InfoHub Logo

Abaıdyń orıgınaldyq poemasy úsh shyǵarma: "Masǵut", "Eskendir", "Ázim".

Bul úsh poemanyń bári de aqynnyń qazaq ómirinen, sonyń ishinde burynǵy shyǵarmalaryndaı, óz ortasy, óz dáýiriniń bolmysynan alǵan shyǵarmalary emes. Úsheýi de shyǵystyq dastan ańyzdardan nemese ertegilik taqyryptardan alynǵan sújetterge qurylady.

Teginde, Abaı birneshe ólenderinde poema jazýdy ózine maqsat etpegen tárizdenetin. Sonda Áziret Áli aıdahardy jazǵanym joq, sary ala qyzdy jyrlaǵam joq dep bir kezek aıtsa, taǵy bir ýaqytta el shapqan batyrdy, qyzyqty qyzdyrmalap aıtsam, qyzyǵyp tyndar edińdep, oqýshyny sheneı túsetin. Jáı bos ýaqyt ótkizetin qyzyqshyl, qysyr keńesti qumarlanyp tyndar ediń deıtuǵyn.

Ondaı áńgimeli ólenderden Abaı ózi oılaǵan ósıettik, adamgershilik tereń tálim-tárbıe týa qoımaıtyndaı kóretin. Óz basynyń uzaq aqyndyq eńbegi boıynda Abaı poema janryna anyqtap zer salǵan joq. Tek, keıin tárbıesinen shyqqan shákirt aqyndaryna ǵana ár alýan taqyryptar berip, anyq poema derlik kúrdeli sújeti bar shyǵarmalardy solarǵa jazǵyzady. Al, solaı bola tursa da, ózin-ózi tejep, aqyndyq shyǵarmaǵa janr jaǵynan da arnaýly qatal talap qoıǵan aqynnyń, joǵaryda atalǵan, úsh poemany jazǵanyn kóremiz.

Biraq jalpy alǵanda, kólemderi azǵana, oqıǵa, sújetteri shaǵyn shyqqan osy poemalardyń da negizgi ıdeıasy men maqsaty Abaıdyń kóp lırıkalyq shyǵarmalaryndaı, ustazdyq tárbıelik oılarǵa arnalǵanyn kóremiz. Ózi kóp dástúrlerin qabyldaǵan orys klasıkteri: Pýshkın, Lermontovtyń, ne Baıron sıaqty Evropa klassıginiń anyq úlken poema jazýdaǵy órnekterine Abaı boı urmaıdy. Olardyń poemalary keń ómirdi mol qamtıtyn, keıde roman- poema, keıde qalyń ýaqıǵaly, shytyrman sheber tartysy bar romantıkalyq poema bop, kórkem, sheber qalyptansa da, Abaı sol janrǵa qyzyqpaıdy.

Osy jyldardy eske alganda, Abaıdyń biz teksergeli otyrgan poemalary, eń áýeli joǵaryda eskertkendeı, shaǵyn halderdi alyp, sodan ósıettik, ustazdyq oı týǵyzýǵa tyrysady. Ekinshi jaǵynan, Abaı óziniń uzaq shyǵarmalar týdyrarlyq qýatyn baıqap, osy tusta tájirıbe jasap kóredi.

Endi osy aıtylǵan jalpy jaılardy jeke shyǵarmalarynan, úsh poemanyń er alýan ózgeshelikterin talqylaýdan ańǵaryp kóreıik. Alǵashqy tekseretinimiz — "Masǵut" poe-masy. Bul poema týraly Abaıdyń ózi atap kórsetken derekteri joq. Biraq shyǵarmanyń ishindegi keıbir belgilerge qaraǵanda, bunyń ýaqıǵasy, taqyryby shyǵys halyqtarynyń ańyzynan alynǵany baıqalady.

Eń áýeli geroıdyń aty — Masǵut. Onyń tirshilik etken shahary — Baǵdat. Zamany — Haron-Rashıd halıftyń tusy. Keıin Masǵutta kezdesetin qarıa musylmandardyń din ańyzdarynda júretin Qyzyr, qazaqsha Qydyr atalady. Ol, sol aıtylǵan ańyzdar boıynsha, ólmeıtin, máńgi jasaıtyn jalǵyz jan. Ár zamanda, ár ortanyń adamyna oqta-tekte baq-dáýlet ákeletin, yrys úlestirýshi bolady. Mine, sóıtip, osy atalǵan belgi, derekterdiń bárine qarap, biz Abaı poemasynyń negizi shyǵys ańyzynan alynǵan deımiz.

Jalǵyz-aq Abaı ańyzdy óziniń adamgershilik úgitine mysal etip, ózindik oılaryn taratý jóninde úlken kádege jaratady. Poemada Abaı arabtyń tarıhyn, tirlik shyndyǵyn kórsetpek emes. Qyzyrdyń qyzyrlyǵyn da baıandamaq emes. Olardyń barlyǵy da poemanyń ıdeıa jaǵynan qaraǵanda, tek bir kómekshi qosymsha hal men jaılar. Anyǵynda olar shartty túrde alynǵan ańyzdy, jalpy shartty orta deýge bolady.

Aqyndy shyǵarmanyń ishinde qyzyqtyratyn bir-aq geroıdyń — Masǵuttyń ǵana jaıy. Sol Masǵutty birneshe erekshe halderge, ýaqıǵalarǵa ushyratyp baryp, Abaı oǵan úlken sapaly adamgershiliktiń qasıetterin bitirmek bolady. Bul jaǵynan qaraǵanda, Masǵut qaı zamannyń adamyna bolsa da, Abaıdyń uǵymynsha, úlgi bolarlyq, joǵary dárejedegi ujdandy adam, nravstvennaıa lıchnost

Abaı geroıynyń jáne bir ereksheligi — ol ózgeshe kórnekti kúshti ortadan shyqqan adam emes. Ortasha kóptiń biri. Ádeıi dáýlet, ómir, qudiret, aqyl-ónermen asyryp shyǵarǵan adam emes. Halyq ishindegi, qatardaǵy qalyń kóptiń jas ókili. Masǵutta osyndaı sıpat, qasıetter berý arqyly, Abaı ony óziniń joǵarydaǵy atap bergen Baǵdatynan, Haron-Rashıdinen, Qyzyrynan da aýlaqtap bólip shyǵarady. Ózi úgittep júrgen jaqsy jastardyń óz zamanyndaǵy minez-qulqyna, armandy adamgershiligine Masǵutty úlgi etedi. Onyń belgisin jáne de shartty túrdegi ańyzdyq boıaýdy alyp tastap qarasaq, aıqynyraq kóremiz. Qyzyr shal usynatyn úsh jemis sol ańyzdyq boıaý desek, ol Masǵuttaı ónegeli jastyń ishinen syryn, qasıetin ashýǵa arnalǵan ońaı ǵana bir syltaý desek, sonyń ar jaǵynda kórinetin Masǵut qandaı bop tanylady. Ol aqyldylyqtan qashady. Baılyqtan qashady. Sonyń ekeýin de synap, talǵap otyryp, jırenip shyǵady. Sol Masǵuttyń aqyldan qashýy — Abaıdyń óz basyndaǵy, óz ortasyndaǵy kúıge asa jaqyn keledi. Ol kóp aıtatyn sherli ýaıymy boıynsha, kóp nadannyń arasyndaǵy bir jalǵyzdyń halin qandaı tragedıalyq, aýyrtpalyq hal dep otyr. Masǵutqa Abaı sol óz basynyń aıanyshty kúıin aıtqyzyp otyr. Baılyq týrasynda sóılegende de, Masǵýt Abaı zamanyndaǵy baı menen sol baılyq azdyryp júrgen baıdyń ózin de jáne onyń qorshaý-qoshemetterin de synaıdy.

Keıin Masǵut qyzyl jemisti alǵanda, jeńsikshil, násipqumar kóp jastyń jolynan jyraqshyǵady. Ol áıeldi, eń aldymen, adamzattyń qaqjarymy dep túsinedi. Áıeldiń dostyǵyn erekshe qadir tutady. Adam balasyna dos bolamyn degen úlken adamgershilik talapty óz ómiriniń maqsaty etip qoıady. Er jynysy men áıel jynysy adamdyq aldynda tereń dárejede baǵalanady. Osy oılardyń barlyǵy da biz tekserip ótken Abaı shyǵarmalarynda aqynnyń ózi kóp úgitpen kórkem jyrlar, tereń oılar týdyrǵan taqyryptary emes pe edi?

Endeshe, Masǵut aýzymenen Abaı óz zamanyndaǵy, óz ortasyna qanyqty bolǵan jaılardy aıtady. Úlken gýmanıs aqyn sol ózi taratpaq bolǵan moral fılosofıasyn jańa túrde shartty mazmunǵa baılanystyryp usynyp otyr.

Sóıtip, shyǵystan kelgen ańyz, maǵynaly mazmuny bar legenda nemese prıcha aqynnyń óz oıyn baıandaýda kerekke jaratylǵan tvorchestvolyq materıal ǵana bolyp otyr. Abaıdy poemanyń oqıǵalary qyzyqtyryp jetelemeıdi. Ol oqıǵalardy, adamdardy barlyq minez isterimen, sózderimen Abaı óziniń daǵdyly ıdeıasyna qaraı paıdalanady.

Sóıtip, bul poemanyń oıy ómir oqıǵasynan, tartysynan týmaıdy. Qaıta sol oqıǵa, tartysynyń bári aqynnyń aqylynan týady. Osyndaı sújetti áńgime qurýda, sýrettep kórsetý ornyna, baıandaǵysh oıdy basshy etý arqyly Abaı bul poemasynyń kompozısıasyn oıdaǵydaı tolyq kórkem, tutas etip shyǵara almaǵan. Ol ásirese osy poemanyń ekinshi bóliminen ańǵarylady. Kompozısıayq qurylysta logıka bolmaı ketedi. Óıtkeni tutas kúrdeli sújettik qurylysynyń shartyna baǵynsa, Masǵuttyń qyzyl jemisti jegennen keıingi is-áreketteri baıan etilgenin kórsek kerek edi.

Al Abaıda olaı shyqpaǵan. Masǵut qyzyl jemisti jep, áıelderdiń dostyǵyn alýdyń ornyna, aqyldy kisi bolyp shyǵady. İs júzinde ol qyzyl jemisti jegen kisi emes, qaıta ózi jemeımin degen aq jemisti jegen kisi bop, úlken aqyl ıesi bop, tipti Shámsıjıhan atanady. Aqyl-parasaty arqyly hannyń quly bolǵan delinedi.

Durysynda, poema oqıǵasynyń alǵashqy bóliminde jetken órisi boıynsha, áıelder dostyǵynan týǵan minez oqıǵalar, sonyń aınalasyndaǵy tartystar poemanyń ekinshi bóliminiń úlken órisi bolý shart edi.

Al Abaıda — Masǵut bar áıel qaýymy túgil, bir áıeldiń dostyǵyna da dýshar bolmaıdy. Onyń ústine, poemanyń sońǵy bólimindegi "jyndy sý" motıv jáne odan týatyn "jurtyń jyndy bolsa, aqyldy bolma, qosa jyndy bol!" deıtin qorytyndylar Bul poemanyń alǵashqy bólimindeti minez ben isterge logıkalyq jaǵynan da qıyspaıdy. Oqystan týǵan oqshaý halder esepti bolady. Ras, ekinshi bólimdegi "jyndy sý" arqyly týatyn óreskel ózgerister maǵynasyz emes. Ol da Abaıdyń keıbir soraqy qubylystarǵa qatty mysqylmen, úlken satıralyq synmen qaraıtynyn tanytady. Poema dál osy jáıin jańaǵy aıtylǵan jalpy kúılerden bólip alady. Bunda da Abaıdyń burynǵy ózindik ólenderindegi synshyl, ajýashyl oılardy kóremiz.

...Eser, esirik bolmasań,

Tirshilikten paıda joq, —

deıtuǵyn yzaly, ashshy mysqyldaryn eske túsiredi.

Sóıtip, qoryta aıtqanda, Masǵuttaǵy ıdeıa — arab shyǵys ańyzynyń ıdeıasy emes. Aqyn shyǵarmalarynyń buryn basqasha janr, stılde aıtylyp júrgen ıdeıalary bolady. Biraq sol jáılary zamanyndaǵy halderden týǵan synshyldyq oılar bolǵandyqgan, eski Baǵdat tonyn kıdirgenshe, óz tusyndaǵy qazaqtyń ózindik tirshiliginen alyp, sújetti sol bolmystan qurastyryp qıýlastyrsa, shyǵarmanyń basty ıdeıalary oqýshylaryna oraǵytyp jetpeı, tóteleı jetken bolar edi.

Oqıǵa men til, ańyz materıaly boıynsha, Abaı qazaq oqýshysyna bóten realnostlarmen sózderdi qoldana otyrady. Bóten attar arabtan alynǵandyqtan, arab sózderi kezdesedi. Biraq, ólendik túr jaǵynan qaraǵanda, bul shyǵarma tórt joldy shýmaqtan, on bir býyndy joldardan quralyp, anyq qazaqtyń óz úlgisindegi dastandar túrinde jazylady.

Túp ıdeıa Arabstanda bolǵan oqıǵany aıtý emes, Abaıdyń óziniń qaq qasyndaǵy sol kúngi qazaqstandyq shyndyqtardy bildirýge arnalǵandyqgan, poemanyń jańaǵy atalǵan ólendik túri ıdeıalyq mazmunymen baılanysty týǵan bolady.

Abaıdyń ekinshi poemasy — "Eskendir".

Biz eń aldymen Bul poemanyń negizinde jatqan taqyryptyń tórkin-tegi týraly biraz derekter aıtyp ótelik. Shyǵysta Eskendir, orys pen Evropa elderiniń ataýynsha Aleksandr — bar dúnıe júzi halyqgarynyń ańyzdarynda, ertegi, dastandarynda erekshe oryn alǵan adam. Biz bul tusta tarıhtaǵy Eskendirdiń kópshilikke málim jaılaryna toqtamaımyz. Ańyzdar men ádebıettegi Eskendir jáıi Abaıdyń myna poemasynyń tusynda bizge tóteleı, jaqyn derekter beredi. Solarǵa toqtaımyz.

Shyǵys elderinde, áýeli Irannyń arıstokratıalyq ańyzdarynda Eskendir obrazy kóp áńgimelengen. Sol zamandardan beri qaraı Vızantıa (Rým) ańyzdarynda da onyń jáıi kóp aıtylady. Ataqty Fırdoýsı óziniń "Shahnamasynda" Eskendirdiń týysyn joǵaryda atalǵan Iran arıstokrattarynyń laqaby boıynsha baıan etedi. Ony Fılıkýstyń balasy emes, Irannyń shahy — Daraptyń (Darıı Úshinshi Kadomannyń) balasy deıdi. Bul bizdiń eradan buryn 110—335 jyldar arasynda Iranda shahtyq qurǵan. Ózi Ahemenıdter áýletiniń eń sońǵy ákimi bolady. Rým áńgimesi de Eskendirdiń týysyn tarıhtan ózgertip, ańyzdy áńgimeshe baıandaıdy.

Shyǵys aqyndarynda bizdiń týysqan sovettik elimiz azerbaıjannyń ataqty klassıgi Nızamı ǵana óziniń "Eskendirnamasynda" jańaǵy buǵan sheıin jetken eki taraý ańyzdardy teriske shyǵarady. Ol anyq tarıhtyq shyndyq boıynsha Fılıkýstyń (Fılıpptiń) óz balasy etip jyrlaıdy.

Eskendirdi, sońǵy tapqan derekterimizge qaraǵanda, Abaı Eskendir jaıyndaǵy ańyzdy, túgelimen sol Nızamıdiń "Eskendirnamasynan" alǵan.

Azerbaıjan uly klassıginiń eń zor poemasy — "Eskendir-nama" sansyz kóp oqıǵalardan, kóp taraý bólimderden qurylǵan asa baı mazmundy dastan. Eskendirdiń joǵarydaǵy Darıımen soǵysqany, onan soń azerbaıjan patsha áıeli — Nýshabemen kezdeskeni, Eskendir men Haqan áńgimesi, Qytaı, Turan ólkelerinde júrgen saparlary jáne teristik ólkedegi bir ǵajaıyp baqyt, molshylyq, ádilet ornatqan eldikke ushyrasýy — bári de Nızamıde mol baıan etiledi. Keıin Eskendir Teristik saparyna baryp, Iajýjderge qarsy qorǵan soǵady. Osy alýandas tolyp jatqan shytyrman oqıǵaly, kúrdeli sújetter taraıdy. "Eskendirnamanyń" taǵy birneshe taraýlary sol Eskendirdiń tún tarapyna shekken saparyna arnalady. Ol saparǵa Eskendir Ábilhaıat sýyn (máńgi tirlik beretin sýdy) izdep barady. Tún dúnıesinde, uzaq qarańǵylyq saparynda, san qıynshylyqtar ortasynda qalyń qolmen júrgen Eskendirdi bastaýshy Qyzyr bolady. Bular izdegen Ábilhaıat sýyn Qyzyr jalǵyz taýyp, ózi iship, jýynyp alady. Astyndaǵy aqbóz atyn da ári sýaryp, ári sýǵa shomyldyrady. Biraq ǵajaıyp sý endi Eskendirge bildirmek bolǵanynda, ǵaıyp bop joǵalyp ketedi. Sóıtip, bar Musylman ańyzdaryndaǵy máńgi tirlik alǵan Qyzyrdyń jáıin Nızamı óz poemasynda osylaısha áńgimelep dáleldeıdi.

Sol tún tarapta júrgende, kezý ústindegi Eskendirge syry, jáıi málimsiz bir jas kezdesedi. Ol jas perishte dep aıtylady. Sol jan Eskendirge ózgeshe syry bar kishkentaı tas beredi. "Keıin oılansań, osy tastan kóp syr kóresiń, oı tabasyń", — deıdi. Tún tarapynan Eskendirdiń barlyq serikteri neshe alýan qymbat, asyl tastar alyp qaıtady. Eskendirdiń alǵany jańaǵy tıtteı tas. Keıin Eskendir óziniń oıshyldarymen birge otyryp, sol tasty sarapqa salady. Tas tarazyǵa túskende, barlyq ózge asyldyń barlyǵyn basa beredi. Onyń salmaǵyna qarsy qandaı qazyna úıse de, barabar kelmeıdi. Osy kúıge qaıran bolǵan Eskendirdiń qasyna Qyzyr kelip, bir ýys topyraqty kishkene tastyń ústine tastaı bergende, tas jaǵy jeńileıip, aspanǵa kóteriledi.

Sonda Eskendir ózgeden buryn ózi oıshyldyq tanytyp, "topyraqgan bitken topyraqgan ǵana toıym tabady" dep, tereń baılaý jasaıdy.

Mine, bizdiń bilýimizshe, Abaı paıdalanyp otyrǵan sújet Nızamı jazǵan "Eskendirnamanyń" dál osy tusynan alynǵan. Biraq, Abaı poemasyn biletinderge málim, jańaǵy áńgimeniń jelisin Abaı ózinshe ózgertip, ósirip alǵan.

Abaı shyǵys ádebıetindegi uly klasıkter mol baıandaǵan kúıge túgel toqtap, baǵynyp qalmaıdy. Ol ańyzdy ózinshe, kóp jaǵynan ómir shyndyǵyna jaqyndatyp, realısik stılge burady. Eń aldymen ańyzdy Evropa tarıhy men mádenıetinen ózi bilgen Aleksandr Makedonskıı jaıyna qaraı beıimdeıdi. Eskendirdiń ákesi Abaıda Fılıpp bolyp atalady. Tarıhtaǵydaı onyń astanasy — Makedonıa shahary bolady. Jáne de tarıhtyq dál derekter boıynsha, ertegilik Qyzyrdyń ornyna Eskendirdiń tárbıeshisi bolǵan fılosof Arıstotel kiredi. Sóıtip, adamdary men olar arasyndaǵy minez-qatynastarǵa Abaı tarıhtyq shyndyqgy negizgi arqaý etedi. Ańyzdan buryn tek kishkentaı tas (Abaıda kishkene kóz súıegi) jáne onyń ózgeshe syry ǵana saqtalady.

Budan ózge Abaıdyń úlgi izdegishtik, synshyldyq bir ereksheligi taǵy bar. Nızamı óz poemalarynda Eskendirden buryn kezdesetin Hosraý, Bahramgýr nemese Darap sıaqty, taǵy basqa solardaı shahtardyń barlyǵyn da synaýmen minep kórsetip edi. Jalǵyz-aq, Eskendirge kelgende, Nızamı ony barlyq buryn-sońǵy ómir ıesi han-sultanǵa, shah-ámirlerge anyq aıypsyz, minsiz úlgi etip kórsetken. Ol ádiletti, oıshyl asyl zat.

Keıin poemanyń taraýynda Nızamı Eskendirdi danalyq dárejesine jetkizedi. Dúnıe júziniń bar bilgish, oıshyldarynyń ortasynda kórsetedi. Oǵan bir zaman ǵaıyptan kelgen ǵajaıyp ún budan ary paıǵambarlyqqa arnalǵanyn bildiredi. Musylmanshylyq ańyzy boıynsha, ýahı keledi. Ol bar jıhandy kezip, adamzatqa izgiliktiń jolyn tanytpaq kerek degen ámir bolady.

Barlyq shyǵys poezıasynda Eskendirdiń sıpaty osy alýandas zoraıyp, qasterlep alynǵan bolatyn. Al Abaı poemasyna kelesek, múlde olaı emes. Jasy áreń jıyrma birge kelgen, atyraptaǵy kórshi elderdiń bárin baǵyndyrmaq bop, ondy-soldy qastan kóz tastap túrǵan jahanger, qan tókkish patsha kórinedi. Qansha alsa da toımaıtyn, qanaǵatsyz han beınesi beriledi. Sol tyıymsyz, toıymsyz ámirshiniń óz ómirinde jalǵyz ret tylsym qýaty bar, jasyryn syry bar jáne jol bermes tas qaqpaǵa kezdesýi Abaısha úlken mol maǵynamen keltiriledi.

Eskendir Abaı poemasynda dáriptelmeı, synalady. Oǵan aqylshy bolǵan Arıstotel óziniń ámirshi patshasynan sonaǵurlym bıikte, anyq qasıet ıesi boı sýretteledi. Bul Abaıdyń ózi aıtatyn aforızm, "baqpen asqan patshadan mımen asqan qara artyq" degen tereń syrly naqylǵa dál keletin halder.

Osy aıtylǵan jaılarǵa qaraǵanda, Abaıdyń ákimshilikke kózqarasy buryn musylman ǵalamynda bolmaǵan jańa synshyl bıik oıdy tanytady. Eskendirge de musylmannyń ótken tarıhy, ańyzdary, dinshil úgitteri uıǵarǵan tabyný kózimen qaramaıdy. Azat oıly, erkin, ádil synshy shyǵys elderi tanyǵan avtorıtettiń maskasyn sypyrady. Óziniń gýmanısik, adamgershilik nanymdarynyń turǵysynan qaraıdy. Óz zamanynyń ozat oıly synshyl jazýshylarynyń týralyq oıyn taratady.

Bunymen Abaı Shyǵysqa qatty bedeldi bop jaıylǵan uǵym-nanymdardyń barshasyna endi úlken synmen, talǵaýmen qaraıdy. Kóp jáıdi qaıta baǵalaıtyn, jańasha saralap beretin ustaz aqyn ekendigin tanytady. Sonymen qatar aıtylatyn taǵy bir ózgeshe kúı bar. Ol, Abaıdyń ózinen burynǵy shyǵys klasıkteriniń uly muralaryna barýda qoldanǵan tvorchestvolyq izdený joldary týraly. Abaı Nızamı poemasynan áńgimelik kóp derekter alady. Bul jónde ol belgili dárejede shyǵys ádebıetinde júrgen turaqty bir dástúrge soǵady. Kópke málim bolǵan tarıhı shyndyqtar boıynsha, shyǵysta bir klasık jyrlaǵan taqyrypty kelesi býynda, taǵy bir shyǵys aqyny qaıtalap áńgime etetin tyń dastandar shyǵaratyn dástúr bar edi.

Sol qatarda Júsip — Zylıha taqyrybyn, Láıli — Májnún, Farhad — Shyryn, Jeti shúǵyla jáne osy Eskendir týrasyn nemese "qustar tili" degen sıaqgy taqyryptardy birinen soń biri qaıtalap jazǵan iri klasıkter bar. Olar bireýiniń taqyrybyn bireýi alýdy zandy jol etken. Tek aldyńǵynyń óleńin almaı jáne kóbinshe aldyńǵy aıtqan oqıǵalardy negizinde paıdalansa da, kóp jerde óz erkimen ózgertip otyryp, tyńnan jyrlap shyǵaratyny bolady. Bulaısha bir taqyryptyń ár aqynda qaıtalaýy eshýaqytta aýdarma dep tanylý kerek emes. Ol ózinshe bir qaıta jyrlaý, tyńnan tolǵaý nemese aqyndyq shabyt shalym synasyp, jyrmen jarysý esepti bir salt edi.

Shyǵys poezıasy bul saltty zandy dep bilip, osy dástúrge "názıra", "názıragóılik" dep ataý da bergen. Abaı sol dástúrdi jaqsy bilip qana qoımaǵan, qoldanǵan da, názıra jolymen, aldyńǵy aqynnyń poemasy boıynsha qaıtadan jańa poema jazatyn burynǵy aqyndar da keıingi zamanynyń kózqarasyn, tvorchestvolyq jańa poezıasyn tanytady.

Mysaly, Nızamıdiń "Hamsasynda" jyrlanǵan "Láıli — Májnún", "Husraý — Shyryndy" ózbektiń uly klassıgi Naýaı qolǵa alyp jyrlaǵanda, kóp tyń jańalyqtar qosqan. Naýaı óz dáýiriniń oıshyly, ókili bolyp otyryp, Láıli men Májnúnniń mahabbatyna da tyńnan shyndyq sıpattar berdi. Al "Farhad — Shyrynda" Nızamıdegideı emes, Hosraý patshany úlken synshyl oımen áshkerelep, zulymdyq sypatta sýretteıdi.

Abaı bolsa, XIX ǵasyrdyń orys pen Evropanyń aǵartýshylyq, gýmanısik jáne synshyl realızm baǵytyndaǵy úlken úlgilerimen tárbıelengen aqyn bolǵandyqtan, Eskendir jaıynda óz zamanynyń tyń syndaryn erkin paıdalanady. Jáne óz poemasynyń sońǵy shýmaqtarynda alystaǵy Eskendir jaıynan áńgime qozǵap kelse de, qorytyndy ósıetterin óz zamandaryna, óz oqýshylaryna arnaıdy. Buryn ózge ólenderinde ózi aıtyp kelgen negizgi oılarǵa ákelip saıady.

Adamgershilik, aqtyq, shyndyq, minezdilik jóninde ózi usynǵan joldaryn belgili bir ańyz arqyly taǵy da kóńilge qonymdy etip, tanyta túsýge talap etedi. Sol jónde Abaı da, Nızamı, Naýaı, Fızýlı sıaqgy, ózi qadirlegen klasıkterdiń názıragóılik úlgisin tvorchestvolyq jolmen paıdalanyp, qoldanǵan deımiz.

Jalpy kompozısıalyq qurylysyn alǵanda, "Eskendir" — Abaıdyń eń jaqsy poemasy. "Masguttaı" emes, bunda sújettik qurylys bastan-aıaq bir túıinniń aınalasyna toptalady. Adamdarynyń minezderi, isteri arqyly birtindep ashylady. Sonyń ishinde "Eskendir" sıaqty poemanyń bas geroıy shyǵarmanyń basynan aıaǵyna sheıin oqıǵa arqalyǵy bolyp otyrady. Barlyq sýretter, kezdesýler men qaıshy keletin minez, áreketter jáne túıindi oılar — barshasy da bir Eskendirdiń basymen baılanysty bolady.

Poemasynyń eń sońyndaǵy birneshe shýmaqtarda Abaı dıdaktıkalyq, oıshyl-ósıetshilik qorytyndyny Eskendirden bólek bir jáı etip aıtady. Bunysy poemanyń joǵaryda biz aıtqan ıdeıasyna baılanysty.

Abaı bunda da, Masǵut týrasyndaǵy ańyzǵa barǵandaı, eskilik materıalyna tekke barmaıdy. Ózindik ósıetterin shartty túrdegi ańyz-ápsanaǵa bóleı otyra, qyzyqtyra usynbaq bolady. Sondyqtan poemanyń áńgimeli, oqıǵaly jelisin jeter órisine jetkizip bolǵan soń, jyrdyń aıaǵyn, jańaǵy aıtqandaı, moraldyq, adamgershilik baılaý men tolǵaýga, sentensıaǵa ákelip tireýi zandy bolyp kórinedi. Poemanyń shýmaǵy, óleń joldary, býyn ólsheýi, qoldanatyn aqyndyq sózdigi — bári de sheshendik, naqtylyq jaǵynan qaraǵanda, Abaıdyń aqyndyq ónerine saı kelgen. Bular poemanyń tútas bitimdi shyǵarma bolýyna nyq járdem etedi.

Abaıdyń 1933 jylǵy jınaǵynda alǵash ret basylǵan bir poemasy — "Ázim".

Bul poemanyń taqyryby "Myń bir tún" ertegisinen alynǵan. Qazaq ortasynda aýyzsha kep aıtylyp júretin "Myń bir túnniń" bir taraýy — "Álıdiń Ázimi" degen uzaq ertegi bolatyn. Sol erteginiń ishinen jas bala Ázimniń jetimdik shaǵy, jigittik kezdegi basynan keshetin beınet sory, keıin baryp óziniń týralyǵy, jazyqsyzdyǵy arqyly armanyna jetetin oqıgalary Abaıdyń poemasyna jeli, arqaý bolǵan tárizdi.

Bul poemanyń ishinde Abaıdy qyzyqgyrǵan taǵy bir adam — aıar shal bolady. Ol shaldyń kásibi ózgeshe. Qara tasty altyn etetin amaly bar. Osyndaı áreket sońyna túsken adamnyń jaıy shyǵysta ertegi ǵana emes. Hımıa ǵylymy dep atalyp júretin alhımıa jaıynan týǵan neshe alýan jasyryn syrly áńgimeler bar-dy. Ondaı áńgime nanymdar shyǵysta ǵana kóp jaıylǵan emes. "Fılosofskıı kamen" deıtuǵyn, qara tas pen qara metaly altynǵa aınaldyryp, ǵajaıyp syrly bólekshe bir zatty izdený orta ǵasyrlyq Evropada talaı fantasıkalyq áńgime, ańyzdardy kóp týdyrǵan.

"Myń bir túnniń" "Ázim" áńgimesi sol jańaǵy jaıdyń shyǵysta da ózgeshe oryn alatynyn ańǵartady. Biraq halyqgyń synshyl oıy keıin ol áreketter arasynda bolyp júretin neshe alýan aramshylyq, aıarlyqtardy tanytady. Kópti aldap, jem etetinderdi óz áńgime, ańyzdarymen áshkereleıtin bolady.

Abaı shyǵys ertegisiniń osyndaı ózgeshe mán, tartystaryna qyzyqqan bolý kerek. Poemanyń bastaýyna qaraǵanda, ákesi ólgen jazyqsyz, tájirıbesiz jas balanyń aıarǵa kezdesip, aldanǵan beınesi kórinedi. Biraq bul poema Abaıda aıaqtalmaı qalady. Óz ýaqytynda aıaqtalǵan bolsa da, jalǵyz ǵana qoljazba bolyp, mezgilimen kóshirilmeı, tozyp-shashylyp ketedi. Sóıtip, sońǵy bólimderi joǵalyp qalady. Sondyqtan qolda qalǵan úzindisi bitpegen poema bolyp basylyp júr.

Joǵaryda tekserilgen "Masǵut", "Eskendir" poemasynan myna poemanyń jazylý úlgisi basqaraq. Bunda Abaı, Pýshkınniń orys ertegilerin balalarǵa arnap, óleń etkeni tárizdi, jeńil tildi, qyzyq oqıǵaly áńgime jasamaq sıaqtanady.

Bul aldyńǵy poemalardaı oıshyldyq, zor tárbıeshilik maqsattar kózdep jazylǵan shyǵarma emes. Halyq aýzyndaǵy áńgimeniń ózin ǵana, barlyq oqıǵany ret-tártibimen jeńil óleń etip berýdiń talaby tanylady.

Al ólendik qurylysyna, keıbir sóz kesteleriniń, uıqastarynyń onshalyq Abaı shyǵarmalaryna laıyqty sheberlikke saı kelmeıtinine qaraǵanda, bul poemany onshalyq joǵarǵy dárejedegi kórkem shyǵarma deýge kelmeıdi.

Bizdiń oıymyzsha, 1927 jyly osy poemanyń tekstin Abaı shyǵarmalaryn jınaýshylarǵa tabys etken Yrysaıdyń Ysqaǵy Abaı poemasynyń umytylǵan nemese eskirgen, qoljazbada óship qalǵan keıbir joldaryn óz janynan da "tóleý" salyp, alamyshtap jibergen sıaqgy. Óıtkeni poemanyń keıbir uıqastary, keı kezde jol ishinde sóz quraýlary Abaıdyń aqyndyq sheberligine, poetıkalyq leksıkasyna janaspaıtyny da bar.

Bulaı bolmasa, poema Abaıdyń tipti erte kezderde óziniń aqyndyq kúshin alǵashqy tájirıbe retinde, ár taqyrypty baıqastap júrgen kezinde týǵan, alǵashqy chernovık esepti bir varıant bolýǵa kerek. Qalaı da "Ázim" poemasy, eń áýeli, bitpegen shyǵarma bolǵandyqtan, ekinshi, kórkemdik, sheberlik jaǵynan kóńildegideı qalyptanǵan dastan bolmaǵandyqtan, bul poema jónindegi túsinik sózderdi osy, jogarydaǵy aıtylǵan jaılarmen aıaqtaımyz.

---