InfoHub Logo

Qazaq halqynyń ǵalymy Shoqan Ýalıhanovtyń esimin búginde bilmeıtin qazaq joq bolǵanymen de, ony tolyq tanyp,eńbekterin qyzyǵa oqyp júrgender shamaly. Biraq oqyǵan adamǵa onyń bereri jeterlik. Óıtkeni osydan  2 ǵasyr buryn jazylǵan orta azıa,qazaq halqy týraly, ondaǵy qoǵam,dástúri men senimi jaıly,qazaqtyń kóz-qarasymen jazylǵan eńbek joq. Pýblısısıka salasyn Shoqan óz kóz qarasyn bildirý, eldegi ádiletsizdik pen otarlaýshy saıasat ustanǵandardyń is áreketin synaý, halyqtyń muń-muqtajyn jetkizý ,óziniń ǵylymı jańalyqtar kópshilikke tanytý maqsatynda qoldandy. 

Shoqan Ýalıhanovtyń Qashqarıaǵa sapary.

Álemge, Shyǵys Túrkistan nemese Qashqar dep atalatyn ólkeni tanystyrǵan Shoqan Ýalıhanov.Bul iri ekspedısıa nátıjesinde ǵalymnyń abyroıy asqaqtap qana qoımaı, atalyp otyrǵan ólkeniń saıasaty men saýdasy jandanyp, tarıhı oqıǵalarymen tulǵary,mádenıeti men salt-dástúri tarıh betterine endi. Jalpy 1957-59 jyldary Shyǵys Túrkistan áli orystyń ne ózge ult ókiliniń aıaǵy baspaǵan jer edi.Bul degenimiz  - ol ólke jaıly álem áli bilmeıdi, birde bir aqparat joq degen sóz.Mine osy turǵydan Shoqannyń bul sapary onyń atyn ,Qashqarıany álemge áıgili etti.

Adolf Shlagıntveıt – bul nemis saıahatshysy.Ol Shoqannan bir jyl buryn Qashqar ólkesine ekspedıasıaǵa uıymdastyryp,sonyń nátıjesinde Qashqarıa bıleýshisi Ýalıhan tóreniń qolynan qaza tabady.Bul oqıǵadan keıin Qashqarıaǵa sapar basqa da zertteýshiler úshin qaýipti bolady. Baıqap turǵandaryńyzdaı sol ýaqytta bul sapardyń baǵasy,quny qymbat edi.

Óziniń ekspedıasıalyq tobymen Shoqan bul ólkege qyzmettik kıimmen emes,qarapaıym sol ólkeniń adamdarysha kıinip shyǵady.Saparǵa shyǵýyna negizgi túrtki bolǵan onyń bilim qumarlyǵy men Semen Tán-SHánskııdiń yqpaly. Bul sapar Shoqan úshin óte tabysty boldy. Qyrkúıek aıynan Naýryzǵa deıin 7 aı kóleminde saparda bolyp,jergilikti halyqtyń turmysy, salty, ómiri, saıasaty men saýdasyna qanyq bolyp keldi.Onymen qosa ǵalym atalynyp otyrǵan ólkeniń tarıhı oqıǵalarymen,tulǵalary jaıly kóptegen qundy derekter jınastyrdy.Ol  ”Tazkırán Sultan Boǵra han” “Týǵlýq Temir han” “Tazrıkán Hodjagan” “Abýmúslım Maýrýzı”  jaıly derekter edi. Tarıhtaǵy iri  Qarahan memleketiniń negizin qalaǵan Satuq Boǵarahan, Altyn ordany qulatqan Toǵlyq Temir bunyń barlyǵy qazirgi biz oqyp júrgen tarıhtyń negizin qalaıtyn derekter. Ýalıhanov saparynyń eń basty natıjesi “Qashǵardyń nemese Qytaıdyń Nan-Lý(Kishi Buhara) provınsıasynyń shyǵystaǵy alty qalasynyń jaıy týraly ” úlken eńbegi.

Jetisý ,Ystyqkól ,Shyǵys túrkistanǵa arnalǵan “Jońǵar ocherkteri” , “Qyrǵyzdar týraly jazbalar”, “Altyashar nemese Kishi buhara provınsıasy” eńbekteri kópshilik qyzyǵýshylǵyn týdyrdy.Sapardyń nátıjesinde reseımen Qashqar ólkesi arasyndaǵy saýda jáne mádenı baılanystar ornady.Ýalıhanovtyń qolyna shyǵystyń sırek kezdesetin qoljazbalary tıdi.Peterborǵa qaıta barǵanynda Shoqanǵa degen qurmet óte joǵary boldy.

Táńiri qudaı.

“Táńiri qudaı” dep atalatyn Shoqan Ýalıhanovtyń bul eńbegi menińshe eń qyzyqty, tańqaldyrarlyq eńbekteriniń biri.Onda qazaqtardyń kópke aıtyla bermeıtin ejelgi senimderi, onyń tarıhy ,mán maǵynasy tolyqqandy keltirilgen.Tabıǵı jaratylystyń barlyq tosyn qubylystaryna erekshe kóńil aýdaryp,jan jaǵyn zerdeleı júrgen halyq, kóp nárseniń syryn uǵyna bilgen.Shoqan Ýalıhanovtyń aıtýynsha shamandyq belgiler qazaqtardyń turmysynda, kúndelikti ómirinde úlken mánge ıe. Tipti ıslam dinin ustanǵan keıbir adamdar , kók-táńiri,otpen emdeý,arýaq uǵymdaryna úlken senimmen qaraıdy.Onda jyn, peri, albasty, sórel,kón aıaq, jeztyrnaq,jaýyrynshy t.b tylsym maqulyqtar men jaıttar jaıly tyń derekter kezdesedi. Árbir baqsynyń ózine úıretilgen,baǵynyshty jyny bolady eken.Ol ıaǵnı baqsy aldyna kelgen adamnyń barlyǵyna sol jyny arqyly kómek kórsetip otyrǵan. Ondaı adamdardy balger dep te ataıdy.  Halyqtyń aıtýynsha Baqsylardyń baqsysy Baǵanalyq Qoılybaı bolǵan. Qoılybaıdyń aldynda birde bir jyn, peri, albastylar tura almaıtyn kórinedi.Tipti tolǵatyp jatqan úıge Qoılybaıdyń bir zatyn jiberse bolǵany,ol jerge túrli ybylystarmen albastylar jolamaıdy eken.Munyń bári de el aýzynan estigenderim, deıdi ǵalym.

Shoqan Ýalıhanovtyń qazaq dalasyndaǵy ıslam dinine bildirgen pikirleri múmkin osynyń negizinde boldy.Ǵalym ,“qazaqtar musylmandar,biraq shamandyq yrym senimdi ustaıdy” deıdi. Taǵy da bir sózinde “Qazaqtardyń arasynda Muhammedtiń(s.a.s) atyn bilmeıtinderi kóp,jáne bizdiń baqsylarymyz qyrdyń kóp jerlerinde ózderiniń mánin joǵaltqan joq” deıdi. 

Shoqan Ýalıhanov mol tarıhı mura qaldyrdy.Onyń halqymyzdyń etnografıasy men tarıhy týraly zertteýleri men maqalarynyń búgingi kúnge deıin ǵylymı mańyzy zor.

Zakırov Omar

---