da shoshý joq,
Rahat izdep tosý joq,
Bir jyndymyn qutyrǵan.
Jaraly janym shyqsyn dep,
Qara jer meni jutsyn dep,
Ólgen soń elim mutsyn dep
Atymdy qoıǵan «Mutylǵan» [1; 347].
Shákárim óziniń belgili bir kezeńde umtylatyndyǵyn seze bilgen. Shynynda, oıshyldy umyttyrý úshin Keńes ókimetiniń jandaıshaptary ony eń aldymen atyp óltiredi. Tipten zıraty umyt bolady. Shákárimniń atyn ataýǵa tyıym salynady.
Oıshyldyń shyǵarmalary tyǵýly jatty. Osyndaı jaǵdaıdan keıin onyń mutylǵan ekeni shyndyqqa aınaldy.
Dúnıede umtylatyn kim, ol áke - sheshesi joq, janashyry joq jetim. El eldiginen aıyrylyp, jurt ózin - ózi tanýdan qalǵanda, oıshyl umtylady, sóıtip jetim qalǵan halyqtyń ózi umtylmaq. Halyq ózin - ózi tanýǵa jetkende mutylǵan jańǵyrtyp, jetimdik qursaýynan shyǵady. Týǵan jurttyń, eliń ózińdi qajet etpegen soń qalaısha jetimdikti sezinbeısiń.
Danalyq degenimiz rýhtyń azapqa túsý joly bolsa kerek, rýh kúızeliske túspeı, sana sergek bolmaı, dúnıe bylyǵyn qalaı túsinbekpiz. «Jetim bala ıesiz, ózi keser kindigin» demekshi Shákárim ózin jurtta qalǵan jalǵyzdaı sezinedi.
Shákárimniń elden tys ketýi — onyń solaqaı saıasattan qashýy. Sol kezdegi solaqaı saıasatkerler eldegi zıalylardyń kózin joımaı elge óktemdik jasaı almaıtyndyǵyn ábden túsingen. Onyń elden jyraq ómir súrýi amalsyzdyqtyń kúni.
Ol ókimetten eshqaıda qashyp qutyla almaıtyndyǵyn bilip, óz atyn «Mutylǵan» qoıady. Oǵan
«bandıt» degen ataq taǵylady.
Al shyndyǵyna kelsek, Shákárimniń kim ekendigin myna qazirgi qoǵam tanytty. Ol óziniń ómirbaqı jıǵan - tergenin halqyna, artqy urpaǵyna ólmes iz qaldyrǵan oıshyl.
Halqynyń muńyn muńdap, halqynyń jadynda máńgi saqtalatyn izgi isterdi qaldyrǵan, kúnderdiń - kúninde ol eliniń tanıtyndyǵyn bildi jáne ózi sol kúndi ańsaǵan.
You Might Also Like
