InfoHub Logo

Qymbatty oqýshym! Shoq atańmen sonoý oqýlyq betterinen tanysqan da, bilisken bolarsyń. Onyń jón. Ne degenmen, ol tarıh tájiniń laǵyly. «Aqqan juldyz» ózdik izin ǵylymda bir, pýblısısıkada san márte órnektese kerek. Mine, qyzyq! Shoqan men pýblısısıka. Bul ekeýin nendeı kúsh tirkestiredi? Álbette, ulttyq múdde. Muny tirek etsek, oǵan ákelgen faktorlardy qaıtpekpiz? Eń áýeli, kadet korpýsyn atap ótken qup. Óıtkeni dál sol tálim mektebi Ýálıhanovtyń tanym aıasyn keńeıtti. Petrashevshil Dýrovty keziktirýiniń ózi Reseıdiń keskin-kelbetin irińderimen qosa kórýdi kóksedi.  

Qoǵamdyq-saıası kózqarasy Peterbýrgke baryp qaıtqan saparynan keıin túbegeıli demokratıalyq negizde ornyqty. Tıynnyń eki betine kýá bolar sát keldi. Teńdik pen erkindiktiń týy astynda birikken Gersen, Chernyshevskııdiń azattyq ıdeıalary. Ári patsha jurnaqtarynyń suq kózi. Shoqan tańdaýy aıan. Revolúsıashyl demokrattardy pir tutty. Jas ǵalym ortasy orys ıntellıgentterimen tolyssa, zertteý nysany jýrnalısıka edi. 

Kóńilge túrterlik jaıt, Ýálıhanovtyń dinge qatysty oı tolǵaýy. Máselen, Chernyshevskıı ony progrestiń «qas dushpany» dep eseptedi. Qanaý ám ezýdiń mentaldyq úlgisindeı. Osyǵan oraı bilim berý mekemelerinde din sabaqtaryn oqytpaý jóninde usynys tastady. Shoqan da beıtarap qalmady. Islamnyń rýhanı kemeldenýge kesir tıgizer tustaryn seze, moldalar men medreselerdi orys mektepterimen almastyrýdy talap qyldy. 

«Qazaqtardaǵy shamandyqtyń qaldyqtary» maqalasynda dinniń tarıhyna toqtaldy. Kóbine-kóp Dobrolúbovqa silteı kele, sonyń tujyrymdaryn aıǵaqtady. Bul uǵymnyń túp tórkini tabıǵatpen baılanys qurýdyń alǵashqy kezeńderinen bastaý alady dedi. Stıhıalyq kúshterge toıtarýda táýeldilikti materıalısik turǵydan tushymdady. Dobrolúbovtyń týyndalary Ýálıhanovtyń ateısik ustanymyna birshama yqpal etti. 

Dinı kópshilikke Shoqannyń pikiri túrpideı tıýi múmkin. Alaıda, aqıqat aq pen qarada emes. Qaq ortada. Din taqyrybyn qozǵaýdaǵy basty maqsat qazaq qoǵamyn progreske ıtermeleý edi. Taǵylyq buǵaýynan bosap, ekonomıkanyń ozat kórsetkishine taban tireý. Kápirlikke salynyp, dúnıeqońyzdyqty nasıhattaýda emes. Qaıta óner men mádenıet haqynda pisip jetilý. Eskilikti tóńirektegen mánsiz de, negizsiz qaǵıdalardyń shańyn qaǵý. Shyryldap shyqqan únge ún qosý.

Endigi til máselesin saraptasaq. Orys alfavıtin engizip, túrki hám qazaqqa tán dybystardy qosymsha tańbalaý qajettigin aıtqan da Shoqan boldy. «Ońtústik sıbırlik taıpalar tarıhy jóninde» atty maqalada ádebıettiń eski jáne jańa tolqynynyń tartysqa túskenin ańǵartady. Ol ana tilin túsiniksiz sózdermen shubarlaýǵa úzildi-kesildi qarsy. Áıgili aqyn Orynbaıǵa eskertýi sonyń dáleli: «Sen qazaq tilin shaǵataı, tatar sózderimen shubarlama, qýaty onsyz da jetip jatyr»,-deıdi. Iá, qazaq rasymen qýatty til. Árlep ıa shubaltýdyń keregi shamaly. Halyqaralyq deńgeıde boı jarystyrmaqqa tek salmaq jetispeıdi. Qýaty mol, quny jumbaq qazaq tili bolar ma?

Shyńǵys uly Shoqan kórnekti ǵalym ǵana emes, anyq pýblısıs. Nıeti de, qalamy da túzý azamat. Aıtar oıy, ashar dúnıesi tym kóp edi. Bar mırasynyń ózi birneshe ǵasyrǵa tatıdy. Átteń, ǵumyrynyń qysqalyǵy da...

Aǵybaeva Arýjan Orazqyzy

---