InfoHub Logo

Tańat búgin uıqydan ádettegisinen erte oıandy. Keshegi tańyrqatqan ahýal túnemelik oı qýdalaýyna salyp, mazasyn ketirdi. Sýmańdaǵan suraqtar tún túnegin túrgen otshashýlardaı ábden alańdatty. Balalyq áýestikti tirshilik tájirıbesiniń taqýa tuspaly tyrp etkizbeı tumshalap tastady.

Tús áletindegi tosyn jáıt munyń judyryqtaı júregine shym-shymdap kúsh túsirdi. Shildeniń mı qaınatar aptaby qybyrlaǵandy kóleńkege tyqsyrǵan. Kúnnen qorǵaıdy dep kóılek-shalbaryn, telpegin de biryńǵaı aq tústen kıingeni jaǵdaıdy jeńildetken joq. Júzi alaýlap, mańdaıy tership kádimgideı entige bastady.

Qalqasy bar sáki erneýine jaıǵasa bergeni sol — kenet kókten sorǵalaǵan aq baýyr shaǵala saraı men qora aralyǵyndaǵy qýysqa qoıylǵan sý toly vanaǵa kúmp bersin. Sol qalpy shoıyn jaqtaýyna soqtyǵa-moqtyǵa qanattaryn kergilep, shomylǵan keıip baıqatty. Salqyn sýǵa moınyn umsyndyryp, qyzǵan tósin malyndyryp sabattaıdy.

Ánsheıinde úp etken jel, qoǵa sytyrynan-aq ytyryna jóneletin tabıǵı úrgedektik qalaısha jaıyna qalǵan?! Jaz ataýly kún kúıdirgen yssylyǵynan qashan jańylyp edi?! Endeshe mynaý jalǵyzsyraǵan shaǵalanyń aıdyń-kúnniń amanynda tilimdeı astaýdy saǵalaǵany qalaı?!

Bala kóńili alaburtyp, beıshara qusty bekerge kústanalap turmaǵany anyq. Qyzyq, dýman dúrmekpen aqqýǵa da myltyq kezep júrgender bar emes pe? Kepter qýalaǵan esersoqtardyń qolyna tússe, myna ǵarip shaǵalanyń qanaty qyrqyldy deı ber...

Tyrnalar sıaqty tizbegin buzbaı ushatyn ádet-shaǵalalarǵa bitpegen daǵdy. Shashyraýy da, shoǵyrlanýy da shalt teńiz «ańshylary» keremet kóregen. Sý astyndaǵy balyq ataýlynyń bultyń qaǵýy nazarynan tys qalǵan emes. Sondaıda shyrqaý bıikke shyǵandap, oram-oram tolqyndy kókteı ótip, atqan oqtaı quldılaǵanda qımylyna kóz ilespeıdi. Endigi sátte qalaqsha tumsyqtary qyshqashqa aınalyp, ilikken balyqty jemsaýyna qylǵytyp bir-aq tynshıdy. Qus yndyny ashylǵanda, toıat taýyp bolmaıtyn qomaǵaılyǵyna daýa bolmasyn áshkerelep te alady.

Osy jolǵy qus qubylýynyń aıyp-tórkini adamdar ashkózdigine úkim izdeıdi. Tabıǵatpen sanaspaıtyn da, bas paıda úshin azappen talasatyn da, jaratylystyń eń aqyldysy da adamdar bolyp shyǵatyny nelikten eken?! Mynaý taý-tas, qara jerden basqasy buǵyp qalǵan, jalyn shashqan shildede ózekti saǵalaǵan beıkúná shaǵala qapelimde tynyshtyǵynan aıryldy. Oqys zirkil-gúrsilden qulaq tunyp, shytynaǵan ushqynnan kóz qaryǵady.

Sý astyndaǵy súńgýirge uqsap súlik tústes qorǵanysh kıimmen tumshalanǵan tórteý qaırańdap qalǵan zińkıgen kemeni otquımamen tilgilep jatyr. Dúnıedegi eń beıbit kásip ıesi balyqshy qaýym úshin bul áreket tushshy etine ashshy taıaq tıgendeı. Syr men Ámýdiń arqyraǵan aǵysy terbetken teńizdiń taıdaı týlaǵan tolqyndarynda oınaqtaǵan aıdyn aıbaty bul kúnde jaǵalaýda shókken túıedeı, belgisiz obadaı múlgıdi.

 - 1 -

Barmaqtaı júreginiń qan tarmaǵy jarylardaı bolyp, qolaǵashtaı keýdesi bir ýys maqta syndy búrisken beıbaq qus áýelde qos qanatyn tikteı almady. Qyryndap, qalbań-qulbań tiktelip baryp, zeńgir kókke kóterildi. Zobalań týǵan shaǵaladan basqa aınaladan ózgeshe ábiger bilinbeıdi. Tartylǵan teńiz tabanynan tutamdanǵan tuzdy tozań jerge jelimdeı jabysyp bedere qalǵan. Oınaqshyǵan bult ta joq. Kún qyzýy aspan astyn qaınaǵan aýamen qýyryp barady...

Árıne, qus adamsha oılaı almaıdy. Báribir olarǵa da jandaýa túısik maza bermeıdi. Ekologıalyq lańdy aldymen solar sezingen shyǵar. Shalqyp jatqan teńizdi bulardyń da ańsaıtyny anyq. Bozamyq tuzdy shań qanattaryna kirigip, maqpaldaı qaýyrsynyn kebersitip tastaıdy. Sý kórse, qona qalyp, sabattaý — keıin paıda bolǵan úrdis.

Álgi álem-tapyryq shań-shuń, ot burǵy jarqylynan shoshynǵan shetteýik shaǵala janushyryp aspan kezgende, tómennen oımaqtaı sýatty kózi shalyp, kóz aldy buldyraǵan kúıi topshysyn búkti. Qunyqqan jandardan bas saýǵalaǵan onyń taǵy da toıymsyzdyq qurbany bolmasyna kim kepil?! Baqytyna qaraı, beıbit te perishte peıilge tap keldi.

Tańat burynǵydaı kózin ýqalaı-mýqalaı birden syrtqa umtylmady. Dálizdegi qoljýǵyshtan qaıtty. Úı-ishindegilerdiń azanǵy qam-qareketin sholyp tur. Ánekeı, atasy búgejektep saraı jaqta júr. Ájesi sájdeden basyn kótermeıdi. Sheshesi tańǵy dastarhan qamynda. Ákesi jumysqa erteletip ketken. Qaryndasy kórpeden bas qyltıtady. Ol jym-jyrt kórinisten tez oqshaýlanyp, aýlaǵa asyqty.

— Tańatjan, atańdy shaıǵa shaqyr! — degen ana úni irkiltse de, eki kózin qora betten aıyrmaıdy. Esil-derti ondaǵy qanaty tobarsyǵan shaǵalanyń qandaılyq kúıde ekendigine aýǵan. Bala qıaly «Qustardyń qara shańyraǵy ispettes aspan men aıdyn sıaqty jer beti ulpadaı uıaǵa aınalyp ketse ǵoı, shirkin?!» degen tátti armanǵa da oıysady. Bultpen tildesip, teńiz ópken párýaıyn-pásan qanatty músápirlik nalasyna qalaı dýshar boldy?Astaýdaǵy sýdan saıa izdegeniń qaı sasqanyń? «Sýǵan ketken tal qarmaıdy» deıtin kiriptarlyqqa seni qandaı kúsh ıtermeledi eken?!

Qoranyń bákene terezesinen barlap edi: kergi tomarǵa qonaqtaǵan shaǵala keshegi búrisken kúıinen tapjylmapty. Úrpıgeni sonshalyq, boztorǵaıdan beter shuqyraıyp ketken. Qaıtkende de qus janary qupıasyn ustatpaıdy. Mal tólindeı jaýtańdaý nyshany bulardan tabylmaıdy. Monshaqtaı qarashyqtarynda belgisiz sýyqtyq, bálkim, ásire saqtyq ushqyny qylaýlaıdy.

Juban qart nemeresiniń degbirsizdený sebebin birden uǵyndy. Qapaly qus qoraǵa entelegen ekeýdi jaqtyrmaǵan keıipte oqys qozǵalaqtap, tomar ústindegi tepe-teńdigin ázer túzedi. Kópti kórgen qart aqyly Tańattyń sanasyna sińe qoıǵan joq.

— Balam-aý, kógershinnen basqa qus qolǵa úırenýshi me edi? Shaǵala degen teńizdiń erke sylqymy ǵoı. Qamaý kórmegen qus qusalanyp-aq qurıdy. Jaıyna jiber, obalyna qalma!

- 2 -

Tańat alǵan betinen qaıtpady. Aldymen shoıyn astaýdyń túbindegi saz qabyrshaqtaryn qyrǵyshpen shyqyrlatyp qopsytty. Kirpish basýǵa daıyndalǵan saz eritindisi sherli shaǵalanyń qanat qaýyrsyndaryn shatastyryp tastaǵan eken. Qos shelek sýdy kún kózine qoıyp, jylyǵasyn sazǵa batqan shaǵalany shaıyndyryp almaq. Oǵan deıin montıǵan qusty sýly taza shúberekpen súrtýge kiristi. Bala alaqany jup-jumsaq bolǵanymen, sazdy shógindi qatqan balyq qalashyndaı etip jibergen qanat qol tıgen saıyn syzdaıtyn tárizdi. Shaǵalanyń sulq túsken turqy «Eshki qyryqqan saıyn bir óledi» deıtuǵyn ejelgi ýájdi eske salady. Sýǵa malshynǵan qus denesi dir-dir etip, qorqynyshyn basa almaı álek. Aý tarashtaǵan balyqshyǵa uqsap, uıysqan qaýyrsyndardyń birtindep ara-jigin eppen arshımyn dep Tańattyń tula boıy terge malshyndy.

Atasy kúlimdegen kúıi tórge ozdy. Nemeresiniń shóldegen shaǵalany óbektep, arasha túskenine ishteı toǵaıdy. Alǵashqy múshelge aıaq basýy izgilikpen órnektelgenine bek qýanyshty. «Adal bolady, adam bolady eken, qulynym!» dep saqalyn sándep saýmalap, táýbe tilegin eshkimge dabyra qylmastan kóńil túkpirine uıalatty. Tańattyń atys-shabys, dyrdý jaılaǵan kóksandyqqa tańylmaı, shapaǵatty tabıǵattan tabýǵa zeıili jetkenine tańyrqaýly.

On úsh jasar armanshyldyń oıyna ne kelip, ketpeı jatyr?! Shaǵalanyń túbitteı júnin tógildirip, maıda taraqpen taraǵysy da bar. Qora aýzyna jeldetkishti jaqyndatyp, samal leppen qus ústin qurǵatýdy da bóten kórmeıdi. Osylaı jasamaǵan kúnniń ózinde bala men qustyń pák bolmysy qojaıyn men piradar jiginen ajyrap úlgirgen-di.

Álgindegideı emes, sýy soryqqan, ústi-basy qurǵaı bastaǵandyqtan ba, qanatyn bir jazyp, bir jıyryp tomar taıaqty selkildetip jibergen qusqa alaqanyn erkin sozdy. Teńiz totysy adamı jan jylýynan tynyshtyq tabyn sezingendeı oń-solyn shola bastady. Kóz qıyǵyndaǵy jańa ortany taný nyshany sekemdenýdi umyttyryp jibergendeı.

Bul ózgeris Tańatty shaǵaladan aırylyp qalmaý amalyn oılastyrýǵa májbúr etti. Bastapqyda zymyraǵan betinde shoıyn sýattyń kedir-budyr jaqtaýyna soǵylǵanda, qoltyq asty qantalap, topshysy isinip ketipti. Áýeli óne boıyn qursap tastaǵan sazdan aryltqanyna rıza bop arqany keńge salǵan. Endi qora ishinen qalaıda tormen bólektep ustaý kerek. Qanatty ataýlyǵa aspan asty keńistiginen basqanyń bári tarlyq etedi. Eń jeńili, torǵaıǵa deıin qarlyǵashtyń nemese qaraǵustyń uıasyna bul jalǵanda esh mańaılamas. Jarǵa jappaı jybyrlatyp uıa salý shaǵalaǵa jaraspaıdy. Onyń tósenishi ný quraq. Jaıdaq shalǵynǵa qonaqtaı bermeıdi.

Túski as ústindegi úı-ishilik áńgime qusqa qamqorlyq jaıyn biraz qaýzady. Atasy aýyldaǵy balyqshy inisinen tabylsa, jylym toryn, bolmasa aý aldyryp beretin boldy. Ákesi qurylys dúkeninen jińishke saıǵaý izdestirmek. Balǵa-shege qaı úıden de tabylmaı ma, ol jaǵyna alańdaǵan joq. Ájesi toı-domalaqtan jınalyp qalǵan jyrtys qıyndylarynan aspaly jelpinshek jasap berýdi kelinine mindettedi.

- 3 -

— Bul jaı qańǵalaqtaǵan qus emes, shyraǵym. Bosaǵamdy pana tutqanyn jaqsylyqqa jorımyn. Inshalla, shańyraǵymyzdan qorǵansyzǵa ǵana emes, kópke súıeý urpaq shyǵatyn tárizdi. Kezdeısoqtyq deı almaımyn. Tańatjan bıyl on úshke tolady.

Rabıǵa ájeniń sútti shaıdy odan saıyn qoıýlandyrǵan tereń tálimi endi biryńǵaı kelini Banýǵa baǵyshtaldy.

— Bizdiń tuqymnyń qany tushshy. Aldamshylardyń qyzyl shoqtaı qyzǵanyshynan tiksinem. Sol úshin, kim ne dese o desin, qora men saraı aralyǵyna qyzyldy-jasyldy jelpinshek tartyp tastańdar.

Baný enesiniń adamdar arasyndaǵy qaraýlyq týraly sarqyla sóıleýinen sekem alyp, jelkildep ósken jas quraqtaı Tańaty men Nuraıanyna syrttaı emirenip kóz toıdyrdy. Dastarhandy tez jıystyryp, ene tapsyrmasyn jedeldetip oryndaýǵa kiristi. Qyzyl, jasyl, sary tústi shúberekter qıyndysy jaýynnan keıingi kempirqosaqtaı kerile qaldy. Áje yrymynan qyzaraqtaǵan Tańat myna kórinisten baǵdarshamǵa uqsastyq taýyp, myrs etti.

— Endi qolǵa ala taıaq ustaıtyn shyǵarmyz. Qaıdaǵyny shyǵaryp, — dep kúmiljidi.

Sálden keıin úıdegi keńes umyt qaldy. Qaıtadan shaǵalany tóńirektedi. Ázirge esikke amaldap eski shilterdi ilip qoıdy. Qus keýdesin tikteı bastapty. Eshkimdi jolatqysy joq. Kesheden beri nár tatpaǵanymen, qımyly qýnaq. Qanattylardyń syrt kózge ash-toqtyǵy bilinbeıtin jumbaq qasıetine balanyń zerdesi jetpedi. Áýelde tamaqtandyrǵannyń jóni osy eken dep bazardan bir dorba bıdaı ákeldi. Ýystap shashyp edi, shaǵala dánge selt etpedi. Taýyqtardaı terimshileýge tumsyǵy qurǵyrdyń shanyshqydaı jalańdaýy bóget sıaqty. Bolmaǵasyn kómesh nandy bólgishtep aldyna qoıyp edi, oǵan da jolamady.

Baladan maza ketti. Arashalaımyn, asyraımyn dep júrip shaǵalany ashtan óltirip alsa, ókinishi esten ketpes. Qataryna kúlki bolmasa jarar edi. Tańat oı toryna myqtap shyrmaldy. Amal joq, úlkender keńesine qulaq túrýge týra keldi. Atasy basyn shaıqady.

— Qaıdam, úı qusy emes qoı. Dán-pánge moıyn burmas. Ýaı, Sanjar, osy kúni bazarda maıda balyq satyla ma? Torta-porta tabylsa, shaǵalanyń qalaıtyny sol bolar. Tańatjanǵa baǵa almaısyń desem, kelispeıdi, júdá, — dep tyǵyryqqa tirelgen nemeresin aıap ta ketti.

Ózi de uldan kindikten jalǵyz Sanjar urpaq jalǵar tuńǵyshynyń meselin qaıtarmady. Sýdan shyqsa jany qosa joǵalatyn balyq mynaý qazandaǵydan basqaǵa kúmánmen qaratatyn kúıip turǵan kún astynda satylýshy ma edi? Shybyn qaptaǵan jabyq dúkende tek tuzdalyp, ystalǵan balyq qana kózge shalynady. Jotasynan maı tógilgen jaıyn kespeleri men til jalatqan aqbalyq eriksiz arbaıdy. Alypsatarǵa sazan, dóńmańdaı, eń kemi shortan men tuqy, tyran men kambala kerek. Olar qylaǵaıǵa qol bylǵamaıdy. Al tisti degeniń kózden bul-bul ushqan. Aýdan, jylymnan súzilgen boıda syrt aımaqtyń «syrttandary» aqsha syrtylymen jer asyryp jiberedi.

- 4 -

Sanjar shynymen sasaıyn dedi. Balasynyń talaby salǵannan pás bolǵanyn qalamady. Oıyn dese, isher asqa qaramaı, úı kórmeı ketetin bozókpeler az ba?! Tańattyń úıge aınalyp, onyń ústine tabıǵatpen dostasýy jaıshylyqta izdegende taptyrmas sáttilik qoı. Demek, qalaıda maıda balyqty izdep tabady.

Jumysynan suranyp qaladaǵy balyq óńdeý zaýytyna tóteledi. Bastyǵy aýyldas aǵa bolatyn. Qosjardan munda anda-sanda tiri balyq ta jetkizilip turatyn. Bylaıǵy ýaqytta sálem-saýqatqa elpildeı qoımaıtyn, tildesý núktesin qashyq ustaıtyn Beket bala men shaǵala týraly ótinishke jibý kóńil bildirdi.

— Ne deıdi, shaǵalanyń da úıdi panalaǵany ma?! Teńizine qojalyqtan aırylǵan balyqshynyń kebi endi qustardyń basyna tóngeni me? Oıpyrmaı, dúnıe ne bolyp barady?

Munyń da ishinde bir qyjyl qaınap jatyr. Jaǵalaýdy keship júrip qısapsyz baılyqty qalaısha talan-tarajǵa salýǵa bolady? Ózi bastap, ózi aıaqtaǵan buqpa syrdyń aıtylar jeri bul emesine túzetý engizip, áńgime aýanyn dereý basqa arnaǵa burdy.

— İnishektiń nıeti tamasha! Qansha aıtqanmen, balyqshy aýyldyń nemeresi ǵoı. Bul bastamada erekshe yqylastyń ushqyny jatyr. Óziń bilesiń, qazir balyq bitken ýyldyryq shashyp, aýlaýǵa ruqsat joq. Tońazytqyshta jem jasaýǵa jınap qoıǵan azdaǵan aınakóz, torta bar edi. Jibitip shaǵalaǵa berýge jaraıtyn shyǵar. Sodan bir torqaltasyn bosataıyn, — dep kisilik tanytty.

Ne degenmen qoly ashylýymen kóńili tolmas kúńkili qatar júretin kópti kórgen azamat bilte shamdaı sónýge aınalǵan úmit otyn mazdatty. Sanjar jolshybaı kerekti syryqtaryn da ile ketti. Balaǵa báıek bolýda keıde ákelerdiń analardan beter alasuryp, tez kúızeletinin Sanjar osy joly aıqyn sezindi.

Dorba toly tortany kórgende, Tańattyń qýanyshy qoınyna syımaı, alaqanyn shapattaı berdi. Anasy toń balyqty qanjylym sýǵa salyp, jigin ajyratty. Sálden keıin qabyrshaǵy jalt-jult etken qyzyl qanat qol basyndaı tortalar tabaǵa suranyp turǵandaı tábet shaqyrdy.

Ákesi ekeýi qoranyń kúngeı qaptalynan qusqa arnap kúrke tárizdendirip qalqa soqty. Atasy baǵana avtobýs júrgizýshisinen aýyldaǵy Tólesh degen brıgadırge saýal aıtqan. Erteńgi saparda buıymtaıy qolǵa tımek.

Taǵy bir qajettiliktiń umyt qalyp bara jatqany oıǵa oraldy. Shaǵala túgil taýyqtyń ózi túnemelik qamap qoıǵanda bolmasa, qonaqtap aıaq taldyrǵandy qolaı kórmeıdi. Sheksizdikke úırengen kerege qanat shaǵalaǵa túbinde basqasha jaǵdaı jasaý kerek.

Bala jadynda óńirge belgili qolóner sheberi Zıat qarttyń sıyr múıizinen bederlegen teńiz sulbasy qylań berdi. Endeshe qoranyń ishinen kishigirim shuńqyr oıyp, soǵan daladaǵy vanany ornatsa, aınaldyra qum tókse, shamalap jońyshqa tósese, shaǵala boıyn jazyp keteri haq.

- 5 -

Tańat kúni erteń qala irgesindegi qaıtqan teńiz ultanynan qapqa qıyrshyq qum toltyryp, baqalshaq terip, shóldegen shaǵalaǵa jasandy jaǵalaý jasaý qamyna kirispekke bel baılaıdy.

O, toba, búgin de túngi uıqy ubaq-shubaq kósh boıynda bir qalǵyp, bir oıanǵan jolaýshydaı kúı keshtirdi. Túsinde bir top shaǵala muny kún aptabynan qanattarymen kólegeılep aınala ushyp júrdi. Aspandaǵy jóńkigen bulttar birese shymyldyq, birese aq otaý tárizdenip qubylady. Shaǵalalar shańqylynan qulaq tunady. Qoradaǵy jalqy qus bul tanys daýysty esitip qalmasa eken degen qaýipten shoshynǵan Tańattyń uıqysy shaıdaı ashyldy. Birden qoraǵa umtyldy. Fonar sáýlesi buryshta shúńkıgen shaǵalany janap ótti. Áıteýir aman eken. Qarańǵylyqty qaq jarǵan jaryqtan taısalǵan túri bar.

Dala túni tynyshtyq jamylǵysyna uqsaıtynyn dóp basqan balalyq qıal juldyzdardyń jymyńdaýyn tylsym tilimen qalaı sózge aınaldyrýǵa bolatynyn oılanyp, shaqshadaı basyn sharadaı qyldy. Kókeıge keptelgen ishki daýys «Qus joly» deıtuǵyn ańyz silemine de ilestirip áketedi.

Shynymen-aq qyzyq qubylys. Aısyz túnde aǵarańdap jatatyn qus joly degenimiz aspandaǵy syrǵanaq sıaqty ǵoı. Álde analardyń aq túbitten toqylǵan shálisine uqsaı ma? Áıteýir, kók júzin kúndizdiń ózinde bormen syzǵandaı etip keskindegen dybystan da jyldam ushaqtar qoltańbasynan áldeqaıda kózge ystyq kórinedi. Jer betindegi «Uly Jibek joly» sekildi adamzattyq qarym-qatynastyń bir beldeýi meniń de týǵan jerimde syryn búgip jatyr-aý...

Al áıgili qus joly eshqandaı menshikke telinbeıdi. Tyrnalar ánin, kósh quraý sánin kim qadirlemeıdi?! Shirkin, shaǵalalar da sondaı bir tanylmaǵan qasıetimen erekshelense ǵoı?!

Uıqy jaıyna qaldy. Tátti oılar shyryn jalatqandaı. Ádette, tún áletinde jasy ulǵaıǵan adamdar ǵana syrtqa jıirek shyǵatyn shyǵar dep shamalaıtyn Tańat kóńildi alań jaılasa, beımazalyq qaqpasy danaǵa da, balaǵa da birdeı aıqara ashylatynyn uǵyndy. Uıqyny jalǵastyrýdan góri tańnyń erterek atýyn taǵatsyzdana kútti.

Tańǵa salym kózi ilinip ketken. Kórshiniń tarǵyl mysyǵy sharbaqtyń qańyltyrmen qymtalǵan tusynan keýlep ótip, qora esigine baryp qalǵan eken. Sonyń saldyr-gúldiri oıatyp jiberdi. Tańat ıt talaǵan marǵaýdyń tyshqan aýlap ta qaryq qylmaǵanyn kelemejdep te qoıady. «Dámesin qara óziniń! Shaǵalanyń shappadaı ótkir tumsyǵy seni jolata qoıar?! Sóıtse de mıaýlaǵanynyń ózi múláıimsip, ázir astyń atasyna aınalǵan qaýqarsyzdan saqtanbaı bolmas dep pikir túıgen bala sharbaqtyń qýys-qoltyqtaryn sazben, qummen taptap bitep tastady.

Búgin toǵyz jasar qaryndasy da erteletip, aǵasynyń qasynan shyqpaı júr. Qusqa qamqorlyq oǵan da oı salypty. Tań atpaı jatyp aqyl qosyp úlgirdi.

— Akvarıýmdaǵy balyqtardy jutatyn shyǵar, á ?! Bizdiń synypta úıinde balyq ósiretinder bar. Solardan surastyrsam qaıtedi?

- 6 -

Tańat qaryndasynyń taýyp aıtqan usynysyn bóten kórgen joq. Eger shaǵalasy túskir óli tortadan alsa, onda, amal joq, myna Nuraıannyń sózi jón bolady. Demek, tanys balalardan akvarıým ustaıtyndardy osy bastan surastyryp qoıý kerek. Ol qaryndasyn arqadan qaǵyp: «Jaraısyń, tapqyr ekensiń!» — dep kótermeledi. Nuraıannyń júzi jaırań qaqty.

Túske taman aýyldan jylym tor, aý salynǵan bir qapshyq sálemdeme jetti. Atasy sóziniń jerde qalmaǵanyna máz.

Úıdegiler Tańatqa bóget bolmaýǵa tyrysty. Artyq-kem aqyl-keńestiń de endi keregi shamaly edi. Qorany qusqa beıimdep jabdyqtaýǵa ne kerektiń bári bar. Amal júrmeı turǵan jalǵyz kedergi — qanattynyń eki aıaqtydan shoshynýyn seıiltý. Bala da istiń yńǵaıyna qarap áreket jasamaq. Mana shaǵalany jalań qolmen sıpaǵanda, abaısyzda tumsyǵyna shoqytyp alǵan. Bul joly qolǵaby qasynda. Búrkitshilerdiń shyntaqqa deıin qorǵaıtynyn eskerip, saqtyq úshin jeńil bylǵary kýrtkasyn kıdi. Bet-aýyzdy jaýyp turatyn bas kıimdi de umytpady.

Jylym tor mol eken — qos qabattap qabyrǵa men esik arasyna shel qaldyrmaı torlap boldy. Keshegi boljamdaǵan jobasyn iske asyrdy. Aýladaǵy shoıyn jaqtaýly vana shuńqyrǵa qona ketti. Qysta qalǵan kókshýlan pishenniń bir baýyn bosatyp, aınaldyra jaıyp tastady. Velosıpedpen yzǵytyp otyryp, teńiz jaqtan shaǵyr tas qıqalary jyltyraǵan shege qumnan bir qabyn ákeldi. Baqalshaq pen saýdyraǵan ulý tastardy da edáýir jınady.

Keshke deıin kóp sharýa tyndyrdy. Ásirese, shomylýǵa arnalǵan úı vanasy shúpildegen sýǵa tolǵanda, shaǵala kádýilgi shańqylyna basty. Biraz ýaqyt baýyryn batyryńqyrap, qanattaryn qıalaı taraǵyshtap sý astyna jiberdi. Taıaz ekeni sholtań etip bilinip qaldy. Tereńdigi áldeneshe qushaq shalqar aıdynǵa ne jetsin?!

Joq, bul týrasynda qorany qus ketegi deı almastaı. Tańat mundaı qorshaǵan ortaǵa qurmet mysalyn buryn-sońdy kórgen de, estigen de emes. Geografıa, bıologıa sabaǵynda da aıtylmaǵan. Bir sát balalyq jan dúnıesin maqtanysh sezimi bıledi. Boıyn rahat kúshi kernedi.

Bala qashanda anaǵa úıirsek. Tańat sheshesine shaǵala jaraqatyna baılanysty oıyn jetkizdi. Úıdegi dári-dármektiń qolaılysyn rettedi. Shaǵalany qushaǵyna endire otyryp, qoltyǵyndaǵy eti ashylǵan tustarǵa sormaqta tartty. Qus alǵashynda typyrlaǵanymen, maı sińgen jyly da jumsaq maqta denedegi titirkenýdi tarqatyp jibergendeı. Moınyn sozyp balanyń ıyǵyna tósegendeı boldy. Tańat ta seskenýdi elestirmeı, shaǵalanyń mamyq qatparly búıirin sıpalady. Sol ásermen topshynyń dúmpıgen býnaǵyn isik qaıtaratyn bálzam jaǵylǵan dákemen tańyp tastady. Qus shynymen tynshý tapty.

Qyzyqtyń kókesi alda eken. Shaǵalany tamaqtandyrý qıyndaý bolatyn túri bar. Usynǵan tortany tumsyǵymen janap ótti de qoıdy. Qanshama ashtyq qyssa da, kómekeıge qylq etkize salýǵa asyqpaıdy. Tańat bes-alty aınakózdi legendegi sýǵa sharshy uıalatyp ornalastyrdy. Pishen ústine de eki-úsheýin jaıyp tastady. Teńiz ısin saǵynǵan shaǵala adam aıaǵy basyldy degenshe taban astyndaǵy balyqty qunjyńdaıtyny sózsiz.

- 7 -

Tańat budan ári qus janynda aıaldaı berýdiń artyqtyǵyn uǵyndy. Esikti jaýyp, kilt salar kózden baqylaǵandy jón kórdi. Maqulyqta da minez bolatyndaı. Álgi ázirde túıligip turǵan shaǵala shamalydan soń qodılanyp balyqqa bas saldy. Sýdaǵysyn bir-aq talmady. Shóp ústindegisin shanyshqymen túıregendeı etip kómeıine qylq etkizdi. Eki kúnnen bergi nár tatýy ǵoı, tortasy, shabaǵyn qosqanda on shaqty balyqty jemsaýyna jóneltti. Qaýy, úpildirigi aralas pishenge baýyryn tósep, aýnaqshyp jan ráıisin tapqandaı.

Qus qamaǵan qoraǵa taza aýamen birge tabıǵı jaryq ta kerek. Esikti ashyp tastaýy muń, shaǵala sý toly vanaǵa syrǵydy. Tup-týra aıdynda júzgendeı mamyrlap qalypty. İshke saf samaldy ilestirip, kún sáýlesi qıǵashtady. Syrttaı qarasań áp-ádemi kórinis. Qos qulash jerde jaǵalaýǵa tán jarasymnyń bári bar. Sharaınadaı móldiregen sý, sýsyldaǵan quraq, shege qumǵa órnek salǵan baqalshaqtarǵa teńiz tirliginiń sholǵynshysy shaǵala qosylǵanda, ashyq aspan astyndaǵy dap-daıyn ekologıalyq park tárizdenedi. Endigi jetpeı turǵany — qaıyq. Júdá, tamasha!

Jaqsy áser jańalyq sıaqty: kórgendi rahattandyryp, estigendi jelpindirip jiberedi. Aǵasynyń dalada uzaǵyraq irkilgenin baıqap qalǵan qaryndasy júgirip janyna keldi. Birden qora ishine úńilip, sý betindegi qalqyǵan qus qımylynan kóz aıyrar emes. Jylym toryna betin taqap, áldene dep sybyrlaıdy. Shydamaı daýystap jiberdi.

— Qarashy, Tańat! Ústi kir kóılek sıaqty ábden ýmajdalypty. Jumsaqtaý kıim shetkasymen tazalasa qaıtedi. Qanattaryndaǵy sybasty massaj taraǵymen ketirýge bolady.

— Jaı sóıle. Úrkitip jiberesiń. Mańyna jolaý ońaı deımisiń. Qaramaısyń ba, qolǵap kıip shaqqa jaqyndadym. Shaǵala qyzǵanshaq bolady eken, Nuraıan. Torǵa qaraı umtylsa, qaıtesiń? Abaıla! — dep qaryndasyn qaqpaılaılaǵan aǵasy onyń nárkez janaryndaǵy álsizdi aıalaý ushqynyn kórip eljiredi.

Ózderi de ata-ananyń qanat-quıryǵyndaı baýyrlardyń júreginen jaýraǵandy jylytardaı bir tutam ot árqashan tabylaryn shaǵala qaıdan sezinsin?! Bálkim, jaratylys tolqyny rýh yrǵaǵyn denemen emes, demmen de bildiretin shyǵar. Solaı bolsa, qustardyń qaı-qaısysy da adamzat arman arqyly ǵana sharlaı alatyn aspan áleminde erkin samǵaýymen ár kez ozyq turmaq!

Kóńili ornyqqan bala taǵy da birdeńelerdi oılap tapty. Qoradaǵy elektr jelisin paıdalanyp, bir tarmaǵyna magnıtofon qosty. Jeńil oınaqy sazben shaǵalany arbap kórmek. Buryshqa túngi jaryq shyraǵdanyn ildi. Túnde kóldiń betin aı sáýlesi kúlgin túspen kómkergende, qopaq arasynda teńiz kúzetshisindeı bolyp saptasa qalatyn qus qataryn juldyzdar ǵana qyzyqtar edi. Urlanyp júretin ańshylar ǵoı qus dýmany men tynyshtyǵyn tas-talqan etetin.

Tańat jalǵyz shaǵalanyń osyndaı ekiudaı egesti jaǵdaıdan aýlaq bolýyn kúıtteýde. Esil-derti — adassa da aýlasyna aman qonǵan qanattyny qoldan kelgenshe kútim jasap, aspandap ushqan shoǵyryna qaıta qosý.

- 8 -

Beket aǵa jarady. Tor qaltadaǵy maıda shabaq, tortalar aptaǵa jetedi. Qustyń qoltyǵyndaǵy jaraqaty jazylsa, topshysynyń isigi qaıtsa, kún jubatyp nesi bar? Bosatady beıkúná shaǵalany! Olja dese — obal, paryz dese — saýap bolmaǵyna ary arasha.

Úıdegiler keshki asqa shaqyrǵanda baryp tabıǵatqa syrttaı syr ashqan bala dastarhan basyna jarqyn júzben oraldy. Juban qart tóbedegi tórteýi túgeldengendeı raıda sóz sabaqtady:

— Shaǵalań qalaı, Tańatjan? Jýasydy ma, ózi? Qorany tipti túrlendirip jiberipsiń. Jaǵalaý ısi ańqıdy. Aıtpaqshy, tortany qaıtti, jutty ma?

Tańattan buryn Nuraıan taqpaqtaı jóneldi. Quddy muǵalim saýalyna jaýabyn juptap otyrǵan oqýshydaı kórgen-bilgenin shapshańdatyp baıandap jatyr.

— Shaǵala aqqýǵa uqsaıdy eken ǵoı. Taýyqtardaı tyrnaýyq emes. Kepter men qarlyǵash ádemi bolǵanymen qasyna jaqyndatpaıdy. Shaǵalanyń quttaı sýdyń betinde júzgeni keremet. Tek balyqtardy jutqan kezde súıkimsizdeý, — dep alǵashqy áserin ortaǵa salyp úlgirdi.

Qaryndasynyń baıqampazdyǵyna tań qalǵan Tańat jylym torynyń myqtylyǵyn aıtyp, qart kóńilin aýlady. Kesheden beri shaǵala erekshelikterin kimnen surastyrsam dep júrgen. Sáti kelgen múmkindikti paıdalanyp:

— Ata, teńiz jaǵasynda týyp-óstińiz. Bizdeı bala bolǵan kezińizde qustarǵa qumartyp kórdińiz be? Balyqshy tirligin jaqsy bilesiz. Shaǵala ózi qandaı qus? — dep keıingi býyn kókeıindegi saýaldy kóldeneń tartty.

Juban qarttyń oı úzilisi uzaqqa barmady. Uzaq sonar áńgimeniń shetin shyǵarǵandaı jótkirinip aldy. Munarlanǵan alys kezeńdi beri jaqyndatý ońaıǵa túspegen sekildi. Tańattyń tosyn suraǵy basqalaryn da qulyqty tyńdaýshyǵa aınaldyryp jibergendeı. Bári de ańtarylyp, ata aýzynan shyǵar sóz legin taǵatsyzdana tosyp otyr.

— Mynaý bir durys jumys boldy. Shańyraǵymyzǵa shaǵalanyń jetkeni beker bolmas. Bálkim, dámetken ata-baba rýhy dermisiń?! Shóberelerine meıirimi túskeniniń belgisi shyǵar. Tańatjannyń yqylasy tekten-tek emes. Balalyq shaq tátti bir dáýren ǵoı. Balyqshylardan estýim boıynsha, shaǵala syrty sulý bolǵanymen, ishi sýyq qus tárizdi. Jaǵaǵa tastalǵan balyqqa qarǵa-quzǵyn úımelegende, solardy qýalap aramter bolýy qyzǵanshaqtyq emeı nemene?! Áıtpese, tiri balyq tumsyǵynan túsip qala ma? Toıymy joq bolǵany ǵoı. Oǵan qosa suǵanaqtyǵy da bar. Erteshildigine daý joq. Qulqyn sáriden balyqshy qurǵan aýlarǵa túsken balyqty bir shoqymaı kóńili kónshimeıdi.

Qart jipsigen mańdaıyn súrtinip az-kem tynystady. Ótken kún men búginginiń bettesýi kýáger qolynda tarazy basyn teńseltedi.

— Shaǵalanyń shańqyly tolastaı bere arsyz adamnyń kúlkisindeı shyqylyqtap ketedi, — dep Sanjar da qus jaıynda qara jaıaý emestigin sezdirip jatyr. Tańat tereń kúrsinip qoıdy. Shaǵalaǵa degen yqylasy birte-birte kemip bara jatqandaı. Sonda birneshe kúnnen bergi beıneti túkke turǵysyz qus úshin jasalǵany ǵoı?! Olaı dep unjyrǵasy túsetin bolsa, munyń tabıǵatty aıalaǵany qanekeı?! Qatalaǵan jolaýshyǵa qaı qazaq bir urttam sýyn satyp beripti?!

- 9 -

Salystyra kelgende, bul da sondaı piradardyń biri ǵoı. Al shaǵalanyń aıdyn qorǵany bolyp, pirli jaǵalaýǵa qaraý oıly qarǵany jolatpaýy nelikten jaǵymsyzdyqqa jatady?! Darıa men teńizdegi, kóldegi Jaratýshy qazynasyn aqy-pulsyz qorǵashtaýda shaǵaladan ozǵan, bulardan asqan qaı qaraýyl bar? Balyq qoryn emes, qulqynyn qorǵaǵandar munyń qasynda kim, táıiri?! Erteshil, eńbekshil bolsa, nesi aıyp?

Joq, ol shaǵalany suǵanaq, qyzǵanshaq deýge úbdirim qarsy. Shyntýaıtyna kelgende, shaǵala pań, sulý qus. Qylqalam ustaǵandar týlaǵan tolqynǵa, aıdyn tósindegi jelkendi qaıyq pen alyp kemelerge zeńgir kókten qanat bulǵaǵan ózge qaı qusty beınelep edi?! Aspandaǵy jóńkigen qazbaýyr bulttar shaǵalanyń mamyq uıasy ispetti emes pe?

Tańat birinshi ret tún balasy kóz ilmeı shyqty. Shyrt uıqyda jatqandardyń alańsyzdyǵyna renjýli. Tań qulan ıektenip atqanda ol qorany ashyp, shaǵalany tamaqtandyrýǵa kiristi. Tizbedegi tortalardy burynǵydaı ydysqa emes, vananyń ishine saldy. Pishendi jańalap, tógilgen qumdy qopsytyp qoıdy.

Ulynyń nazary túsip ketkenin baıqaǵan Sanjar muny jańa derekpen serpiltti. Túnemelik kitaptardy aqtaryp, kóńil jubatarlyq mátindi tapqan.

— Tańatjan, shaǵala tipten de qolaısyz qus emes. Onyń basy men tumsyǵy qara, moıny qyzyl beldeýli túri asa baǵaly dep esepteledi. Appaq qardaı torǵyn tústi túrlerimen tek aqqýlar ǵana talasa alady. Jalqy jumyrtqasy da daralyqtyń belgisi. Kúz áýenin shaǵala qıqýynan bólekteý múmkin emes. Ol — tereńdik pen sheksizdik arasyndaǵy qanatty kópir. Demek, sý men nýdan nárlengen shaǵala tabıǵatyn sen dóp bastyń! Ony jatsynbadyń, ol da seni bóten kórmeıdi, — dep sýyryldy.

Bala janaryndaǵy yzaly jaspen uqtyrǵan nalasy shuǵylaly shattyqqa ulasty. «Shaǵala retsiz adaspaıdy. Shataspańdar, adamdar!» dep bar daýyspen jar salǵysy keledi. Qonaq qus kún sanap áldendi. Qoltyǵyndaǵy, topshysyndaǵy dáke de alyndy. Jaraqat orny shubarlanyp bitken. Tortalar da taýsyldy. Akvarıýmnyń shynashaqtaı balyǵymen shaǵalany qor qylǵysy kelmegen Tańat erkindik sholǵynshysyn budan ári qapasta qamaýdan sanaly túrde bas tartty. Bul sheshimin januıa bolyp tegis quptady.

Shóldegen shaǵalamen qoshtasý qaı-qaısysyna da ońaı tımedi. Aırylmas dostyń qaıyrylmas saparǵa attanyp bara jatqany tárizdi kóńil de bosańsydy. Rábıǵa áje saýsaǵyndaǵy kúmis saqınasyn qus aıaǵyna saldy. Keńigen jerin Sanjar eptep jumsartyp ıip jymdastyrdy. Nuraıan shaǵala moınyna qyzyl lenta oraýdy qıylyp ótindi. Anasy Baný oǵan shashaq qosyp sándedi.

Uzatylar qyzǵa aq jol tilegendeı qoshtasý sátinde Tańat qushaǵyndaǵy shaǵalany sońǵy ret sıpalap, qanatynan súıdi de, kepter ushyrǵandaı etip kópke umsyndyrdy. Keńistikti saǵynǵan qus birazǵa deıin joǵarylap baryp, ózin panalatqan turaǵyn birneshe qaıtara aınalyp ushyp, birte-birte kók júzine sińip bara jatty. Baǵyty — teńiz. Jaǵy sembegen sábıdeı bolyp qıqýlap barady. Qoshtasýdyń bári osyndaı qımastyq sazyn shertedi.

---