InfoHub Logo

                    Alǵashqy qadamdar

                      Úıdegi áńgime

 

-Sen munda keletindi qaıdan taptyń?

Bıi bul el tanıtyn bolashaqtyń.

Shońmenen tildesetin sen kim ediń?

Uqpaǵan ata-saltyn, máńes neme,

Ómirde kórmegen em tap mundaıdy.

«Ket bylaı» desem ulym tapjylmaıdy.

Qasyndaǵy máńester ilip-shalyp,

Qudaı-aý, áldene dep qaljyńdaıdy.

Shoń sonda: «Aǵa»-dedi kúle turyp,

-Ordada aıǵaı salý bizshe búlik!

Basqa bolsa bir shara kórer edim...

Degende et júregim etti búlik.

-Ákram , seniń ulyń – meniń dosym

Ordanyń bı ekeni este bolsyn.

 Erteń bizge minýge  tórt at keltir,

Munymdy oıyn kórme jolyń bolsyn.

Edige bıge baryp em muń shaqqaly,

Edige kúldi daǵy til qatpady.

Keterde: «Qur júrgen at joq pa edi?» -dep,

Ózimnen kádimgideı syr tartqany.

Bı oıyn birden uǵý maǵan qaıda

Aıtar oıyn osylaı jumbaqtady.

Esime birte-birte túsken edi,

Qar sýynan toıynsyn dep

Bir top atty  bosatyp jibergeni.

Bala bıler dep qoıdy erttep minsin,

Ne shyǵaryn bulardan Qudaı bilsin.

Qylyǵy balalardyń unamaıdy,

Qaıtersiń, meıliń kúl, meıliń kúrsin.

-Kúrsinseń óziń kúrsin,- dedi áıelim,

-Aqyl-esim ornynda áli meniń.

Ákiramdy jerlegen jurt aldymda,

Ákesiń-aý sen daǵy sorym meniń.

seni shenep edim.

Shetinen Áıeldiń sózin qaıtem elemedim,

El kúlmese kúni erteń kórer edim.

Qarashor, seniń sóziń aqyl bopty-aý,

Men beıshara Edigeniń dúldúli edi,

Attaryn erttep minip tur tizilip,

Terime syımaı ishteı turmyn men kijinip.

-Ákram , seni me?..-dep qala berdim,

Shoń bala meni aǵalap tur úzdigip.

...Shoń alda,

Ana úsheýi sońymnan erip,

Barady sar dalaǵa áne jelip.

Arasy qozy kósh jer delbe qozyp.

Shońnan basyp ozbaǵaı bılep jelik.

Kim bilgen qarapaıym salt atty sap,

Tamsanyp qarap qappyn az- mazyraq.

Qyr tósine bererin munsha kórik,

Qalaı ǵana uqpadyq burynyraq.

Osylaı keıde shaýyp, keıde aıańdap,

Shoń toqtady, analar qaldy aıaldap.

Bireýine ym qaqqandy turǵan jerden,

Shońǵa kep, áldeneni tur baıandap.

Olardyń jattyǵýyn estip júrdim,

Ónerdiń shyǵarypty alýan túrin.

Keıde olar ótken bıler qazynasyn,

Birinen soń jattapty tańdap birin.

Án salyp kúıge kezek berildi eken,

Sharıǵatqa keıbiri kemel eken.

Munyń bárin kórgender aıtty maǵan,

Kóne bıler bulardan tómen eken.

Eki -úsh aı dál osylaı jattyqqan soń,

Jas bıler bastaǵan Shoń

Sátıdiń aýylyna attandy olar.

Maqsaty sálem bermek, bata almaq

Sol kúni Sátıge de habar jetken,

Sálemdi qabyl aldy ol qurmetpen.

Súısindi ishten Shońnyń munysyna

Tarylǵan keńeıgendeı tynysy da.

Shoń bolsa Edigeniń úmiti edi

Úkilep qosar erteń uly synǵa.

Sátıdiń kisi tanyr bar shamasy

Bolashaq jaqsylardyń qanshamasy

Aldyna bata surap kelgen edi-aý

Degendi aıtpaǵan el jaza basty.

Órkendep ósip óndi mal men basy,

Atanǵan Sátı bıdiń úsh qasqasy.

Kúshigi, Aqjigiti, Janjigiti

Qatarynan óneri, bilimi asty.

Qaıtersiń bulda bolsa taǵdyr isi

Jaı túsip jalǵyz sátte jer tompaıtty.

Aınalady úsh qasqasy jer atyna

 

   Úsh qasqa...

Ákeniń máńgilikke muńy-zary,

Búkshıip eńkish tartty súıgen jary.

Kúshikten qalǵan tuıaq Jumabaıy.

Jaryq dúnıe júzinde osy bary...

Jas óser deýshi edi el táýba, táýba.

Ne ónbek meıli basyn soqsyn taýǵa.

Sol oımen eńse tiktep, bas kóterdi,

Ólgenshe erik berme qaıǵy jaýǵa...

Úı tiksin, kisi jiber soıys malǵa.

Bul tusta Shoń da kelip qalǵan edi,

Bitimi ereksheleý sary balaǵa

Sátı bir sát synap kóz salǵan edi.

Shoń dese Shoń eken-aý bitimi erek,

Janyna ergenderden turqy bólek,

Syqsıǵan qos janary kúlim qaǵyp,

Adamǵa qaraıdy eken tym eljirep.

Qabaǵy turǵandaı ma kózin jaýyp,

Ár sózin sóıleıdi eken ornyn taýyp.

Meılinshe sózge sarań oıǵa tereń,

Qarsylas bıler úshin bul bir qaýip.

Kirgizdi olardy úıge Sátı bastap,

Kútýshi árqaısysyna jastyq tastap.

-Jigitteriń jol soqty bolǵan shyǵar,

Alyńdar,- degen Sákeń , -az tynystap.

-Jastar ǵoı báıge atyndaı júrgen jarap,

Jaraspas ata aldynda jantaıǵany

Otyrǵan dara  basyn myńǵa alap.

Shońmenen tanysýǵa qumar edi,

Sóz tyńdap keńesýge ara aǵaıyn

Qarjastyń jaqsy men jaısańdary

Aldynda Sátı erdiń qaıpańdady.

Kezekpen Shońdy jatty qonaq qylyp,

Kep jetti aqyrynda qaıtar shaǵy.

Er Sátı:

-Qaraǵym, qartaıǵanda kemip áliń,

Eshkimge qajet emes seniń qalyń.

Keshegi bılerimniń qol astymda ósip –óngen

Ótirik ýádesinen qaljyradym.

Osynda bizden buryn turyp jatqan,

Sharýasyn kórkeıtip malyn baqqan.

Bir beıshara momynǵa jan-jaǵynan,

Jyldan jylǵa kóbeıdi kiná taqqan.

Biri keled «ana mal meniki» dep,

Biri keled «jer onyń meniki» dep.

Qoqan-loqy kórsetip qamshy úıirip,

Bireýler júr aıbat qyp kórsetip doq.

Osyny ádil sheship berińder ,-dep,

Bılerden qanshama ret ettim tilek.

Taıǵaqtap bir sheshimge kele almaı júr,

Keıbiri  kýá joqty etedi tilge tıek.

-Sátı aǵa, bılerinde sharýam joq,

Bı sózi bolýy shart atylǵan oq.

Áıtpese abyroıy qalmaı bıdiń

Ańdamaı kúlki bolyp basady shoq.

Sondyqtan atý kerek oqty abaılap,

Sol oqqa ar-ojdanyń birge baılap.

Solqyldaq alǵan sheshim qur nobaılap,

Zıany ádil jannyń basyn joımaq.

Sondyqtan senim artsań, aǵa, maǵan,

Qýat berse kóreıin haq taǵalam.

İstiń aǵy sheshedi bura tartpan,

Osyny esińizge sizdiń salam.

             

      Alǵashqy bılik

Orda tigip, Sátekeń elin jıdy,

Zábirleýshi, zábirlenýshi  keldi támam.

-Bı bolý júktelgen ed myna maǵan,-

Dep Shoń ózin-ózi tanystyrdy.

Sonan soń  sózin ári  sabaqtaǵan.

-Zábirlenýshi sóz kezegi deıdi saǵan,

Týǵaly bastan ótti qıly zaman.

Bul kúnge de kep jettim esen-aman,

Kópjasar baıdyń áz degi jalǵyzy edim.

Osy jer Kópjasardyń Bal tiregi,

Alladan qabyl bolǵan kóp tilegi.

El ketkende bul jerden qasha kóship.

Naýqas ed, tósek tartyp jatyr edi.

El kóshti, biz qonysta qala berdik,

Mańaıda el seıilip sala berdi.

Tósekten turýǵa da qaly kelmeı

Jaryqtyq kúnnen kúnge tómendep  sala berdi.

Aqyry jer qoınyna berdik ony,

Úsh jyl ótken attanǵaly kóshtiń sońy.

Olardan sodan beri habarsyz ek,

Arman bop eldi tabý qala berdi.

Erte otaý kótergen em urpaq ósip,

Olarda eńbek etip, terdi násip.

Qol bosta sadaq atyp úıretken em,

Mal baǵyp ań aýlaýdy qyldy kásip.

Bes  ulym, bes aýyl bop dúrkiredi,

Sol kúnder qaıta oralmas shirkin edi.

Sol tusta bosyp júrgen jurt kóp edi

Soǵyp ketip júretin keı kúnder

Solardyń biri maǵan habar salǵan.

Qalmaqtardy osylaı bettegen kózi shalǵan.

Qamdalyp barymyzsha daıyndaldyq,

Bolmaı shyqty álginiń sózi jalǵan.

Shal- kempir, boıjetken qyz,

Qalǵany bala-shaǵa amalsyz tejeldik biz.

Olarda áldene  dep jylap shýlap,

Jalynyp turǵandaı ed «óltirmeńiz.»

Ulymnyń eń kenjesi aýsarlaý ed

Bir qyzyn qora aınalyp barad súırep.

Júgirtip kelinderdiń birin oǵan

Naızasyn dep keldi ol apty túırep.

Degen soń amalym joq qaldym turyp,

Qalmasa jarar edi qudaı uryp.

-Keliniń,- dep ákep tur qyzdy maǵan,-

Batańdy ber, dástúrimen ata ǵuryp.

Shoń: -Keliniń osynda ma?

  -Tergediń-aý, qaraǵym, osynshama.

Qarǵam, kelin, ornyńnan turshy,- dedi

Baıǵus shal qalǵan ábden qur súlderi.

-Ras pa qaıyn atańnyń aıtqandary?

-Ras,-  dedi ol ornynan tura sala.

Bı úshin bul taptyrmas derek edi,

Zábirlenýshini tuqyrtýǵa kerek edi.

 -Zábirlenýshi, seni urǵan osy shal ma?

-Taıaq jeıtin men shaldan esalań ba?

-Al onda kim?

Ol tóbettiń tóbesi kókke tıgen,

Shekesine shoqaıtyp tymaq kıgen.

 Jerimdi qaıtar dep em janyna kep,

Jalp etkizdi ishimnen jalǵyz túıip,

Sonan soń tepkiledi, aıamady,

Shyǵýǵa shybyn janym taıaý qaldy,-

Degende eńgezerdeı áıel turyp:

-Sen baıǵusty men sonda sabaǵam-dy,-

Dedi de tymaq kıip tura qaldy.

-Berdim dep aızy qanyp sybaǵandy.

Bı:

-Aqsaqal, basqa tartar kýáń bar ma?

Jurt:

-Jaqtasyp shyqty bári sorly shalǵa.

Aıtqany aqsaqaldyń bári shyndyq,

Ádil bı qoımas elin basyndyryp.

Beıshara shalǵa otbasyn ydyratpaı,

Ustaǵan pále jabý netken sumdyq?!

Al buǵan kýá bolyp kelgenderdiń,

Mal úshin aryn satyp ólgenderdiń

Aryn satqan ımansyz satqyndardy

Artyq emes tirideı kómgenderiń.

                              

               Shoń bı

Ádildik pen Zulymdyq jekpe-jegin,

Zulymdyqqa kıgizsek bizder kebin.

Shyndyqtyń obal, saýap serikteri

Shyndyqtyń týy bolyp jelbirerin.

Uǵar el tánimenen,

Judyryqtaı júrekpen, janymenen.

Ádildik bizdiń mynaý tar zamanda

Ańsaǵan baıtaq eldiń áni der em.

Sondyqtan týra joldan bura tartpaý

Allaǵa kúnakar bop jaza tartpaý.

Úshin men úkimimdi jarıa etem,

Birińe tym qatal, birińe tym jomarttaý.

                                  

                  Úkim

-Jer ıesi, mal ıesi Ábekeń dep tanylsyn,

Jerine, malyna zańsyz talasqan.

Umytpaı uly Talastan

Toǵyz túıe, toǵyz jylqy, toǵyz sıyr

Bastaǵan aıyp alynsyn.

Ózine 35 dúre salynsyn.

Jalǵan kýágerlerge,

Ábekeńniń adal atyna

Kúıe jaqqany úshin

Jala jaýyp  negizsiz aıyp taqqany úshin,

Astaryndaǵy attary tartyp alynsyn.

Árqaısyna 25 dúre salynsyn.

Aıypkerlerge úkim kúshine

Engeni eskertilsin.

Aıypkerler  bul elden shettetilsin.

Sol sátte qaptaǵan jurt ketti shýlap,

-Qurysyn kári bıler kóne týlaq!

Ámanda beretinge bura tartad,

Ádildik jastan shyqpaq kári qý jaq.

Muny árkim  uqqan bolar ózderinshe,

Parasattap salmaqtap sezgeninshe.

Sátıdiń janarynda nur oınady,

-Bata berem balaǵa kózderińshe,-

Degende aqsaqaldyń biri turyp:

-Iláı, ámın,- degen ed  ádet-ǵuryp

Sol sát Sátı tógile jónelgen ed,

Qos janary ot shashyp, myń qulpyryp.

 

Sátıdiń Shońǵa bergen batasy

Aıdaboldyń asyly,

Edigeniń násili.

Alla saǵan baq berip,

Domalatsyn órge tasyńdy.

Qaranyń sózin sóılegen.

Sarǵaısyn tisiń,

Tozsyn talaı kóılegiń.

Han tórege bas urmaı,

Órtteı laýlap basylmaı.

Tur halqynyń basynda

Orystarmen til taýyp,

Tursań elge joq qaýip.

Biz ashpaǵan esikti,

Tepkilep ash teginde.

Qarashaǵa bol juldyz,

Jarqyrap týar kóginde.

Alla saǵan baq bersin,

Ósip-ónsin urpaǵyń,

Biz shyqpaǵan bıikke

Samǵap óziń shyrqaǵyn!

                         Áýmın!

 

         Shoń tańdaýy

San jyldar munan keıin ótti samǵap,

Artynda arǵymaqtyń qara shań qap

Keshegi bala Shoń salıqaly jasqa jetken,

Basatyn ár qadamyn, sózin ańdap.

 Sol tusta ol el tanyǵan bıdiń biri,

Tulǵasyna saı derlik isi de iri.

Shoń bıdiń qadamynan habardar edi,

Orta júz aımaǵyńnyń ár túkpiri.

Syılaıtyn biletinder parasatyn,

Aqylyna ór minezi jarasatyn.

Qarasha demeseńiz shyqqan tegi

Han menen parqy bar dep talasatyn.

Sóz qylyp júrer edi syrttan ony,

Syrttan pishken qansha dál jurttyń tony

Degenge ýaqyt ózi bergen jaýap,

Tanylǵan kez jetkende ońy- soly.

Sol kezeń 1822 jyl kelip jetken,

Azdaı-aq qazaqty han men tóre eńiretken.

Patsha aǵzam ýstavy jaryq kórip,

Qaraǵa shyqpaı jatyp kárin tókken.

Ýstavtyń ár jolynan qarashanyń

Aǵyzar kúni erteń qara qanyn.

Ýytyn sezingen ed Shoń bı birden

Oılaǵan erte kúnnen qara qamyn.

Tutanyp Shoń ishinde alaý jalyn,

Tartqyzǵan sál erterek attyń jalyn.

Ýstavqa baǵynbaıtyn jol izdegen,

Qorǵaý úshin qarasha bolashaǵyn.

Oıǵa alyp ótken- ketken shejireni,

Kenetten et júregi eljiredi.

Apyr-aý, Sátı aǵa Saryarqa eldi bastap,

Attanarda bir oı tastap.

Inshalla kókiregi altyn sandyq,

San kárıa surasań aıtar án qyp.

Keıbiri Sátı maǵan aıtqan der ed,

Qalmasa qudaı atyp bári máńgip .

-Alda aýyr jol jatyr, kúndi tutqan tuman bar,

 Umytpaı osyny este, ustańdar, qyrandar!

Biriktirip bilekti, bir tutas qyp tilekti,

Baqtaryńdy synańdar!

Bir Allaǵa jylańdar !

Qulboldy, Janboldy, Ormanshy, Qarjas

Tórtuly degen atpen buljymas.

Odaq quryńdar!

Aıbynbaı alǵa basyńdar,

Baıanaýlaǵa asyńdar!

Umtylar sóz be bul

Shoń bıdi alapat bir sezim bılep,

Jetkizgen bılerine aıtyp túıdek.

Osyny júrgen jerde aıta júrsek,

Osylaı el pikirin zerttep bilsek,-

Degende bıler jaǵy qostaı ketken.

-Pikirine el jurttyń qulaq túrsek.

Osylaı elge biz usynysyńyzdy taratamyz

Al onda Sátı talǵa eldi jınap,

Úlkender pikirine túrsek qulaq,-

Dedi Shoń,- úsh kúnnen soń jolyǵaıyq,

Sol jerge qalyń jurttyń basyn qurap.

Sol sózben bıler jaǵy tarasqan-dy,

Birliksiz bóri talar talasqandy.

Dál sol sát birde-biri bilgen joq edi,

Bult basaryn kúni erteń qara aspandy.

Bókeıdi han  saılamaq orys jaǵy,

Taǵy da han tóreniń aspaq baǵy.

Bul habardy Shoń bulttan kem kórmedi,

Quran nege qalmaıdy hannyń taǵy.

Shoń dereý bılerine salǵan habar,

-Bárine habarladym,- dedi atshabar.

Táńirim, oǵan bergen qabiletti,

Sátinde qıyn-qystaý aqyl tabar.

Bıleri kóp kúttirmeı keldi jetip,

Han saılaý habary jetipti túnde estip.

Sársenbi sol kúni Nura boıynan tabylaıyq.

Botaqara túbin bir dúbirletip.

Osylaı bolǵan soń Shoń baılamy,

Osyǵan bı ataýly sóz baılady.

Árqaısyń qara-qura kisini ertińder!

Nege dep eshqaısy suramady,

Tóbe bıdiń bolǵany ǵoı oı baılamy.

Sársenbi Botaqara óńirinde,

Bolmaǵan buryn- sońdy ómirinde.

Barak hannyń urpaǵy Bókeı tóre

Han saılanbaq  jelik kirip kóńiline.

Uldary áleńkedeı jalanyp tur,

Máz- meıram júzderinen shalqıdy nur.

Al tóreniń júzinde alańdaý bar,

Shoń anaý qarsy aldynda qasqaıyp tur.

Janaryn oǵan tikti syǵyraıyp,

Teńep turdy ajalǵa kelmes aıtyp.

Bronevskııden bata almas yǵar, bálkim,

Qıt etkizbes zeńbirekpen jiberer jalǵyz tartyp.

Al jurt bolsa ústine kıgen alym-julym,

Bolashaq hannyń ap turǵan ábden suryn.

-Sýyrtpaǵynan jyrtyp ber maǵan da,- dep

Orystar tań qalýly ed uqpaı syryn.

Julym-julym kıimin bólisip ap,

Jurt aldynda tóreni turǵan jutap.

Uldary kep áp -sátte kıindirdi,

Qymbat kıim  tur endi jarasyp- aq.

Alańda turǵan jandar kózin súzip,

Serpildi keıin qaraı barad qashyp.

Bókeı de uldary da qaldy sasyp,

Al analar barady qyrdan asyp.

Al tilmash sózdi aýdaryp qyryldady:

-Orysqa aıt, analarǵa oq atsyn de,-

Dep Bókeıdiń balasy yryldady.

Aýdaryp bergen sátte onyń sózin,

Atardaı qadady oǵan shegir kózin.

-Ottamasyn!- dep aqyrdy sonan soń ol

Sarqylyp bitkendeı ed ábden tózim.

-Ostanovıte torjestvo!-degen edi qatqyl únmen.

Al tilmash:

-Han saılaýdy toqtatyńdar!-

Dep saldy jalpaq tilmen.

Bókeıdiń uldarynyń biri turyp:

-SHoń buzyqtyń isi bul dúrliktirip,

Saılaýdy toqtatýdyń qajeti joq.

Jalǵasyn ata dástúr handyq ǵuryp.

Al ulyqqa onyń sózin aýdarǵanda,

Aqyrdy qara jerge bir túkirip.

-Aqymaq, ne sandalap tursyń úrip,

Jón nusqaıtyn sen be ediń myna bizge?

«Ǵuryp» deıdi. Ǵurypyń bizderge bir tıyndyq.

Al bul sátte manaǵy ketken halyq.

Atqa minip, biri qalmaı kelgen salyp

Shoń:

-Áı, orys, sózimdi tyńdar bolsań qulaq salyp,

Qajet emes,  Bókeıdi ketkin alyp.

Osy sózdi adamdar oǵan ergen,

Qaıtalap qaıta-qaıta aıta bergen.

Sonan soń Baıanaýla qaıdasyń dep,

Aıbyndap ata jurtqa tartyp bergen.

 

         Satqynnyń jazasy

Bylaı shyǵa Shoń atyn tejegen-di,

-Syr aqtarar keldi me kezeńi endi,-

Degender Shoń aýzyna qulaq túrgen,

Al Tóbe bı til qatpaı bezeredi.

Alǵan tipten qabaǵyn qarsy jaýyp,

Qaraıdy jan-jaǵyna qylyp qaýip.

Ózgelerge solaı bop kóringenmen,

Jeńilmese qalaı utpaq ebin taýyp.

Oı aýanyn aýlaýmen álek edi,

Adamy tosyp turǵan áne keldi.

«Shanshar» degen jalǵyz sóz aıtty daǵy,

Óz jónimen saldyrtyp bara berdi.

Utqanyn Bókeı hannyń uqqan edi,

Bul onymen taza aıqasta buqpap edi.

Alty aı qys áreketiniń aldyn aldy,

Aramyzdan bir jansyz shyqty-aý tegi.

Degen oı at ústinde mazalaǵan,

Abaısyń bir qadamnan qazady adam.

Óz kórin degen ras babalardyń

 Satqyndyqqa kim eken basqan qadam?

Shola bir aldy artyna qaraǵan-dy,

Ózekke jalt burylǵan qaraǵan-dy.

Aq boz atty nazaryn aýdarǵan-dy,

Ózek qýyp alshaqtap barady áne.

Aq boz at kún nuryna shaǵylysyp,

Jorǵalap jortań qaǵyp barady ushyp.

-Opyraý, atyn tanyp, al ıesin,-

Deı berdi ana pysyq, ana pysyq

Sálden soń Ákram bıdi ońashalap:

-Sen ergen jigitterińdi kelshi qarap.

Aq boz atty áldekim ózekke jalt buryldy,

Qaıda ketti anyqta,  qadaǵalap.

Sonan soń maǵan kelip baıandarsyń,

Degensin qaıtyp qalaı aıaldasyn,

Kóreıin júrgen qýdy ishten shalyp

Jetip kep kishi bıden jón suraǵan.

-Biz kimbiz? Maıbas bolsa  iri adam.

Jol boıy Bókeıdiń halin bile almadym dep ýhilegen,

Bólinip qala bardy bir jyradan.

Jón suraıtyn biz be odan qala bardyq.

Kishi bıden osyndaı habar alyp,

Shońǵa kep Ákram saspaı baıandaǵan.

Sol sátte Shońnyń óńi ketti aǵaryp,

Tóbe bı qanyn ishine tartyp alyp,

Sala berdi bir qýaryp, bir sazaryp.

-Bókeıdiń halin bilmek...Halin bilmek

Shoń birden úsh jigitti shaqyrtyp ap:

-Maýbasty ákelińder maǵan ustap!

İz ókshesi Bókeıdiń aýylynda,

Shý shyqpasyn bolyńdar meılinshe saq,-

Degen soń attyń basyn keri burǵan,

Maýbasty qutqarmastaı qaqpan qurǵan.

 Shoń aldynda tań  ata turǵan edi,

Jansyz bop elin satqan sol anturǵan.

-Ákiram bı!

Jansyzy Bókeı hannyń, Maýbas satqyn!

Shyǵardyń eldi satyp jaman atyn.

Alty aı qys Shońnyń syryn, eldiń syryn

Bókeıge satqan úshin alǵan atyń.

Aparad búgin seni súırep oǵan,

Aıtatyn kópshilikke bar ma datyń?-

Degende Ákram  bı maýbas jurtqa jaýtań qaǵyp:

-Men sorly aqymaqpyn, kettim laǵyp,

Bókeıdiń han bolǵanyn qyzyq kórdim...

Bı:

- Aqboz atty alyp kel munda!- degen,

-Ýa, halaıyq, bıligimdi tyńda!- degen.

-Satqynǵa keshirim joq, jazasy – ólim,

Myna ıtti arqanmen shyrma,- degen.

-Arqandy at quıryǵyna baıla,-dedi,

-Al endi basyn bosat, aıda,- dedi.

Saryarqanyń san sumdyqqa kýá bolǵan,

Tósinde maýbas sumyraı jaırap edi.

       

   Tórtuly halqy baılamy

Shoń bılerdiń esine saldy muny ,

Sátı taldyń basynda keler kúni...

Másele árqaısyna anyq edi,

Nege dep suramady birde biri.

Sol kúni Sátı talda jıyn ótti.

Bı bitken aqsaqaldar ala kepti.

Olardan bólek ár aýyldan,

Sol jerge erkek, áıel qaptap ketti.

Úkibaı qysqa ǵana baıandaı kep:

-Bılerden bárińizge aıan bári,

Bul Shońnyń usynysy elge arnaǵan.

Erteńin oılaǵan el syryn búkpes.

Sondyqtan pikir bolsa salıqaly

Aıtyńdar irkip qalmaı, eskeriled,-

Degende otyrǵan jurt bir qozǵaldy.

Qarıa tamaǵyn kenep qaldy:

-Ýa, aǵaıyn, aıtaıyq bardy bar dep,

Bizdiń el bolmasa da jurttyń aldy.

Hansyz da , tóresiz de kún kórýde,

Zorlyqsyz, zombylyqsyz jaıyp maldy.

Bılerden estip bilgen usynystyń,

Tórtuly halqy degen usqyny tyń,-

Dep aqsaqal sózin ári jalǵaǵan-dy.

-Myń alǵys el atynan munyń úshin,

-Bári ras aıtqanyńyz,- dep shýlady el.

-Han- tóresiz Baıanaýla bolyp otyr búginde el,

Tek bizge tynyshtyq berse jetip jatyr.

Olarsyz-aq elimiz el, jerimiz jer.

-Áı, sonda han, tóreni qudaı qalap,

Qalsyn dep san páleden arashalap,

Qaraǵa bas ıe ǵyp qoıǵan joq pa,

Olarsyz aıtshy qara qaıda barad?..

-Mynaý kim tóre menen handy joqtap,

Jurt pikirin teris dep ózinshe ottap?

Qudaıdyń uly bolsa da shyǵar beri

Shabyna jibereıin qazir shoq sap.

Shoń:

-Pikirin aıtqan janda jazyq joǵyn,

Eskertem  astyna qazanyń sal bolsa shoǵyń.

Al onyń usynyn daýysqa salam.

-Tóre men hanǵa aramyzda joq oryn,-

Dep shýlap shyǵa keldi jurt taǵy da.

-Olardy jýytpasyn, qylmasyn urpaǵyma!

Alańda qarsylyq ún údep turdy.

-Onda men sóz aıtpaq em jurtqa myna.

Sol sátte gýlegen sóz qaldy tyna.

Amanatyn Sátı aǵa oryndasaq,

Bolmaı ma urpaqtarǵa máńgi mura,-

Deı kelip,-Tórtuly quramy bizge málim.

Osy týdyń astyna Aıdabol da tabylar.

Básentın balasy... Kim biler ne qylaryn

Sol sátte:

-Básentın – Meıramnyń aǵasy,

Al Súıindik – Meıramnyń balasy.

Buǵan joq eshkimniń talasy,

Búırekten sıraq shyǵarmaı,

Bizdi de birge dep sanashy,-

Degende Qazanǵap Básentın danasy.

Shalqyǵan  shattyq úninen halyqtyń

Terbelip turǵandaı kórindi Ereımen dalasy.

Úkibaı bı:

-Al, aǵaıyn, sóz quny bátýamen,-

Demekshi sizderden bátýaly is kútemin men.

Sóz túıini Tóbe bı saılaý bolmaq,

Artymyzda baıtaq el qulaq túrgen.

Aqsaqal:

-Baıtaq el tilegi, aıtary da,

Bólinbeıik orynsyz ata rýǵa.

Tórtulyǵa Tóbe bı saılar bolsaq,

Shońnan ózge adam joq atqarýǵa.

Kópshilik :

-Aqsaqaldyń pikiri kóptiń sózi,

Shońdy synar jurtynyń keldi kezi.

Qaptaǵan bı Shońmenen tize qossyn,

Myna jurtym birlikterińdi kórsin kózi.

Bata alyp aqsaqaldan, qalyń jurttan,

Shoń taǵy bul syndy da jaryp shyqqan.

Shattanyp tursa daǵy umytpady ol,

Artynda bar ekenin qalyń dushpan.

Sonan soń tabaq-tabaq et tartylǵan,

Qazaqtan aıtshy qashan et artylǵan.

Quran da baqshylandy dúrkin-dúrkin,

Arýaqtarǵa arnalyp jurt atynan.

 

          Qojy tóreniń qazasy

-Janym-aý, Úkibaımysyń erte munsha?

-Áı, jeńgeı,

Bar bılik asyǵar ma em mende tursa.

-Tóbe bı...

-Tóbedeı bop tórinde otyr áne,

Shoń kúldi bul tóbedeı Aıtorysha

Esikten Úkibaı bı kire berdi,

Sálem ap Shoń ornynan túrekeldi.

Nazarym sende degen synaımenen

Qulaǵyn Úkibaı bıge túre berdi.

Qoryqtaǵy jylqyǵa quryq siltep,

Barymtashy top jigit bota tirsek.

Aldaryna salyp ap qyr asyrǵan.

Sol kúni jylqyshylar kil eresek,

Soıyldasyp aıǵaıǵa salǵan sátte,

Qudaıym qýat bersin dáıim dátke.

Barymtashylar qyla almaı kóp qarsylyq

Toz-toz bop qashsa kerek bir-aq sátte.

Qolǵa túsken barymtashynyń biri turyp:

-Altaı Qarpyq jaǵynan Qudaı uryp,

Qojy tóre bastap kep qolǵa tústim,-

Dep kúızeldi qasqyrsha ulyp.

Tóre anyq hannyń sengen jaý júregi,

Tóremin, ketińder,- dep áńgirledi.

Esersoq barymtadan habary joq,

Bolmasyn barymtada han tiregi.

Uqpaǵan sol sorlynyń

Daýsyn estigen jylqyshylar

Tap berdi bilekti erge kim bar shydar.

«Óldim» dep shyńǵyrǵanyn anyq edi,

Sytylyp aman-bolsa ketken shyǵar.

Tań atqan soń úsh ólik tabylǵan-dy,

 Qojy Tóre barymtashy ony birden tanyǵan-dy.

Qalǵan ekeý tóreniń tóleńgiti, janyndaǵy

Sasqan el Úkibaıǵa aǵylǵan-dy.

-Al sonan soń?

-Jerlettim marqumdardy.

El- jurty artyndaǵy

Kim qaıda jerlengenin bilý úshin

Araltóbege jerlettim mańyndaǵy

-Tóreni qaıda qoıdyrdyń?

Kózine túser el jurttyń.

Tóreler daý turǵyzbasyn dep,

Araltóbeniń ushar basyna

Tóleńgitterdi

Eńisine sol tóbeniń

El- jurtyńa jetkiz deregin,-

Dep tutqyndy bosatqam.

Ýálıhanǵa habar jetipti keler kún

Aıýnıaz tóńiregin jaılaǵan,

Úıirlep bıe baılaǵan

Tórt túligi teń ósip,

Qoı, qozysy shaılaǵan.

Sondaǵy qarjas eline

Qarjastyń bir tórine.

Ýálı han habar salypty.

Biletin el tóreni shyǵarady tórine.

Al qarjastar kómipti,

Beıkúná jandy kórine.

Osyǵan oraı úkim etemin

Han tuqymy Qojyǵa soıyl bilegen

300 jylqy- er quny

Tóleńgitterge 100-den,

Qadap aıtam men muny,-

Dep Ýálıhan qolyn qoıyp

Únsiz otyrǵan Shoń manadan

Úkibaıǵa kózin qadaǵan.

-Ýálı han... dep baryp tyıylǵan.

-Keteıin, Shóke, sadaǵań

 Shoń bolsa:

- Ýálıhan izi bul iste

Joq dep kim tipten aıta alad?

İshteı ol osy sózdi aıta berdi qaıtalap.

Álden soń:

-Áıtse de sony, biraq ta

Sanaǵa quıyp jetkizdiń qulaqqa.

Bı qaıda hanǵa aıbynbaı

Oı qıalyn bastap jyraqqa.

Tyǵyryqqa tireıtin

Bıazy tilmen bıpazdap,

Sileletip soımaı ireıtin.

Á, degennen túk qoımas em túbinen

Dep isinetin bıler jeterlik.

Al han aldynda eńse kóterip.

Til qatýǵa dármensiz

Kóksaý qoıdaı kúrk-kúrk jótelip.

-Han ıem, han ıem deýmenen

Qysyr keńes bastaıtyn

Múdeli isti aıtýǵa

Tabandap aıaq bastaıtyn.

-Bárekeldi,- dese Ýálıhan,

Odan soń jaǵyn ashpaıtyn.

Bılerdi Ýálıhanǵa jiberip

Otyrǵansha tiri ólip,

Babadan qalǵan úlgige

Bir Allaǵa syıynyp bizde taban tirelik.

-Úkibaı!- dedi bir sátte jymyń etip,

-Sen maǵan Jumabaıdy kelshi ertip.

Sen oǵan óziń barma, kisi jiber.

Jaradan saqtanǵaısyń turǵan tertip.

...Úkibaı Jumabaıdy ertip keldi.

Shoń otyr amandyǵyn surap eldiń.

Jan saqtaý qamymen kúıbeń qaǵyp,

Artynda jatqan anaý sary beldiń

Álden soń Jumabaıǵa tike qarap:

-Soqtaldaı jigit bopsyń iske jarap.

Keler dep seni arnaıy shaqyrǵan em,

İshinen top jigittiń dara qalap.

Ýálıhan asý bermes, ol bir bıik,

Talaılar taıtalasyp tartqan kúıik.

Bılerden qarsy keler tabylmaı jan,

Tabanyn qaıtqandar kóp onyń súıip.

Men soǵan seni, Jumabaı, jumsamaqpyn,

Aýzynan arashalap ashqaraqtyń.

Talap etken er quny dep 500 jylqy,

Úkimin talqan etseń zántalaqtyń.

Sonda eliń atyńdy atap súıiner ed,

Dushpanyń tuz jalar ed, kúıiner ed.

-SHoń aǵa, sózińdi bóleıin sál

Ótinbekem sózińizdi túıinde dep.

-Ilahı, áýmın batańdy ber!

Shoń sonda: «Kel, beri kel!»-

Dep oǵan batasyn bergen edi.

Úkibaı seniń úshin synaly jer,

Eliń úshin tókken eń sen talaı ter.

Qyzmet qyl Sátı baba urpaǵyna

Jumabaı kórmegen el, kórmegen jer,

Sen ony óziń bastap aparasyń.

Ýálıdiń ózgertýge kózqarasyn

Bir kómegiń seniń de tıer, bálkim,

Senemin ózińe men shet qalmassyń.

Sol kúni bir  Allaǵa syıynyp jolǵa shyqty,

Artta Shoń, alda Ýálı eki myqty.

Arbasyp aıbat shekken bir-birine

Saryarqanyń alyptary kerme ıyqty.

          

               Ordada

-Súıindik adamdary kele jatyr,

Jar salyp aǵyp ótkin jarshy paqyr.

Ýálıdiń muny estigenine úsh kún ótti,

Muzǵa otyrǵandaı aldanyp kúı keshti aqyr.

«Habarshysy keldi» dep málimdedi.

-Káne kimder bildiń be, Sálim?- dedi,

Úkibaı bı, bir bala atqosshylar

Ýálıdiń shyqpaı qaldy tipten demi.

Tynysy tarylǵanyn sezdirtpedi,

-Bar,- dedi.

Habarshy mańaıynan tez zytty endi.

Ýálıhan qatty qapa bolǵan edi,

Sarylyp  Shoń keler dep kóp kútkeni.

Taǵyna kep jaıǵasyp  kózin jumdy,

-Bul joly da opyr-aı saǵyn syndy.

Abylaıdyń asyna kele turyp,

Han saılaýǵa qatyspaı ketken jyndy.

Shońnyń shańyn qaq degen tórelerdiń

Sózderine qulaq túrip elemedim.

Sol joly qoldy bastap Baıantaýdy

Qorshaýǵa alsam á, bálem kórer edim.

Sóıtip, ol tóńiregine tanytqan ed,

Qaranyń han, tóresiz el bolaryn.

Kóline úırek ushyp, qaz qonaryn.

Han tóresiz qys túsip, kóktem týyp,

Jarqyraǵan jaıdary jaz bolaryn.

Muny uqsa qanjyǵaly,shubyrtpaly,

Kúńgirt tartyp júrmese janǵan baǵy.

Kereı, naıman bularda qarap qalmas,

Bas kóterer el az ba taǵy- taǵy.

Han, tóreden bólingen el Súıindik,

Bular úshin bolǵan men kózge kúıik.

Ejelden qabyrǵaly el jer qaıysqan,

 Mártebesi ózge úshin tipten bıik.

Tórelerdi bylaıǵy el desedi ynjyq,

Tóre túgil han da daǵy ketti júnjip.

Áıtpese Shoń bıdi aýyzdyqtap almas pa edi,

Súıindikti tizgindep ishten mújip...

Bir Tóreniń shý shyǵyp qany tamsa,

Qalyń jurt Shońǵa baryp álek salsa.

Shoń amalsyz aldyna ıiler ed,

Han ıem, kómektes dep janym qalsa.

Qasyńnan tabylamyn,

Ámirińe quldyq uryp baǵynamyn.

Der me dep  atandyrǵan adamdary

Jańǵaqtaı byt-shyt bolyp shaǵylǵanyn.

Qojy tóreni bas qylyp barymtaǵa,

Sol Qojy sháıit boldy barymtada.

Esil er kózin jumyp kete bardy,

Kim bar izdep attanar qarymtaǵy.

Selt etken jan boldy ma tóre óldi dep,

Tóreden qara qazaq bedeldi me ed,

 Tym qurysa tiksingen Shońǵa baryp tóbetsiń dep.

Búldirdiń  el arasyn sen endi dep,

Kim bar Shońǵa  sóz aıtqan qarsy shyǵyp.

Osylaı ózin-ózi qajap, mújip,

Ýálı han tynyshı almaı qany qyzyp.

Jatqanda Satylǵannyń Úkibaıy ,

Otyrdy han meıiriminen kúder úzip.

Ǵubaıdolla, Aıǵanymdy birdeı salyp,

Ýálıhanǵa sózi ótpeı  otyr nalyp.

Jumabaı Ýálıhanǵa kire almasa,

Ne demek buǵan sengen qara halyq.

Jurdaı bop abyroıy men bedelinen

Kórinbek Shońǵa qalaı ne betimen?!

Tóbe bı ne bolǵanyn surar bolsa,

Apyraı, ne dep jaýap beremin men?..

Bárinen Satylǵannyń rýhy túsip,

Úkibaı selt etken ed záresi ushyp.

Jumabaı ezý tartyp uıyqtap jatyr,

Sol sátte ketken edi, kózi túsip.

...Tań atty. Jumabaı da túregeldi,

Shaıdan soń buǵan qarap bylaı dedi:

-Úkibaı aǵa, Ǵubaıdollaǵa basta meni,

Alla jazsa bul istiń keler jóni.

-Iá,sát.

Jumabaı Ǵubaıdollaǵa  tike qarap:

-Sabalaq tanylmaǵan jańa talap

Onymen birge taǵynǵan qarý –jaraq,

Sanaýly jaý júrektiń biri Sátı,

Sheginýdi bilmegen jaý qaýmalap.

Shapqanda sol Sátı myna meniń atam edi,

Erligi úshin Abylaı er Sátı dep atap edi.

Marqum ákem ákeńmen túıdeı qurdas,

Qabyldamaı qınady ákeń meni.

-Aıtaıyn, aıtaıyn,- dep Ǵubaıdolla,

-Habar kút,- degen edi,- qapa bolma.

Kóp  uzamaı odan habar jetti.

-Kelsin,- depti.

-Han ıem, datyma sál qulaq asqyn,

Alla qoısa on beske jetti jasym.

On besinde bilesiz er Sabalaq

Uran salyp qalmaq qolyn jardy baryp,

Jekpe-jekte qalmaq batyrynyń basyn alyp.

Sonda Buqar atynan túsirip-ap,

Bergen deıdi qalyń el aq batasyn.

Sol Sabalaq Abylaıhan ákeń edi,

Buqar jyraý el bilgen meniń atam.

Han barlap baıqaǵan ed tóńiregin,

Sol sátte Jumabaı taǵy tógilgen-di.

-Han ıem, eki saýalym bar?..

Otyrǵandar ishke tartty demin endi.

-Alla quzyryna han qarsy shyǵa ala ma?

-Kelesi saýalyń?

-Alla pármeni aıypqa jata ma?

Ýálıhan qalǵan edi ishten tynyp,

Bala oıy netken tereń, netken tunyq?!..

Qojynyń ajaly – Allanyń quzyry bul,

Bizdiń jerde julyny úzilip tur.

Alla pármeni mańdaıyna jazylyp, syzylyp bul,

Al oǵan kinálaý pendelerdi kúpirlik dúr.

Ýálı han oı túbine shym batqandaı

Álden soń Ǵubaıdollaǵa til qatqany:      

-Jumabaı men Úkibaı syndy qonaqtardyń,

Yrza bolyp qalaımyn attanǵanyn,-

Dep tapsyryp Ǵubaıdollaǵa bul ekeýin

Ýálı han ańǵartqan ed jol shyǵaryn.

Ǵubaıdolla áke sózin eki etpedi,

Soıýǵa aq baıtaldy jetektedi.

Árqaısyna jeke-jeke úı tiktirip,

Qus mamyq,  jumsaq boldy tósekteri.

Ózi son soń qozy kósh jer shyǵaryp sap,

Muny olar han yqylasy eseptedi.

Baıtaq qyr nazar salǵan ýaqıǵa edi,

Desek te artyq emes muny tegi.

Habardy estigende jylapty eli,

Shońǵa habar sol kúni jetken edi.

Qarjastar óshkenderi janyp,

Ólgeni tirilgenge eseptedi.

Eske aldy el arýaqty, ótken babalardy,

Máz boldy tórt ulylar tánti ózgeler.

Degenderdiń isindi bir kóz kórer,

Dúnıe turaqty emes, myń ózgerer.

 

     Jumabaıdyń Shorman atanýy

Shoń bıdiń bir baılamǵa kelgeni anyq,

Jas qyran jetilýi úshin qanattanyp.

Aýdarý el nazaryn – basty paryz,

Baǵyn ashpaı alyptyń óspesi anyq.

Sodan da ertesinde sóz bastaǵan,

Ózgege Úkibaıdan syr ashpaǵan.

-Jumabaıdy bı saılaý saltanaty

İsimiz bolsyn,- dedi,- tyń bastaǵan.

-Ereımenge eldi jı, Sátı talǵa.

Jeti kún bolady,- dep,- qyzyq alda.

-Aldyn ala kelisken Mamyqpenen

Dep otyr ol: «Táńirim, óziń qolda».

Qarjastar aspandaǵan asyp baǵy,

Ereımenge at basyn burǵan daǵy.

Shoń Úkibaıdan surady:

-Kim keldi?- dep,

-Qýandyq Qarakesektiń kórinbeıd qaralary,

Sonan sońǵy jańalyq mynaý edi,

Qalaı bolar eken dep munyń jóni.

Jumabaıǵa Shor degen esim bersek,

Qaıynda Shor bolady qatty tini

Qalyń el túsinedi birden muny.

Sóıtip, bir tyń dástúrge oryn bersek,-

Degende Qazanǵap  bı túregeldi.

-Sóz kóp qoı, tize bersek tinte bersek,

Bul sózge aǵaıyndar túptep kelsek.

Shor degen Qarakestiń bir atasy.

Biletinder:

-Sóziniń joq qatesi,-

Degen soń Shoń

Al onda Jumabaıdy Shorman desek,

Emes pe bul esim de tipten kesek.

-Bul – bizdiń Shormanymyz,- dep shýlasty el,

Jaıqalǵan Baıanaýylda gúl báısheshek.

 

          Kapıtan Bronevskıı

     General Glazenovtyń qabyldaýynda

Bronevskıı kirgen sát esik ashyp,

Glazenov qarsy aldy ony kerbez basyp.

-Qalaı bizdiń sary aıaz shymshydy ma?

Saǵynǵan ǵoı jóni bar, júrdiń  uzaq qashyq.

Ekeýi az- mazyraq osylaı qaljyńdasyp,

Jaıǵasyp otyrǵan soń áńgime ashyq.

Bastalyp kete bergen is jaıynda.

-Gýbernator

Bókeıdi han saılap,

Qolyn qoıdy mórin basyp.

Sóıtip bizdiń isimiz sátti bitti.

Biraz ýaqyt júrip em bolyp kúpti.

-Siz be, men be?- dep kapıtan sóz qosqan-dy,

-SHoń buzyq shyrqyn alyp saılaý tipti

Bolmaı qala jazdady emes pe?- dep

Kapıtan syr sýyrtpaqtap,

Bekingendeı keńeske bek.

Kabınet ıesi kapıtandy irikken ed,

-Ol jaıly raportty da jazdyń emes pe?- dep.

-Sen endi maǵan azyraq qulaq sal.

Sonan soń kapıtanǵa kúle qarap:

-Bókeı bir, al Shoń bolsa jeke tarap,

Myna hat Shońnyń haty maǵan jazǵan.

Tyńdańyz, ol bizderge qoıad talap.

-Talap?.. Onysy qyzyq eken!..-

Dep turdy ishteı,- talabynan qyzbas shekem.

Kabınet ıesi hatty oqyp tur

Bir sóz joq jazǵanynda alar sekem.

-Alty rýdyń basyn biz biriktirip,

«Tórtuly» halqyn qurdyq kiriktirip,-

Deı kelip qol astymyzda eki júz elý myńdaı

Áıel, erkek saqtaldy ár rýda eriktilik.

Maqsatymyz – handarǵa bılik bermeý,

Tóleńgittiń salpaqtap sońyna ermeý.

Umtylǵan han, tóreni Baıantaýǵa,

Tizgindeý, kónbeı jatsa, tiri jerleý.

Quryltaı májilisi Tórtulynyń

Tóbe bı ǵyp saılady salty dep burynǵynyń.

Moınyma aldym el artqan aýyr júkti,

Qaltqysyz qyzmet qylyp tabam qybyn.

Ómirlik mańyzy bar máseleni,

Alty rýdyń Tóbe bıi bas qosyp sheshedi endi.

Baılanysty isterdi tek bizderge

Bókeı arqyly júrgizý kerek emes tipten  endi

Sondyqtan da tikeleı bizdermenen

Qarym-qatynas jasaýdy bolar dittelgeni jón.

Kapıtan:

-Munyń da armany – han bolý,- dep qalǵan-dy.

-Sózińizdiń osy bir joq salmaǵy,

Siz Shońdy –Bókeıdiń sózimen baǵalaısyz,

Al Shońnyń han bolýdan basqa armany.

Qazaqqa hannyń tipti keregi joq,

Qazaqqa onyń, sirá, bereri joq.

Ant atqan qaralarǵa salady shoq,

 Túkke  turmas qaralar dúnıe boq.

 Al Handar qasqyr minezi qaralardy talap tynar,

Tóreler olardyń qanyn jalap turar.

Osylaı teke tirkes ıt jemede

Qurtpaqshy qalyń eldi qaraqshylar.

İrgesin qarashadan aýlaqqa sal,

Jas urpaq qazaq degen talaptylar

Bul Shońnyń  ashylmaǵan qazynasy,

El tizgini qolyna tıse Ǵazız basy.

Usynbaq basqarýdyń jańa ádisin,

«Buzyq» dep ony Bókeı bylshyldasyn.

Siz onyń málimetine tipten senip,

Qarańǵy qara ormanǵa kettiń enip.

Sol Shońnyń halqy aldynda ary taza,

Al Bókeı arsyz adam jıirkenerlik.

Osydan soń kór qane adam tanyp,

Qyrsyzdyq deseńizshi muny netken.

Qanshama jazyqsyz qan jatyr tamyp...

 

           Nura shaıqasy

Bókeı han kýáligi qolǵa tıip,

Shóp etkizip alǵan ed mórin súıip.

Sonan soń tóńiregindegilerge mańǵaz qarap:

-Kúni erteń Shońǵa tarttyram,- ded,- kúıik.

Taǵy da áldene deı bergen edi,

Sol sátte Tóleńgiti kelgen edi.

Esikten attaı bergen onyń daýsy,

Jurt sózin, hannyń oıyn bólgen edi.

-Han ıem!- dedi baıǵus kemseń qaǵyp,

-Biz betaldy júrgende syrtta laǵyp,

Shoń alaıaq qarap jatpaı kóship baryp,

Nuraǵa tórt túligin jatyr baǵyp.

Osy sóz otyrǵandardyń shyrqyn buzdy,

Han aldynda jınalǵan jandar izgi.

-SHońdy óltirmeı bizderge tynyshtyq joq,

Qara jerde qalmasyn basqan izi.

Muny estigen Bókeı han abdyrady,

Sarqylǵandaı sol sátte til qunary.

-Óltirýdi qoıa tur, basqa amal tap,-

Dep kamzolynyń etegin julqylady.

Aıtyp qaldy áldekim jasaq jaıly,

-Bes júz jasaq bolsa eger basybaıly...

Otyrǵandardyń birazy kelispedi.

-Al olardy kim aıtshy asyraıdy?

Bókeıdiń balalarynyń biri turyp:

-Jasaq quryp júrgende naıqatylyp,

Shońda qarap otyrmas qaırat qylar,

Nura boıyn jiberer toz-toz qylyp.

Tóreler sonda ǵana toqtaǵan-dy,

Talaılar basqandaı-aq shoq tabany.

-Muny biz han saıladyq ázdek tutyp.

Káne Shońnyń aıylyn jıyp toqtaǵany?..-

Dep turǵany bolar, bálkim, ishterinen

Qobaljý ańǵarylad tústerinen

Sol sátte sóz ustanǵan hannyń uly:

-Sozbaqtaýǵa bolmaıdy, sirá, muny.

400 jigit jasaqtap attanaıyq,

Alla jazsa attanaıyq búrsigúni.

Ala tańnan attanǵan tórt júz atty,

Qabaqtary qatýly, ekpin qatty.

Keıde jelip, keıde shaýyp en dalada,

«Shoń qaıdasyń?» dep Nuraǵa kele jatty.

Shoń bulardyń ańdytyp ár qadamyn,

Saılattyrdy shaıqasqa óz adamyn.

Eki júz jigit jıdyrtyp toqtaǵan-dy,

-Bary osy,- dep,- aǵaıyn, qolda barym...

Qara shań kókke órlegen býdaq-býdaq,

Jaraý at er jigitter ázir qýnaq.

Aǵyzyp oıdan tómen túse berip,

Shońdy boqtap bir sátke ketti shýlap.

Sol-aq eken Bókeıdi balaǵattap,

Shoń jigitteri olarǵa bergen ed tap.

Kelte soıyl jarqyldap qylyshtaıyn,

Shart-shurt etip qarpysty sol sátte tap.

Keıbireýge shekeden tıgen soqqy,

Qara jerge qasyqtaı qanyn tókti.

Attan qulap «óldim...» dep qala berdi,

Kim toqtatar qany qyzǵan kekshil kópti.

Kek bolǵanda Bókeı men Shońnyń kegi,

Biri sultan, biri qara qýsań tegi.

Ekeýi birin-biri tútip jemek,

Óshtikteriniń tirlikte joq ed shegi.

Aqyry qyrqysýmen túıindeldi,

Munan soń da tarqar ma túıinderi.

Al  Shońnyń jasaq qurǵan jigitteri,

Bola tura jeńisten úmitteri.

Bytyrap qasha júrip urys saldy,

Sol-aq eken Bókeılikter ortaǵa kılikken-di,

Jasaǵy búrkitteı shúılikken-di.

-Barasyńdar malǵundar qaıda yǵyp?

Ashshy daýys shyqqan jaqqa kózin tikken.

Úkibaı bı: «Uryńdar!»- dep aqyrdy óktem.

Jeńistiń jaqyn ekenin sezgen edi,

Aldy-artyna qaramaı bezgen tipten.

Han jasaǵyn sabaǵan qýyp jetip,

Shoń qoly qarsylyqqa kez kelmedi.

Olardy qýǵan Shoń jigitteri óksheletip,

Qalyń qolyn Bókeıdiń toz-toz qylyp,

Sáıgel tıgen sıyrdaı barad qýyp.

Dál osy sát áldekim arýaqtap,

Bókeılikterdi qýyp jetip  ońy- solyndaǵy,

Qaq soıylyn bileı ustap qolyndaǵy.

Shalǵynǵa túsken shalǵydaı jaıpaq barady,

Shorman qoly artyna ergen sońyndaǵy.

Han balasy shaıqastan beze qashqan,

Áljýaz nemeler ǵoı áýel bastan.

Qazaq eli dúrkirep dúrildedi,

-Osyndaıdy kórip pe eń buryn?-  dedi.

-Ádiletsiz han tórege Qudaı eken,

Qyryn qaraı bastady búgin,- dedi.

Ombydaǵy orystardyń oıy bólek,

Shoń isine súısindi elden erek.

Shońǵa Bókeıdiń Nurasy kerek emes,

Ol úshin Shoń bı, sirá, qylmaıdy eges.

Han bedelin túsirdi jurt aldynda,

Han degeniń qý qýraı eshteńe emes.

Sol tóbeles Shoń bedelin asyrdy anyq,

Kýá boldy bul iske barsha halyq.

Sasyp: «Bı, qorǵan bol!»- dep Shońǵa keldi,

Shubyrǵan sońyndaǵy halqyn alyp.

                 

  Shońǵa kelgen hattar

Kishi júz Rossıaǵa ıek artyp,

Qarmaǵyn Bodandyqtyń alǵan qarpyp.

Uly júz Rossıaǵa bet burmady,

Qoqanǵa qol artqan-dy turǵan sharpyp.

Al Orta júz Abylaıhan zamanynda,

Birine bas urǵany shamaly da.

Ýálı taq ıesi atanǵaly irgesi irip,

Qalyń topqa aınalǵan qara-qura.

Ýálı han bolǵaly Baıan eli,

Arqanyń qasıetti sary beli.

Ony han dep tanyǵan kezi joq edi,

Qalamaıtyn han tóreni el júregi.

Áıtse de ýaqyt kóshi alǵa asady,

Bir kezeń bir kezeńmen almasady.

Kesheniń kúni ótip jańa kúshter,

Dáýirdiń tizginine jarmasady.

Ol myna

 «Sibir qyrǵyzdarynyń ýstavy»

Shoń muny  oıyna osyny berik ustady.

Bul patshanyń ýstavta han, tórege

Paıdaly bap qosyp, qarany qysqany

Ekenin uǵynyp,

Qalmas úshin aldynda júginip.

Toz-toz bop ketpeýge táýekel etýge,

Ketpeske túńilip,

Qaralar  qajyry úgilip,

 El-jurttyń namysyn qaırady.

Jigitter bar neshe san aıbarly

Bókeıdi tuqyrtqan jeńiste,

Buzylmaǵan birlik qaımaǵy.

Al myna hat penen raporttar

Atqarylǵan ister aıǵaǵy.

General maıor Bronevskıı hatynda,

Jazylǵan Shoń bıdiń atyna.

«Yqpaldy bı» deıdi ámanda,

-Uly aǵzamǵa ant berý zatynda.

Bul asqan mártebe, úlken syı,

Rossıa ımperıa toǵysqan myń san mı.

Ushpaqqa shyǵar qarańǵy halqyńdy,

Muny da umytpaı kóńilge túı,-

Deı kelip

Hatyńyzda ataǵan jerleriń

Okrýgqa enedi ýádem bul meniń.

    

    Mahonın raportynan

Shoń meni Naızatasqa shaqyrdy,

Sapardyń sáti tústi aqyry.

Kemel ǵoı Shoń tereń,

Ustamyna saı aqyly.

Baıanaýyl okrýgine kirmek bop,

Qýandyq ishinen kelgen top.

 Altaı rýynan solardyń

Jaıyn ózińmen aqyldasýdy jón  kórdim.

-Sarjannan qatty qysym kórip kelgen,

Bolar eń áldeqandaı keńes bergen.

-Al óziń elmenen tildestiń be?

-Kezdesip tildesip turam kúnde.

-Altaıdyń Tóbe bıi Zulqarǵa ertip,

Elmen qaıtyńdar dep bir tildesip.

Tursynbaı, Úkibaıdy jibergen em

Kóńilderi olardyń da keldi ósip.

Al búgin sizdi bastap baram sonda,

Alań kóńil adamdar bolsa onda.

Bulardyń orysy qaıda degen saýal

Shyǵýy ábden kádik aqyr sonda,

Sonymen Shońǵa erip bardym men de,

Jurt shýyldasty meni kórgen jerde.

-Ant berseńder

Qotyr Qyzyltaý, Alǵabas , Sarytaý, Keregetas -

Bolady qonystaryń.

Esterińe,- dedi ol,- sony ustaǵyn.

Antqa qoldaryn qoıdy el shubap kelip,

Qaı qonysty kim qystaıd aldy bólip.

Shoń sonan soń shaqyryp ap Balqar bıdi,

Jaılaýlardy ataı kep sózin túıdi.

-Jurt qolapashtap qoımaǵan soń

Men de sáttilik tiledim isterge ıgi!

 

           Ótpeı qalǵan saılaý

            22 tamyz 1883 jyl

-Baıanaýyl syrtqy okrýgy ashylmaqshy,

Jıyldy san taraptan ıgi jaqsy.

-Syrtqy okrýg aǵa sultany kim bolady,

Kimder taqqa baq synap talaspaqshy?..

Kimder deıtin jóni bar eldiń, sirá.

Baıanaýla tóreni taqqa mura,

Dep eshqashan sanamaǵan.

Olar úshin han tóre jaman adam,

Qaraǵa qamshy úıirgen baryn alyp.

Qylyqtary jandaryn jaralaǵan,

Shoń bıdiń aıtqanynan shyqpaı uıyp.

Han tóreniń ámanda jolyn qıyp,

Baǵynyp bas ıýdiń ornyna

Ýálı hanǵa salǵan el san qıǵylyq.

Patshanyń ýstavyna saı saılaý ótse,

Zańǵa saı tóre rýhy basyp keted.

San jyldar han tóremen alparysqan,

Shoń bıdiń  jaqtastarynyń eńbegi zaıa  ketedi.

 Podpolkovnık Kamaev:

-Tóreler, aǵa sultan saılaý úshin,

Al qane myna turǵan úıge kirsin.

Muny tilmash aýdardy tilin bezep,

Birden-aq sezindi jurt tóre kúshin.

Qazdańdap Bopy tóre topty bastap,

Kóterip ata qazdaı basyn asqaq.

Pishen tóre Peterbordan sońyna erip,

Qalyń top úıge endi artqa tastap.

Táýke tóre balalary alǵa kóz sap,

Ózge jurtty susymen barad jasqap.

Biri qalmaı úıge enip bara jatty,

Shońnyń tipten atalmaı qaldy aty.

Áldekim aýzyn asha bergeninde,

Shoń men Shorman álgi úıge qadam basty.

Orystar: «Senderdi kim shaqyrdy?»- dep,

Kórgende Shoń men Shormanǵa aqyrdy kep.

Syrttaǵy orys- qazaq óńderi tartty kirbeń,

Úı  ishinde bastalǵan bul dúrbeleń.

Syrtqa anyq ed aqyry shyǵary da,

Qalsa kıip ketip júrmek bir búıirden.

Shoń :

-Mıkolaı!..- degen edi yzbarlanyp,

-Jetkiz meniń sózimdi orysqa anyq.

Saǵan muny kún ilgeri eskertem men,

Aǵa sultan saılasa  tórelerden,

Qańyraǵan osy úıde jalǵyz óziń

Itteı ulyp qalasyń sert etem men.

-Sen meni qorqytpaqpysyń, Shoń?- dedi anaý,

-Retsiz jerge suǵasyń nege tanaý?

Patsha ýstavyn esińe salamyn men,

Bolmaıdy bul arada bizdiń qalaý.

Ustap tóreni aǵa sultan saıla degen,

Saǵan ony uǵyný qaıda?- degen.

Bopy sózi shamyna tıgen Shońnyń:

-Bilgish bolsań, úıińde saıra,- degen.

Al Tórtulynyń tórine taırańdatyp,

Seni sultan kim saılaıd qarań batyp.

Ketse daǵy,-degen Shoń kózben atyp.

 Bopy da salǵan tildi butyp- shatyp,

Eki sózdiń biri de  patsha ýstab.

Osy sózge Tóbe bı jyny ustap:

-Túkirdim ýstabyńa!- dep salǵan edi.

-It jekkenge aıdat!- dedi anaý muny nusqap.

-Patshaǵa tili tıgizgen myna malǵun!..

-Kim malǵun?- dep Shorman kep bógedi aldyn

Jaǵasynan shap berip ile-shala,

Qamshysyn silteı bergen qaǵyp qalǵan.

Shoń darytpaı basyna Bopy shaldyń

 Qolyndaǵy qamshymen salyp qalǵan.

Burylyp mańǵaz basyp júre bergen.

Esik ashty Shorman onyń sońyna ergen.

Daladaǵy qalyń  jurt: «Shoń, Shoń»

dep shýyldaǵan muny kórgen

Sart etkende  qan-shekeden sorǵalady.

Tóńkerilip ketkendeı myna jalǵan.

Bopy murttaı túsken-di esten tanyp,

Qamaev  abdyrap sasyp  qalǵan ed.

Sálden soń ózin-ózi qolyna alyp,

Shaqyrǵan syrttan emshilerin

Kóp kidirmeı olar da keldi salyp.

Dáriniń kómegimen esin jıyp,

Jatty emshiler beısharany jýyndyryp.

Edendegi uıyǵan qandy kórip,

Záresi ushyp bir sátke qaldy sulyq.

Iod jaqqan kezinde shydaı almaı,

«Óldim, óldim, óltirdi»        dep berdi zarlaı.

Basyn tańyp aqyry syrtqa shyqsa,

El tarapty alańda bir jan qalmaı.

Kamaev óz kezine ózi senbeı:

-Halyq qaıda qaptaǵan qalyń seńdeı?

-Olar Shoń, Shormanǵa erip ketti.

-Bul ne Táńirim tús pen óńdeı?

Potanın álgi sózin qaıtalady.

Al Kamaevqa Bopy:

- Analardy qaıtar!- dep aıqaılady.

Kamaev kúıip ketken bolar, bálkim.

-Kaban!- dep basyn qatty shaıqaǵan-dy.

Sonan soń: «Ket, kózińdi joǵalt!»- degen,

Eńsesi Bopy tóre túsip tómen

Bettegen sońyna ergen tórelerge,

Al olar qarsy alǵan-dy kettik deýmen.

Al Kamaev raport jazyp jatty,

Joǵaryǵa az edi aıtar daty.

Syrtqy okrýg saılaýy ótpeı qaldy,

Búlikshi retinde ataldy Shoń, Shorman aty .

Kamaev sátsizdikti búkpesiz habarlady,

Oryn alǵan keń baıtaq daladaǵy.

Kóz aldyna álden soń ákelgen ed,

Tórelerimen saı qosqan dala arlany.

Kózin jumyp Bronevskıı  oıǵa batqan,

Álemge altyn uryq ekenin moıyndatqan.

On úshinshi ǵasyrdan  jarty álemniń,

Shyńǵys han dep tańy atyp kúni batqan.

Sol áýlettin urpaǵy han tóreler

Qara Shońnyń aldynda qalbań qaqqan.

Shoń tipten osal kisi emes, sirá,

«Qara» dep taǵý oǵan kiná, sirá.

Bir Qudaıdyń bergenin moıyndamaý,

-Ol ózi bas qatyrmaı kelsin!- depti.

 -Bul Shoń ba talaılardy janshyp ezgen, túkirmeı ýstavyna,

Qalaryn bilse de orys qyspaǵyna.

Záresi ushqan jurtpenen jumysy ne,

Jatqan bolar shalqaıyp qystaǵynda.

Tobyldan bas gýbernatorǵa tartyp ketti,

Shońǵa munyń bolǵan men aq nıetti.

«Patsha ýstavy -Qudaı sózi» dep uǵatyn,

Ulyǵynyń qısaıar qalaı beti.

Ne de bolsa táýekel etti daǵy,

Bolǵan jaıdy búkpesiz baıandady.

Bas gýbernator munyń sózin bólmeı tyńdap:

- Shońdy...- dep kózin súzip aıaldady.

- Shońdy saılaýǵa kedergi  tek ýstav pa?

Ony aınalyp óter joldy aıtshy nusqap.

Únsiz qalǵan munyń ol oıyn buzyp:

-Bul ne qylǵan, Táńirim-aý, jolsyz qyspaq.

Jasy onyń neshe de aıt durystap?

-80-ge  kelip qalǵan bolsa kerek...

-Oılanarlyq munyńyz bul bir derek

-Ekinshi saılaýǵa deıin syr berer bul báıterek.

-Mine bizge tabyldy izdegen jol.

Óziń qol qoı!- degen ed buıryqqa sol.

Shońdy onda aǵa sultan taǵaıyndańyz,

Tileımin Shoń myrzaǵa sáttilik mol.

...Qamaevqa sol buıryq kelip jetti,

Al ol Potanınge pármen etti.

Shaqyra barǵan kazaktar men Potanınge:

Buıryqpen kelip eldi tanystyrsyn,

Berip júrgen jurt bolar maǵan syrtyn.

Buıryqpenen tanysyp Kúpirlik musylmansha bolar, sirá.

Patsha aǵzam  qoısyn qurtyn

Kamaev esi shyǵyp myna sózden:

Qaharyna iligip ketpeı turyp,

Tildeseıin ózimen kózbe- kózben.

Bı úıine kirgen-di tártip saqtap,

Bosaǵada irkildi sasqalaqtap.

Qyryndap jatqan demalyp Shońdy kórip,

Bólmege kelip kirdi abalaqtap.

Qyr kókjal bul tusta sulap jatqan,

Surlanyp óńin bermeı ishin tartqan.

Qujatty qolyna onyń usynyp ed,

Ana jerge qoıa sal dep ıek qaqqan.

-Kete ber,-dedi sonsoń qolyn sermep,

Kırgızdan munshalyqty qorlyq kórmek.

Jaı emes ed Kamaevtyń túsine eńbek,

Jaqsy, jaqsy basqa sóz taba almaǵan.

Qany qysyp bor-bor bop ketti terlep.

Shyǵa sala atyna qarǵyp minip,

Kazaqtarǵa buıyrdy «sońyma er» dep.

Tań atty araı tógip shuǵylaly,

Shoń bettedi oıanyp jýynǵaly.

Bı bitken baılar jaǵy qulaqtanyp,

Birin-biri entelep kıip jaryp.

Aǵyldy tóńirekten, alys qyrdan,

Kelgenderde esep joq onnan-munnan.

Shoń qýandy balasha ol da pende,

Ótken jyldar han tóremen alystyrǵan.

Taǵdyrlaryn bir arnaǵa toǵystyrǵan,

Kórgende qaptap kelgen qarashany.

-Demeńder han men tóre alasardy,

Bıikke olar áli talasady.

Saq bolyńdar birlikti saqtańdar!- dep,

Olar tek kúsh tilmenen sanasady.

Bir bólmeni qazaqsha jabdyqtatty.

Quraq kórpe tórinde jastyq jatty.

Bılermen kelgen eldi rıza ǵyp,

Orystardy bir túrli tańyrqatty.

Al Shorman aǵa sultan kandıdaty,

Birden –aq iskerligimen shyqty aty.

Toz-toz bop osylaısha júrgen halyq,

Shoń habaryn estigende qanattanyp:

-Orta júzdiń Shoń,- dedi,- Abadany,

Patsha aǵzamnyń ustabyna qaramady ,

Osy emes pe azamattyń jaraǵany.

Han bıligi joıylyp orta júzde,

Aǵa sultan bılikke keldi múlde.

Ár rý muny ózinshe qabyldady.

Bitetin sharýa ma bul bir kúnde.

Al Shoń, Shorman syrt sózge qulaq sap,

Dóńgeletti sharýany qoldaryna ap.

Jer daýy, jesir daýy báseńdedi.

San ǵasyrlyq –uly daý, birer jylda bola ma sol.

Áıtse de urlyq-qarlyq etek alǵan,

Ár rýda ár aýylǵa izin salǵan.

Birte-birte olar da anyqtalyp,

Bul qyrsyq ta tıylǵan ishten shalǵan.

Qyz-qyrqynǵa búıideı tıgen áýlıe, molda

Ol daǵy kóp uzamaı túsip qolǵa.

Tirideı átek bolyp kebin kıip,

Eline jetse kerek ólmeı zorǵa.

Joldaǵan saýaldarǵa generalǵa

Mektep, medrese jaıyn tartqan alǵa.

Qarajat qazynadan bólinedi,

Munyń bári sheshilet degen alda.  

Generaldyń sózine sengen edi,

Sholaq dúnıe zyr qaqqan dóńgelegi.

Qas-qaǵym sátte buldyrap óte shyqty,

Alla ámiri kim oǵan qoı der edi.

Musa myrza isterin jalǵastyrdy,

«Alash arystarynda» jazǵam muny.

Bir jazǵandy  qaıtalaý artyq bolar,

Aqynnyń da sóziniń qalmas quny.

 

              Túıin

Shoń qazaqtyń qarasyn alǵa bastap,

Han, Tórege qarady tipten asqaq.

Alla isin qoldaǵan pendesi edi,

Qylyshtaı ótkir tilmen ótken jasqap.

Ol qazaq qarashasynyń aıbyny edi,

Kótergen tóbesine aıbyndy eli.

Shyńǵys hannyń urpaǵyn yǵystyrǵan,

Qazaǵynyń qamqory, aı-kúni edi.

Qarashaǵa attatqan ýstav zańyn,

Oıly sózi – alaýdaı, jany –jalyn.

Okrýgty basqarǵan tuńǵysh edi,

Shoń Sultannyń talaılar sońyna ergen.

Shorman, Musa oryn ap osy tórden,

Qazaǵyna taýsylmas tálim bergen.

Óskenbaıdyń Qunanbaıy qazaqtyń asqar beli,

Aqylmenen qansha jyl basqardy eldi.

Satybaldynyń Qazanǵaby iri tulǵa,

Tursynbaıdyń Boshtaıy taǵy basqa.

Esimderi máńgilik qaldy tasta,

Baıanaýyl dýanyna aǵa sultan.

Tóreden saılansa dep,

Usynys tórelerden túsken ed kep,

Orys jaǵy shamadan tys oılandy kóp.

Aqyry Ýálıhannyń nemeresi Maman tóre

Aǵa Sultan  syrtqy okrýge saılanbaq bop,

Baıanaýlaǵa at basyn tiredi kep.

Bul sheshim dúrliktirip támam eldi,

Terbedi asqar-shyńdy, aıdyn kóldi.

Qaranyń atqa qonar kezi keldi,

Ýstavtyń qaǵıdasyn saqtamaq bop,

Senimin patsha aǵzam aqtamaq bop.

-SHoń, Shorman ósıetin oryndaımyz,

Ósıet biz úshin ardan bıik.

Ózgertýge bul pikirdi jetpes kúni.

Aǵaıyn, Shýǵa qaraı bet alamyz,-

Dep qoparyla kóterildi úlken- kishi

Mamandy amalsyzdan ornynan ap,

Áńgime osymen bolǵan ed sap.

Aǵaıyn, sózdiń qadiri joq,

Tyńdasań az-mazyraq qulaǵyn sal.

Ósıet – babalardan qalǵan mura,

Óshpeıtin máńgilikke bir shuǵyla.

Shoń, Shorman arýaǵyn asqaqtatqan,

Solardy bóle, táńirim, ıman nurǵa.

Al, bizder, sol babalar urpaǵymyz,

Kúlimdep  qyrda atqan nur tańymyz.

Tili almas, ıesi ushqyr oıdyń,

Al bizder sol babalar jalǵasymyz.

Asamyz baba atymen san ǵasyr biz,

Teńizdiń tolqynyndaı terbetedi.

Babalardyń altyn baldaq almasymyz,

Shetinen óńkeı dúldil, óńkeı óren,

Saqta, táńirim, bizderdi eńkeıýden.

Rýhyn babalardyń asqaq ustar.

Antqa adal babalardan qalǵan beren.         

                      

Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. Máshhúr Júsip tomdary

2. Baıanaýla perzentteri 2- kitap

3. Jazýshy Q.Isabaev «Shoń roman»

4. Internet materıaldary.

---