InfoHub Logo

Halqymyzdyń ótkeni men qazirgi kezeńinde el arasynda ómirsheń oıshyldyǵymen, utymdy pikirimen, eldiń qamyn kózdegen is-áreketimen erekshelengen birtýar tulǵalar bolǵany belgili. Adamnyń alǵash dúnıeni tanýy, neniń ne ekenin túsinýi, ómirge degen synı kózqarasy, jalpy adam konseptisiniń tuǵyry, ómirge kelýdegi maqsaty syndy qarapaıymnan kúrdelige ulasqan suraqtar legine jaýap izdep, óz boljamyn usyný bizge fılosofıalyq ilimniń negizinde belgili. Qazaqtyń da bolmysymen erekshelengen sondaı tulǵalary tarıhtyń ár kezeńinde danalyq oıymen halyqqa týra joldy bastaǵan. Halqymyzda fılosofıalyq ilim degen túsinik bolmaǵanymen, danalyq týraly, dana tulǵalar týraly ilim bar, bul ekeýiniń maǵynasy bir-birine para-par. 

Qazaqtyń fılosofıasy únemi poezıamen, halyq aýyz ádebıetimen tyǵyz baılanysta kórinis tapty. Alǵashqy fılosofıalyq kózqarastar osy janrlar arqyly berilip otyrdy. Qanatty sózder, tolǵaý osyǵan dálel bola alady. Qazaqtyń fılosoftary retinde biz kezindegi hakimderdi, jyraýlardy aıta alamyz. Olar óz dáýiriniń mańyzdy áleýmettik máselelerine toqtalyp, dúnıejúzi men adam tóńireginde bolyp jatyrǵan ózgeristerdi túsindirýge umtylǵan. Olardyń dana oılary halyq jadynda saqtalyp, «atadan qalǵan sóz» dep baǵalanǵan. Fılosofıalyq ilim qazaqta HİH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda ǵana paıda boldy degen tujyrym bar. Degenmen oǵan deıingi danalyq oıdyń barlyǵy osy ǵylymǵa jasalǵan bastama desek bolady. Tarıhtan belgili Qorqyt, Júsip Balasaǵun, Qoja Ahmet Iassaýı, ál-Farabı, Mahmut Qashqarı syndy oıshyldardyń shyǵarmashylyq murasy danalyqtyń naǵyz kórinisi boldy. Qazaqtyń «jeruıyq» ilimin jasaýshy Asanqaıǵy da danalyq oıdyń, fılosofıalyq kózqarastyń bir tulǵasy. Bul oıdy Shoqan Ýálıhanov ta atap ótedi. Ol Asanqaıǵyǵa «tuńǵysh dala fılosofy» degen baǵa bergen. Sebebi jyraý halyqtyń ulttyq sanasynyń, onyń dúnıetanymynyń qalyptasý tarıhyndaǵy negizgi ári irgeli uǵym –  jer konsepsıasyn qalyptastyrdy. Jalpy fılosof úshin jan-jaqty bilimdi bolý óte mańyzdy, al jyraýdyń biz ári geograf, ári topograf bolǵanyn da bilemiz. Jyraýdy ulttyq fılosofıanyń negizin qalaýshy dep esepteı alamyz.

Sezim jaqsylyq pen jamandyqty anyqtaýǵa, izgilikti ustanymdy basshylyqqa alýǵa múmkindik beredi. Bilimniń, parasattyń jáne sezimniń osyndaı úılesiminen bilimniń sezimmen, senimmen baılanysy, adam bolmysy men onyń tutastyǵy turǵysynda qorytyndy oı shyǵady.  Danalyq ilimi tóńireginde jınaqtalǵan tulǵalar árqashan keıingi urpaqtyń rýhanı baǵdarshysy bola bilgen. Qandaı qıyndyq bolmasyn ony jeńe bilýge, óz ómiriniń qunymen týǵan jerin qorǵaı bilýge, elde árqashan aýyzbirshilikti saqtaı bilýge shaqyrǵan. Asanqaıǵy izimen Qaztýǵan, Dospambet, Shalkıiz, Jıembet, Aqtamberdi, Úmbeteı, Buqar sekildi jyraýlardyń da el erteńi úshin, keleshek urpaq úshin alańdap, halyqqa durys baǵyt bere bilgeni belgili.

Qazaqtyń danalyq ilimi degende oıǵa keletin erekshe esim árıne Abaımen baılanysty. Onyń óz dáýirindegi qazaq rýhanıatynyń damýyna, halyq sanasynyń ózgerýine ólsheýsiz úles qosqanyn bilemiz. Abaı qazaqqa bilim qaǵıdasyn engizdi, ony damýmen tyǵyz baılanystyrdy. Halqynyń jalqaý bolmaýyn, qatarynan qalmaýyn, álemdik órkenıet jolyna túsýin, nadandyqtan arylyp, dúnıejúzilik mádenıet deńgeıine qosylýyn qalady, osy jolda úzdiksiz jumys atqardy. Aqyl-oıdy serik etip, ómir tanymynyń qundylyǵy men mánin asha túsindirdi. Adamnyń eń basty bólshegi – ol onyń adamgershiligi dep sanady. Onyń qarasózderiniń ózi tutastaı alǵanda tunyp turǵan danalyq oı, fılosofıalyq kózqaras. Abaı kóbine adam bolmysyn tanýǵa qatysty tereń fılosofıalyq oılar aıtqan. Adam barsha halyqty baýyryndaı súıýi kerek ekendigin aıtady, osylaısha ol árdaıym ultqa, násilge bólip qaramaı, beıbit kúnde ómir súrýge shaqyrady. Abaı Qunanbaıuly fılosofıada gýmanısik baǵytty ustandy. Iaǵnı Abaı abstraktyly, ýtopıalyq saryndy gýmanıs. Soǵan saı Abaı tuńǵysh bolyp bárimizge belgili «tolyq adam» konseptisin qalyptastyrdy. Onyń dúnıetanymyn, kózqarasyn, bolmysyn belgiledi. Adamǵa úsh qasıettiń kemel adam bolýyna serik bolatynyn aıtyp, olardyń qataryna aqyldy, júrekti, erikti jatqyzady. Abaı óz shyǵarmashylyǵynda adamnyń jany men tániniń uıqastyǵy týraly kóptegen tujyrymdar jasaıdy. Ol jan men aqyldyń ólmeıtindigin aıtady. Abaı Qudaı ıdeıasyn adamnan joǵary syrt kúsh dep qabyldaıdy. Aqyn ólmes jan týraly, máńgilik, sheksizdik jaıly sóz qozǵaǵanymen, bul uǵymdardy dinı maǵynada emes, Farabıshe ıgi ister men oıdyń áleýmettik jadyndaǵy máńgiligi retinde sıpattaıdy.

Qazaq fılosofıasyndaǵy aǵartýshylyq baǵyttyń negizin qalaǵandardyń qataryna Ybyraı Altynsarındi jatqyza alamyz. Ybyraı Altynsarın óz halqynyń artta qalýshylyǵyn joıýdyń birden-bir joly aǵartýshylyqta dep sendi jáne osy másele boıynsha eleýli ister atqardy. Onyń jeke kózqarasynyń, dúnıetanymynyń damýyna týǵan eliniń halyq aýyz ádebıeti, kórshiles orys ádebıeti jáne de Eýropa oıshyldarynyń eńbekteriniń róli orasan zor boldy. Ybyraı arnaıy fılosofıalyq taqyryptarda eńbekter jazbaǵanymen, ózindik aǵartý jáne qoǵam máselelerin talqylaýǵa arnalǵan dúnıege kózqarastyq oılaryn shyǵarmalarynda keltirip otyrdy. Onyń óleńderi men áńgimelerin oqı otyryp, qorshaǵan dúnıeni sanadan tys jáne táýelsiz ómir súretindigi týraly pikirdi ustanatynyn túsinemiz. Mysaly, aqynnyń «Jaz», «Ózen» atty shyǵarmalarynda tabıǵatty ózinshe tamashalaý ǵana emes, sonymen birge ony adam sanasynan tys jáne táýelsiz ekendigi seziledi. Bul ǵalymnyń dúnıeni túsinýdegi birinshi jaǵy dep qaraýymyzǵa bolady. Ekinshi jaǵy retinde Ybyraı Altynsarınniń dúnıeni jaratýshy Qudaı dep kórsetetindigi. Bul oıdy tilshi-aqyn óziniń kóptegen shyǵarmalarynda ózek etti. Iaǵnı jalpyla aıtqanda, ǵalym qorshaǵan dúnıeniń obektıvti ómir súretindigin moıyndaıdy jáne dúnıeni jaratýshy Qudaı dep biledi. Ybyraı Altynsarınniń estetıkalyq jáne etıkalyq kózqarastarynyń da qundylyǵy óte joǵary. Onyń kóptegen óleńderinde tabıǵat, qorshaǵan orta óte keremet sýrettelgen Bundaı shyǵarmalar oqyrmandy sulýlyqty, ǵajaıyp tabıǵatty súıe bilýge, qurmetteı bilýge tárbıeleıdi. Sonymen qatar aqynnyń shyǵarmashylyǵynda adamgershilikke, eńbekti súıýge, úlkendi qurmetteýge baýlıtyn óleńderi men áńgimeleri jeterlik.  

Órkenıettiń basty kórinisi jáne onyń ólshemi ádebıet bolyp tabylady. Fılosofıalyq ushqyn baıqalatyn taǵy bir birqatar tulǵalar – alash qaıretkerleri. Bul qatardyń kóshbasyn Ahmet Baıtursynuly bastap tur desek qate aıtqanymyz emes. Ahmet Baıtursynov jazý, oqý, saýat ashý fılosofıasyn zertteýdi maqsat qylyp, ómir boıy qazaqtyń urpaǵy oqysyn, kórsin, bilsin degen ustanymmen qazaq til biliminiń negizin qalady. Onyń negizgi fılosofıalyq izdenisteri til men kórkem ádebı shyǵarmashylyq tabıǵatyn anyqtaýǵa arnalǵan. Sóz óneri, kórkem sóz shyǵarmashylyǵy, ony oqytyp-úıretý jáne damytý, qalyptastyrý jáne damý zańdylyqtaryn qarastyrý – Ahmet Baıtursynulynyń basty fılosofıalyq taqyryptary dep bilemiz. 

Biz Maǵjannyń álemdik klasıka deńgeıindegi kórkemdigi joǵary shyǵarmalary baryn bilemiz. Onyń shyǵarmalary oıynyń tereńdigimen, mazmundylyǵymen erekshelenedi, sondaı-aq názik te syrly lırıkalyq fılosofıaǵa toly. Maǵjan san qyrly, alýan oıdyń, biraq bir ǵana ıdeıa úshin qyzmet etken azatshyl, romantıkalyq rýhtyń aqyny bolǵandyqtan, onyń fılosofıalyq kózqarastaryn osy aıada qarastyrǵan jón.   

Júsipbektiń shyǵarmalarynyń bir bóliginiń natýrfılosofıa dástúrinde saqtalǵanyn, etnologıaǵa qatysty kóptegen materıaldar bergenin bilemiz. Ol ózindik erekshe bolmysymen, jaza bilý, jetkize bilý bolmysymen aýyl ómiriniń kórkem beınelerin jańǵyrtty. 

Al alash qaıratkerleriniń kórnekti ókili Mirjaqyp Dýlatulynyń «Oıan, qazaq!» jınaǵy óz kezeńiniń fılosofıalyq úlgisi bolyp tabylady. Aqynnyń fılosofıalyq oılary negizinen tarıh fılosofıasyna, áleýmettik oılarǵa, til men ádebıet máselelerine arnalady. Fılosofıa men áleýmettaný tabıǵatyn ashatyn, kópshilik qaýymǵa túsinikti tilde jazylǵan mazmundy maqalalary ony óz kezeńindegi eń úzdik ulttyq fılosoftardyń qataryna jatqyzýǵa múmkindik beredi. Halyq ıgiligi úshin ómirlerin qurban etken bul tulǵalar qataryna qazaqtyń zıaly qaýymyn, oqý-aǵartý isine úles qosqan aqyn-jazýshylardy da jatqyzamyz. Qazaqtyń ulttyq dúnıetanymyndaǵy danalyq oılar árqashan jan-jaqty aspektide kórinis tapqan. Oǵan ár kezeńniń oıshyldary, aqyn-jyraýlary, ǵulama ǵalymdary dálel. Bul bizdegi fılosofıalyq ilimniń bir kórinisi, bir tuǵyry. 

Qorytyndylasaq, qazaq fılosofıasynyń qalyptasýynda, órkendeýinde ár kezeńniń óz erekshelikteri qalyptasty. Qazaq halqynyń sanasyndaǵy alýantúrli oı, tanym, ıdeıa ulttyq rýh, ulttyq ortaǵa beıimdelip baryp qalyptasty. Belgili bir kózqarastyń damýyna ıslam dininiń de áseri jetkilikti boldy. Qoǵamda bolyp jatyrǵan áleýmettik jaǵdaı qazaq oıshyldaryn jańasha baǵytta oılaýǵa úıretti, damytty. Olar Shyǵys jáne Batys fılosoftaryn oqı otyryp, ózindik jeke kózqarastaryn bildirip otyrdy. Biraq ta biz qazaq oıshyldaryn Shyǵys jáne Batys oıshyldarynyń jolyn qýǵan izbasarlar dep ataı almaımyz. Qazaq oıshyldary ózindik jańasha baǵytpen qazaq fılosofıasynyń negizin qalady. Ult zıalylarynyń árbir fılosofıalyq tujyrymdamalary áleýmettik-mádenı jáne saıası-quqyqtyq jaǵdaılarmen ushtasyp jatty. Óner, kórkem shyǵarmashylyq, ádebı syn fılosofıalyq oılardyń órnegine aınaldy. Qazaqtan shyqqan kásibı fılosoftar tek XX ǵasyrda paıda boldy. Odan buryn qoǵam qaıratkerleri, jazýshylar men aqyndar fılosofıalyq oılaý saltynyń negizin qalady. Sondyqtan árbir qazaq úshin fılosofıa – ómir salty, rýhanı azyq, al fılosofıalyq júıelerdiń basty arqaýy – izgilik máselesi. 

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń dosenti Janataev Danat Janataıuly

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń 1-kýrs magıstranttary Ǵızzat Á., Baǵytova A.

---