InfoHub Logo

Sholpan Sársenbaıǵa shyqqan jyly ózindeı jas kelinshektermen aýlaqta keńeskende: «Balasyz ómirdiń qyzyǵy joq qoı», – dep aýzymen ǵana aıtýshy edi. Mal ornyna satylyp, jany súımegen janǵa jar bolatyn qazaqtyń sansyz qyzdarynyń ishinen áldeqalaı óziniń súıgenine tıgen Sholpan shynynda bastapqy jyly bala kerek qylmady. Aq otaýdyń ishinde ońasha jatsa da, ıakı kúıeýin qushaqtap jatsa da, ol ylǵı ishinen: «Jasaǵan-aý, bala bere kórme?!» – dep tileıtin edi.

«Balaly bolsam, ádemi ómirim buzylady-aý», – dep oılaıtyn edi Sholpan... Bala týsa, kúıeýimen ekeýiniń ortasynda bir tikenek ósetindeı bolýshy edi... Qıýlasyp qosylǵan eki jannyń arasyna jat bir úshinshi jan túsken soń, ekeýiniń de jalyndy, ekpindi mahabbaty búliner, báseńder, sýynar dep qorqýshy edi Sholpan.

Osy oılarmen talaı túnderde, talaı tań mezgilinde Táńirden: «Bala berme!» – dep tilep edi. Kúnshyǵystan aq jibekteı tań atyp kele jatqan mezgilde, ózge adam sájdege qulap, mańdaıyn topyraqqa bylǵap, tasqa uryp, Táńirden baqytty turmys, óshpes baqyt, ketpes baılyq, ásirese bala suraıtyn kezinde, Sholpan kúrsine-kúrsine, Jasaǵanǵa:

«Bala bere kórme!» – dep jalynyp edi. Zatynda balany jek kórgendikten emes, erimen eki ortasyndaǵy jibekten názik mahabbat jibi úzilmeý úshin, eki jandy bir-birine qosa bilgen ımannan da izgi mahabbatqa basqa bir jan kelip tap salmaý úshin, bala bolmaýyn tilep edi Sholpan.

Jas júrektiń uıtqyǵan ondaı esalań tilegi qabyl boldy ma, kim bilsin, túskenine úsh jyl toldy, Sholpan qursaq kótergen joq, qursaq kótermegenine Sholpan shyn razy edi. Eri men eki ortadaǵy mahabbat oty kún saıyn dúrildemegenimen, báseńdemeı, bir qalypta turǵany sol balanyń joqtyǵynan ǵoı dep oılady Sholpan. Úsh jyl boıy eri de eshbir ýaqyt bala joqtamaǵan syqyldy edi, úsh jyl boıy Sholpannan basqa, Sholpannyń ottaı ystyq, jeldeı jibek qushaǵynan basqa eshteńe tilemegen edi. Onyń ómiriniń basy da, aıaǵy da, «aǵýzısy» da, «súbihanysy» da Sholpan ǵana syqyldy edi. Dúnıede teńiz tereń emes, adamnyń jany tereń, Sholpannyń eriniń janynyń tereń túbinde qandaı oı, qandaı tilek jatqanyn kim bilsin, áıteýir, Sholpanǵa osylaı kórinýshi edi. Qysqasy, Sholpan úsh jyl boıyna ony osy oıdan qaıtaratyn eshbir sóz de estigen joq, eshbir is te kórgen joq. Durysy, balasyz ómir – bos ómir degen sózdi basqa talaı adamdardan estidi, biraq jany súıgen jarynan estigen joq. Ǵashyq adamǵa Qurannyń aıaty qasıetti emes, jarynyń sózi qasıetti, jarynan basqa adamnyń sózin ne qylsyn Sholpan!

Birin-biri qýalap aı sońynan aı ozdy, birin-biri jetelep jyl sońynan jyl ozdy, ne kerek, Sholpannyń «bala bolmasyn» degen oıy bekigennen bekidi. Biraq... jalpy jaratylysta da, adamnyń ómirinde de, adamnyń oıynda da, ózgeristiń daıarlyǵy bolmasa, dál ózi uzaq sozylyp baryp bolmaq emes. Ózgeris qashanda bolsa kenet bolmaq. Eki aı, úsh aı, kúz deımiz. Sonda kúzdiń kelgenin adam eki-úsh aı boıyna sezip júrmeıdi. Bir-aq ýaqytta, aıtalyq, bir-aq túnde ájimdi júzi jylaýyq kúzdiń kelgenin sezip qalady. Sholpannyń «bala bolmasyn» degen oıy da bir-aq túnde ózgerip shyqty. Urshyqqa oralǵan jipteı basy-aıaǵy joq qystyń uzyn keshi edi. İńirde mal jaılap bolǵan soń, Sholpannyń eri áńgimelesip otyrý úshin qurbysy Nurjannyń úıine ketken. Nurjannyń úılengenine bes jyl bolyp edi. Bes jyldyń ishinde úsh balasy bar edi: ekeýi ul, bireýi qyz. Sholpannyń eri Sársenbaı Nurjannyń úıinde uzaq otyryp qaldy. Sársenbaıdy uzaq otyrǵyzǵan Nurjannyń uzaq áńgimesi emes, onyń úsh balasy edi. Áńgime deıtin áńgime de bolǵan joq, tek bári úsh balanyń qyzyǵyna qarasyp, máz-meıram bolysty da otyrdy. Nurjannyń eki uly byldyrlasyp óleń aıtqan bolysady. Bilekterin sybanyp, alaqandaryna túkirip, tushtalańdap, bir-birimen kúresemiz dep ustasa bergende, aıaqtary bir-birine shalynysyp qalyp, bireýi jyǵylady, ekinshisi onyń ústine jyǵylady. Úıde otyrǵan jurttyń bári qarq-qarq kúlisedi, balalardy kezek-kezek shaqyryp alyp súıisedi. Nurjannyń ákesi nemeresin shaqyryp alyp, asty-ústi, aldy-artynan, tipti súımegen jerin qaldyrmaıdy. Ásirese, Nurjannyń kishkene qyzynyń qylyǵy, táttiligi baldan da tátti edi.

Sársenbaı Nurjannyń úıinde osy balalardyń ý-shýy- men uzaq otyryp qaldy. Jurtpen birge ol da qarq-qarq kúldi. Ol da balalardy kezek-kezek súıdi. Nurjannyń úıinde Sársenbaı uzaq otyryp, qaıtýǵa shyqqanda, aýyldyń bári-aq jatyp qalǵan edi. Qaıtyp úıge kirse, Sholpan da jatqan eken, biraq uıyqtaǵan joq eken. Sheshinip, Sholpannyń qasyna jatty da, Nurjannyń balalarynyń isin, olardyń tátti qylyqtaryn áńgimelep aıta bastady. Ýhilemeı, kúrsinbeı, «bizdiń balamyz joq-aý» degen ýaıym da aıtpaı, qaıta kúle-kúle sóıledi.

ársenbaı áńgimesiniń arasynda jaı sózdiń ekpinimen:

«Balaly úı – bazar, balasyz úı – mazar» degen sóz yp-ras-aý degende, Sholpannyń basynda jańa bir oı jarq ete tústi: úsh jyldan beri balam bolmasyn degen tileginiń, qate bolǵanda da, esalań ekendigi, bala bolmasa, ekeýiniń ómiriniń qý mazarǵa aınalatyndyǵy edi. Aralaryndaǵy jalyndy mahabbattyń zamannyń ozýymen birge birte-birte maı shamdaı erip sónetindigi, qushaqtyń ystyǵy ómir boıy bir qalypta turmaıtyndyǵy, eki júırik júrektiń ekpini baıaýlaǵan kezde bir-birinen jırendirmeı, bir-birine berik baılaıtyn bala ekendigi, balanyń er men áıel arasyndaǵy dáneker ekendigi – mine, osy oılardyń bári sol saǵatta ap- aıqyn bop Sholpannyń kóz aldyna keldi.

Sársenbaı balalardyń tátti qylyqtaryn kúle sóılep, uzaq áńgime etip aıtty. Tósekte jatyp ol shyn yntasymen qarq-qarq kúlgende, Sholpan da birge kúldi. Biraq bul kúlgen Sholpannyń jany emes, bet terisi ǵana edi.

Sársenbaı manaǵy maqaldy aıtqannan keıin Sholpannyń suńqardaı ushqyr janyn, jeldeı eslań júregin qara jylandaı qap-qara oılar orap alyp, ýlaı bastap edi. Túpsiz teńizdiń qara kók tolqyndaryndaı qap-qara oılar biriniń artynan biri keldi... Úsh jyl boıyna sozylǵan esalań tilek. Áldeqaıda alysta buldyrlap kele jatqan kárilik. Kóziniń oty sónip, sup-sur kúlge aınalǵan, kúzdeı kóńilsiz kárilik. Jannyń qanatyn qyrqatyn, júrektiń otyn sóndiretin kárilik. Bala bolmasa, sol kezde sónip bara jatqan ómirge kim sáýle berer, kim ony jylytar?.. Bala bolmasa, sol kezde ishindegi dáni shirip, keýip qalǵan shóptiń qaýyzyndaı bos ómirdiń kemtigin kim toltyrar?.. Joq-aý! Áldeqaıda alystaǵy kárilikti qoıa turshy. Oǵan ómir ne jeter, ne jetpes, sol kárilik jetpeı-aq, osy kúnniń ózinde-aq, ómir bosap qalaıyn dep turǵan joq pa? Jahanda onan kúshti nárse joq dep ıman keltirgen mahabbattyń kúshi erimen ekeýin bir-birine berik baılaýǵa úsh-aq jylǵa ǵana jetip, endi óz-ózinen sóneıin dep turǵan joq pa? Essiz Sholpan úsh jyl boıyna bala bolmasyn dep tiledi. Endi sol bala bolmaǵandyqtan ertegideı, ádemi ómir qý mazarǵa aınalaıyn dep turǵan joq pa? Mine, Sholpannyń janyn- da qara kók teńizdiń tolqyndaryndaı uıtqyǵan oılardyń qorytyndysy osy edi.

Sársenbaı áldeqashan uıqyǵa ketti. Biraq Sholpan anaý oılarmen ýlanyp, kirpik qaqqysy joq. Qystyń uzyn túni shaıtannyń shashyndaı uzaıǵannan uzaıdy. Sholpannyń oılary da tereńdegennen tereńdep, qaraıǵannan qaraıdy... Kúnshyǵystan aǵaryp altyn tań atyp kele jatqanda, Sholpan bolar-bolmas kúbirlep: «Jasaǵan-aý, bala bere gór!» – dep, jas balasha óksigin basa almaı, Jasaǵannan bala surap jatyr edi.

İİ

Osy túnnen bylaı qaraı Sholpannyń bar tilegi bala boldy. Jatsa da, tursa da, oıaý bolsa da, uıyqtasa da:

«Jasaǵan-aý, bala bere gór!» degen tilekti Sholpannyń ne aýzy, ne júregi aıtýshy edi. Biraq birin-biri qýalap aı sońynan aı ozdy, tileı-tileı tilek tozdy. Soǵa-soǵa júrek tozdy, tilek tozdy, júrek tozdy: ómir tozdy. Talaı túnderde kózden emes, júrekten ystyq jas tókti. Sopy boldy, ylǵı dáret alyp, taza júrdi, namaz oqydy. Kún saıyn tań sibirlep kele jatqanda-aq turyp, sájdege qulady, taspıǵyn sanap, «subhanalla» aıtty. Biraq bala bolmady. Sholpan óziniń sopylyq jolǵa túsý sebebi «bala» ekendigin eshkimge aıtqan joq. Janynan jaqyn eri Sársenbaıǵa da aıtqan joq. Sondyqtan Sholpannyń mynaý minezi Sársenbaıǵa da, basqalarǵa da jat, oǵash kórindi. Jaqyny da, jaty da kúlisti, kelemej qylysty. «Oı, sen pirádar bolaıyn dep júrsiń be?» – dep kúletin boldy Sársenbaı. Aýyl-aımaq Sholpanǵa: «Piráder kelin», «Piráder jeńge», «Piráder abysynymyz» dep at qoıdy. Úlken de, qurby da, bala-shaǵa da kúldi. Biraq Sholpan júregindegi jarany eshkimge ashqan joq. Ashqanmen, olar uǵar ma edi? Teginde adamnyń júrek syryn shettiń uǵýy múmkin nárse emes qoı. Teńiz tereń emes, adamnyń jany tereń. Sý túbinde jatqan zat jel tolqytsa ǵana shyqpaq. Oı túbinde jatqan syr sher tolqytsa da shyqpaq emes. Shyqsa, sher men syrdyń kóleńkesi, sáýlesi ǵana shyqpaq. Dúnıede adamnan qıyn jumbaq joq. Adam – sheshýi joq jumbaq. Sheshýi dep ataýǵa bolatyn bolsa, adamnyń sheshýi jalǵyz ólim. Osy oılar Sholpannyń janynda taspıqtaı tizilgen retti bolmasa da, onyń jany soqyr sezimmen osy oılarǵa ózi baryp tirelgen edi ám Sholpannyń júrek jarasyn eshkimge sezdirmeske tyrysýynyń sebebi osy edi. Ne kerek, jaqyn, jattyń ortasynda jalǵyz boldy. Biteý jara boldy, jalǵyz órtendi, jalǵyz jylady, dúnıeden bezdi, sopy boldy. Bala surady, qalaıda bala bolmady.

Bala... sol bala úshin qandaı essizdik istemedi esti Sholpan! Ushyraǵan moldadan duǵa alyp baqty. Aty estilgen qojadan ishirtki jazdyryp ishti. Kóringen sáldege úshkirtti. Shıqandaı qyp-qyzyl betti qoja besti buqadaı sýǵa qarap:

«Tipý-tipý!» – dep úshkirgende, qojanyń «qasıetti» lebi shetke bytyramaı, týra túgel ishime barsyn dep, júregi oınap, júzi bir qyzaryp, bir aǵaryp, betin qojanyń aýzyna taqap, tosyp otyrýshy edi Sholpan. Ylǵı: «Kózim qaraıyp, basym aınalady»,– degen syltaý taýyp, ózin baqsyǵa da qaratty. Taǵy... taǵy... ne istemedi Sholpan?! Órtke ushyrap alasurǵan jan ne isteıtin bolsa, Sholpan da sonyń bárin istedi. Biraq birin-biri jetelep jyl sońynan jyl ozdy. Baladan belgi bolmady. Sholpan tileýden talmady. Kózinde jas qalmady. Dúnıeden bezdi. Pirádar boldy, áýlıege at aıtty, qorasanǵa qoı aıtty: «Jasaǵan-aý, bala bere gór!»– dedi. Biraq tilek iske aspaı, aıaǵy joq jyr boldy. Kól bolyp tógilgen kózdiń jasy jerge sińdi, tilek tozdy, ómir ozdy, Sholpan bala kótermedi. Qansha jalynsa da, qansha jylasa da Jasaǵan oǵan bala bermedi. Kim biledi, Táńiriniń Sholpanǵa bala bermeýi ózinshe durys shyǵar, ózinshe jón shyǵar. Bastapqy jyldardaǵy Sholpannyń «Bala bere górme!» degen tilegin qabyl qylyp, tozbaıtyn, qaıta túzelmeıtin taqtaıyna jazyp qoıǵan shyǵar. Sholpannyń endigi tilegi – bolary bolyp, boıaýy sińgen, sońǵy paıdasyz bos tilek shyǵar. İri saýdagerlerdiń bir aıtar: «Saýda joq!» deıtin minezi, kim biledi, Táńirde de bar shyǵar. Teginde, Táńiri de aýyzdyqsyz, arsyz saýdager. Tizginsiz, menmen ákim minezderi de bar sekildi.

Mundaı minezi bolmasa, buıryǵymdy buzdyń dep, ata- myz Adamdy jumaqtan tyrdaı jalańash aıdap shyǵar ma edi? Topyraǵyma tabynbadyń dep, ázázildi ibiliske aınaldyrar ma edi?.. Kim biledi, Táńiri ejelgi osy belgili beldigine saldy ma? Qalaıda Sholpanǵa bala bermedi. Duǵalyq naǵyz, ishirtki ishý, úshkirtý, túkirtý, qaqtyrý-soqtyrý, namaz, oraza, sadaqa, názir hám basqa basy-aıaǵy joq qulshyldyqtan aqyrynda Sholpan sharshady. Bul qulshyldyqtardan eshbir paıda bolmaıtyndyǵyna kózi jetti. Tilegi qabyl bolmady – Táńirden táýeli qaıtty, ómir shirkin esken jeldeı ozyp barady. Ómir – bir qurýly mashına.

Toqtaý bilmeıtin, sharshaý bilmeıtin jansyz mashı- na. Áldekimniń jas ornyna qan jylaǵanyn, áldekimniń úmiti óship, gúli solyp jatqanyn, dóńgelektiń arasynda áldekimniń qoly, aıaǵy, basy – barlyq denesi ketkenin, denesi ǵana emes, jany, júregi ketkenin ne qylsyn?! Qaırylyp qaraý bilmeıtin, aıaý bilmeıtin ómir Sholpannyń da júreginen saýlap aqqan qanyna, qanaty synyp ólip jatqan janyna kidirip, burylyp qaraǵan joq. Jalǵyz aýzynan emes, bar denesinen kóbigi burqyrap, taýdan qulaǵan esalań ózendeı esalań ómir ozyp bara jatty. Ómirdiń árbir mınýty saıyn Sholpan oıynyń, Sholpan janynyń árbir ushqyny ólip jatty.

Ómir ozady, tilek tozady – bala joq. Endi ne qylmaq kerek? Joq, duǵalyǵy, moldasy, qojasy qurysyn! Qulshylyǵy qurysyn! Aıtqanynan qaıtpaıtyn qasarǵan tákappar Táńirisi bar bolsyn! Joq, bala bolýdyń kilti kókte emes, adamnyń ózinde shyǵar.

Bala bolý er men áıeldiń ózine baılaýly shyǵar. Sholpannyń bul kúnge sheıin bala kótermeýi, kim biledi, onyń shyn áıel bola almaǵandyǵynan shyǵar. Ermen jatqanda, barlyq qazaq áıelindeı qannen-qapersiz jaı bir jumys istegendeı salqyn jatýynan shyǵar. Ermen qosylǵanda, sol qosylý isine jan-denesimen berile bilmeýinen, onyń qushaǵynyń jalyny álsiz bolǵandyqtan, súıýiniń oty kem bolǵandyqtan shyǵar...

Osy ári tátti, ári ýly oılardyń bılep aıdaýymen Sársenbaıǵa jatqanda, tipti ekinshi túrli jata basta- dy. Denesi órtke, qushaǵy jalynǵa, aýzy otqa aınaldy. Sársenbaıdyń qoınyna jata bastaǵanda, moınyna buǵalyq túsken kıiktiń asaý laǵyndaı, ómirine er zatyn birinshi ret kóretin on úsh jasar jas qyzdaı dirildep, kúıip-janatyn boldy. Qushaqtaǵanda, Sársenbaıdyń qabyrǵalaryn bir- birine qabystyrǵandaı qysyp-qysyp qushaqtaıtyn boldy. Aýzynan Sársenbaıdyń betine ot jibergendeı qushyrla- nyp, jalyndap súıetin boldy. Sholpannyń ýly qushaǵynda seń soqqan balyqtaı soqtyǵyp, ý iship aınyǵan adamdaı eljirep jatyp Sársenbaı: «Oı, sen kári boz, qartaıǵanda jorǵa shyǵaraıyn dep júrsiń-aý!» – dep yrs-myrs kúletin edi. Sársenbaıdyń mynaý kúlkisi Sholpannyń júrek jarasyna burysh sebetin edi. Sol kezderde onyń kózderine merýertteı móldirep jas keletin edi. Janynan jaqyn kórgen Sársenbaıdyń onyń jan syryn, júrek jyryn uqpaǵanyna zyǵyrdany qaınaýshy edi, júregi ýǵa tolýshy edi. Bala úshin dúnıeden bezip, sopy bolyp júrgen kezinde «pirádar» dep kelemej qylǵanyna, sol bala úshin jan-tánimen berilip, ádeıi esalańdanǵan shaqtarynda oǵan «Jorǵa» dep at qoıǵanyna – Sholpan Sársenbaıǵa shyn-shyn renjýshi edi. Bala... bala ekeýiniń de joǵy emes pe? Ekeýine birdeı kerek baılam emes pe? Sársenbaı sol ortaq joqty nege bir- ge izdespeıdi? Balasyz ómirdiń bos ekenin nege sezbeıdi ol? Ol nege sol izdeý otyna Sholpanmen birge túspeıdi, birge janbaıdy? Erkek ataýly bala degende, ishken asyn jerge qoıǵanda, Sársenbaı nege bala dep aýzyna almaıdy? Álde... álde... joq... bolmas... bolmas... kim biledi... joq... endeshe, ol nege bala izdemeıdi? Nege... nege... shynynda ol, álde bedeý erkek pe eken? Táńirim, Táńirim... eger ol shynynda, ol bedeý bolsa... qulshylyqtyń kemdiginen, qushaqtyń salqyndyǵynan bolmaı, Sársenbaıdyń bedeýliginen bolsa! Bes jyldan beri Sholpannyń júregine túsken jara máńgi jazylmaıtyn jara bolǵany ma? Jaınamaz ústinde tógilgen ystyq jastar, jalyndy qushaqtar, otty súıýler – bári ásersiz, jelge ketkeni me? Bala degen qur sóz bolyp, saǵym qıal bolyp qalǵany ma? Endi qalǵan ómirdiń japyraǵynan aırylǵan qaıyńdaı jap-jalańash bolyp ozǵany ma? Ja- lyndy mahabbatpen qosylǵan ómir qıýy ketken eki aǵash- taı bir-birinen birte-birte aırylmaqshy ma? Zaýlap janǵan mahabbat birte-birte beseńdep, byqsyp sónbekshi me?.. Mahabbat sónse, ómirde ne qyzyq qalady?!

Sóz joq, Sársenbaı – bedeý. Sondyqtan bala joq. Bala joq bolǵan soń, men baqytsyz... men baqytsyz bolǵanda, Sársenbaı baqytty ma? Onyń júregi janbaı ma? Óziniń eki ómirdi ýlaýshy ekenin oılap, onyń júregi janbaı ma? Qartaıǵan kúnde ómirdi jylytatyn ot – bala oǵan keregi joq pa? Sóz joq, men baqytsyz bolsam, Sársenbaı da baqytsyz.

Endeshe, osy batyp bara jatqan ómir kemesin baqyt jaryna kim súırep shyǵara alady?

– Sholpan! Jalǵyz Sholpan. Bir ómir úshin emes, eki ómir úshin Sholpan osyny isteýge mindetti. Sholpan bala tabýǵa mindetti.

Teńizden tereń, taýdan zor kúná qylyp bolsa da, ol bala tabýǵa mindetti. İzgi tilek úshin istelgen kúnáni Jasaǵan keshpes pe eken? Joq, Qudanyń raqmeti mol, ol keshedi. Táńir kesher-aý, biraq adam kesher me?

Urlyq qyl da mal tap, Oınas qyl da bala tap.

Osy maqaldy shyǵarǵan kisige laǵynet jaýsyn! Laǵynet!.. Jasaǵan-aý, óziń keshe gór, bir óziń...

Sholpannyń osy kúnáli oılarmen ýlanyp, ystyq jasqa shomylyp jatqany Sársenbaıǵa tıgeniniń segizinshi jyly edi...

İİİ

Maı aıy. Aýyl qystaýdyń janyna jyljyp qana qonǵan. Sharshy tús mezgili. Kishkene jel bar. Masa joq esebinde. Kókte kók ala torǵyn bulttar maýjyrap qalǵyp, erinip qana áldeqaıda jyljyp bara jatyr. Aýada torǵyn oralyp júrgen syqyldy... Jelide erkelikpen tartylyp, moınynyń aýyrǵanyna qaramaı qıastanyp asaý qulyndar tur. Olardyń janynda quıryǵy men arqasyn anda-sanda salmaqpen sıpap turǵan saqa bıeler.

«Qulynym-aý, qur moınyń aýyrady, qıastyqtan paıda joq» dep aqyl úıretken syqyldy. Qulynnyń aldy-artyna túsip: «Bu ne boldy saǵan? Ne boldy saǵan, qulynym?» – dep abyrjyp qýlyqtar júr. Qýlyqtardyń bul minezin unatpaı, «óı, elpeńdegen sorly, sabyr qylsaıshy, eshbir bále joq!» degendeı, kári aıǵyr qulaǵyn álsin-álsin jy- mıtyp qoıady. Qoı áli óristen kelgen joq. Úıshiktegi qarny ashqan qoshaqaılar «má-má» dep zarlap tur...

Sol ýaqytta aq otaýynyń aldynda kúnge jylynǵan mysyqtaı kerilip Sholpan otyr edi. Ol bir nárse tigip otyrǵan syqyldy. Biraq shynynda ol tigip otyrǵan joq. Úsh aıdan beri arýaqtaı artynan qalmaı júrgen kúnáli oılaryn oılap otyr edi. Bir aı bolady, Sholpan kúnáǵa belin berik baılaǵan. İzgi tilek úshin izgi kúná isteýge, bir bala úshin jan jary Sársenbaıǵa qıanat qylýǵa ol oıyn bekitken. Sársenbaı búgin qonaǵa qalaǵa shyǵady. Áıteýir isteıtin bolǵan soń, uzaqqa sozyp, ýmen qur ýlana berýde ne qasıet? Jaraıdy, soza berýde qasıet joq, biraq laıyq kim bar?

Bolashaq balaǵa ata bolýǵa laıyq kim bar? Jylqyshy Adamqul... Durys, qulmen júrse, syr shetke pash bolmas edi, jabýly qazan jabýly kúıinshe qalar edi. Biraq... Adamquldan qandaı bala týmaq? Kúńnen kúń, quldan qul týmaq emes pe? Bolsa, bala qul bolmasyn, ul bolsyn. Bala bolsa, mút bolsyn, mút bolmasa, joq bolsyn. Ynjyq, jasyq qul balanyń bolǵanynan bolmaǵany ıgi... Joq, joq, Adamquly adyra qalsyn! Já, endi kim bar? Eshkim joq. Mahabbattyń aq qanatyn kirletýge turatyn, ásirese bolashaq balaǵa ata bolýǵa laıyq eshkim joq. Shynymen esh- kim joq pa? Shoıbaı... joq... Jumaǵalı... joq... Ázimbaı... Ázimbaı... Ázimbaı qalaı bolar? Tekti atanyń balasy, ózi jas, deni saý, symbatty jigit. Jasy 18-19-dan artyq joq shyǵar. Uzyn boıly. Eki jaýyrynyna eki kisi mingendeı. Ylǵı kúlip qana turatyn qoı kózdi. Jańa shyǵyp kele jatqan qara murty qara jibek syqyldy. Oıbaı-aý, sol Ázimbaıdyń ózi úsh jyldan beri Sholpanǵa «jeńge» dep kúńkildep júrgen joq pa edi? Áli ysylmaǵan jas qoı: Sholpanǵa sóz aıtqanda, saqa bozbalalardan estigen sózdi jattap kelip qana aıtýshy edi. «Jas jastyń tilegi bir, jibektiń túıini bir...».

Urshyqqa oralǵan jipteı bas-aıaǵy joq oılardyń dál osy jerine kelgende, Sholpannyń erni kúlgendeı boldy... Dál sol mezgilde úı artynan Ázimbaı shyǵyp: «Jeńge, iske sát!» – dep, Sholpannyń janyna jantaıa ketti. Aqyn aıtqandaı, «betke shyqpaı qala ma júrek izi», Ázimbaıdy kórgende Sholpan júregi aýzyna tyǵylyp, bir qýaryp, bir qyzaryp ketti. Sholpanǵa kúná qylyp jatqanda, bireý ústinen shyǵyp qalǵandaı, kúnáli oılaryn Ázimbaı bilip qoıǵandaı kórindi.

– Erte-kesh qolyńnan bir is túspeıdi-aý, jeńge. Tigip otyrǵanyń ne?– dep, Ázimbaı Sholpannyń tizesiniń ústindegi kóılekti ustaǵan bolyp, Sholpannyń sanyn shymshyńqyrap aldy.

– Qoıshy, sal jigit! Birtúrlisiń-aý!.. Jaqsy aǵań búgin qonaǵa qalaǵa shyqpaqshy edi. Sonyń bir kóıleginiń jeńin ushtap otyrmyn. Seni de qalaǵa júredi dep edi ǵoı.

– Jaqsy aǵam búgin qalaǵa júre me?.. Já, jeńge úsh jyldan beri aıtyp júrgen sózim ómir boıy aıaqsyz qala ma? Júregiń bir eljireýdi, aıaýdy bilmeıtin tas eken!..

– Taǵy bastadyń ba! Sal jigit, meni áýre qylyp ne qy- lasyń? Anaý pisip turǵan qyzdarǵa sóz aıtsaıshy.

– Men senen qyz suradym ba? Sany kóp, sapasy joq qyzdary qurysyn. «Oramal tastaıdy ǵoı teńdesine» degendi bilmeısiń be?

– Jıyrmaǵa jetpeı aljysaıshy. Segiz jyl bireýge qatyn bolǵan seniń teńiń men be?

Osy sózdi aıtyp kúlińkirep, kózin erke mysyqtaı syǵy- raıtyńqyrap synap, Sholpan Ázimbaıǵa qarady. Sholpan- nyń mynaý sózinen, mynaý kózqarasynan sasyńqyrap, tyǵylyńqyrap qalǵan Ázimbaı:

– Joq. Jaqsy kórgen degenim ǵoı. Táńiri, neshe jyl qatyn bolsa da, bala taba almaǵan áıel kári bola ma?

Óziniń mynaý sózinen Ázimbaı tipti tyǵylyp qaldy.

«Bala» degen sózben Sholpannyń júrek jarasyna tıip, ony ózinen alystatyp alǵanyn sezip, Ázimbaı úzilgen sózdi endi jalǵap alyp ketýge shamasy kelmeı, sóz ornyna qolymen Sholpannyń sol jaq sanyn qysyp-qysyp qoıdy.

Sholpan sanynan Ázimbaıdyń qolyn aldy da, kóılekke qarap biraz oılanyp otyryp:

– Jaqsy kórgeniń ras shyǵar... biraq jaqsy aǵańnyń kózine qalaı shóp sal deısiń? Balalardyń: «Urlyq qyla- ıyq, qylsaq, qylaıyq, Qudaıdy qaıtemiz?» degenindeı, Qudaıdy qaıtemiz?.. Jáne sen jassyń. Aýzyńa da ıe bola almaısyń ǵoı...

Mynaý sózderdi aıtqanda, Sholpannyń qara kózderi tuńǵıyq túpsiz teńizge aınala bastady. Ázimbaıdyń kóz- derinde esalań ot oınaı bastady... Ázimbaı kúná, qudaı degen jaqqa aıaq baspaı, bar túıin sonyń sózinde turǵandaı- aq, asyǵyp-sasyp ózin bekitýge kiristi:

– Syr shashyp men bala ma? Joq, saǵan qaspyn ba? Áı, jeńge-aı, meniń jaqsy kórgenimdi bilmeısiń ǵoı... Já, úsh jyl boıy súıregeniń de jeter. Búgin túnde keleıin be?.. Kelem...
Ázimbaıdyń qoly jeńi ushtalyp jatqan Sársenbaıdyń kóıleginiń ǵana ústine emes, Sholpannyń óz kóıleginiń ústine baryp qalyp edi.

 Jaraıdy... biraq... jaraıdy...

– Bir súıgizshi!..

– Sabyr qylsaıshy. Áne, bireý keledi...

– Sal jigit, úıge kirip, as aýyz tı...

...Jibek Maıdyń sulý túni. Kókte bir bult joq. Qara kók barqyt keń kókte oımenen, muńmenen, salmaqpen aq altyn Aı júzip barady. Ne izdeıdi eken ol? Jarynan aıyrylǵan áıel me eken? Balasynan aıyrylǵan ana me eken?.. Qystaýdyń syrtyndaǵy sýly shiliktegi kólbaqalar shýlap jatyr. Baq-baq-baq. Ne deıdi eken olar? Jan kerek, jar kerek, bala kerek deı me eken? Kól boıynan damylsyz «qudiret-aý, qudiret-aý» degen daýys estiledi. Ómir boıy qudiretti aýzynan tastamaıtyn qandaı aýyr kúná istedi eken ol qus?..

Tósek aǵash ústinde Sholpan jatyr. Jatar aldynda ıisti sabynmen jýynǵan, sandyqtan jańa kóılek alyp kıgen. Ol kim úshin jýynǵan? Kim úshin kıingen?

Kimdi kútedi ol? Ázimbaıdy kútedi. Segiz jyl bal aly- syp turǵan, esh shaı despegen jan jary Sársenbaıdyń kó- zine shóp salý úshin Ázimbaıdy kútedi. Ne úshin? Bala úshin! Jasaǵan-aý, óziń keshe gór, keshe gór... Aıaq daýsy... Esikti ashyp, úıge kirdi... Ázimbaı týra tósek aǵashqa kele jatyr... Sholpanda ún joq. Moınyna quryq túsken qulandaı denesi dir-dir etedi. Júregi dál aýzynda tur. Bir ún shyǵarsa-aq júregi aýzynan atyp shyǵatyndaı. Denesiniń bir jeri muz. Túlki alǵan jas tazydaı eki ıininen demin alyp, jalma-jan sheshinip, Ázimbaı kórpege kirip kele jatyr.

Tap sol mınýtte tazynyń kózderindeı Ázimbaıdyń kózderi de qyp-qyzyl shyǵar. Sholpan «oı, ket!» dep aıqaı salyp jiberýge oılady. Joq, úni shyqpaıdy. Ázimbaı kórpege kirdi de, «jeńge» dep julmalaı bastady. Sholpan soqqy jegen adamdaı sybyrlap: «Sal jigit, kishkene jaı jata tursaıshy...» – dedi. Ol kúná esiginen kirer aldynda júrek jarasyn Ázimbaıǵa ashpaqshy edi. Janyn jegen jegini sýyryp alyp, Ázimbaıǵa kórsetpekshi edi. Týǵannan beri qıanat jolyna baspaı, tas bolyp kelgen júrektiń ne úshin búgin jibigenin aıtpaqshy edi. Onyń izdegeni otty, jyndy qushaq emes, bala ekenin bildirmekshi edi. Ázimbaıdy óz qasiretine ortaq qylmaqshy edi... Biraq Ázimbaı ony tyńdaǵan joq. Qoıan qýǵan tóbetteı kórpege kirgennen-aq alasura bastady. Bir aýyz sózge kelmesten, Sholpannyń denesin ýmalaı bastady. Oıyn bitti... Sholpan sulap jatqan ólik syqyldy jatyr edi. Esalań, mas Ázimbaı mas oıynmen áýre bolyp jatqanda, Sholpannyń bota kózderinen mamyq jastyqqa ystyq móldir jas sorǵalap jatyr edi. Ázimbaıdyń Sholpannyń janymen, kózinen aqqan jasymen isi bolǵan joq. Ózimen-ózi áýre, Sholpannyń denesimen áýre... Sholpannyń basy astyndaǵy mamyq jastyq shylqyldaǵan sý boldy. Tún ortasynan aýǵan kezde sý jastyqqa beti tıip, Ázimbaı: «Óı, sen nege jylaısyń? Biradar dese, biradarsyń-aý»,– dedi. Esalań Ázimbaıdyń Sholpandy uqqany osy boldy...

Tań aǵaryp keledi... Sholpannyń betinen bir súıdi de:

«Endi men qaıtam, erteń erterek kelem»,– dedi Ázimbaı. Jylap-jylap sharshap-talyp jatqan jas baladaı sulyq jatqan Sholpan: «Joq, endi tipti kelme!» – dep aıtýǵa ońtaılanyp edi, biraq onyń izdegeni ne edi? Bala. Osy bir túnnen bala bolsa jaqsy, bolmasa... mynaý tún ómir boıy Sholpannyń moınynda laǵynet qamyty bolmaı ma? Mynaý kúná ómir boıy kúná bolyp qalmaı ma?.. Bota kózinen móldir jasyn jeńimenen súrtip, Sholpan kúbirlep qana: «Kel, sal jigit... kel... kel...» – dedi.

İV

Sholpan ekiqabat. Bes jyl boıy sanadan sarǵaıyp kútken tilegi boldy. Ýlanǵan ómir gúldendi. Kúná kúná bolyp qalǵan joq, kúná saýapqa aınaldy. Bala bitkenin bilgen kezde qandaı qýanyp júrdi Sholpan, bir mınýt qabaǵy jabyldy ma? Kún-tún kúlkiden aýzy tyıyldy ma? Kishkene ǵana aýlaq qalsa, alaqanymen qarnyn sıpap-sıpap, sol alaqanyn súıýshi edi, essiz Sholpan ishindegi jany joq bir kesek etti, erni kúbir-kúbir etip, aınalyp-tolǵanýshy edi. Essiz Sholpan! Já, izdegen joǵy tabyldy. Basty baılap, esten aıyrylyp, kúnáǵa aıdaǵan kesel joıyldy. Endi Sholpannyń Ázimbaımen arasyn úzbeýi qalaı? Shynymen-aq onyń sýyq jolǵa túsip ketkeni me? Sholpanǵa da oınastyń ádetke aınalǵany ma? Joq, oınasty ónege kóretin, sýyq joldy ádet qylatyn áıel Sholpan ba-aı? Endeshe! Bul endeshege jaýap joq. Teńiz tereń emes, áıeldiń jany tereń. Jeti qabat jer astyndaǵy nárseni bilýge múmkin, biraq áıel janynyń minezin bilýge múmkin emes. Bir qarasań, áıel – bala, kúıerin bilmeı otpen oınaıdy. Áıel – erdiń táńirisi, jarata da alady, joq qyla da alady, súıdire de alady, kúıdire de alady. Áıel – erdiń quly, tabanynyń astynda topyraq bolady, erdiń kóleńkesine aınalady, ózi joq bolady. Áıeldiń arýaǵy bassa, er kúıedi, janady. Biraq óziniń jeke bir adam ekendigin umytpaıdy, joımaıdy. Erdiń arýaǵy bassa, áıel adamdyqtan shyǵyp, joqqa aınalady. Esinen aıyrylady. Tili baılanady. Ásirese áıel buzyq jandy bolmasa. Ol ýaqytta mundaı áıeldiń erdiń kóngish kúńi bolýynda esh daý joq. Sholpan osyndaı áıeldiń biri edi. Janynan denesi, denesinen jany aıyrylmaıtyn. Kimge berilse de, jan-denesimen túgel beriletin áıel edi. Ázimbaıǵa denesin ýaqytsha ǵana berip, janyn aman alyp qalamyn dep oılady Sholpan. Biraq oı men isi birine-biri qabyspady. Úsh-tórt aıdyń ishinde Sholpannyń jany da Ázimbaıǵa qul bolyp, berik baılanyp qalyp edi. Durys, Sholpannyń jany Ázimbaıdan aıyryla almaǵanǵa bala izdegennen az azap shekken joq. Ejelden kóz jasyna sarańdyq qylyp úırenbegen Sholpan bul týraly da talaı túnderde jylady. Biraq kóz jasymen jandy túzetip bola ma? Sholpan da boldyra almady. Ázimbaıdy kórgende basy aınalǵan bolyp, denesi dirildep, tili kúrmelýshi edi. Denesinde ystyq qan oınaǵan mas Ázimbaıdyń jansyz nársedeı julmalap, ýmalaýyna qalaı kónetinin Sholpan ózi de bilmeýshi edi. Shynyn aıtqanda, esalań Ázimbaı tilge kelýge, oılaýǵa mursha da bermeýshi edi-aý. Jaraıdy, ne bolsa da Jasaǵannyń jazýy shyǵar, ishtegi balanyń atasy bolǵandyqtan, Ázimbaımen arany úzýge tıis emes te shyǵar. Kúná da emes shyǵar. Sársenbaı nekeli eri bolsa, Ázimbaı – balasynyń atasy: Jasaǵan ózi keshirer. Biraq mynaý jegideı jaıylyp bara jatqan ósekpen qalaı kúresedi Sholpan? Jas Ázimbaı. Mas Ázimbaı. Esalań Ázimbaı! Mynaý syrdy tyrnaqtaı jasyrýdy bilmeıdi. Kisi bar-aý dep aıylyn jıýdy bilmeıdi.

Kóringen jerde kúshikteı arsalańdap jatqany. Jolyqqan jerde julmalap jatqany... Ósegi qurǵyr jaıylǵannan jaıylyp barady. Pirádar kelin qar kelin dep atalsa, Sholpan jurtqa ne betimen qarar? Anaý kúni enesi: «Osy, kelin, Ázimbaı seniń otaýyńa nege qaljyńdap kele beredi?» – degende, Sholpan jerge kirip kete jazdady-aý! Jurty qurysyn. Enesi qurysyn. Ómiri qurysyn. Sársenbaı... janynan jaqsy kórgen Sársenbaı... Sol Sársenbaı Sholpanǵa baıaǵydaı ma? Nege ol burynǵydaı jadyrap júrmeıdi? Nege ol ylǵı oıly? Eki jandy baılaǵan jibekteı názik mahabbat jibi úzilgen syqyldy emes pe? Balasy qurysyn! Sútteı aq mahabbatty, baldan tátti ómirdi ýlaǵan balasy qurysyn! Segiz jyl boıy «sen» demegen Sársenbaı bir jyly sóz aıtýdan qaldy. Qıt etse, synyqtan syltaý taýyp, balaǵattap tastaıtyn boldy. Balaǵattyń aıaǵy jekýge, qamshyǵa aınalyp bara jatqan joq pa? Kúni keshe Sársenbaı Sholpandy nege urdy? Buryn barlyq dúnıesi sýǵa aǵyp bara jatsa lám demeıtin Sársenbaı Sholpandy nege sileıtip saldy? Ne úshin?

Bir shyny aıaq shoǵyry qoldan túsip ketip synǵan úshin, sol úshin be? Joq. Ázimbaımen oınas qylǵany úshin! Uram dep aıtyp urmaıdy. Nege ol aýzyna tas salǵandaı úndemeıdi? Ol birdeńe dese, Sholpan da aıtar edi. Óziniń ne úshin kúná qylǵanyn, bala úshin oınas qylǵanyn aıtar edi. Joq, ún joq, balaǵattaý bar, tepkileý bar. Mahabbat jibi úzildi. Ómir buzyldy. Bárine laǵynet jaýsyn! Ómirdi ýlaǵan sol ishtegi balaǵa laǵynet jaýsyn!..

Talaı túnderde mynaý túıindi sheshý úshin qasiretpen sarǵaıǵan Sholpan talaı oı teńizine kirse de, oı túbine jete almady. Mynaý jandy jegen jumbaqqa «ortasynda eki ottyń – meni, Táńirim, qor ettiń» dep zarlaýdan basqa jaýap taba almady. Sársenbaımen eki ara shıeleniskennen shıelenise berdi. Eki jannyń arasy alystaǵannan alystaı berdi. Biraq dúnıede adam tappaǵan jumbaqty zaman tappaq. Adam quryǵynan qutylǵanmen, zaman quryǵynan qutylyp ketetin esh nárse joq. Sársenbaı men Sholpan arasyndaǵy mynaý túıindi de uzatpaı zaman ózi sheship berdi.

Sentábr juldyzynyń sońǵy kúnderi. Aýyl qystaýdyń ǵana aldynda otyr. Salqyn tún. Túsi sýyq sur bulttar aspanda bir-birimen jarysyp bara jatyr. Jerdiń betin appaq kebindeı bolyp boz qyraý japqan. Arba astynda baılaýly jatqan buzaýlar tońyp, anda-sanda «mó-mó» deıdi. Olardyń jandarynda qarny kebejedeı bolyp jatqan sıyrlar esh nárseni eleń qylmaı «pys-pys» etedi. Sársenbaı búgin tańerteń ǵana qalaǵa mal aıdap ketken. Otaýda, tósek aǵash ústinde shyt kórpege oranyp Sholpan jatyr. Onyń qoınynda erke baladaı kóldeneńdep jatqan Ázimbaı qor-qor etedi. Sholpan da uıqyda... Arbanyń tysyrlaǵanyndaı bir daýys. Sholpan selk etip oıanyp ketti. Súıkenip jatqan sıyr ma eken!.. Joq, Arba. Arbaly.

«Ázimbaı!..» «İm-m-m-m-e-e», – dedi Ázimbaı. Sholpan taǵy:

«Ázimbaı! Ázimbaı!» – dep bir ret aıtty da, sózdiń paıdasyz ekenin bilip, Ázimbaıdyń sanyn shymshyp kelip aldy.

– Oı, seni jyn soǵyp ketti me?

– Oıbaı, masqara boldyq, bir arba kele jatyr, turshy.

Ketshi. Jaqsy aǵań bolmasa ıgi edi...

– Mynaý esinen adasqan shyǵar! Ol ushyp kele me?

– Oıbaı, tur deımin, tur. Áne, kelip qaldy!..

Ázimbaı jyljyp shyǵyp, úıdiń artyna qaraı júre bergende, esik artynda Sársenbaı arbadan túsip jatyr edi.

– Bul kim, áı! – dedi Sársenbaı.

«Men» degen jaýap ornyna qystaý jelkesindegi shilikke qaraı júgirip bara jatqan Ázimbaıdy kórdi. Sársenbaı atty doǵarmastan úıge kirip, ústindegi qaptal kúpini julyp tastaı berip, qolyndaǵy quntpen tósek aǵash ústinde jatqan Sholpandy shyqpyrta bastady. Kózin qan jaýyp ketti. Esh nárseni kórmedi, esh nárseni oılaı almady. Aqylyn ashý bıledi, qolyn qunt bıledi. Shyp-shyp-shyp... shyp. Kórpeniń astynda jatqan Sholpanda tirlik belgisi joq. Ólgen adamdaı sulyq jatyr. Sholpannyń bulaı jatýy Sársenbaıdyń zyǵyrdanyn tipti qaınatty.

– Ah-e-e, ıttiń balasy! – dep, Sársenbaı qolyndaǵy quntty laqtyryp jiberip, shyt kórpeni julyp tastap, kózinen jasy burshaqtap jatqan Sholpandy qolynan súırep, tósek aǵashtan jerge túsirdi de, tepkileı bastady. Sholpanda lám-mım degen bir sóz joq. Jeńimenen kózin súrte beredi. Basy tepkilendi, qabyrǵasy tepkilendi. Ún joq. Etiktiń ókshesi ókpege tıgen kezde «Ah-ah!» deıdi Sholpan. Taǵy ún joq. Ókshe ishke tıdi. Sholpan alaqanymen ishin basyp: «Bala!..» – dedi. Mynaý sóz Sársenbaıdy qutyrǵan qasqyrdan beter qutyrtty.

– Ittiń ǵana balasy, men senen bala suradym ba?.. Men saǵan oınas jasap, bala taýyp ber dedim be? Sen ıttiń adal isimdi aramdap júrgenińe jarty jyl boldy ǵoı!.. Shyǵarma dybysyńdy!.. Óltirem men sen ıtti! Óltirem! Kúnde kúıgenshe, bir-aq kúıeıin!.. Ól, ıt, ól!..

Sársenbaı mynaý sózderdi aıqaılap aıtqandyqtan, aýyldyń bári-aq oıanyp qalyp edi. Aldymen úlken úıden jaman kúpisin jamylyp súıretilip Sársenbaıdyń kári sheshesi keldi. Onyń artynan ile-shala, jalańash etine baıynyń eski jeńsizin kıgen, jyrtyq ishki kıiminen tizesi jyltyrap, kórshi badyraqtyń qatyny keldi. Ekeýi de esikten oıbaı sala kirdi.

– Oıbaı-aý, kisi óltiresiń be, oıbaı?.. Balam-aý, aqylmen is qylsaıshy...

– Aqyldaryń ózińe, jumystaryń bolmasyn. Óltirem bul ıtti, óltirem!..

Kempir men qatyn arashalamaqshy boldy. Oıbaılasty, elbeleńdesti, bireýi qolmen qaǵylyp ketti, bireýi aıaqpen soǵylyp ketti. Bolmady. Beti qup-qý, kózi qyp-qyzyl bolǵan Sársenbaı tepkileýden toqtaǵan joq. Sholpanda tirlik belgisi joq. Bir kálıma sóz joq, dem de almaıtyn syqyldy. Álde talyp jatyr, álde birjola ólip qaldy? Eki qatyn ózderinen esh qaırat bolmaıtynyna kózderi jetken soń, aýyldy jımaqshy boldy. Badyraqtyń qatyny esik aldyna shyǵyp:

– Oıbaı-aý, oıbaı! Ólip qaldyńdar ma? Kelseńdershi! Munda kisi ólip jatyr!– dep oıbaı saldy.

Ózderi úrpıisip otyrǵan aýyl mynaý oıbaıdy estigen soń úılerinen júgire shyqty. Kımeshegin qısyq kıip, aıaǵyna kebis ile salyp shyqqan qatyn, qaqyrynyp-túkirinip, eldi basyna kótergen otaǵasylar, másisin qońyltaıaq kıgen, ózinen-ózi uıalatyn kelinshekter, keń qonysh etik, keń qoltyq qaptal kıip, dambalynyń aýy salaqtap, semiz bolmasa da semiz adamdaı taltań-taltań basatyn jańa atqa minip kele jatqan kisimshikter... syryǵan aqsur beshpetin kıip, qolyna asasyn alyp, zeket jıyp júrip, bir úıde qonyp jatqan Temir qoja da kelip qaldy. Aýyldyń jıylýyn kútpeı-aq, badyraqtyń qatynynyń oıbaıy shyqqan soń, Sársenbaı urýdan ózi-aq toqtap edi. Sholpanda tirlik áseri joq, sulyq jatyr. Ústindegi kóılek para-para. Denesi, beti, basy bári qan. Aýzynan da, murnynan da qan ketip jatyr. Sársenbaı tósek aǵashtyń ústine shyǵyp otyrdy... Oı joq, es joq, sóz joq, til joq. Onyń ózi de talyqsyǵan syqyldy edi. Esikten halyq aǵylyp kirip jatyr.

– Myna shirkin esinen adasqan shyǵar,– dedi bireýi.

– Oıbaı, betim-aý, ólip qalǵan joq pa? – dedi ekinshisi.

– Ólse, ólsin, qar neme!– dedi úshinshisi.

Azan-qazan, abyr-sabyr. Temir qoja Sholpannyń bilegin ustady da: «Sý búrkińder!» – dedi. Bireýi alyp kelip sý búrikti. Áldene ýaqytta Sholpan dem alyp, bolar bolmas:

«Alla...» dedi.

– Alladan sadaǵa ket, ıttiń balasy!– dedi Sársenbaı.

– Sársenjan, shyraǵym, sabyr qyl. Áıel urmaıtyn er bolmaıdy, biraq...

– Taqsyr, siz bul araǵa kirmeńiz. Ólsin ol ıt, ólsin!..

– Sársenjan, aqylyńa qaıt, kisi óltirý...

– Áıteýir, ol maǵan qatyn bolmaıdy. Talaq bolsyn, Talaq! Talaq!

– Sársen, ashý dushpan, aqyl dos, sabyr qyl. Pálen jyl esh shaı despegen qosaqtan aıyrylý ońaı emes. Zaty adal as aramǵa aınalsa, qaıtadan adaldap alý sharıǵatta da bar nárse... Mysaly, áıeldiń olaı-bulaı oǵash minezi bilinse, ony sheshindirip, tóbesinen qyryq shelek sýyq sý quıý kerek deıdi sharıǵat...

Qojanyń aýzynan mynaý sóz shyǵar-shyqpasta-aq, bes-alty qatyn jańa esin jınap kele jatqan Sholpandy súırelep ala da jóneldi...

Sentábrdiń salqyn túninde qarańǵy shoram úıde bes-alty qatyn tyrdaı jalańash sheshindirip, súıemelep ustap turǵanda Sholpannyń shala-sharpy esi bar edi. Bir qatyn tistenip kelip, úlken temir shelekpen muzdaı sýyq sýdy Sholpannyń basyna quıa saldy. Ún shyǵarmady, biraq selk ete tústi Sholpan. Tap sol sekýndta Sholpannyń mıynda búkil ómiri najaǵaıdyń otyndaı jarq etip ótti...

...Jańa sholpy taǵyp, sol sholpyny ádeıi syldyratý úshin júkti ádeıi qaıta-qaıta buzyp jıǵany... Apasynan jalynyp surap qyz oınaqqa barýlary... Sársenbaıdyń bosaǵa attaǵaly kelgeni... Birinshi tún... Úshkirgen qojanyń buqa kózi... Ázimbaıdyń qara murty... Tistengen qatyn kúbirleı-kúbirleı ekinshi shelek sýdy quıyp jiberdi. Sholpan bolar-bolmas: «Alla...» dedi...

– Qar betpaq, saǵan Alla ne kerek?! – dedi bir qatyn.

– Eshteńe etpes, qaraǵym, jastyq ta... qudaı taýpyq bersin,– dedi ekinshi bireýi.

Sholpanda basqa sóz bolǵan joq, oı da joq edi. Denedegi qannyń muzǵa aınalýymen oı da kúńgirt tartty, sóndi. Sholpan kózin juma berdi. Úshinshi, tórtinshi, besinshi... shelek. Birazǵa deıin sýyq sýdy quıyp jibergende, dene selk etip ketkendeı bolyp turdy. Birazdan soń ol da bitti...

Erteńine tús kezinde Sholpan kúshpenen kózin ashyp, sybyrlap:

– Balam qaıda? Álgi nege kelip bir kórip shyqpaıdy? – dedi de, kórpeniń buryshyn qushaqtaǵandaı bolyp, erni beý-beý degendeı qımyldap, sulyq bolyp taǵy talyp ketti...

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kúnmen talasa Sholpan da ómirimen qoshtasty.

---