InfoHub Logo

BİRİNSHİ BÓLİM

BÚLİNİSHLİK OSYLAI BASTALDY

Kóz jeter jerde qaraıǵan qara joq, cap dalada saǵym kóshedi. Sary shaldyń astyndaǵy Aqtulpar cap jelisten tanǵan joq. Sarbasattyń syrtyndaǵy aýyldan tań sáriden shyǵyp edi, endi kún sáskege kóterilipti.

Sary shal zamanynda qapsaǵaı jigittiń biri, qarttyq jetken soń dene de shar tartady. Sińirli bulshyq etterdi maı basqan. Kúzen ishiktiń shalǵaıyn tizesiniń astyna qymqyryp basyp, úıdeı bolyp otyr. Sholaq tóbeli túlki tymaqtyń qulaǵy qaıyryp baılaýly. Kúzen ishiktiń tysy túıe júni bıazy shekpen, tymaqtyń tysy kók maýyty. Al keń qonysh bylǵary másiniń syrtynan kóksaýyrlatyp tikken kebis kıipti. Shaldyń tompaqtaý bitken qoı kózinde kúıinish izi bar. Tóbesinde jarysyp qalmaı kele jatqan ala bulttyń qabaǵyn baqqandaı. Qyzyl bylǵarymen qaptatqan erdiń kúmispen shegelengen qasynda salaqtaǵan sadaq — sary shaldy beıbit jolaýshydan góri, jortýylshy batyrǵa kóbirek uqsatatyn edi. Sanyn soǵyp kele jatqan qoramsaqta sur jebelerdiń ushy qyltıady.

Qart er ústinde eńkeıe túsip, atynyń moınyn sıpady. Aqtulpardyń qulaq túbi qońyrqaı tartyp, ter bilinip tur. Keshegi báıgeden keıin syr bermeı kele jatqany... Janýar babynda eken. Jánikeniń býryl atyn arqan boıy artqa tastady-aý... Sary shaldyń júzi sál jyly shyraı tartty.

Bul Jylqaıdar batyr edi. Taılaq bıdiń asynan qaıtqan beti. Taldyóspede tórt qondy. Aqtulpary báıgiden keldi. Osy asta bir Jylqaıdar emes, bar Jaqaıymnyń mártebesi bir kóterilip qalǵandaı... Biraq qaıtatyn kúni qabaǵyna kirbiń tústi.

Áke balaǵa synshy: Syrlybaıdan taraǵan kóp jamanǵa batyrdyń kóńili áste tolǵan emes. Bári de Jylqaıdardan býyna semirip, syrtqa shyqsa keýdelerin soǵady. Záýde bir arǵyn-qypshaqtyń aýylyn toryp, bir úıir jylqysyn alyp qaıtsa, úıge syımaı kúpinedi... Buryn zaman basqasha edi...

Jylqaıdar on bes jasynda at jalyn tartyp minipti. Quba qalmaq zamany jolyqty. Jıyrmadaǵy jigit sanattaǵy batyrlardyń biri edi. Batyr ataǵyn ol as pen toıda tóbeles shyǵaryp alǵan joq. Qalmaqtyń jer qaıysqan qalyń qolyna taıynbaı shaýyp, at saýyrynan qan keshken qaıran kúnder!.. Qara sannan naıza tıip qansyrap jatqanda, qyńq etýge namystanatyn. Eki ret qylyshqa uryndy... Jylqaıdardyń naızasy tıgen qalmaq aman ketken emes!

Batyr ishinen shyqqan balasy Bostanǵa kúıip keledi. Bir basyna qos tabaq suratqany ne sumdyǵy? Endi meshkeılik maqtan bolǵany-aý. O, toba! «Arǵymaqtyń balasy az ottar da, kóp jýsar...» Ózimen qurdas Jánike mıyǵynan kúldi. «Jabysyń» degeni ǵoı. Jaman balanyń qylyǵy Jylqaıdardy dushpannyń tabasyna qaldyrdy.

Jas jetken soń adam minez ashady eken. Búginde Jylqaıdar tentek shal atandy. Tilinen buryn qamshysy júredi. Sony isteıin demeıdi-aý, jamandardyń qylyǵyna kúıedi ǵoı. «Orazdynyń balasy on besinde bas bolady...» Bostan elý beske shyqty... «Aqtaban shubyryndydan» keıin qonysyna qaıta oralǵan qazaq esin jınap kele jatqan. Altyn taqta Ábilqaıyr... Ol da bir zaman eken-aý. Ákesi Syrlybaı jońǵar shapqynshylyǵynan keıin tynyshtyq ornaǵan kezde, yrym qylyp, Jylqaıdardyń tuńǵyshyna Bostan atyn berdi. Al Ábilqaıyr ólgen soń jeti jyl etken kezde Dostan týdy...

Keshe túste as tarqady. Jylqaıdar at ustaıtyn bala tappady. Syrlybaı urpaǵynan jan qalmaı, Bostanǵa erip ketipti. Sonda batyrdyń esine on eki jasar Baıshoqy túsken. Jarshaǵyl alystan bıik qyrat sıaqty bolyp kórinedi. Balanyn atyna ata qonysyn yrym qyldy. Qartaıǵanda kórgen sharana tátti bola ma, Jylqaıdar kenjesine jan teńgermeıdi.

Ireleńdegen jalǵyz aıaq joldyń, qalyń jyńǵyldy shoqattardyń arasyna kirgenin baıqap, sary shal erdiń ústinde túzelip otyrdy. Anadaı jerde Qarashoqat... kóringeli bir zaman, jetkizbeı keledi.

Qarashoqattyń syrtynda jostyrtyp kele jatqan jalǵyz attyny kárip eleń etti. Qashqyn ba, qýǵyn ba? Qaıdan shyqty? Ushyrtýy jaman eken. Er ústinde qalaı-qalaı otyrady? Jasy seksenge taqap qalsa da, batyrdyń kózi qyraǵy edi. Beıseýbet jolaýshynyń at jalyn qushyp jatqanyn kenet baıqady. Álde nege tula boıy muzdap, qulaǵy shýlaǵandaı. Aqtulpardy qattyraq tebinip, endi salt attynyń aldyn kes-kesteı shapty.

Jasy otyzdar shamasyndaǵy jigit eken. Basy jarylǵan. Aqqan qany betine jolaq-jolaq iz salyp, qaq bolyp qatyp qalypty. Jylqaıdar jetkenshe bolǵan joq, erden sypyrylyp tústi. Tory aıǵyr bir jamandyqty sezgendeı, kilt toqtady. Onyń da ústi malshynǵan ter, tóbege urǵandaı qozǵalmaıdy.

— Eı, kimsiń? Ne boldy?! — Jylqaıdar attan túskeli qamdanyp, on aıaǵyn úzeńgiden shyǵaryp jatyr edi.

— Mán... Syrlybaı...

Jigit odan ári tilge kelmeı, kóz jumdy.

— Mynaý ne deıdi? Mán, Syrlybaı?..

Syrlybaı óz ákesi bolǵanda, Mán kishi sheshesiniń aty edi. Syrlybaıdyń úsh qatyny úsh aýyl... Aýylǵa jaý tıgeni ǵoı!

Úsh aýyl qatar otyratyn edi. Myna jigittiń túsi óz aýlynyń jylqyshylaryna uqsamaıdy. Álde kóktemge salym jylqyǵa turǵan basqa aýyldyń kirme jigitteriniń biri me eken?

Álginde tula boıyn muzdatqan jaman túısik qaıta júıtkip ótkendeı. Jylqaıdar Aqtulpardyń basyn Qarashoqatqa qaraı burdy. Qamshymen jostyryp, aıqaıdy salyp barady.

— Attan, attan!

Tún tastaı qarańǵy edi. Qara barqyt aspanda túıdek-túıdek bult kóshedi. Kóktemgi jel yzǵary súıegińnen ótkendeı, sap-salqyn. Nurtaı boıy tońazı bastaǵanyn baıqady.

Qyryq attyń tuıaǵy jer tóbesin oıatyndaı dúsirleıdi. Túngi dybys qıanǵa ketetinin biletin Nurtaı, jelikken jigitterdi erkine jibermeı, aıańmen keledi. Aldarynda jol uzaq, súrgin shabýyl kútip tur. Ázir at qınaýǵa erterek edi...

Anda-sanda úzeńgiler qaǵysyp qalyp, shyldyr etedi.Altyn aı bulttyń tasasynan bir syǵalap qoıyp, qaıta jasyryndy. Áldeqaıda dýadaq shyńǵyryp, artynan jym-jyrt boldy.

Jigitter, anaý qaraıǵandy baıqap kelesińder me? Sarbulaq sol! — Nurtaıdyń daýysy tynysh túndi selk etkizgendeı, jigitter attarynda bir-bir qozǵalyp qoıdy. - Qazir Shúkisýdiń ústimen júremiz. Osy mańaıda Mámbet-Syrlybaıdyń aýly otyratyn edi. Endigi olar jaılaýǵa shyqty. Jan-jaqtaryńdy zerleı otyryńdar. Aldymyzda saı bar. Sonda jetip at tynyqtyramyz. Aqnazardyń da habaryn bilý kerek...

Keshe túndeletip kelip jortýylshylar Shómishtiń jyrasyna jasyrynǵan. Kúndiz at arqasyn sýytyp, arqandap qoıyp ottatty. Nurtaı sol jerde Aqnazardy ilgeri ozdyryp jibergen.

— Jalǵyz adam eleýsiz. Jan-jaǵyndaǵy qudyq-qudyqtardy shola júrip, búgin tún qalaıda Sarbulaq taýyna iligetin bol. Óziń bilesiń ǵoı, Shúkisýdan árirek, bıik jondy etekteı úlken jyra jatyr. Qyryq jigitti jasyrýǵa jaraıdy. Bir mezgil at arqasyn sýytarmyz. Bizdi sol jerden kút.

— Shómishtiń mańy mıdaı jazyq aq taqyr, oty-sýy joqqa tán, kóshpeli el kóp aıaldamaıdy. Jortýylshylar zaýal aýa atqa qonǵan, Nurtaı jershil, qumǵa soqtyrmaı, qaıda qatqaq jerdi qýalap jolsyzben tike salyp keledi. Aral teńiziniń tusynan namazdyger óletinde etti. Tebirenbestiń ústinen túndeletip asty.

— Ara-tura at tuıaǵyn qyzdyryp jarysyp alady. Qazaq aýyldary jaqyn jerde ekenin esitken jigitter jan-jaǵyna eleńdeı qarady.

— Káne, toqtaı qalyńdar! Nurtaı at basyp tartyp, oqys toqtady. Daýsy aqyryn shyqqanmen, ámirli estildi. İrkes-tirkes kele jatqan jurt at basyn túıistirip osharylyp qalǵan. Murynǵa sýdyń ıisi, syzdyń ısi keldi. Attar tizginderin súze jerge enteleıdi.

— Janýarlar shóldegen eken. Aýyzdyǵyn alyńdar. Biraq attan túsip, ýaqyt ozdyrmaıyq!

Jigitter er ústinen etbettep, attarynyń aýyzdyǵyn sypyrdy. Túk kórinbeıdi. Sýdy attyń tumsyǵy taýyp jatyr.

— Jannazar, sen attan tús. Jigitterdiń jantorsyǵyna sý quıyp ber, - dep Nurtaı ámir etip tur.

Áldeqaıda mańq-mańq úrgen ıttiń daýysy keledi.

— Mámbet-Syrlybaı Sarbulaqta otyr eken. Mynaý Qutpannyń daýsy. Qyraǵy ıt edi. Áli tiri eken-aý, jaryqtyq, — degende Nurtaıdyń daýysynda diril bilindi.

Ári-beriden soń ıtterdiń daýsy kóbeıdi. Shabalanǵan, mańqyldaǵan, ulyǵan qyryq quraý dybystan tún júregi dir etip, uıqysy shaıdaı ashyldy. Biraq aýyl bul mańaıdan eki-úsh shaqyrym jerde edi. Nurtaı aıylyn jıǵan joq. Alystan aıbat shekkeni bolmasa, ıtter de umtylmady. Áldeqaıda bireýdiń aıqaılaǵan daýsy barlyǵyńqy shyǵady.

— Al, kettik! — dedi Nurtaı kenet asyqtyryp. — Bóri-qarydan kútinip otyratyn saq aýyl edi. Dúrligip júrer. Tezirek qara úzdirip keteıik.

Jigitter attarynyń aýyzdyǵyn salyp, dúrk qozǵaldy. Sálden keıin ıtter de shabalanǵanyn qoıyp, dalada taǵy da jym-jyrt tynyshtyq ornady.

— Men aıtqan jyra osy tusta. Aqnazar uıyqtap qalmasa, kútip turǵan shyǵar, — deıdi Nurtaı kúńk etip.

— Áne, bireý qaraıady. Nurtaı atyna qamshy basyp shoqytyp shyǵa berdi. Qaryndaǵy naızany erdiń ústine alyp, ońtaılaı ustap barady.

— Nurtaı aǵa!

— Aqnazarmysyń, eı? Tirimisiń, baýyrym!?

— Tiri bolmaı...

— Al, káne, kórgen-bilgenińdi aıta ber!

— Ylǵı qumdy irgeleı júrip otyrdym. Teńiz mańynda úsh-tórt qudyqta ǵana aýyl bar. Bárine de soǵyp sýsyn ishtim. Jylqyshy, qoıshy-qolań bolmasa, bul óńirdegi aýyldarda qarý ustaıtyn er azamattan eshkim joq. Bári Taılaq bıdiń asynda, qaıtpaı jatqan kórinedi.

Bular atqa qonǵaly bir aıdyń júzi boldy. Ámýdarıadan Jińishke qumǵa sheıin... myń shaqyrym jol asqan eken...

Bir kezde mynaý ushy-qıyrsyz dala onyń qıalyn eliktire tartatyn edi. Qarshadaıdan keshkeni beınet, jetim bala Nurtaı jer ketpendedi, qolsamar atty... Baı aǵaıyn aq ıyq qylǵan bala on alty jasqa shyqqan jyly syzyp turdy. Qazaq arasy, keń dalada júırik minip jostyryp júretin jylqyshy ómiri oǵan jumaq kórinetin. Sol armany Jaqaıym Jylqaıdar batyrdyń jylqysyn baqtyrdy... Jumysyna adal, qaıratty jigittiń isine qazaq batyry súısindi. Eki jyldan keıin Nurtaı bir qos jylqyshynyń basshysy bolyp shyǵa keldi.

Batyrdyń eki balasy Bostan, Dostan úıirdegi jylqyǵa jıi qatynaıdy. Ekeýi de keýdesine nan pisken maqtanshaq... Ásirese Dostan Nurtaıǵa qojańdap tynyshtyq bermeıtin edi. Esil-derti kúres. Sol kúrestiń kesirinen Nurtaı Jylqaıdardan ketti. Bir jyǵylǵan joly namystanǵan Dostan jas qaraqalpaqty basynan tartyp qalǵan. Sodyr qamshy jigittiń shala mas sanasyn dúr silkindirgendeı, týǵan jerin eske aldy. Qaıtqysy kelip qyńqyldaǵan Nurtaıdy batyr onan soń da bir jaz ustady. Qımaıdy eken. Qatyn alyp berip, ústine úı tikpek te boldy...

Qazaq arasynda júrip Nurtaı kóp nársege túsinip edi. Jylqaıdar qatyn áperip, qasyna qońsy qondyrady eken. Onyń aty qulaq kesti qul degen sóz. Baıǵa ómir baqı qaryzdar, jylqy sońynda kúni ótedi. Taıaq soǵar aǵaıyny da joq... Dostan tóbesinen qyrǵysh súıek alsa da kónýi kerek...

Jylqaıdar tórt jylǵy eńbegi úshin at mingizýi kerek edi. Aq taı Nurtaıdyń qolyna solaı túsken...

Bes júz jylqy ishinde júırik kóp. Biraq Nurtaı bireýin de ustaǵan joq. Kók bıeniń izinde quldyraı shaýyp júrgen aq taıǵa kópten qyzyǵatyn edi. Túgi basqa jylqydan bólek, sútteı appaq. Jylqy baqqan bes jylda talaı qulyndy at qylyp ósirdi. Álgi taıdan túbi at shyǵaryn ishi sezetin...

Jylqaıdar sózinde turdy. Nurtaı Aqırektegi aýylyna taı jetektep qaıtty. Bes jyl kisi esiginde júrip, qolyna jalǵyz taı ilipti. Qatar-qurbylary Nurtaıdy kelemejdeıtin edi.

Aq taı tórt jyldan keıin Aqtulpar atandy. Qazaq pen qaraqalpaqtyń talaı asy men toıynda dodaǵa tústi. Aqtulpar atanǵaly báıgeni basqaǵa bergen joq. Hıýa hanynyń úkilep baqqan talaı arǵymaǵy Aqtulpardan súrindi. Nurtaıdyń ataǵy ári asyp Úrgenishke jaıyldy. Aqtulpar úshin han qushaǵyn ashty. Aqtulpar úshin qazaq baılary úıir-úıir jylqy usyndy. Meımanasy tasqan baı baǵlan jalǵyz atty kedeıge jylqynyń júırigin, astyń dámdisin de qımaıdy. Mańdaıyna basqan jalǵyz tulparyn Nurtaı qyzǵa aıyrbastamaıdy. Aqtulpardyń dańqy asqan saıyn, onyń dushpany da kóbeıdi.

Jylqaıdar bir jazda eki kelip ketti. Aqtulpardy qolqalaıdy. «Túbi ózinen shyqqanyn» eskertti. Qazaqtyń bilseń barymta, bilmeseń qarymtasynan Nurtaıdyń da habary bar...

Qaıta-qaıta qıylǵan qazaq batyrynan seskendi. Týǵan jerin qıyp, Úrgenish asqany sonan keıin...

Horezm jurtyndaǵy Aıdos bımen kóńil jaqyndyǵy bar Nurtaıdyń Úrgenish asýyna qaraqalpaq bıiniń bir aýyz sózi sebep boldy. Jas Aıdos qaraqalpaqtardyń ár jerde shashylyp júrgeninen shyǵaryp, kóptengi kúıinishin aqtarǵan edi. Albyrt Nurtaı uıyp qaldy.

Qaraqalpaqtyń túbine qorqaq sultan Qaıypqalı men Orazaq batyr jetti ǵoı. Kózderi qaraıǵandaı, Ábilqaıyrdyń qoltyǵyna kirdi. Órdegi qaraqalpaq Sultanmuratty han kótergen joq pa? Soǵan qosylýy kerek edi. Aqyry qorlyqty sol qazaqtar kórsetti. Ábilqaıyr, Abylaı, Eráli, Esim — qazaq sultandarynyń qaraqalpaqqa kóz alartpaǵany joq eken. Shapqynnan kóz ashpady. Toz-toz boly, Jańadarıa men Qýańdarıaǵa qaraı bosty. Syr boıynda kim qaldy? Jelkesinde Qyzylqum, qazaqtyń sodyr batyrlary soıylyn áli taqap otyr. Ámýdarıanyń jaǵasynan qonys berip, qasyna shaqyrǵan Hıýa hanyna qaraqalpaqtar sonda jolaǵylary kelmeıdi...

Aıdostyń ákesi Syr boıynan Eráliniń sońǵy joryǵynyń Hıýada qonys aýdarypty. Qazaqty aıtsa, kózine qan tolady. Aıdos qaraqalpaqtardy Hıýanyń qolastyna jınap, basyn qosqysy keletin edi. Kúsheıińkirep alǵan soń, qazaqtarmen aq naızanyń ushyn aldyna tosyp sóılesedi. Ata qonysyn qaıta daýlaıdy...

Bul sózge Nurtaı da eligip júr. Tórt-bes úı Oımaýytyn ertip Úrgenishke tartyp turdy... Biraq Aıdosqa qońsy qonǵan i oq. Bir aýyl bolyp, bólek otyrdy.

Byltyr kúz oıda joq pále kezdesip, Aqtulpar qoldy boldy. Nurtaı alǵash Hıýa hanynan qaýiptenip edi. Astyrtyn tyńshy salyp, kúdik alǵan jerlerin aryltyp shyqty. Úrgenishtiń urysynan aman sıaqty... Qys ortasynda sýyq habar jetti. Jaqaıym Jylqaıdar batyrǵa ǵaıyptan bir Aqtulpar paıda bolypty... Nurtaıdyń ishi kipi aldy...

Áýeli Aqnazardy jumsap anyǵyna jetti. Jylqaıdardyń qolyndaǵy óz tulpary eken. Sonda myń shaqyrym alystan Jylqaıdar qalaı kelip aldy? Qandaı júrek jutqandy jumsady?

Sol kúni-aq attanatyn edi. Aıdos jibermedi. Qazaqtyń qaraqalpaqqa kórsetken aqyreti az emes. Aqtulpar kóp zorlyqtyń biri. Ózi taǵy Jylqaıdardyń qolyna tússe, ońaılyqpen qaıtarmas. Qamdanyp barý kerek dep edi.

Sodan soń Aqtulpar oqıǵasyn bir áreketke paıdalanyp qalǵysy keletinin aıtty. Nurtaı márt jigittiń isin qylýy kerek. Áńgime Aqtulparda emes, qaraqalpaqtyń ketken esesin qaıtarýda jatyr... Osylaı Aıdos bıdiń úıinde Jylqaıdar batyrǵa ólim jazasy kesildi...

Jylqaıdar jazym bolsa, Qaraqum men Qyzylqumnyń qazaǵy túgel kóteriledi. Aıdos sony tilep otyr. Qazaqtardyń Nurtaıǵa siltegen soqqysy, en. aldymen, Jańadarıa men Qýańdarıa boıynda otyrǵan qaraqalpaqtarǵa tıetin edi.

— Qudaı sátin salsa, Syr boıyndaǵy ata qonysty qaıtaryp alýdyń sáti túsip turǵan sıaqty, inim. Tyqy batyr shektiniń bılerine tisin basyp júr edi. Qaraqalpaq tik kóterilip, atqa qonatyn kún týsa, qol bastaıtyn da sol Tyqy bolar. Bara jatqan betinde oǵan soqpaı ketpe. Meniń sálemimdi jetkizersiń. Maǵan tek Jańadarıa boıyndaǵy qalyń qaraqalpaqtyń kóterilgeni kerek. Munda Hıýa hany qylyshyn tasqa janyp otyr. Habarshy kelgen kúni, jer qaıysqan qol alyp, artyńnan jetem!

Qazaq ishinde Syr boıyna alǵash qystaý basqan Jaqaıym Sartaı bı eken. Nurtaı ony da Aıdos bıden esitti. Odan beri de on bes jyldaı ýaqyt ótipti... Sartaıdan keıin Syrdarıanyń quıylysynda Áıderbekter ornaıdy. Sonaý Eráli sultannyń shapqynshylyǵy kezinde yǵysa bastaǵan qaraqalpaqtar bul kúnde kóship bitýge jaqyndady...

Sony oılasa, Nurtaıdyń júregi syzdaıdy. Ol jaqta qalyń qaraqalpaq atqa qonyp, bul jaqta Aıdos bı Hıýa sypaılaryn alyp jetetin bolsa, qazaqtardyń basyna qara kún oınaıtyny anyq.

Nurtaı attanyp shyqqaly jıyrma kún. Tyqynyń qamalynda bógelip qaldy. Qyrda Taılaq bıdiń asy bolǵaly jatqanyn sol jerde esitken. Jylqaıdardyń aýyly ońashasyn taýyp, qapyda basýlary kerek edi. Nurtaıdyń bógele túskeni de sondyqtan...

Bul eki arada Tyqy da qarap jatqan joq. Jan-jaqtaǵy qaraqalpaqtar aýylyna at shaptyryp, atalyqty bılerdi aldyrdy... Bastalǵaly jatqan búlinshilikti eskertip, túgel eldi tik kóterýdiń áreketin oılastyryp jatyr...

Biraq... Qaraqalpaq jaqsylary baıaǵy altybaqan alaýyz qalpy... Nurtaı olardyń sóz álpetinen shoshyp keledi... Bir oqys is kórsetýi kerek...

— Aý, tań saz berip qaldy ǵoı!

Daýystaǵan Aqnazar edi. Nurtaı basyn kóterip aldy.

— Jigitter, turyńdar! Jannazar, atty ákel!

Shyrt uıqyda jatqan jigitter apyr-topyr oryndarynan turyp jatyr.

— Aqnazar, álgide aıtqan tapsyrmalardy umytqan joqsyń ǵoı?

— Qylp etpe, batyr! Aıtqanyndaı bolady!

Kúreń tóbel jeteginde, Jannazar keldi. Álginiń arasynda erttep qoıypty. Nurtaı Jannazardyń shyqshyty shyǵyńqy qara sur júzine súısine qaraıdy. Jannazar oǵan Jańadarıa boıynan erip keldi. On alty jastaǵy túri mynaý, ár saýsaǵy jas balanyń bilegindeı... Óse kele Jannazardan túıe balýan shyǵady áli...

— Jannazar, senimen birge bolsyn, — dedi Aqnazarǵa.

Jylqaıdar aýylynda qan tógis bolmaı qoımaıdy. Jas jigitti jaza tıetin taıaqtan saqtap qalýdy oılap tur.

— Joldaryń bolsyn! — dedi Aqnazar arttarynan daýystap.

Nurtaı bastaǵan top qozǵalǵan kezde, kek jıekte qyzyl shapaq shashyrap edi. Kóp tuıaqtyń dúbiri shyrt uıqysyn buzǵandaı buta-butanyń astynda qonaqtap otyrǵan boztorǵaılar dúrk kóterildi. Shyr-shyr etip, jolaýshylardyń aldyn kes-kestep, ústerinde shyr aınalady.

Dala taqtaıdaı jazyq. Jas jýsannyń shashaǵy elbek qaǵady. Ár jerde selteıip erkek shóp kórinedi. Túndegideı emes jel basylǵan. Tańǵy samal aınala jýsan ıisin ańqytady. Jer qatqaq, attar aýyzdyǵyn súze tastap, soqtyra aıandaıdy.

Alysta bıik jon, appaq shaǵaladaı kóz tartady.

Kúreń tóbeldi Nurtaı aldynda, jıyrma jigit Jylqaıdar aýlyna at qoıdy. Bir mezgil tynyǵyp alǵan attar kóńildene kósiltedi. Baýyrlary jazylǵan soń, sozyla tartty. Seksen tuıaq jer tóbesin tesetindeı, satyrlaǵan dybysy dalany basyna kóterdi. Qatqaq jerdiń shańy onsha bıiktemeı, shubala túsip artta qalyp jatyr. Nurtaıdyń qyzyl shyraıly júzi qara qoshqyl tartyp, demin alqyna alady. Aýylǵa tónip kelgen sát daýsy sańq etti.

— Kezdesken erkek kindikti aıamańdar!

Jaý tıgenin aýyldaǵylar endi ǵana baıqap edi. Bir qatynnyń qatty shyńǵyrǵan daýsy

— Oıbaı, jaý!

Osy daýys Dostannyń uıqysyn shaıdaı ashty. Astan túndeletip qaıtqan jigit qatyp uıyqtap qalǵan eken. Sýyq sózden júregi dir etken. Qarmanǵan qolyna túk túspeıdi. Esikke jetkenshe eki súrindi. Úreı ushqan, býyn joq. Bosaǵada súıeýli turǵan naızany da baıqaıtyn emes.

— Dostan, kezdestiń ǵoı aqyry! Baıaǵyda jyǵylyp qalsań, qamshy úıiretin ediń! Endi qaıter ekensiń?

— Nurtaı!.. Senbisiń?

Dostannyń kóz aldynda Aqtulpardyń beınesi jalt etti. Ótken kúz... jabyq qoradan... osy Nurtaıdyń qorasynan óz qolymen jetektep shyǵyp edi... Nurtaıdyń qanjary kókirek súıegine taqalǵan sát shyńǵyryp jiberdi.

Dostan keńirdeginde qara qanjardyń sýyq júzi syr etkenin ǵana sezdi. Qorqyrap qulap bara jatty.

Nurtaı Bostandy tóseginde baýyzdady.

Aýyl ý-shý, aq úılerdiń shańyraǵy ortasyna tústi.

Baıshoqynyń uıqysy sergek, kúndegi ádeti tań sáride turǵan. Úıde jaqyn týystary Pirimjar qart qonaq edi. Tebirenbestiń astynda bir úıir kıik kóripti. Pirimjar túnde sony aıtyp, Baıshoqynyń arqasyn qozdyrdy. Búgin atasy ekeýi at ustap, kıikke shyǵatyn bolyp kelisip qoıǵan. Tósekten birge erip, bulaqtyń basynda jylqyny kútti. Pirimjar tań namazyn oqydy. Sadaǵyna oq jondy... Sonyń qyzyǵymen kelip qalǵan jaýdy da ańǵarmaı qaldy. Shyńǵyrǵan daýys shyǵyp, qamysqa qaraı qashqan qatyndardy kórgen kezde ǵana bastaryn kóterdi.

— Oıbúı, sorlaǵan ekenbiz ǵoı! — Pirimjar Jylqaıdardyń segiz qanat úıine satyr-sutyr jaýyp ketken soıyldy baıqap, Baıshoqyny qolynan ustaı aldy. — Qash, beri qash!

Kári júrek túsi buzyq attylardyń jaı barymtashy emes, qandy kekpen kelgen jaý ekenin túsindi. Shańyraqqa soıyl silteý - qaıtyp kórispeıtin qanisherdiń jumysy... Endeshe kisi ólimi bolýy da yqtımal... Eki kózi artynda, Pirimjar Baıshoqyny qolynan jetelep qalyń quraqtyń ishine kirip bara jatty.

Aýyl áp-sátte uıpa-tuıpa boldy. Áıelderdiń oıbaıy molaıa túsken. Túıelerge júk teńdeldi. Jaý abyr-sabyr... Sumdyq sýret janyn túrshiktirgen Baıshoqy qalsh-qalsh etedi.

Jaý talaǵan dúnıe úlken qosh bolyp, aýyldan shyǵa berdi. Aldyńǵy túıede eki qyz -Qarlyǵash pen Tuıǵyn... Bostannyń qyzdary... Baıshoqy baqyryp jiberdi.

— Apataılarym! Ata-aý, áketti ǵoı!

Pirimjardyń kózi qyraǵy, bárin kórip tur. Balanyń daýsy keýdesinde býlyǵyp jatqan ashý-yzany dir etkizgendeı. Qazir baspashy jaýdyń kimder ekenin de ańǵaryp tur edi. Kúreń tóbeldi Nurtaıdy nysanaǵa alyp, sadaǵyn shirene tartty. Sur jebe ysqyryna jónelgende, qartyń keýdesinde kúdik qarań etti.

Nurtaı beıqam otyr edi. Jebe erdiń qaptalyna dik etkende, jalt qarady. Oń jaq úzeńgisi aıaǵynan sypyrylyp barady eken. Sur jebe qaıys taralǵyny qıyp túsipti.

Kim atqanyn izdep aınala qydyrǵan kózi Qarashoqattyń basynda aǵyzyp kele jatqan jalǵyz attyny kórdi. Aqtulpar!..

Atty tanyǵan sátte, basqa dúnıe esten shyqqan. Jas sábı Baıshoqyny da Aqtulpar qutqaryp qaldy.

Kele jatqan Jylqaıdar edi. Áýeli kózine qalyń jylqy túsken. Torylary men kúreńderi úıir-úıirimen Sarbulaqqa qaraı josyp barady. Tal túste jylqy qýatyn bul qandaı júrek jutqandar? Bostan men Dostan...Qos tabaqtan et jeıtin sabazdaryńa bolaıyn... Biraq qarttyń oı arqaýy kenet úzildi. Tasbulaqtyń basyndaǵy úsh aýylda saý shańyraq joq, quıyn júrip ótkendeı eken. On shaqty túıeli kesh shubap shyqty. Shapqynshylyq ekeni kórinip tur... Batyrdyń júregi tiksinip, esine Bostan men Dostan tústi. Kishkentaı Baıshoqydan qaýiptengen joq-ty.

Qarasy jıyrma shaqty adam, aýyldan shyqqan jaý, kenet japyryla qozǵalyp, beri qaraı at qoıdy. Jylqaıdar olardyń anyq ózine tónip kele jatqanyn bilip tur. Aıaspas jaýdyń túri. Sonan keıin kózine ala shapandar shalyndy. Qaraqalpaqtar Nurtaı! Úrgenishtegi Nurtaı... Aqtulpardyń izin shyǵaryp kelgen... Taǵy da esine Bostan tústi. Bostannyń jazym bolǵanyna endi shák keltirgen joq. Keshe oǵan qatty naza bolǵanyna ókindi. Qap, qarǵysqa ushyrady-aý...Shańyraǵyn ortasyna túsirgen Nurtaıdyń jumysy — aradan qan ótkenin ańǵartyp tur edi. Erteli tula boıyn muzdatyp aıyqpaı qoıǵan jaman túısik tóbe quıqasyn shymyrlatyp, qara tabanynan bir-aq shyqty. Qartaıǵan shaǵynda taǵdyr aýyr synǵa kezdestirdi. Bar qarýy sary sadaq pen on alty órme qamshy... Qoıan-qoltyq shaıqasqa onyń ekeýi de jaramsyz. Jaýdy jaqynǵa jibermeı, alystan ańdysýy kerek... Sony áldeqalaı túısinip, erdiń qasyndaǵy sary sadaqty ala berdi. Oń qoly qoramsaqty qarmalaıdy. Kózi jaýda edi. Alǵa túsken kúreń tóbeldi nysanaǵa alyp, adyrnasyn tartty...

Áı, mynaý Nurtaı ǵoı. Talaı jyl esiginde júrip, dámin tatyp edi naısap... Kóziniń qıyǵymen Aqtulparǵa bir qarady. Keýdesin ókinish syzdatty. İzin shyǵaryp, shyn jaýyǵyp kelgen. Qatty shıryǵyp, sary sadaqty shirene tartqan. Nurtaı eki júz qadamdaı jerde, júzi ap-anyq kórindi. Baılap-aq atty. Kúreń tóbel jalǵyz qazyqqa urynǵandaı tumsyǵyn jer súzip omaqasa qulady.

Nurtaıdyń júrek tusyn nysanaǵa alyp tartqan sarjasy atqa tıdi. Qartaıǵany, qarýy qaıtqany ǵoı... Ózegin órt shalǵandaı, ókinish ushqyny kózinde jalt etti. Nurtaıdyń izindegi qalyń nópir túıdek-túıdek kelip qalypty. Jylqaıdar apyl-ǵupyl eki sarjany birden sýyryp, qulashyn attyń basynda úıme-júıme ıirilgen toptyń ortasyna ala birinen soń birin jóneltti. Qımyly asyǵys edi. Kózdemeı atty.

Bireýdiń ókirgen daýsy shyqty. Tıdi! Jylqaıdar aqyryn buıryq berip turǵan Nurtaıdyń daýysyn ap-anyq esitti. Abyrjyp qalǵan jaý onyń tiri ekenin jańa baıqaǵandaı, bastarynan asyra bylǵaǵan soıyldary sorańdap, almas qylyshtar jarq etti. Jıyrma jigit jalǵyz shalǵa japyryla umtyldy.

Endi kidirip bolmaıtyn edi. Aqtulparly Sary shal Qarashoqatty bókterleı tartyp berdi. Qýǵyn kóptiń basyn ydyratyp, jeke-jeke qarsy alý kerek. At basyn buryp jatpaı-aq, qýǵan jaýdy erdiń ústinde bir jambastap jatyp tartyp-aq túsirip kete beretin jastaý kezi kóz aldynda elesteıdi. Kári omyrtqa qatyp qalǵan eken. Eki-úsh ret oqtalyp kórip, artyna qaırylýdyń ońtaıyn keltire almaı, batyrdyń dińkesi qurydy. Yza qysqanda, júzi kúp-kúreń boldy. Ázirge dátke qýaty Aqtulpar. Aıqaı-shýǵa delebesi qozǵan at aýyzdyǵyn julqyp qoıandaı orǵıdy. Aldyńǵy kúni báıge, kesheli beri júris, bul da qashanǵy shydaıdy... Aqtulpardyń moıynynda ter bilinedi.

Qýǵynshylar jaıylyp artta qaldy. Sirá, batyrdy uzap bara jatqan kóshke shabar dep kútse kerek, bes-alty jigit aldyn kes-kesteı saldy. Artynda eki-úsh jigit taqap kele jatqan, Jylqaıdar at basyn jalt burdy. Sadaq qolda, sarja aýyzynda tisteýli edi. Biraq, ashý qysqan asyqqan kúıi, tórt oǵynyń úsheýi dalaǵa ketti. Aldaǵy jigit shalqalaı qulaǵanda, qasyndaǵy serigi jalt berdi. Dalaqtap qashyp barady.

Aqtulpar da bosańsı bastapty. Batyr at basyn Qarashoqattyń basyna qaraı burdy. Jaý urlanyp kele almaıtyn bıik jer. Maqsaty alystan nysanaǵa alyp, bógeı berý edi. Aqtulpar erge salǵanda, eki ókpesin soǵyp, syr aldyrdy. Batyr qoramsaqta qalǵan jebelerin sanap kele jatyr. Altaýy qalypty... Amal qaısy, osy taýsylǵansha jaýdy bógeı turar... áli de tirshilikten kúder úzgen joq. Jan-jaqta aýyldar bar... Astan qaıtqan jurt oırannyń ústinen shyǵyp qalsa, ǵajap pa? Tek soǵan sheıin mynalardy irke turýy, aınaldyryp jibermeýi kerek...

Bıik tóbeniń basynda qaraýyldaı qaqıyp tur. Attan túsken joq. Álgide pyshyrap ketken jaý basyn qurapty. Tórtke bólinip jan-jaqtan qorshap keledi. Nurtaı at ústinde, jaǵalaı shaýyp, árqaısysyna bir aqyrady.

Bireýi toptan bólinip, uzap ketken kóshti bógedi. Bir túıeni beri qaıtaryp edi...

Batyr, sózge kel. — Nurtaı jaqyndaı qoımaı, aýlaqtan til qatty. Ózin de túsinip turǵan shyǵarsyń. Men Aqtulpardy qýyp keldim. Bir basyńa azattyq. Aqtulpardyń júgenin basyna túrip, beri jiber.

— Ottama, jaman qul! Saǵan Aqtulpar kerek eken ǵoı. Áýeli jelkeńniń shuqyryn kór! Aqtulpardy sonda alasyń!

Jylqaıdar ashýmen aıtty. Attan túsip jaıaý qalsa, odan keıin ne bolaryn qudaı biledi. Batyr aıbat shegip tur edi.

— Kórermiz!

Nurtaı kósh jaqqa qamshysyn shoshaıtty. Túıe jetektegen álgi jigit jele shoqyraqtap kelip qalǵan eken. Mán sheshesi kóshke minetin qarasha ingen... Eki jaǵynda salaqtaǵan ne pálesi edi... Jylqaıdardyń qulaǵyna shyńǵyrǵan ashshy daýys jetti... Tal buraý túsken taılaqtaı baqyrady. Áıteýir adamnyń daýysyna uqsamaıtyn edi.

Apyr-aý, mynaý Qarlyǵash qoı... Nemeresi... Bostannyń qyzy... Jylqaıdar nemereleriniń kıimin tanyp tur.

Bostannyń eki qyzy qazdyń balapanyndaı qatar ósip kele jatqan... Salaqtaǵan solar eken... Burymdaryn baılastyryp, ekeýin túıeniń eki jaǵyna tastaı salypty. Qyzdar jazy aǵashqa qolymen jarmasyp, jan ushyryp shyńǵyrady.

Jylqaıdardyń diti qatty-aq edi. Baıaǵy ákesi Syrlybaı dúnıe salǵan joly bir ret jylapty. Onan soń kózine jas alǵan jeri esinde joq. Mynaý sumdyq kórinis tóbe quıqasyn shymyrlatty.

— Botalarym-aı!

Batyrdyń kózinen jas yrshyp shyqty. Aqtulparǵa qalaı qamshy saldy, Qarashoqattyń basynan qalaı shaýyp tústi... Ony ózi ańǵarǵan joq. Qaraqalpaqtardyń qalyń ortasyna qoıyp ketti. Qara doıyrdy ońdy-soldy siltep júr...

Óńkeı atan jilik qarýly jigit jalǵyz shaldy qarasha ingenge jetkizbedi. Qara soıyl men kók naıza jan-jaǵynan jaýyp ketti. Sary shaldyń jasaýraǵan kózi túk kórmeıdi. Qulaǵynda botalarynyń daýysy, tek solarǵa jetkisi keledi. Á, tústiń be qolǵa, Jylqaıdar? Nurtaı er baýyrǵa shydamasyn bilip edi. Kóshtegi qyzdardy ádeıi aldyrtty. Jylqaıdarmen qarsy kelip qalyp, naızasyn tosa bergen... Aǵyny qatty Aqtulpar atylyp ketkende, batyrdyń kókirek tusynan kók naıza kirsh etti.

Jylqaıdar eki qolyn jaıa shalqasynan qulady. Kókirek súıegi qaq aırylǵandaı, qatty yshqyntqan aýrýdy bir-aq sezdi... Sodan soń qarańǵy tuńǵıyqqa, shym batqan. Tós aıyly shart úzilip er sypyrylyp túskende, Aqtulpar úrke shapshyp ketken. Qulap bara jatqan deneni qos aıaqtap tepti.

Kóz jaýyn alǵan aram dúnıe demiń bitken kúni basqa tebedi. Nurtaıdyń júzi qarakúreńdenip, syrt aınaldy. Álde kimniń aıanyshty úni qulaǵyna tıdi.

— Obaldaǵy-aı! — deıdi.

Sol sóz óz aýzynan shyqqandaı, Nurtaıdyń qulaǵy shyńyldady. Búgin qansha jazyqsyz jábir kórdi. Úsh birdeı erdiń túbine jetti...

Aqtulpardyń shylbyry qolynda... Biraq keýdesinde órekpigen qýanyshty seze alǵan joq. Jalǵyz qalyp jalynbaı jan keshken Jylqaıdar ... Esil erdi basqa tepken haıýan... Kóz aldynda áli tur. Nurtaı jan-jaǵyna máńgire qaraıdy.

— Júreıik jigitter, — dedi, daýsy býlyǵyp shyqty.

Áneteı uıqysynan qorqyp turdy. Bir óńkeı qara qoı... Aqpaıdyń arjaǵyndaǵy qumnyń ishinen shyǵyp, beri qaraı erip keledi eken. Qumyrsqadaı qybyrlaıdy... Kókshekóldiń ultanyndaǵy jartýsyz móltegi esine túsken Áneteıdiń júregi zyrq etti. Qoı qaıyra jumsaıtyn balasy da joq, aıqaılasa daýysy shyqpaıdy. Sótkenshe bolmaı, qoı degeni samsaǵan sary qolǵa aınalypty. Aldynda Ábilqaıyr...

Osydan qyryq jyl buryn ólip, endigi súıegi qýrap qalǵan qaharly han... Túske engenin áli qoımaıdy. Qatty tiksingen shal yrsıǵan qabyrǵasyn tyr-tyr qasynyp, oń jaǵyna aýnap tústi. Qaryn tutqan terezeniń orny qap-qara bolyp úńireıip, eski balshyq úıde kúlimsi syz ıisi ańqıdy. Endi qashan uzaq tún aıaqtalyp, ózi tań namazyna otyrǵansha oǵan uıqy joq. Áteneı ókindi.

Jasy jetpistiń ústine shyqqan qart halyq basynan keshken úlken bir dúrbeleń dáýirdiń kózi tiri kýásindeı edi.

Ótken kún bir kórinip joǵalǵan tús sıaqty. Záýde Áneteı aq naızany qolǵa alyp, aıqaı salyp jaýǵa shabatyn jas kúnderin ańsasa, kózine jas keledi. Sóıtip edim deseń, qazir kim nanǵandaı? Aýyzdan tis, aıaq qoldan kúsh ketti. Qaýsaǵan shal... Áneteı uzap syrtqa shyqpaıdy.

Alasa qaqyranyń aıadaı terezesi bozamyq tartty. Oıbaı-aý, tań atqanyn da baıqamaı qalǵany ma?

— Kempir-aý, kempir!

Kápirdiń uıqysy qandaı qatty edi. Bul baıǵusqa da syn joq... Keshe ekeýlep tarynyń jerin ketpendedi. Ondaıda beınettiń aýyr jaǵyn qara kempir kóteredi. Áneteı bıyl qys syrqattan shyqpaı qoıǵan. Bir kún saý otyrsa, eki kún tósek tartyp jatady... Qur súlderi qaldy...

Shal óziniń shyn moıyǵanyn keshe jer ketpendep júrip baıqady. Bir-eki atyz shuqyǵan soń ókpesi qysyldy.

— Kempir-aý, tań atty, namazyń qaza boldy ǵoı.

Biraq kempirdiń turýyn kútip jatýǵa taǵaty jetken joq. Qolynda quman, súrinip-qabynyp dalaǵa shyqty.

Kókjıekte tań shapaǵy narttaı janady. Aqpaıdyń arjaǵyndaǵy kese qumǵa kózi túskende álgi kórgen túsin eske alǵan. Kálıma qaıtardy. Jyly tósekten turǵan adam etine salqyn sý tıgende titirkendi. Sol jaq búıiri syzdap aýyrady. Úsh-tórt kúnnen beri aýa raıy da salqyn. Qazaqtar aıta beretin quralaıdyń salqyny... Eski shanshýy qaıta bildirmese jarar edi.

Shal namazyn oqyp bolǵanda, kún de kórindi.

Úıge qaraı bettep kele jatyp, Kókshekóldiń arǵy qabaǵyndaǵy qumnyń irgesinde on shaqty túıeli kóshke kózi tústi. Artynda jer qaıysqan qalyń jylqy kórinedi. Paı-paı, baı aýyl eken-aý... Biraq bul kezde qazaqtar qyrdan Syrǵa qaraı kóshe bermeýshi edi? Ózin jaý qýǵannan aman emes qoı... Bir áıeldiń syńsyǵan daýysy estildi. Jip-jińishke názik ún qulaǵyna talyp jetedi. Báse, báse... Sirá, qaraly kósh boldy ǵoı... Bireýi ólgen...

— Assalaýmalaıkúm!

— Álıkúm...

Tý syrtynan bireý qapsyra qushaqtaı alǵanda, bı shoshyp ketti. Burylǵansha bolǵan joq, kúrekteı eki alaqan qolynan shap berdi. Kók kóz sary jigit sylq-sylq kúledi. Al tuqyl ıeginde bir tal qyl joq edi.

— Eı, eı, Ómirqulmysyń?! — Áneteıdiń daýsynda qýanysh bilinedi.

— Qashan kelip qaldyń? Jer astynan shyqtyń ba?

— Jerdiń ústindemin, aǵa, Mamyttyń úıinen shyqtym. Eki júz qap tary alǵan baıdyń úıi turǵanda, basqa jurtty mensinem be? Byltyrǵy keýsenimdi bıyl suraı kelip edim. Qyryq sıyry batpaqqa batyp qalyp, jylap otyr eken. Túnimen ishegim shuryldap shyqty.

Ómirquldyń qý tiline túsingen Áneteı jymyń-jymyń kúledi. Belgili laqqy... Sharýa baqpaıdy, egin salmaıdy. Qaı aýylda as, kimniń úıinde toı — Ómirqul sol jerden tabylady.

Aqırektegi elge byltyrdan beri at izin salǵan joq-ty. Áneteı onyń kúlkisin saǵynyp qalypty.

— Ýa-ha-ha-ha!

— Jalǵyz qalǵan soń oıyńa árneme túsedi eken. Aldap soǵa ma dep te qaýiptendim. Aq adal malymnyń erkek — urǵashysyn aıyryp qoıǵym kelip edi. — Ómirquldyń beti búlk etpeıdi. — Sorly basym, basy bútin aıyryldym.

Ýa-ha-qanyń ústine Mamyt keldi. Bıdiń júzi kúp-kúreń, Áneteıdi syrtqa shaqyrdy.

— Bı aǵa, masqara boldyq! — Mamyttyń úni dirildeı shyǵady. — Nurtaı Jylqaıdardy óltiripti!

— Jylqaıdar?..

— Kádimgi batyr Jylqaıdar. Byltyr Aqtulpardy urlatyp aldyrady eken. Nurtaı izin shyǵaryp kelipti...

Áneteıdyń esine manaǵy kósh tústi.

— Qashan óltirip júr?

— Onysyn bilmedim...

Mamyt jaltardy. Budan bir apta buryn Tyqy shaqyrtyp, keńeske qatysqanyn da jasyryp tur. Qaraqalpaq bıleri alaýyz edi. Aldymen Mamyt... Syr boıyndaǵy azǵantaı aýyl qazaqtarmen kórshi otyr. Soıyl jurttan buryn solarǵa tıedi. Nurtaıdyń bále shaqyra kelgenin esitkende qatty tiksindi...

Mamyt jasyrynyp baryp, jasyrynyp qaıtqan. Nurtaıdyń qashan attanatynynan habarsyz edi. Tańerteń Aqpaıdyń ústinen asqan kóp jylqyny kórip júregi sý etti. Álgide joramalmen aıtty. Jortýylshylardyń artynan jetip, anyǵyn bilýge de batyly barǵan joq. Sonsha jylqy, on túıege bastyryp artqan qazıne... Tutqyn qyzdary bar... Jylqaıdar kózi tiride aýylyn shaptyryp qoıyp, qarap otyrmaq emes...

Daǵdarǵan ekeýdiń syrtynda at tuıaǵynyń dúrsili estilip, Mátnıaz kórindi. Attan domalaı túsip jatyr.

— Qyrǵyn, qyrǵyn! — Ózi qalsh-qalsh etedi. — Nurtaı Jylqaıdardy shaýyp qaıtty. Eki balasy men ózin óltiripti. Eki qyzyn tutqyndap kele jatyr. Aqnazar aıtty! «Esteriń barda, irge aýdaryńdar» deıdi maǵan.

Bul kezde úıde otyrǵandar da shyqqan. Jurt bir-birine kezek bermeı daýryǵysyp ketti.

— Búldirip qaıttyq, bálesi senderge degeni ǵoı!

— Endi shapqynshylyq bastaldy!

— Shaýyp nemdi alady? - dedi Saǵyndyq keketip. - Qoryqsa — baılar qoryqsyn!

— Sonda meni shaýyp jatady, sen qyzyǵyna qarap otyrady ekensiń ǵoı! — Mamyt onyń sózin kidi aldy.

— Ay, aǵaıyn ne isteýimiz kerek? - Mátnıaz degbiri ketip jurtty asyqtyrdy. — Ústimizge jaý kelse, kedeı-baıyńdy aıyryp turmas. Adamy ólip óshikken qazaq ne tyńdaıdy!

— Báse deseıshi!

— Bı aǵa, sen ne aıtasyń? — Sharasy taýsylǵan Mamyt Áneteıdiń aýzyna qaraıdy.

— Myna báleniń aldyn almaı bolmaıdy. Qazaqtarǵa adam emý kerek.

— Siz barasyz. Qazaqtar ataǵyńyzdy biledi. Atyńyzdy syılaıdy. Tanys-tamyryńyz kóp...

— Eı, shyraǵym-aı, baıaǵy Áneteı ǵoı demeseń, bizde ne qaýqar qaldy? — dep bı kúrsindi. — Biraq baramyn. Áıderbek aýyldary endigi jaz jaılaýǵa shyǵar. Shyqyman, Kókshoqat mańynda otyratyn edi... Qara esek qansha jerge aparady? Maǵan bir táýir at taýyp ber.

— Kók julyn qorada, erttetip qoıdym. — Mamyt etegin qaǵynyp ornynan turdy.

— Eı, eı, batyr! — Sóz ańǵaryn baǵyp otyrǵan Ómirqul onyń aldyn kes-kestedi. — Qazaqta men bilmeıtin bı joq. Bı aǵamdy jalǵyz jibermeıik. Maǵan at taýyp ber.

— Qatynymdy mine ǵoı! — Mamyt ashý shaqyrdy.

— Endeshe qaıtem, bıdiń artynan jaıaý jortarmyn.

— Seniń kókeıińdi tesip turǵan jas baǵlannyń eti ǵoı...

— Qazaqtar ózińdi soıyp júrmesin!

— Úlken ýaı-ýaı sonda bolar...

Jigitter Ómirquldy biraz jerge shyǵaryp saldy.

Sol eki arada kók julyndy sekirtip Mamyt ta keldi. Áneteı jolǵa shyqty. Shaldyń izinde shapany jalpyldap Ómirqul barady. Mamyttyń sózin qulaǵyna qystyrǵan joq.

— Qyryq sıyryń qorańda, menen qazaqtyń qonaqasysyn qyzǵanasyń ba? — dep keıidi. — Bı aǵamnan meniń kele almaı qalǵanymdy esitse, Tábekeńniń balalary ókinedi ǵoı.

Alda kók atty Áteneı, artynda Ómirqul, attyly jaıaý ekeýi Aqırek jotasyna kóterilgende tús qaıtyp edi.

Aýyl kózden tasa bolǵan soń, Áteneı attyń basyn tartty. Artyndaǵy Ómirquldy tosyp tur.

— Áı, qurǵyr, minges endi!

— Ózim de asyǵyp kele jatyrmyn. — Ómirqul kók julynnyń saýyryna yrǵydy. — Ýa-ha-hanyń kókesi endi bolǵan shyǵar!

* * *

Bekqulynyń jetegindegi tory atqa qarap turyp, Áneteı qomsynyp qaldy. Qystan júdeý shyǵyp, kóktem týa qoıshynyń astyna túskeni kórinip tur. Qabyrǵasy yrsıǵan kári tory at basy salbyrap aıaǵyn shaý basady.

Kók julynnyń arqasynda jalǵyz terlik qaldyryp, kók bas erdi toryǵa aýystyryp saldy. Jaman da bolsa óz maly ǵoı... Áneteı toryny minip qaıtqysy kelip tur. Osy arada kútpegen jaǵdaı kezdesip, jurtty kúlkige qaryq qyldy.

Erteli Bekqulynyń qasynda, at ertteýdiń qyzyǵyna qarap turǵan Ómirqul úzeńgige aıaǵyn saldy. Atqa sol jaǵynan minedi. Úzeńgige sol aıaqtyń ornyna oń aıaǵyn salǵan Ómirqul, attyń ústine qarǵyp shyqqanda óziniń teris qarap otyrǵanyn kórip, tań-tamasha qaldy.

— Bunysy qalaı bolǵany? — deıdi.

Tory atty qomsynǵan laqqy, Bekqulyny mazaqtap turǵanyn Áneteı ǵana túsindi. Dos bergenniń tisine qaramaıdy. Biraq ańqaý Bekquly túk ańǵarǵan joq. «At minip kórmegen kórgensiz qaraqalpaqtyń isine» máz bolyp, kúlkiden ishek-silesi qatyp qulaı ketti. Ómirquldyń ózi de kúlki, sózi de kúlki, kesheli beri jurttyń ezýin jıdyrǵan joq-ty. Keter jerde taǵy da qaryq qyldy.

Ómirqul bylaı shyqqan soń, Áneteıdi qajady.

— Osy ne bitirip qaıttyq? - Bıge alaqanyn jaıady.

— Tańsyqqoja mindetine aldy ǵoı. Meniń sálemimdi Jylqamanǵa da aıtatyn boldy...

— Bılerdiń isi osy ǵoı — deıdi, shaban torydan ozyp ketpes úshin, kók julyndy shaýjaılap qoıady. - El tynyshtyǵyn oılaǵan bolyp júredi. Óziniń kómekeıin de umytpaıdy. Endi Nurtaı qasqanyń basy Jylqamannyń qanjyǵasynda ketpegen nesi qaldy? Myna tory at tegin deısiń be, sonyń óteýine kelip otyr ǵoı. Sorly basym-aı! — dep kúńirendi.

Ómirquldyń jaǵy tynbaıdy. Bylaı shyqqan sol baı aýylda qala turmaǵanyna ókindi. Keshegi semiz qoıdyń maıly jambasyn eske alǵanda, aýzynyń silekeıi shubyrady.

Tory attyń júrisi jaısyz eken. Yldıǵa qaraı túsken saıyn solq-solq jeledi.Áneteıdiń tynyshy ketti.

Qamysty kóliniń basynda kedeıleý qazaq aýylynda qonyp, at shyldyrdy. Jaqaıym ishinde Toqal Asanǵa qaraǵan úsh-tórt úı eken. Uzaq kóship jaılaýǵa shyǵatyn kólik joq. Azǵantaı qoıdyń jaıyna qarap, qol saǵalap otyr. Qamystynyń sýy bıyl dalaǵa shyǵyp ketipti. Jaǵalaı jasyl quraq, jaıylǵan jylqynyń jony kórinbeıdi. Jer ot edi.

Jolaýshylar bul aýyldan erterek attandy.

Aqırektiń jotasy kóringende kún sáske edi.

Etekte Domalaqkól jarqyraıdy.

Jaǵaǵa jaqyn tóbeniń baýraıynda qońyrqaılaý eki úı seksıip tur. Esiktiń aldynda úsh-tórt jylqy kórinedi.

— Jaman Kúrjibaı baıypty ǵoı, bı aǵa. Jelisindegi úsh qulyndy kórdiń be? — Ómirqul kók julynnyń tizginin tartty. — Qymyz ishkim kelip, ańsarym aýyp turǵanyn qarashy. Kún kúıip tur. Myna aýylda kidirip, at shaldyraıyq, bı aǵa.

Kúrjibaıdyń túbi — Úısin. Ábilqaıyrdyń tusynda Qytaı qolastyndaǵy bir aýyl qasha kóship, Kishi júzdiń ishine keledi. Ár jerde tarap júrgen úısin-qańlylar kezdesetin edi. Bireý-jarym qyrǵyzdar da tabylady.

Jetisýdyń mańynda ósken qazaqqa dıqanshylyq tanys kásip. Bir jutqa ushyrǵan jyly, qolyndaǵy mal tuıaǵynan aırylǵan Kúrjibaıdyń ákesi Aqırektiń astyna qulaıdy. Eneseımen buryn da aıaq-tabaq qatysy bolsa kerek... Bos jatqan Domalaqkóldiń basynan qystaý basyp, jaz jer ketpendep tary salyp, kásip qylady. Kúrjibaılar birte-birte qaraqalpaqtyń ishine sińisip bara jatyr edi...

Onan beri de otyz jyldaı ýaqyt ótipti. Bul kúnde Kúrjibaıdyń jasy elýdiń ústine shyqty. Jaz tary salady. Bir jaǵynan ata kásibin de umytpaı, bir-jar mal ustaıdy. Adamǵa azary joq, momyn Kúrjibaıda basqanyń da sharýasy joq. Qońdanyp qalǵany ras edi...

Kúrjibaıdyń qatyny Masaty qaraqalpaq qyzy. Áneteıdi tanyp, kózine jas aldy.

— Kúıeý balań aýylda joq, aǵa. Buryn qoı ustaýshy edik. Eki jyldan beri esigimizdiń aldyna jeli tartylyp, qulyn baılandy. Kúıeýdiń maly jandy. Byltyr bir ingendi boldyq. Botalap tur. Syr boıynda túıeniń shópten tabatyny bar ǵoı. Onyń jaǵdaıyn istep, jaılaýǵa kóshýge tarymyzdy qımaımyz. Jalǵyz ingendi qosamyn dep, Palýandardyń aýylyna ketip edi. Keshe ketken. Aman bolsa, keshke deıin kelip qalar. Otyryńdar, sybaǵaly malyń bar...

Masaty bar shynyn aqtaryp otyr. Qyz kezindegideı emes, jalpaıyp semiripti. Úıdiń sharýasyn ózi jaıǵaratyny kórinip tur, júzin kún shalyp kúreń tartqan.

— Rahmet, aınalaıyn. Biz kóp kidirmeımiz. Aýylǵa asyǵyp kele jatyr edik...

Áneteı Masatynyń sózin tyńdap otyryp, bul aýyldyń Nurtaı salǵan ylańnan habarsyz ekenin ańǵardy. Ózi de aıtqan joq. Jalǵyz úı, bala-shaǵa qorqyp júrer...

— Maqpal aınalaıyn, atańa qymyz áper.

Masaty shıdiń ishinde sary sabany kúrp-kúrp pisedi. Babynda turǵan qymyzdyń ıisi úıdiń ishin alyp ketti. Ómirqul jybyrlaı bergen murynyn ýqalap qoıady.

On jasar Maqpal qyz úlgisimen kıindirip qoıǵan qýyrshaqqa uqsaıdy. Qyz saltyn jasap, basyna kámshat bórik kıgizipti. Qap-qara kózi tuńǵıyq sýdyń betindeı móldireıdi. Bir tostaǵan qymyzdy áreń kóterip kele jatqandaı, beli maıysqanda, aqquba júzinde nur tolqyp turdy.

Áneteı Mamyt jalǵyz balasy Jabyǵa Kúrjibaıdyń qyzyn aıttyrypty dep estıtin edi. Eneseı bıdiń tuqymy jaman Kúrjibaıdyń qyzyna qalaı aıaq salady dep júrse... Maqpal sulý bolyp ósip keledi eken. Ári tárbıeli kórinedi. Mamyt kóńili júırik báleket qoı... Altyndy tanypty... Maqpaldyń kórsetken qyzmetine kári bıdiń kóńili toldy.

Mástáttaǵy aýyl men Domalaqkóldiń arasy on shaqyrym jer. Aqırekti asyp tússe, úıdiń tóbesi kórinedi. Bıik jotany qıalaı órlep basyna shyqqansha ǵana, arjaǵy tep-tegis jazyq, aıaǵyńdy shyq ilmeıdi. Mal tuıaǵy tımeı tel ósken taý basynyń aq jýsany attyń tizeliginen keletin edi. Bıik qyrdyń basynda ańqyldap soqqan ańyzaq jel qoıyn-qonyshyńdy aralap, tershigen dene salqyndap qaldy.

— ... Baıaǵy Eneseı atam ólerinde...

Ómirqul taǵy bir hıkaıanyń qyzyǵyna túsip ketken. Shyqymannan shyqqaly ekinshi kún, áli aýzyna tynym joq. Oıpyraı, netken zarjaq edi. Áneteı jymıyp qoıdy. Eneseı óletindegi laqtyń oqıǵasy esine túsip edi.

— Maǵan bergen laǵyń erkek pe edi, ýaı-ýaı... - Áneteı Ómirquldy kelekelep keńk-keńk kúldi.

— Ómiri Ómirquldyń esiginde bir tuıaq bitkeni eken. Óziń bolsań qaıter ediń? Jalǵyz laq. Onyń da erkek-urǵashysyn bilmeısiń. Úıde shydap jatyp kórer bolsań!

— Belgili laqqy, kópshilikti kórgen soń arqań qozyp ketken ǵoı. Onan da shynyńdy aıtpaısyń ba?

— Qudaı saqtasyn, Eneseı atamnyń janazasynda kúlki izdep maǵan ne kórinipti? — Ómirqul shynymen shyjbalaqtap kele jatqandaı kórindi. — Biraq Mamyttyń kóńiline keledi-aý deımin. Basy sol eken, menimen jóndep amandasýdy qoıdy ǵoı. Keshe on jyldan beri esigin ashqanym eken. Qatyqsyz qara kóje berdi. Ákesi Eneseıdi men óltirgenim joq, ajalynan óldi, — sodan soń tamsandy. — Shirkin, qazaqtardy aıt! Ekeýmizge bir qoıdy jaıratty da saldy. «Ata qorazdy soıasyń, artqy kóshege aýyz tıgizbeısiń» dep tóbeles shyǵaratyn osy qaı qaraqalpaq edi, bı aǵa?

Áneteı jymyń etti. Ómirqul qazaqty maqtap, qaraqalpaqty dattaǵanda, bıdiń namysyna tıgisi kelip aıtatyn edi. Qazaq janynyń darqandyǵyn, qazaq dastarqanynyń myrzalyǵyn bul bilmeı me eken? Ata qorazdan aýyz tıgisi kelse, qaraqalpaqtyń da keń peıildiligi. Jalǵyz kúlshesin bólip jeıtin kórshi jomarttyǵy ekiniń birinde kezdese bermes. Qaraqalpaq qonaǵyna qoı soıa almasa, sarańdyǵy emes, tappaǵan soń qaıtedi? Jer emshegin emgen halyq, basy artyq mal ustamaıdy. Eginniń kógin aıalaǵan adam mal tuıaǵyna túrshige qaraıdy. Jalǵyz sıyrynyń baspaǵyn qaı qonaǵyna soıyp beredi? Áıtpese, qudaıy meımannan daǵarasyn aıaıtyn qaraqalpaq balasy joq. Áı, ańqyldaǵym, sony túsinseń etti bolmaǵanda!

Bı kókeıindegi oıyn syrtqa shyǵaryp aıtqan joq. Onymen Ómirquldy sózden tosýyń qıyn edi.

Mástettiń tóbesi kóringende, eki atty áýlıeniń tusynan ótip bara jatqan. Áneteıdiń erni qybyrlaıdy. Kishkentaıynan kózi ashyq áýlıe, qumalaqshy baqsyǵa kúdikpen qaraıtyn bı Arystanbaptyń ataǵyn syılaıdy. Olaı-bulaı ótkende, «qulqýallasyn» aıap qalǵan emes.

- Áneteı aǵa, anaý sumdyqty qarańyz!

Bul jerden myna sheti Aqpaı, ana sheti Úkilisaı aınalasy alpys-jetpis shaqyrym Aqırek alqaby alaqandaǵydaı kórinetin edi. Ómirquldyń sózinen júregi tiksingen Áneteı aıattan jańyldy. Aldynda qulama jar, atty kisi qıalaı júredi. Torynyń basyn irke bergen...

Ómirquldyń záresin ushyrǵan sumdyq alysta emes, aıaǵynyń astynda eken. Mamyttyń aýylynda qaptaǵan attylar.. Bireý-jarym jostyra shapqan jigitter kórindi. Álde qaraqalpaqtar eleýrese bastaǵany ma? Joq! Aqırektiń astyndaǵy azǵantaı elge munsha jigit qaıdan bitsin-aý! Jurtta but artar da joq... Shaldyń úreılengen kózine qystaý ústin basqa attylar qaraqurym halyq bolyp elestep edi.

— Apyr-aı, búliktiń bastalǵany ma? — degende daýysy dirildep ketti. — Mynalar qazaqtar ǵoı!

— Oıbaı-aý, sony aıtyp turǵanym joq pa?!

— Adam aman bolsa etti. Ómirqul, júreıikshi! — Áneteı jaman toryny shaýjaılaı bastady.

— Áli qazaqtar ózimizdi jazym qylyp júrer. - Ómirqul attan tústi. — Bıeke, asyqsańyz bara berińiz, men qaryzymnan qutylýym kerek, — deıdi dańǵyrlaı sóılep.

— Eı, sen ne dep tursyń?

— Masaty apamnyń qymyzy saýmal eken. İshime jaqpady.

— Óı, qury!

Áneteı shaban toryny eki búıirge tepkileıdi. Tip-tik jar qabaqtan túserde attyń artqy aıaqtary taltaqtap ketti.

Mamyttyń aýylyn basqan Baltaly Jaqaıym Besbasbaı batyrdyń jigitteri edi.

Jylqaman batyr bastaǵan júz jigit Jańadarıaǵa bet alyp attanǵanda, Besbasbaı irkilip qala bergen. Habarsyz jatqan aýyldardy qulaqtandyrýdy mindetke aldy. Ári Syrdarıanyń quıylysynda jıyrma shaqty aýyl qaraqalpaq bar... Múmkin, jańadarıalyqtarmen jeń ushynan jalǵasyp jatqan shyǵar. Qazaqtar attanyp ketkenin estip, qosqa shaýyp júrmesin...

Besbasbaıdyń qasynda bes jigit kesheden beri qumnyń ishindegi aýyldardy aryltyp shyqty. Túndeletip Nurlybaıdyń syrtyndaǵy Bıdaı batyrdyń aýylyna jetken. Áıderbek ishinde Altynbaı atalyǵy mal baqqan sharýa edi. Jylqaıdardyń jamanatyn endi estip, qaıda bararyn bilmeı otyr eken. Bıdaı Jylqamannyń attanyp ketkenin bilgen soń eleńdedi.

— Jigitterdi jınap, batyrdyń artynan jetý kerek shyǵar...

— Oǵan saspa! — Besbasbaı óz sózin Jylqamannyń buıryǵy etip jetkizdi. — Batyr bizge syr boıyndaǵy qaraqalpaqtardan saq bolýdy tapsyrdy. Joldaǵy aýyldardan jigit jınap kelem. Erteń qaraqalpaq qystaýlaryn bir-birlep súzip shyǵarmyz. Sonan soń Jylqaman aǵamnyń artynan jetermiz. Olar Saraman Qosada erý bolyp, bas-aıaǵyn jınaqtaıdy...

Shektiniń mol rýy bólek aýyldaryna adam ketkenin aıtty.

Búgin erteńgisin Bıdaıdyń aýylynan shyqqanda, Besbasbaıdyń sońynda bir júzdeı jigit bar edi.

Mamyttyń aýylyn qapyda basty...

Bir jigit Kókshekóldiń ultanyndaǵy sıyrlardy qýyp keledi. Mamyttyń qara qasqalary... Haıýan ne bilip jatyr? Enesin kórgen soń, úıdiń syrtynda jaıylyp júrgen buzaýlar jamyraı shapty. Aýyl ústi azan-qazan... Sıyrlarǵa aralasa, qystaýǵa Áneteı de kirdi.

Mamyttyń qorasynda shań-shuń daýys shyǵady.

— Soq, aıama!

Besbasbaıdy bul óńirdiń qaraqalpaqtary túgel biletin edi. Kúzdi kúni keýsen suraı kelgende, qyrmandaǵylardy qyryp kete jazdaıdy...

Bul aýyldaǵylar zapy bolǵan.

Besbasbaıdyń beti kókpeńbek, qalshyldap tur.

Mamyttyń quıryǵy jalańash, kóılegi basyna túrilipti. Batyrdy etpetinen salyp, eki jigit basyp otyr. Qasynda on tórt jasar balasy Jaby jatyr edi. Jas balanyń aq maqtadaı etine qamshynyń izi qyp-qyzyl bolyp turyp qalǵan.

Áneteı Jabyny qushaqtaı qulady.

— Arasha, arasha!

Dúre soǵyp otyrǵan boj qara gúj etti.

— Áı, mynaýyń kim!?

— Qańǵalaqtap qaıdan shyǵa keldi!?

— Buǵan da buıyryp turǵan birdeńe bar shyǵar...

Besbasbaı ars etip, qamshysyn kóterip aldy.

— Toqta!

Qalyń saqaldy tórtbaq qara kisi Besbasbaıdyń aldyn kes-kestep qushaǵyn jaıa berdi. Bul Bıdaı batyr edi. Áneteıdiń Áıderbek aýyldarymen aıaq-tabaq qatysy bar. Bıdaı Áneteıdi tanıdy. Besbasbaıdyń ákesindeı adamǵa qamshy kótergeni sumdyq kórindi.

— Bıdaı aǵa, aldymdy kesip neǵylasyń?! Álde qaraqalpaqtyń joqshysy sen bolmaqpysyń?

— Basqa qaraqalpaǵyń da jetip jatyr ǵoı. Kári kisige umtylǵanyna jol bolsyn. Álde tanymaı turmysyń? Áneteı miri árýaqtaı, qaraqalpaqtaǵy jalǵyz shal ǵoı...

— Áı, jaman qaraqalpaǵyńdy áýlıe qyla bermeshi! Jylqaıdar shal emes pe edi? Nurtaıdyń qoly qaltyraǵan joq!

— Bul Jylqaıdar emes. Sen ekeýmiz Nurtaı emespiz. Men arynsyz qamshy siltetpeımin!

Jasy úlken Bıdaı omyraýlap ketken. Besbasbaıdyń qolyna jas jigit Bárkelet shap berdi. Eńgezerdeı iri Bárkelet Bıdaı batyrdyń týysy, jaýyryny jerge tımegen balýan jigit edi.

— Asqynba, Besbasbaı! Kúshiń assa Nurtaıdy qýmaımysyń! Qatyn-balaǵa qamshy úıirip, Jylqaıdardyń kegi qaıtpas!

— Áıderbek atamnyń balalary, syryń ashyldy. Qaraqalpaqtan keýsen iship kún kórip, tańdaılaryna tatyǵan eken!

— Keýsen surap qanǵıtyn kim ekenin qudaı bilip turǵan-dy. Qarǵa óz atyn ózi shaqyrady. — dedi Bıdaı ashý shaqyryp. — Ottaǵan sózdi qoısaıshy, Besbasbaı!

— Kórermiz, Áıderbek! Qaraqalpaqty biriń qorǵap, biriń qalqan bolsańdar, kórermiz!

— Kúsh kórsetip qaıtesiń, Besbasbaı!.. — Bárkelet onyń qolyn qaıyryńqyrap, keıin shegindirdi.

Dúre toqtady. Bireýler Jabyny turǵyzyp jatyr. Balanyń júzi sup-sur, kózine jas almaǵan eken. Mamyt jylap júr. Jalańash etine qamshy tıgeni birinshi ret edi.

Besbasbaı qarasyn batyrypty. Qoranyń syrtynda baıdyń qara qasqa sıyrlary bóliske túsip jatyr.

— Áıderbek atamnyń balalary, sybaǵalaryńdy alyńdar!

Qoradan shyqqan Bıdaı batyr sıyrlarǵa qaıyrylǵan da joq.

Besbasbaıdyń ózine tıgen otyz sıyrdy bir jigittiń aldyna salyp, aýylyna qaıtardy.

Seksen jigit eki jarylyp, qoranyń eki jaǵynda tur.

— Endi Qumbazar tartamyz! — dedi Besbasbaı áńgirlep. — Al, kettik, jigitter!

— Bizdiń jolymyz osy jerden aıyrylady! — Bıdaı batyr er ústinde qamshysyn kótere sóıleıdi. — Tonaýǵa shyqqan joq edik qoı. Qýǵanymyz Jylqaıdardyń kegi eken. Bul jerde maǵan túk te joq. Jylqamanǵa baryp qosylamyn!

Besbasbaı qaıtyp aýzyn ashqan joq. Aýyldan shyǵa shapty. Jigitterdiń jartysy izinde ketti.

— Men sıyr ala kelgenim joq, malǵa qol tıgizbeńder! — Bıdaı jigitterine ámir berdi.

— Búlingen elden búldirgi alma... — dedi bireý.

Qasynda qyryq-elý jigit Mástáttan ári asqanda, namazdyger edi.

Mamyt qoranyń ishinde teńselip júr.

— Áneteı aǵa-aı, qadirińdi bilmeıdi ekenbiz ǵoı...

Esikten Ómirquldyń basy qyltıdy.

— Paı-paı, Áneteı aǵamnyń aıbaty-aı! — Dańǵyrlaı sóılep kirip keledi.

Jan-jaqtaǵy qystaýdan jurt aǵylyp jatyr.

— Áıteýir amanshylyq pa?

— Qyryp keter me eken dep edik...

— Áneteı aǵam turǵanda... — dep kele jatyr edi Ómirqul.

— Ózińniń qaıda júrgenińdi aıtshy odan da! — Áneteı onyń sózin bóldi.

— Men daladaǵy qazaqtarǵa «ták-ták» aıtyp turdym ǵoı!

Tunjyrap turǵan Mamyt ezý tartty.

Bıyl qýańshylyq boldy. Qýańdarıanyń arnasyna Syrdan sý quıyp jarytqan joq. Joǵaryda otyrǵan aýyldar Qýańdarıanyń aldyn bógep tastap, azǵantaı tarysyn ylajdap sýaryp otyr. Tómendegi Móıtender teńiz jaǵasyna yǵysty. Shetinen balyqshy, qýańshylyq jyldary torta-tobyr aýlap kúneltedi.

Keýip qalǵan darıanyń jaǵasynda eski qamaldyń orny jatyr. Opyrylyp túsken munaralardyń eteginde eski qyshtyń qaldyqtary... Balshyq dýal... Saraman Qosanyń baǵzy zamandaǵy dáýirlep turǵan kezinen qalǵan belgi jartýsyz edi.

Darıanyń jaǵasynda tik jar arnanyń ornynda tal-shilik, tas quraq ósken. Qýańdarıanyń eki óńiri qatqaq, at shalar eshteńe joq eken. Ebelek pen tyrbyq jýsannan basqa shóp tuqymy kórinbeıdi.

Jylqaman Saraman Qosada jatqaly bes kún ótti.

Bul kúnderi Jylqaıdardyń qazasyna alty Álim tegis qulaqtanyp bolǵan. Arqasy qyzǵandar atqa qondy. Qarakesek Aqtan batyr, tórtqaradan Tileýli keldi. Syrt aǵaıyn shómekeıden Elemes batyr elý jigitpen attanypty. Jylqaman Jánikeni kútip edi. Jylqaıdarmen bastas... Baıaǵy quba qalmaq zamanynda bir-birine at tizginin berisken erler... Biraq Qalbanyń Qarataýyn jaılaıtyn Jánike, jaz uzaq kóship Saryarqaǵa asatyny bar... Habar tımeýi de kádik. Óıtkeni arnap adam shaptyrylǵan joq-ty. Álde moıny uzaqqa túsip, jete almaı júr me? Azamat erler sanaýly... Bir aýyl Kıikbaı tuqymynan bir bala ǵana izine ergen eken. Basqasyn qoıǵanda, Ótegen-Nurymbetten segiz ul bar... Qaraqalpaqpen qudandaly jekjat aýyl, ashynyp shyqpaı otyr-aý... Jylqaman soǵan jorıdy.

Bir zamanda qaqpaq jaýyryndy balýan jigit Jylqaman — bul kúnde jasy jetpiske taqap, qarshyǵadaı shal bolyp qalǵan. Tabıǵatynda minezi aýyr kisi, qańqý sózge kóp aralaspaıdy... Qısaısa, qalǵıdy. Qabaǵy salyńqy, kózin ashyp-jumyp otyrǵany. Eki urty salbyrap buǵaǵyna túsip jatady, aýzy tolǵan myltyqtyń bytyrasy. Kózi uıqyǵa ketkende bolmasa, kúndiz aýzynda saqtaıdy.

Qazaq balasynda qolyna myltyq ustaǵan alǵashqy jigit te Jylqaman edi. Ábilqaıyr Jolbarys hanǵa attanatyn jyly, on bes jasar Jylqaman Jylqaıdardyń qasyna eredi. Sol joryqtan sıraqty myltyq alyp qaıtty. Ózi shanshyp óltirgen jaý sarbazynan túsirdi. Sonan beri bir myltyq ustamaǵan qyly joq. Keıin Jamanqalanyń jármeńkesine baryp júrip, úsh jylqy berip, bir orys múshketin satyp alǵan. Bilteli myltyqtaı qashan ot alady dep otyrmaısyń, shúrippesin basyp qalsań tars-aq! Soraıtyp júrýdi yńǵaısyz kórip, moınyn kestirgen. Qazaq ony «qara sholaq» ataıdy. Jylqaman «qarasholaqtyń» tútinin tútinine talaı qosty. Biraq daýysyn daýysyna qosa almaı-aq júr. Sonan kele anda-sanda ań aýlaǵany bolmasa, myltyqpen adam atyp kórgen joq eken. Bir-eki ret aýyl arasyndaǵy janjalda bireýlerdiń astyndaǵy atyn atyp qulatqany ras... Ony da kózin qorqytý úshin istedi...

— Myna kún qaınap ketti...

— Azyq taýsyldy...

— Taǵy qashanǵa sheıin jatamyz?..

Búgin jigitterdiń arasynda kúńkil shyqty.

Bir munaranyń túbinde qalǵyp jatqan Jylqaman basyn kóterdi. Keshe bir surastyrǵanda, adam sany alty júzdiń ústine shyqqany anyqtalǵan. Bireý-jarym búgin de qosylyp jatyr.

Jylqaman Nurtaıdyń izin indetip júrip, Tyqynyń qamalyna kirgizdi. Qaraqalpaqtyń qara shoqpar sodyr batyryna barypty. Onyń qamsyz jatpaǵany anyq edi. Jańadarıa men Qýańdarıa boıyndaǵy kóp qaraqalpaq aýyz biriktirip ketse, aldyrýy qıyn. Jylqaman kózsiz arandaǵysy kelmeıdi, ańdysqan jaýdy ońaı alýdyń amalyn izdestirip jatyr. Jańadarıa boıyna jigitterdi jumsap, til aldyrý kerek eken...

— Álgi Jylqy qaıda?

— Jylqy batyrdy izdep jatyr...

— Jákem shaqyrtyp jatyr...

Jylqamannyń sózi aýyzdan-aýyzǵa tarap, shashyrap jatqan qoldyń arǵy shetinen bir-aq shyqty.

Beli býýly, qara saqaly qaýqıyp Jylqy keldi.

— Sen til ákelýge bar!

— Qasyma eki jigit berińiz...

— Bireýine Bárkelet barady... — Jylqaman jan-jaǵyna qarady.

— Ekinshisi...

— Meni alyńyzshy, aǵataı!

Jasóspirim qara bala ornynan atyp turdy.

— Kimniń balasysyń?

— Áıderbek Syrlybaı baıdyń nemeresi. — Bala úshin Bárkelet jaýap beredi. — Bógenbaıdyń balasy. Aty...

— Dúısenbaı!

— Til alyp qaıtýǵa barý ońaı emes. — Jylqaman balaǵa synaı qarady. — Qandaı óneriń bar?

— Osy balany sadaqshy desedi. — Jylqy Dúısenbaıdy biledi eken. — Birine osyny alamyn!

Kóp adamnyń qobyry da kep, Jylqy úsheý bolyp júrgendi artyq kerip otyr. Qara kúshke kelse, bir Bárkelet eki jigitti jalǵyz baılap ketedi. Jaqsy sadaqshy da kerek. Jamandyǵyna baǵyp, izge jaý túskendeı bolsa, Dúısenbaıdyń ónerin baıqaıdy.

Zaýal aýa attanǵan jigitter Qaraq taýyna kún eńkeıe jetti. Jańadarıa kóringende qyzyl ińir tústi.

— Anaý kóringen Balsúgir qystaýy. — Dúısenbaı aqyryn dybys berdi. — Byltyr kúz atam Hıýaǵa qoı aıdatqanda, osy aýylǵa qonyp edik. Myna tóbeniń astynda jıdeli toǵaı bar...

— Óziń jershil ekensiń. - Jylqy bala jigitke yrza boldy.

Jıdeniń tasasy úsh atty kisiniń jasyrynýyna mol jetti.

Ári bul mańaıdyń butasy qalyń eken. Jortýylshylar attaryn shylbyrynan ustap jaıyp otyr.

— Qarańǵy túsken soń Bárkelet ekeýmiz jaıaýlap, qystaýdy torýǵa shyǵamyz. Sen attardy qorısyń. Qoryqpaısyń ǵoı?

— O nege?

Jylqy jan-jaǵyna moıynyn sozyp qaraıdy. Ymyrt úıirildi. Árirek egis basynan qaıtqan on shaqty adamnyń qarasy kórinedi. Olarǵa urynýǵa bolmaıtyn edi. Shý shyǵyp, el qulaqtanýy múmkin.

Qas qaraıdy. Attar sýǵa umtylyp tynysh aldy. Jigitter buǵyp jatqan jerinen shyǵyp, at sýardy. Jylqy batyr dáret alyp jatyr. Túıe jún shekpenin jaıyp tastap, namazǵa uıydy. Ana jaqta Bárkelet kúńk etti.

— Aǵa...

— Ne boldy ?! — dedi Dúısenbaı.

— Qarańdaǵan bireýler...

— A?

Jylqy batyr asyǵys bet-aýzyn sıpap qarǵyp turdy.

— Qaıda!?

— Beri... myna jaqta...

Qaraıǵan ekeýdiń tulǵasy tustaryna kelip qalypty. Jaıaý eken. Qaýqyldasqan sózderi ap-anyq estiledi.

— Toqtańdar!

— Áı mynalary kim edi?

Áıeldiń daýysy. Bulardy óz aýylynyń qyljaqpas jigitterine jorysa kerek. Bárkelet qoltyǵynan shap bergende, shyńǵyryp qaldy.

— Bas aýzyn!

Áıel aýzyn baspaı-aq jym boldy. Ekinshisi mosqal jasty erkek, qarsylyq kórsetken joq. Ekeýi Tyqynyń qamalynan kele jatyr. Shynyn aıtty.

— Biz jazyqsyz dıqanbyz. Qazaq bolsańdar, bosqa áýrelemeńder. Úıde balalarymyz bar edi...

Erkekti Bárkelet, qatyndy Dúısenbaı mingestirdi. Bular álgiden soń tilsiz edi. Qoryqqan qatynnyń myrs-myrs jylaǵan daýysy ǵana estiledi.

— Tiri qalǵyń kelse, bylshyldamaı otyr, — dedi Jylqy, qaıta-qaıta bylpyldaı bergen erkekke aqyryp.

Erkektiń aty Qojamurat. Tyqy qol jıyp jatyr. Qojamurattyń on alty jasar uly Jannazardy áketedi eken. Soǵan azyq ala barǵan ákesi attan aıyrylyp, jaıaý qaıtypty. Úıi kúıgir Tyqy, joly túsip barǵan kisini qaıta jibermeıdi. Qojamuratty da ustaǵan eken, áıeliniń baı-baıy qutqarypty. Aty qandaı edi! Arbasy bir tanysynyń úıinde qaldy...

Osydan eki apta buryn on alty jasar Jannazar Nurtaıǵa erip ketken. Sol saparda qazaq aýyly shapqynǵa ushyraıdy. Qojamurat ol syrdy til ushyna salǵan joq.

Qamystynyń basynda Nurtaılarmen sózge kelip qalǵan Jannazar aýylyna onan buryn jetip edi. Qazaq qyzdaryna ara túsemin dep, sóz sonan ushynypty... Úsh kúnnen keıin Tyqynyń jigitter alyp ketti. Jannazar qamalda...

Jylqaman Qojamurattan jaýap alyp otyr.

— Tyqy bizdiń habarymyzdy biledi eken ǵoı?

— Qazaqtar kele jatqanyn eldiń bári esitti...

— Sizdiń aýyldan Tyqyǵa qansha adam qosyldy?

— On jigitti alyp ketip edi. Beseýi qashyp keldi. Jurt Tyqyny qaıtedi, tarysyna sý jetkize almaı júr...

— Qamalda Hıýanyń áskerleri kórinbedi me?

— Ásker joq. Ondaı jamandyq bolsa, jurt jatqyzbas edi...

— Nurtaı qaıda ekenin bilgen joqpysyń?

— Aldynda kóp jylqysy bar, Nurtaı keshe attanyp ketipti... Jannazar aıtty. Meniń balam... — Qojamurat tilin tistep alǵandaı úni eshti.

Jannazardyń kim ekeninen habarsyz Jylqaman onan ári qazbalaǵan joq. Nurtaı erterek sytylyp ketken boldy...

— Taqsyr, bizdi bosata kórińiz...

— Bosatamyn. Qazir biz de atqa qonamyz. Senderdi aýylyńnyń qasynda qaldyryp keteıik...

— Oı, bala-shaǵańnyń raqatyn kór! — Qojamurat qolyn tósine qoıyp, bas shulǵyp jatyr. - Qazaqtardyń bizde nesi bar dep aıttym ǵoı. Tyqynyń jigitteri jurttyń záresin alyp júr. Qazaqtar qyrady eken deıdi, kórinde ókirgirler!

— Jurtty bizge qarsy qoıǵysy kelgende tapqan amaly ǵoı. Ony tyńdamaǵanyń jón bolǵan. — Jylqaman Jylqy batyrǵa buryldy. — Myna qaraqalpaqqa at ber, aýylyna qaıtady.

— Qazaqtyń qaraqalpaqta ketken uzynda óshi joq. Bizge Nurtaı kerek. Júrgen jerińe sálem aıt!

Qojamurat alǵysyn aıta-aıta ketti.

Bireýler kúńkildesip jatyr. Qaraqalpaq aýyl shaýyp, adam óltiredi. Biz tutqyn qaraqalpaqqa at mingizip qaıtaramyz... Aıypty biz tólegen bolyp shyqtyq qoı aqyry... Dabyra sóz kóbeıip barady...

— Shýdy toqtatyńdar! — Jylqaman aqyrdy. — Jańaǵy qaraqalpaqtyń sózin esittińder me? Tyqy qazaqty qubyjyq kórsetip, jurtty úrkitip júr. Onysyna elikpegen soń, qolyna túskenderge kúshtep qarý ustata bastapty. Men qaraqalpaqty ádeıi bosattym. Momyn elge zıanymyz joq ekenin búkil qaraqalpaq habarlansyn. Sonda Tyqy oqshaý qalady. Álgi sózdi esitse, ony týystary da tastap ketedi!

— Ras, ras!

— Jákem durys aıtady!

— Kúlli qaraqalpaqta bizdiń ne qysasymyz bar!?

Narazy daýystar sap boldy.

— Ay, jurt, attanatyn mezgil jetken sıaqty. — Jylqamannyń úni ámirli estildi. — Qol Tyqynyń qamalyn qamaıdy. Qolbasshyń Qylyshbaı...

Burynǵy dástúr boıynsha, bul sıaqty joryqta qoldy tóre tuqymy bastaıdy. Ábilqaıyrdan keıin biri keldi, biri ketti — Álimulyna han turaqtap jarytqan joq...

Jádik sultannyń áýleti Qaıyp Hıýa taǵyna otyrǵan bir jyldary bul óńirdi balasy Ábilǵazynyń enshisine beredi eken... Onyń tusynda alym-salyq kóbeıedi. Qaıyptan keıin Hıýa saraıynda ınaqtardyń yqpaly kúsheıip, Ábilǵazy bıleıtin Álim-SHómenniń tynyshy ketken. Onyń aqyry han shekti ortasynan shettetiledi...

Bul óńirde Ábilǵazy týraly áńgime kóp aıtylady.

Birde sultan Hıýa hany syılaǵan altyn zerli shapandy kórsetip maqtana beripti. Tábeken bıdiń qartaıǵan shaǵy, ózi saıqymazaqtaý kisi bolsa kerek... han jamylyp otyrǵan shapandy kıip kóripti...

— Han ıemniń bir oljasyn sarqytqa alǵan eken, jaqtaryń qarysyp qaldy ma, nege qutty bolsyn aıtpaısyńdar!?

Onsyz da tálkekke aınalyp júrgen han Kıikbaıdyń úlken uly Ótegen bıdiń qara shańyraǵynda qıas minez kórsetedi. Han aldyndaǵy astaýda úıme tabaq et, asata-asata taýsylýǵa jaqyn qalǵan kezi eken. Eń sońynan kirgen on tórt jasar bala Janqojaǵa bosap qalǵan tabaqty ustata beripti.

— Saǵan buıyrǵany mynaý boldy!

— Qonaqtyń aldynan qaıtqan aıaq qatyn-qalashtyń sybaǵasy. Han bolsań da kórgensiz ekensiń ǵoı!

Qazaqta «kórgensizden» aýyr sóz joq. Odan keıin Jádik sultan áýletinde qadir-qasıet qalmaǵany... Ne Janqoja ólim jazasyna kesilýi kerek, ne han Álim ishinen qonys aýdarady...

— Ábilqaıyrdan keıin de Álim-SHómen jesir qalǵan joq. Ábilǵazynyń jendetine bala berilmeıdi!

Kishkeneniń sózin ustap shyqqan Qylyshbaı hannyń joqshysyn aıaǵyna otyrǵyzbaıdy...

Onsyz da qadiri ketip, jurt aýyzynda syqaqqa aınalǵan han betin Jaıyq boıyna qaraı buryp, keship ketti. Onan beri de úsh jyl ótipti, Álim ishine attap basqan emes. Buǵan sheıin handy joqtaǵan Shekti balasy da joq edi. Búgin aıaq astynan qazaǵa ushyrady. Jylqaıdar jardaı qulap jatyr...

Ábilǵazy oǵan da tóbe kórsetken joq. Jylqaman attandyrǵan shapqynshyny úıden qýyp shyǵypty...

Endi qolbasy qara qazaqtan tańdalady.

Jylqaman Qylyshbaıdyń atyn ataǵanda, ishinde bir baý jantaǵy jatyr edi.

Qylyshbaı eki myń úı Kishkeneniń ishinde Ótegen-Nurymbettiń et jaqyn týysy sanalady. Syr Shektisin alǵanda, eń jigiti mol taıpa da «Kishkene»... Qolbasy Qylyshbaı ekenin esitse, qalyń Kishkene biri qalmaı atqa qonatyny anyq edi.

Osy joryq bastalǵaly bir aptadan asty. Jylqamannyń kókireginde bir túıtkil aıyqpaıdy.

Kıikbaı tuqymynyń qaraqalpaqtarmen qudandaly-jekjattyǵy bar ekenin biledi. Eki aýyl Ótegen-Nurymbet osy janjaldyń tusynda buǵyp qalatyndaı yńǵaı tanytyp otyr...

Aǵaıyndy eki shaldyń kindiginen segiz ul taraıdy eken. Jaqyn-jýyq, qońsy-qosshylary taǵy bar... Sonsha jurttan jalǵyz bala — Nurymbettiń Janqojasy ǵana tóbe kórsetti...

Ábilǵazy hanmen Álimuly at quıryǵyn kesip shyǵatyn jıynda Jylqaman da boldy. Ótegenniń úıinde ózi joq-ty. Kergen jurt «qarshadaı balanyń bos astaýdy hanǵa qaraı qalaı jiberip qalǵanyn» áli kúnge ańyz qylyp aıtady. Jylqaman osy balany syrttan kórip sotqardyń birine jorıtyn edi...

Eger Qylyshbaı qol bastap, qaraqalpaqtyń shymbaıyna batqandaı is qylsa, ıisi Kishkene, qaldy Kıikbaı tuqymy qandy moıyn qylmysker atalady...

— Aý, Jáke, siz turyp, meniń qol bastaǵanym qalaı bolady?

Qylyshbaı aýzy aıtqanymen, qýanyshyn basa almaı, jalqyn sary júzine qan teýip tur edi.

— Meniń qol bastaıtyn ýaqytym joq. Álgide Nurtaıdyń Hıýaǵa tartqanyn esittińder. Ony jiberip qoıyp, qarap otyrýǵa bolmaıdy. Aman ketse, Hıýadan ásker ákeledi. Men sonyń izine túsem! Qasyma qyryq jigit berińder! Jylqaıdardy óltirgen Nurtaı ǵoı. Hıýanyń ózine barsam da, sol Nurtaıdyń basyn almaı qaıtpaımyn! — dep Jylqaman daýdy bir-aq bitirdi.

— Durys!

Jurt shý etti.

Jylqaman qyryq jigitti qyryq rýdan tańdady. İshinde Nurymbettiń Janqojasy da bara jatyr.

Qyryq jigit, qosarynda bir-bir at, atqa qondy. Qalǵan qol tań ata qozǵaldy.

Kún kúıip tur. Jigitter mezgil-mezgil at aýystyrady. Jylqaman bir mezette kóz ildirmeı, sýyt tartqan. Aıań shoqyraq, ara-arasynda at tuıaǵyn qyzdyryp, shaýyp-shaýyp alady. Ekinshi kúni adam syr berdi.

Túske taman qum ottaı kúıip, ystyǵy bet sharpydy. Qum shoqylardy asqanda, at tolarsaqtap ázer shyǵatyn edi.

Nurtaı jershil eken. Qazaq aýyldaryna jolamaı, qaıdaǵy eski qudyqtardy taýyp alyp, syrttap júredi...

Jortýylshylar sol qudyqtyń birine búgin de kezdesti. Kún besinnen aýyp, jantorsyqtaǵy sýlary taýsylyp, jurttyń tili aýzyna syımaı kele jatqan... Japyrlasyp attan tústi. Túbine kóz jetkizbeıtin shyńyraýǵa úsh-tórt shylbyrdy jalǵaǵanda, ázer-ázer sý alyp shyǵady...

Janqoja kókbestini shylbyrynan jetektep, qudyqtyń syrtyndaǵy janbaýyrǵa bettedi. Ottyń ornyn kórgen. Qolyn tyǵyp qarady. Shoq joq. Biraq ot jaqqan jerdiń kúli buzylmaǵan kúıi tur. Nurtaıdyń bul qudyqtyń basynda uzaq aıaldap, at shaldyryp attanǵany anyq edi. Kózi shashylyp jatqan jylqynyń tezegine tústi. Onyń arasy da dymqyl kórindi.

— Túste attanǵan-aý túri...

— Ózińdi tentek deıtin. Sirá, zerdeli tentek bolarsyń...

Tý syrtynda Jylqaman batyrdyń daýsy shyǵyp, Janqoja qarǵyp turdy. Jylqaman da ottyń ornyn kórip, burylyp edi. Jas jigittiń zerektigine yrza bolyp tur.

— Bular túnde uıqysyn qandyryp, kúndiz tústenip alyp, asyqpaı qozǵalady eken. Nurtaı qýǵynshy kútpeıtin tárizdi. Qazaqtyń jolynda Tyqy, ony oraǵytyp kete almas degen-aý.

Biraq suraǵyna jaýap kútken joq, qudyqqa qaraı aıandady. Janqoja erip keledi. Shóli qanǵan jigitter endigi at sýarýǵa kirisken. Jylqaman jetegindegi qula jırenniń tizginin jalpaq sary jigitke ustatty. Janqoja jigitpen jol boıy tanysyp alyp edi. Berdińqul Jaqaıym Tolybaı eken. Saraman Qosadan shyqqaly, kári batyrdyń qasynda atyn erttep, qoltyǵynan alyp mingizip, qyzmet kórsetip júr.

At sýaryp jatqandar kidirip qaldy. Terlep kelgen atty sýarǵan soń júrip ketý kerek. Áıtpese, ókpesi qabynady. Batyr sony eskertip tur. Qazir zaýal aýdy. Kún batqansha tynyqtyryp, salqynmen attanady. Sonda erteń erteletip Nurtaıdyń ústinen basady. Jylqamannyń oıyn Janqoja túsindi.

Kókbestiniń er-toqymyn sypyrdy. Malshynǵan ter. Attyń arqasynda bir terlik qaldyryp, tós tartpasyn tarty.

Aspan bulttanyp, jel soqty. Tóbeniń basynda úsh-tórt dúzgen. Jigitter sony panalap tyraıyp-tyraıyp jatyr. Dúzgennen basqa kóleńke joq, bireýler toqymyn qalqalanady.

Jylqaman qasyna Janqojany shaqyryp, shóndikpen sý aldyrdy. Beti-qolyn jýyp, dáret alǵan. Besin namazyn oqydy. Ony kórip, bir-jar namaz sabaq biletinder tońqańdap jatyr. Kópshilik qozǵalǵan joq.

Namazdan keıin Jylqaman tórt-bes jigitke tártip berdi. Namazdygerde attar sýarylady. Quptan namazyna sheıin at shaldyrylady. Aldyn tún qylyp júrip ketetinin aıtty.

Janqoja erge basyn súıegeni sol, qor etti.

— Eı, qısyq naızaly bala, eı!

Bireý ıyǵynan túrtip tur eken. Tastaı qarańǵy. Janqoja kózin ýqalaı turdy.

— Qısyq naızaly bala, qalyp qoıa jazdadyń, — deıdi. — Tolybaıdyń daýsy.

Janqojanyń qorjynynda naızanyń uńǵysy júretin edi. Saraman Qosada Bárkeletke saptatyp alǵan. Dal ada ondy aǵash tabyla qoıa ma? Qısyqtaý qaraǵaı eken. Juttyń bári ony «Qısyq naızaly» atap ketipti.

Aısyz qarańǵy tún edi. Aldynda attyń qulaǵy erbıedi. Aınalańda adamdardyń tulǵasy qarańdaıdy. Aspandy bult kórpesi qymtap alǵan, juldyzdar ár jerde bireýi jylt etip kórinip, qaıta joǵalady.

— Jańbyr jaýsa, jaqsy bolar edi. — Bireýdiń barlyǵyńqy daýsy shyǵady.

— Jigitter, shamaly at tuıaǵyn qyzdyraıyq!

Bul Jylqamannyń daýysy edi. Jurt dúrk qozǵaldy. Qumdaq jerde at tuıaǵy top-top tıedi. Ári-beriden soń aty júırikter sýyrylyp alǵa shyǵyp, endi bireýlerdiń jaıylyp artta qalǵany baıqalady. Kókbesti endi-endi qyza bastaǵan sıaqty. Janqoja aldynda at basyn irikken qalyń topqa kıligip toqtady. Dabyrlasqan daýystar estiledi.

— Oınasaq ta biraz jerge shaptyq.

— Qum jaryqtyq atty alqyndyryp tastaıdy.

Janqoja da aıan-shoqyraqqa tústi.

Jylqaman jetektegi attardy qosyp, bir top jigitti erterek attandyrypty. Tań aldynda qýyp jetti.

— Attaryńdy aýystyryńdar!

Jylqaman Nurtaı tobynyń jaqyn jerde ekenin eskertti. Tyń atpen óksheleı qýý kerek edi.

Kún shyqty. Jylqaman at qınamaı cap jelispen keledi. Aldarynda jaýdyń súrdegi saırap jatyr. Kese qumnan asty. Arjaǵy qońyrlyq eken. Jýsan ıisi ańqyp qoıa berdi. Qatqaqqa shyqqan soń attar qulshyna bas shulǵyp, aýyzdyǵyn súze tartqan. Kenet Jylqaman qula jırenniń basyn irikti. Sol jerde jortýylshylar at sarytty.

— Shamaly at basyn jiberip alaıyq!

Janqojanyń astyna omyraýy esikteı tory tóbel túsken edi. Qansha umtylǵanmen qalyń shoǵyrdyń aldyna shyǵa almaı, dińkesi qurydy. Ańdyǵany Tolybaı. Ol á degende alǵa túspek. Árirek sary jonǵa shyqqansha shaldyrǵan joq.

— Nurtaı! Nurtaı!

Tolybaı qolyn bulǵap tur. Astyndaǵy kerbesti tizginin súzip shyr aınalady.

— Iá, árýaq!

Jylqaman qula jırendi saýyrynan tartyp qalyp, sary jonnyń basyna shaýyp shyqty.

Ar jaǵy jazyq eken. Tórt-bes shaqyrymdaı jerde shubatylǵan shań barady...

— Al, baryńdy salatyn jerleriń keldi.

Jylqaman alǵa tústi. Qula jırendi sıpaı qamshylap, sozyla shaýyp barady. Janýar túlki alatyn tazydaı kósiledi eken. Janqoja batyrdyń tulǵasyna súısindi. Shal er ústinde bir ýys bolyp, boıyn jınap alǵan. Qara sholaq myltyq oń qolynda, aldyna úńile shabady. Tory tóbel álgideı emes, tuıaǵy qyzyp, baýyryn jazyńqyrady. Keregedeı jaly jelp-jelp etip, jigittiń betinen sıpaıdy. Qysyńqyraı tússe, qula jırenge jetetin túrin baıqady. Biraq jaý shyndap qashýǵa qarasa, úlken shabys bolady. Janqoja saqtyq oılaıdy.

Bulardy jaý da kórdi. Qashyp qutyla almasy aıqyn edi. Aralary sát saıyn jaqyndaı tústi.

Janqoja bir umtylǵanda, qula jırenmen úzeńgi qaǵysyp kele jatqan. Shaldyń bytyra toly urty súzbe salǵan dorbaǵa uqsap ketti. Jigittiń kózi Jylqamannyń qolyndaǵy sholaq myltyqqa tústi. Janqoja bul tárizdi qarýdyń syryn bilińkiremeıdi... Sondyqtan myltyqqa qyzyǵa qoımaıtyn. Jaý árirek tóbeniń basyna shyǵyp ıirildi.

At basyn bular da irikken, cap jeliske tústi.

Nurtaı Tyqyny aldap ketti. Kór kókirek batyr qysylyp ketse, qazaqqa ustap berýden taıynbaıtyndaı kórindi. Nurtaı Hıýadan ásker ákeletinin aıtpaǵanda, Tyqy tiri aıyrylmaıtyn edi. Sonyń ózinde bir apta ustady... Qazaqtar Saraman Qosaǵa kelip jatqanyn bilgen soń, amalsyz bosatty.

Qamystynyń basynda Jannazar bastaǵan bes jigit bólinip ketti. On bes jigitti Tyqy ustap qaldy. Nurtaıdyń toby seldirep qalǵan...

Aqnazardyń jetegindegi Aqtulpardy erttep minip jatqanda, Nurtaıdyń kózi qazaqtarǵa taǵy bir túsip edi, qarasy mol kórindi. Endi qashyp qutyla almaıdy. Nurtaı baǵyn jekpe-jekte synap kórgisi kelip tur.

— Jekpe-jek!

Nurtaı Aqtulpardy oınatyp shyǵa berdi.

Jekpe-jekten bas tartý ólimmen teń ekenin Nurtaı túsinedi. Qazaqtyń ataqty batyrlaryn biletin edi. Jánike, Jylqaman turǵylas árýaqty erler qartaıǵan shaq... Bireý-jarym qazan buzar úı tentekter bolmasa, qazir aty shyǵyp júrgen qazaq balasy joq. Qoldy kim bastap kele jatyr? Jekpe-jekke kim túsedi? Sol suraq Nurtaıdyń kókeıin tesip tur. Alǵashqy shyqqan batyry mert bolsa, jaý da abyrjıdy. Sony paıdalanyp myna turǵan qyryq jigitti bóriktirip qýar edi...

Jylqaman qasynda ıirilgen jigitterdiń júzine bir-bir qarap aldy.

— Jekpe-jekke kim shyǵady?

— Men!

— Meni jibershi!

— Men baraıyn!

Daýys bes-alty jerden jamyraı shyqty. Mynaý qalyń qabaqty jigit qarakesek Aqtan... Jasy qyryqqa jaqyndap qalǵan. Ári qazaq qarap júre me, erteń «Jylqaıdardyń kegin alatyn Shekti tabylmady» degen sóz shyǵady ǵoı. Jylqamannyń kózi Tolybaıǵa toqyrady. Berdińqul Jaqaıym... Jylqaıdar - Kelis, bul — Igilik, jaqyn týys... Biraq osy nemeniń qaıraty qandaı eken? Nurtaı osal jaý emes, birinshi shyqqan jigitke syn... Aldy jazym bola bastasa, sońǵylardyń júregi shaıylyp qalatyny taǵy bar...

— Ata, meni jiberińizshi!

Janqoja torysyn tebinip alǵa shyqty. Qaqpaq jaýyryn, apaı tós... Nurymbettiń qısyq naızaly balasy shyn qaırat ıesine uqsaıdy eken. Keshe Nurtaıdyń jurtynda kezdeskennen beri Jylqaman osy balaǵa ish tartyp kele jatyr edi.

Bul jolǵy daýystardan Jylqaman qyzǵanyshty ǵana ańǵardy. Qatar jigitter Janqoja abyroı alyp ketedi dep qorqady ǵoı. Jas kókirek dańqqumar keledi.

— Jáke, jol meniki edi ǵoı...

Omyraýlap shyǵa bergen Tolybaıdy Jylqaman toqtatty.

— Jylqaman eki sóılep kórgen joq. Kúshiń boıyńa syımaı bara jatsa, kórsetetin jer tabylar. Nurtaıǵa Janqoja barady!

— Durys!

— Balanyń beti qaıtpasyn!

— Jolyń bolsyn, Janqoja!

Janqoja shoqytyp shyǵa berdi. Dúısenbaıdyń eki kózi sonda, ishinen kúbirleıdi. Esenáli, Áıderbek bir týǵanda, Janqoja olarǵa jaqyn aǵaıyn sanalatynyn biledi. Dúısenbaı ata-árýaqtarǵa syıynyp tur.

Nurtaı qarsy saldy.

Eki batyr Kóktóbeniń eteginde kezdesti. Qarsy ushyrasqan óspe satyr-sutyr naıza qaǵysyp, at ekpinimen aǵyzyp óte shyqqan. Qaıta oralǵan Janqoja aıaǵyn úzeńgige tiredi, kók bas erdiń qasyna eńkeıip qalǵan eken. Aryndaǵan attar aspanǵa shapshyǵanda, qarap turǵan jurt shý etti.

— Naızalasty!

— E, árýaq, qoldaı gór!

Eki attyń moıyny aıqasy túsip, shirenip tura qaldy. Erdiń ústinde myqshıyp qalǵan Janqojany kórip, Dúısenbaıdyń tóbe quıqasy shymyrlaıdy. Jas tolyp buldyraı bergen kózin súrtip, qaıta qarady. Qaısysy bel alyp, qaısysy attan eńseriledi? Jurt sony ańdıdy. Áp-sátte jel turyp, tóbe baýraıynda ala quıyn kóterildi. Kóktóbeniń ústinde aq shańdaq... Ári-beriden soń, qaısysy Nurtaı, qaısysy Janqoja, aıyrýǵa bolmaı ketti.

— Apyraı, anaý eńserildi!

— Nurtaı bilem!

— Joq, Janqoja!

— Qap!

Aq shańdaq burq etip, bireýi shalqalaı qulap bara jatty.

Janqoja túsirdi! — Dúısenbaı kúreń atty saýyrǵa bir kómip, týra shapty. — Baqtybaı, Baqtybaı!

«Baqtybaı» — bes Shektiniń urany edi.

— Myna baıǵus Nurtaıdy ózi túsirgennen beter qan sorpa boldy ǵoı!..

Atyn saýyrlap shyǵa bergen Tolybaıdyń syrtynan Jylqamannyń ashýly kózi oqtaı qadaldy. Aqtannyń daýsy alqyna shyǵady.

— Naǵyz batyr qasymyzda júr eken ǵoı! — Maqtanyp aıtty. Janqoja Qarakesekke jıen edi.

Jurt jaýǵa qaraı jappaı shapqanda, Jylqaman men Aqtan keıindep qala berdi. Qart batyr aýzyndaǵy batyrlardy alaqanyna saýyldatyp tógip tur.

— Bizdiń bastan taıǵan baqty soǵan bersin, táńirim...

Sony aıtqanda Jylqamannyń daýsy dirildep turdy.

Besbasbaı Mamyttyń aýlynan shyqqan beti bes-alty qystaýǵa oıran salyp, artynan at basyn tartqan. Kózdegeni Eshnazar, Kújban sıaqty dáýletti aýyldar edi. Biraq Bıdaı batyrdyń bólinip Saraman Qosaǵa attanǵany — Besbasbaıdyń kúshin álsiretti. Ár aýyldy shapqan saıyn, eki adam, úsh adam sıyr aıdaýǵa jigitter qalyp otyrdy. Eshnazardyń qystaýyna tıetin jerde qasynda jıyrma jigit qalǵan. Jamandyq habardy estip, kútinip otyrǵan aýyl soıylmen qarsy aldy. Eń aıaǵy qatyndarǵa sheıin qoldaryna bir-bir keldek, aıanatyn túri joq. Besbasbaı bas amanda qashyp shyqty.

Han, Amanótkel, Káribóget sıaqty darıa boıyndaǵy qystaýlarǵa tıise almaı, Besbasbaı at basyn Saraman Qosaǵa burǵan. Qalyń qolǵa Tyqynyń qamalynda qosyldy.

Tyqy men Nurtaı qaza tapty. Qazaqtyń kegi qaıtty. Jylqaman izinen ergen jurtty taratyp, aýylǵa bettedi. Dúrlikken el tynyshtalyp, beıbit tirlik qamyna kirisip jatyr.

Besbasbaıǵa Bekbaýyl keldi. Mamyt naǵashysy... Bir janǵa jazyǵy joq Eneseıdiń balasy naqaq kúıip, aýyly shabylyp otyr. Tushshy etine ashshy taıaq tıdi. Talaýǵa túsken maly bar... Mamyt aıyp suramaıdy. Biraq Besbasbaı maldy qaıtarýy kerek. Qoıatyn kinási bolsa, aqsaqalǵa túsip arylsyn.

Aqsaqalǵa tússe, Besbasbaı utylady. Syńar ezý daýǵa basty. Sol syqyldy Jylqaıdardy qaraqalpaq óltiredi. Úsh birdeı azamattyń túbine jetip, irgesin túrip shaýyp áketti. Ótekem balasy kózge kórinse qaıda qaldy? Alty Álim Saraman Qosada bas qosqanda, ol buǵyp úıde jatty. Endi jaman qaraqalpaqtyń joqshysy bolmaq qoı. Qazaq kimnen qyz almaı jatyr? Osy Besbasbaıdyń naǵashysy qalmaq... Eki talaı kún týsa, qalmaqtyń jeteginde ketýim kerek pe? Besbasbaı solaı qyńyraıdy.

Bekbaýyldyń ýáji daıyn edi. Jylqaıdardyń kegin izdese, Besbasbaı Nurtaıdy nege qýmaıdy? Beıbit eldi oljalaǵanyna máz bolmasyn. Átegen-Nurymbet qaraqalpaqtyń ıeginiń astynda otyrdy. Tap berer dep qoryqqan shyǵar... Onda da Janqojany jiberdi. Bir ózi-aq bir aýyldyń jigitine tatıtynyn bilip jiberdi. Jylqaıdardyń kegin basqa eshkim emes, Kıikbaı balasy alǵan...

Sózden utylǵanyn Besbasbaı da túsindi. Eneseı balasynyń kóp sıyry qaıtaryldy. On shaqty bas qara mal jaratylyp ketipti. Kedeı aǵaıyndar soıyp jegen kórinedi... Solaı jyrymshylanyp, kózi tiri qalǵanyn qaıta aıdatty. Biraq úlken qastyǵyn túpke saqtap edi.

Bir aptadan keıin taryǵa oraq túsedi. Mamyt jıyn-terin qamyna kiristi. Qyrman ornyn daıyndap, tary bastyratyn kúsh kólikterdi jemge qoıǵan...

Besbasbaı osy kezeńdi ańdyp edi. Jaılaýdan qulaǵan betinde, Narynbaı tuzynyń tusynda erý bolyp, bir túnde Mamyttyń tarysyna úsh úıir jylqyny jaýyp jiberdi.

Jylqy da bir, tasqan sel de bir, aýzynan góri aıaǵy kóbirek búldiredi. Taryny uıpap ketipti.

Bir aıdan keıin Mamyt Aqırekten kóshti.

— Qazaqtar birese malymdy qýyp alady. Onan qalsa, eginime jylqysyn jabady. Ótegenniń balasy qashanǵy pana bolady? Túbi kóshirmeı tynbaıtyn shyǵar, — dep edi.

Mamyt Aqırek óńirindegi qyzlaýlarǵa túgel habar berdi.

Áýlıeniń basynda neshe jerden jeroshaq qazylyp, kók ógiz oshaqqa jyǵyldy. Mamyt qudajoly berip jatyr.

Halyq kóp jınaldy. Mamyt tósekti ashyq aspannyń astyna, keń dalaǵa jaıdyrǵan eken. Tabaq beseý ara tartyldy. Bala-shaǵa sorpaǵa toıyp, el kóńildi edi.

Baǵdad shaharynan kelgen shaıqy, shildeı aryq, qý murt, aq sur kisi Arystanbaptyń shyraqshysy otyr. Paıǵambardyń úrim butaǵy kózin ashyp-jumyp múlgip qalǵan. Sútke toıǵan mysyq ispetti. Saqal-shashynda nysan joq adamnyń kári ekeninde, jas ekenin de aıyryp aıtý qıyn edi.

Domalaq kólden Kúrjibaı quda keldi. Kemseńdep otyr. Osynsha jurtta qabyrǵasy qaıysyp otyrǵan da sol...

Jurt as iship boldy. Mamyt qol jaıdy.

— İlláhı áýmın...

Áneteı betin sıpady. Sodan soń aıat oqyldy.

Shyraqshy bir uzyn súrege túsip alyp, ushtyǵyna shyǵa alyp otyr. Qany qashqan kókpeńbek erni kúbir-kúbir etedi.

— Sýhan rabbiki...

Jurt qosyla kúbirlep, tóńirek kúńirenip ketti.

Al, aǵaıyn, urlanyp ketken adamǵa uqsamaıyn dep, shaqyrtqanym sol edi. Endi Horezm jurtyna bet túzeımin. Eremin deıtin qaraqalpaq balasy bolsa, ala ketýge men daıyn. Otyz shaqty sıyr, jeti-segiz at bar. Kólikti aıamaımyn...

— Tynysh otyrǵan eldi búldirdi-aý...

— Men de kóshemin! — dedi Kújban.

Mamyttyń sózinen keıin jurt Áneteıge qarady. Qaraqalpaq qazaqqa bılik aıtqan aýzy dýáli qarıa nege únsiz otyr?..

Bıylǵy alǵan astyǵymdy kólik taýyp áketýdiń amalyn tappaı otyrmyn. — Áneteı yzaly myrs etti. — Áıtpese, aldaryńa túspes pe edim...

Qara qasqa kedeı bıdiń sózine bireýler kúldi.

— Áneteı aǵany qozǵap qaıtesińder. — Mamyt sózdi basqa jaqqa burdy. Munda da bir taıpa el qalyp barady. Olarǵa da taryqqanda aqylshy, qysylǵanda basshy bolatyn bireý kerek qoı... Áli biz de at izin salyp turamyz. Dalaǵa kelgendeı bolmaıyq.

Mamyt sony aıtqanda, jurt Kúrjibaıǵa qarady. Jabyǵa aıttyryp qoıǵan Maqpal qyz on jasqa shyǵyp otyr...

Mamyt kóshýge bet alǵan soń, Kúrjibaıǵa kisi saldy. Qudasy qısa, kelinin alyp ketpek edi. Masaty bet baqtyrmady biraq. Ship-shıki bala, el asyryp jalǵyz jiberýge ana júrek qımady. Eń bolmasa on beske shyqsyn... Alyp ketetin adamǵa Úrgenish qashyqtyq qylmas... Masaty sony aıtqan.

— Horezm jurty qydyr daryǵan el... — Shyraqshy kózin jumdy.

— Qaıda barsa, dıqan baıǵustyń jalynatyny eki qoly! — Saǵyndyq oǵan jaqtyrmaı qaraıdy.

— Oǵan sóz bar ma!?

Kújbannyń kókeıine jaman oı keldi. Túbi Aqırek qazaqqa qalady eken. Ata-baba mekeni... Qaraqalpaqtar jańa týǵan nárestesin kúnshilik jerden ákelip, myna bulaqqa jýyp alatyn edi. Endi ony qazaq jylqysynyń tuıaǵy ylaılaıdy. Kújban qastasqan jaýǵa, qaıran, Aqırektiń bir ýys topyraǵyn qaldyrmas edi, biraq oǵan dármen joq... Qazaqqa eń bolmasa bir qastyq jasaǵysy, aq bulaqtyń kózin bitep ketkisi keldi...

Jurt tarady. Shyraqshynyń qasynda jalǵyz Kújban qalǵan. Shynyn aıtyp aqyl surap otyr.

— Ádil sóz! Ádil isti qudaı da qoldaıdy. Bul syryńdy Mamyt myrza esitti me?

— Menen basqa bir-aq adam, siz ǵana bilesiz...

— Endeshe eshkimniń bilmegeni maqul. Aqırektiń sýy tartylyp qalǵanyn kórgen jurt keshirmeıdi ony!

— Sonysy bar eken ǵoı! — dedi Kújban úrkip.

— Onyń amalyn tabamyz...

Bulaqtyń bastaýyna jaqyn jolym úıdeı qara tas jatatyn

edi.

Kújban tórt jigit ákelip, jer qushaǵyna enip ketken tasty qazdyrdy. Basynda shyraqshy. Bulaq kózine qaraǵan jaǵyn úńireıtip ashtyryp, qulamaly ettirgen. Ekinshi jaǵynan ıterse, domalaýǵa daıyn tur.

Tórt jigitke Kújban qosylyp, qara tasqa ıyqtaryn tirep tura qalǵan. Aýyr eken. Bylq etip qozǵalǵan joq.

Qara terge túsken Kújbandy shyraqshy toqtatty.

— Tórt par ógiz kerek!

Kújbannyń kózi alaqandaı boldy.

— Tastyń beline arqan salyp, egizdermen tarttyrý kerek. Bir jyljysa sonda jyljıdy.

— Osyny qoısaq deımin. — Bir jigit úrkektedi. — Qudanyń qudiretimen bitken tas adamnyń yrqyna kónbes...

— Arystanbap atam aıan berdi. — Shyraqshy aramdyǵyn bildirmeı tur. — Bul bulaqtyń sýyn qazaqqa aramdatýǵa bolmaıdy! Ógiz aldyr, myrza!

Aısyz qarańǵy tún. Eger kún jaryqta bolsa, jigitter álem tapyraq shyraqshy júzine kózderi tússe, záresi ushar edi. Qazir múlgigen shal ashýly ájdahaǵa aınalǵan. Dybysy jylandaı ysqyrynyp estiledi.

Kújban eki jigitti aýylǵa shaptyrdy. Osy báleniń qaıdan esine túskenin bilmeı, qazir ókinip otyr. Shyraqshy Arystanbaptyń atyn ataǵanda, tipti záresi ushty. Bir túıir shúbá qylǵan joq. Jaryqtyq áýlıe... kókiregine sol salǵan ǵoı... Sony ǵana dátke qýat etkendeı edi.

Muryndary shýyldap ógizder de keldi. Shyraqshy ózi júgirip júrip qara tastyń beline arqan saldy. Tórt jigit tastyń syrtynan tirep tur.

— Al áýp deńder!

— Áýp!

Qara tas bir lyqsyp qaldy.

— Aıt shý!

— Áýp!

Ekinshi ret lyqsyǵanda, bulaqqa qaraı eńserildi. Qorqyp ketken jigitter byt-byt bolyp, aldy-aldyna qashty. Sý bir shalp etip, tas saldyr-gúldir qulap túsken. Jer qars aırylǵandaı, aýyr gúrs etken dybys qıyrǵa ketti.

— Alda! — dedi Kújban jata qalyp.

— Ata-babań endi yrza shyǵar...

Shyraqshy myrs etti. Bilip qalar dep qoryqqan, júresinen otyra qalyp jalma-jan aıat oqydy. Basqalar da es jıyp, shyraqshynyń qasyna jaqyndady. Bulaqtyń úńireıgen qaınaryna úrpıise qaraıdy.

— Endi tastyń ornyn tegistep ketińder, — dedi shyraqshy.

Tórt jigit tastyń ornyn topyraqpen tegistep bitkende, tań aldy edi.

Kújban kóship jatyr. Ógizderge arba jegip, taı-taı júkterdi, qap-qap astyqty dalaǵa súıreıdi. Artynda tusaýlyq jip qaldyrǵan joq.

Arbalar syqyrlap, kósh ornynan qozǵalǵanda kún shyqqan.

— Bolyńdar! — deıdi Kújban asyqtyryp.

Bul kúni erterek turǵan tıpysha kempir edi. İrge jaqta jatqan shalyn julqylap oıatty.

— Baıdyń aýyly kóship jatyr ǵoı!

— Kim ol!?

— Kújban. Jaý qýǵandaı tań qarańǵysynan búlindi.

Tıpysha kempir keıidi.

— Jaz bolsa bir sirá. Qazir kúzdi kúni, qońyrsalqyn...

Áneteı dáret ala syrtqa shyqty. Kúzgi tań salqyn.

Kújbannyń kóshi qystaýynan shyqty. Mamyttyń aýly da qybyrlap jatyr. Ógiz arbalarǵa júk tıelip bolypty...

— Keshti...

Áneteı qasynda Saǵyndyq pen Mátnıazdy kerip, kózine kelip qalǵan jasty irkip ala qoıdy.

— Kújbannan jeraǵash suraımyn ǵoı dep otyr edim. — Saǵyndyq ekindi. — Aldy-artyna qaramaı zytqan eken.

— İzinen júgirseıshi. Múmkin, berer. - Mátnıaz kórshisin kelekelep kúlip tur.

— Kisiden suraǵannyń kózi shyǵady, — dedi Ánetaı.

Saǵyndyq kúrsindi.

Jurttyń kózi Mamyttyń qystaýyna aýǵan. Olar da qozǵala bastaǵan eken.

— Eneseı aǵam qandaı edi. Esil qystaý endi ıesiz qalǵany ǵoı. - Sony aıtqanda bıdiń kózinen jas yrshydy.

Mátnıazdyń kózi erteli áýlıeniń basynda edi. Tereń jyra jym-jyrt, burqyrap aqqan sý da kórinbeıdi. Tal túste ne bolǵany?

— Qudaıa saqtaı gór! Bulaq!

— Bulaq joq!

— Mynaý aqyrzamannyń alamaty shyǵar?

— Bir túnde jer jutyp qoıǵandaı!...

— Eneseı aǵam áýlıe kisi edi. Úrim-butaǵy tozyp jatyr. Ol da kórinde bir aýnap tústi ǵoı... — Áneteı kálıma qaıyrdy.

Jer emsheginiń kenet sýalýyn jurttyń bári de sondaı keremetke joryǵan. Eski qystaýda jan qalmaı syrtqa shyqty.

Mamyttyń kóshindegiler de artyna qaraı-qaraı bara jatty. Tartylǵan bulaqqa qaraıdy. Jaǵalaryn ustaıdy.

Bul sumdyqqa áýlıeniń de, áli árýaqtyń da qatysy joq ekenine Aqırektegi eldiń kózi keıinirek jetti. Bireýler qara tasty eske alǵan... Ornynan tabylmady...

— Men qudaı jolyn qýǵan adammyn, — deıdi shyraqshy kózin ashyp-jumyp. - Pende isinde sharýam joq...

Biraq nadan eldiń basyn aınaldyrǵan qýlyǵy iske aspaı qalǵanyn endi túsinip, ishi kúıip otyr.

MAQPAL QYZ

Nar órkesh qum shoqylar baǵy zamandardyń shógerip tastap ketken kerýenderindeı sulap-sulap jatyr. Aq shaǵyldardyń eteginde aq seleý elbek qaǵady. Ár jerde kók qıaq dúzgen ushyrasady. Dúzgen ylǵı jeke ósip, jýan sińirli tamyryn jerge tereń jiberip, alapat shelmen qaıyspaı alysady. Sol turysy jurtta qalǵan jolym úıdeı kókirekke muń salar edi.

Qum ishinde sarnap jatqan qasqa jol joq. Eski súrleýdiń qur jobasy, ústinen qum júrip ótip, ol da kómeski tartqan... Anda-sanda kóshken eldiń jurty kezdesip qalady. Mańaıyn mal tuıaǵy shıyrlap tastaǵan. Kóp izdikke aralasyp jol da joǵalady. Biraq qazaq kózi jiti — dala kartasynyń shımaı-shımaı betinen izdegen jolyn aınytpaı tanyr edi... Qazaqtar áz jerinde, týǵan topyraǵynda adaspaıdy.

Túnde bir qudyqtyń basynda at shaldyrǵan jaýshylar, tań atqaly cap jelis, soqtyrtyp kele jatqan. Kún sáskelikke kóterildi. Saltanatty tórteý de aıańǵa tústi. Kún ystyqta kólikti kep qysýǵa bolmaıtyn edi. Onda semizinen jaraǵan attardy qyzylmaı qylyp qurtady.

Aıań júris cap jelis emes. Erteli únsiz jorytqan jigitter serpile túsip, bir-birine til qatady. Tapal qara jigit Balpan bir sózdiń ushyn túrtip shyǵardy.

— Osy jurttyń Nıaz kókemdi Tóbet atamnyń basyna siri búripti deıtinderi ras pa? Segiz aǵa, sen bilesiń ǵoı. Aǵaıyn adamdarǵa ne jetpeı júr sonda?

— Ony kimnen esittiń?

Toptyń aldynda kele jatqan tarlanbozdy jigit attyń basyn irke tústi. Bul tórteýdiń ishinde jasy úlkeni de sol eken. Serikterinen kıim kıisi de bólek, kóksaýyrlatqan kebisiniń tiriligi men tumsyǵyna kúmis shegemen áshekeı júrgizdirgen edi. Qanaýyz tysty juqa shapannyń ishinen qara masaty qamzol kıip, keń balaq púlish shalbardyń balaǵyn altyn zermen kómkertipti. Basynda qundyz bórik. Segiz seri ásem kıinetin.

— Áı, osy Shómekeıler kezdesken jerde mazaq qylady ǵoı!

Balpan jaıbaraqat sóıledi.

— Shómekeı naǵashyń, qaljyńdaı beredi de...

Muny aıtqan jasy on jetilerdegi qara jigit Aıbas. Ol Balpandy jazǵyra sóıleıdi.

— Ózimizden ózimiz nesine jasyramyz. Shómekeı naǵashyń qaljyńdasa da shynyn aıtypty. — Segizdiń aq quba júzinde muń kóleńkesi, qabaǵyn shytqan. - Qulym atamdy bilmeıtin syrt aǵaıyn «Jamankóz» atap júr...

— Ay, ózimiz de aıtyp júrgenimiz joq pa? — Balpan taǵy da kıip ketti. — Qulymdy aıtsań, keıingi jas baldardyń kóbisi túsinbeıdi. Al Jamankóz shaldy bilmeıtin el joq.

— Bári sol Shómekeılerdiń sózi...

Keıip kele jatqan Aıbasty Segiz toqtatty.

— Qulym atamyz jasy alpystan asqansha ul bala súımegen. Bes qyzy bolypty. Myń jylqy aıdaǵan baı. Aq Jaıyq pen Úlken Borsyqtyń eki arasynda uzaq kóship, keń jaılap júre bergen. Al nemere týystary Keshýbaı men Jumaǵuldyń balalary sińiri shyqqan kedeı eken.

— Ózimiz sıaqty ǵoı. Jánike-Sary jylqysyn aıdaı almaı júr. Onymen birge týǵan Topynyń Segizi. Segizdiń mańdaıyna basqan jalǵyz tarpań kókten basqa tuldyry joq...

— Qaıda as bolsa, toı bolsa Qulym atamdy shaqyrady. Toılyqqa tý bıe jetektep, saba-saba qymyz baryp jatyr. Aldynda aq boz úı tigilip, kútip turady. Álgi aıtqan Tóbet pen Moınaq Jumaǵul atam balalary. Biz sıaqty seri jigitter. Keıde as pen toıǵa minip baratyn at tappaıdy eken...

— Jamankóz atam sarań kisi bolǵan-aý túri. — Balpan bir sóz qystyryp qaldy. — Áıtpese, nemere-shóbere týys. Attyń maıyn aıaıtyn ıini joq qoı.

— Bir Shómekeıdiń asy bolǵan eken. Qulym atam toǵyz narǵa saba artyp attanady. Alys el. Tóbet pen Moınaq attary turyp qalyp joldan qaıtady. Aldynda Qulym atasynan at surap baryp, saly sýǵa ketip qaıtqandary bar... Aýylǵa kelip baı týysynyń jelisin qıyp, jylqysyn qýady.

— E-he!

— Qulym atam betine jan qaratpaıtyn tákappar kisi, júregi qabynyp ketken. Qıylǵan jelini kórgende, úıge kirýge dármeni jetpeı, esiktiń aldynda qulapty. Qatyn-bala, aǵaıyn-týǵandy tyńdamaıdy. Úsh kún ótip, alys-jaqyn aǵaıyn qulaqtanyp, Shektige qaraǵan ıgi jaqsylar jınalyp keledi. Qulym sonda da basyn kótermeıdi. Baqashy Shómekeı Nıaz bı kelipti deıdi. «Dáýlet pen perzenttiń keshtigi joq, kóter basty!— dep aqyrady. — Jasy úlken aǵamyn, batamdy bergeli keldim. Úıimde on bes jasar qyzym bar, sony berem!..» Atam basyn kóteripti.

— Qyzdy aıtqanda qyzyp ketken eken da! — Balpan qarq-qarq kúldi.

— Qaljyńdy qoısaıshy — dedi tórtinshi jigit Saılybaı.

— Sonda Nıaz «keler jyly osy ýaqta bir perzent, ul perzent kórersiń» deıdi eken. Úlken sheshemiz jylap qoıa beripti: «Ol qyzyń bolǵanda, men de qyzyń, qur qaldyratyndaı jazyǵym ne?» degen ǵoı. «Berdim saǵan da bir perzentti» deıdi Nıaz bı.

— Paı-paı! Qolynda turǵandaı úlestirip jatyr. Qudaı qudaı emes, Shómekeıdiń shaly bolyp shyqty ǵoı...

— Nıazdyń qyzy bizdiń sheshemiz. Úlkeni Nıaz. Aýzy dýaly shaldyń esimin jıenine qoıypty. Onan keıin Báshke, seniń atań Babas, eń kenjesi Botat týady. Báıbishe de qur qalmaı, sút kenjesi Syrlybaıdy kótergen...

— Shala týyp, tymaqqa salyp keregeniń basyna ilip qoıady eken. Suraǵan aǵaıynǵa «bir lekerimiz bar ǵoı» deıdi. Syrlybaı atańnyń Leker atanyp júrgeni sondyqtan kórinedi, — dedi Saılybaı qarq-qarq kúlip.

— Aıdyń-kúnniń amanynda Syrlybaı atam qalaı shala týyp júr desem, sheshemiz alpystaǵy kempir eken toı. — Balpan ony da ázilge shaptyrady. — Endi mynany aıtshy, Segiz aǵa Altynbaılardyń Nıazǵa Jamanshanyń ortaǵy bar deıtinderi ne bylshyl?

Saılybaı men Aıbastyń júzi kúreńitti. Segiz ezý tartqan. Ana ekeýi Nıazdyń batyr balasy Jánikeden týady... Nıazdyń jeti ulynyń bireýi — Segizdiń ákesi Topy. Biraq esti jigit Balpannyń sózine namystanyp syr bergen joq.

Ol bylshyldyń da máni bar, — dedi tamaǵyn keneı túsip. Qulym atam sheshemizdi uzatyp áketkeli barǵanda, qasyna shóbere-shóptikteı jaqyn týysy Jamanshany ertedi. Shómekeı myń aıdaǵan baıdy aıasyn ba? Qade-qaýmetti qaldyrmaıdy. Sonyń biri — qyz kórsetý. Qalyńdyǵy on bes jasar qyz. Jeńgeleri otaýǵa salarda kári kúıeýdi qyljaq qylǵan ǵoı: Qaýsaǵan shalda qansha qaýqar bolady?» dese kerek. Sonda Jamansha atamnyń: «Aǵam kári bolsa, ózim jaspyn. Sender uıalyp qalam demeseńder, biz qysylmaımyz!» deıtin jeri bar. Sony jurt dabyra qylyp ketken ǵoı. — Segiz Balpanǵa qarap kúldi. — Oıpyraı, seniń de esitpeıtiniń joq eken.

Aý, bilip qoıǵannyń nesi artyq? - Balpan jop-jorta tańyrqaǵansıdy. — Biz jasyrǵanmen, jurt aıtyp júr. Qaıta osyndaıda anyǵyna jetip qoıǵan jaqsy ǵoı. Degenmen osy arada bir shıkilik bar. Álgini aıtyp júrgen Jamansha sheshemizdi qaıdan aman qoıady? Qansha myqty degenmen, jetpistegi shaldyń on bes jasar qyzdy qanaǵattandyrýy qıyn ǵoı...

— Sen de ottaıdy ekensiń! — At jaqty Saılybaı onsyz da qısyqtaý bitken betin bir tyrjıtty.

Tórteýi de Jamankóz shaldyń tuqymdary, Saılybaı men Aıbas sosyn ǵana shydap kele jatyr. Basqa bireý aıtsa, qyp-qyzyl qyrǵyn bolar edi.

Toqal shesheden taraǵan tórt bala - tórt aýyl, jaz Saryarqany jaılap, qys Qalbanyń Qarataýyn qystaıtyn edi. Bıyl kóktemde úlken Qarataýǵa qaraı jyljydy. Soıyl ustar batyr jigitteri mol sodyrly aýyl, kórshi otyrǵan aǵaıyn Arǵyn-Qypshaqpen sıyspaıtyn. Ásirese Jánikeniń Saqary, Sarynyń Baqasy, Rahmetáli, Meldebegi — at ústinen túspeıtin edi. Úlken Qarataýǵa jyljıtyn joly qypshaqtardyń eki úıir jylqysyn qýa ketken. Endi qashan qys qysqansha Qarataýdaǵy qystaýyna jolamaıdy... Barymtadan túsken olja baıǵa sińýi kerek. Táshken men Qoqannyń bazaryna toǵytyp, kózin qurtady....

Bastas aǵalarynyń ondaı isinen Segiz aýlaq júretin edi. Jaýyryny jerge tımegen balýan, dombyrashy, ánshi... Jaz bolsa, jaqsy kóretin inilerin ertip, osylaı aýyl-aýyldy qydyryp, saýyq quryp kúni ótedi...

Byltyr uzatyp alǵaly otyrǵan qalyńdyǵy sheshek shyǵyp qaıtys boldy. Sol qaza seri jigittiń júregine qusa baılaǵandaı. Jasy jıyrma beske shyqty. Kúnde bir qyz aıttyratyn aýyr dáýlet joq. Ózi talǵamy bıik jigit, anaý-mynaý shúıkebas qyzǵa aıaq salmaıtyny taǵy bar...

Syr boıyna Maqpal atty qyzdyń aty shyǵady. Aýyl-aýyldy aralap qyz kórip júrgen seriniń qulaǵy eleń etti. Aral teńiziniń mańynda Syrlybaı aýyly,Tańsyqqoja aǵasy otyr. Ol týystaryna eki-úsh jyldan beri at izin salǵan joq-ty. Aýyldan sony syltaýratyp attanady. Seriniń bul syryn qasyndaǵy serikteri de bile bermeıtin edi.

— Sóz neden shyǵyp ketti áli? — Segiz qalt oılanyp qaldy. — Á, Tóbet atamnyń basyna siri búrilgen jaıyn suraǵan ekensiń ǵoı. Kúlikten tórt bala — úlkeni Qulymnyń ákesi Áliqul. Onan keıin bershe, toqas, jańbaı. Tóbet bersheniń bir butaǵy Jumaǵuldyń balasy. Álgi oqıǵadan keıin Jamankóz atań Bershe týysynan at quıryǵyn kesisedi. Búldirip júrgen Tóbet bastaǵan tórt-bes jigit, basqa Bersheniń jazyǵy ne? Ara aǵaıyn sony aıtady. Jamankóz tyńdamaıdy. Ári Tóbet te aǵasynyń aıaǵyna jyǵylyp keshirim suraı qoımasa kerek... Qyryq-elý úı Kúliktiń arasyna jik túsip, aǵaıyn qınalady. Aqyry Tóbettiń moınyna arqan salǵandaı qylyp, alyp kelgen. Nıaz atamnyń on altyǵa shyqqan kezi eken. Ataqty tentek. Aǵaıyn Tóbetti Jamankózdiń aldyna ákelgende, «óltirseń de quny joq» degen ǵoı. Nıazdyń basyna siri búretini ras kórinedi...

— Ne degen jibimes qataldyq edi,- dedi Aıbas túsi ońyp.

— Ózine sol kerek!— dedi Saılybaı.

— Al men senderdi qýantaıyn ba? - Balpan tolysa bastaǵan denesin at ústinde jeńil qozǵap, bir jambastap otyrdy. - Aldymyzda aýyl kórinedi...

— Munyń kózi tumsyǵyna bitken, — dedi Saılybaı aǵasyn kelekelep.

— Erteli murnyn shúıirip kele jatyr edi. Bir nárseniń ısin sezgen eken ǵoı.

— Balpan aıtsa, qate ketpeıdi, — dedi Segiz de ázilge buryp. — Munyń ózi ıtten de beter ıisshil.

Jigitter dý kúldi.

Jol úlken qum jotany asyp tústi. Aıaqtarynyń astynda aýyl otyr edi. Jigitter júristerin baıaýlatty.

Aýyldyń otyrǵan jeri tabandyq eken. Qum ishindegi syzy betine shyǵyp jatatyn kókoraıdy « tabandyq» dep ataıdy. Ondaı jerdi qamshynyń sabymen shuqyp qalsań, astynan móldirep sý shyǵady. Balquraǵy jaıqalyp tur.

Ári qaraı qońyrlyq, úıezdegen jylqylar kórinedi.

Aýyl tabandyqtyń eki jaǵyna jeti-segiz úıden bóline qonypty.

Qońyrqaı úzik sırek, bári de aq boz úıler edi. Qasyna qońsy saqtamaıtyn, ósken-óngen atalyqqa uqsaıdy. Jeli de eki bólek tartylypty. Tabandyqtyń teristik betinde otyrǵan aýyldyń úı sany da molyraq, jelide baılanǵan qulyndary da kóbirek kórinip edi.

Ker bıeni jaıdaq mingen bir jigit jylqy aralap júr.

Bularǵa qarsy ushyrasty.

— Assalaýmalaıkúm!

Ker bıeli qara sur tizginin tejeı túsip, beıtanys jigitterdiń bas-aıaǵyn shola qaraıdy. Qundyz bórik, qyzyl saqtıan mási, omyraýyna zer tókken shapan, — alystan kele jatqan turpaty bólek jandar ekenin ańǵartty.

— Áıderbek Nıaz bıdiń aýlynanbyz... — Segiz jol mánisin aıtty. - Qaraqum jaqtaǵy aǵaıyndarymyzdyń amandyǵyn bile shyǵyp edik. Osy mańaıda Nurymbet aǵam otyr degen soń, áýlıe attaǵan ońbaıdy deıdi ǵoı, at basyn burdyq...

— Nurymbettiki anaý úı!

Ker bıeli Bekbaýyl edi. Qamshysyn teristik bette otyrǵan aýylǵa qaraı siltedi. Ótegen kóz jumǵaly jeti jyl etipti. Sálem bere kelgenderdiń bári qazir Nurymbetti suraıtyn edi. Bekbaýyl kóndige almaı júr. Uzaı bergen jigitterdiń artynan kúńk etti.

— Ittiń bajasy kóp, basyna paıdasy joq...

Bul qonaqjaı Nurymbetti syrttaı qyjyrtqandaǵysy. Aýylǵa bettegen jolaýshylardyń aldynan Aqmyrza shyqty.

Jamankóz aýlynyń jaqsylaryna syrttaı tanys Nurymbet balalary shurqyrasyp jatyr. Ári bul aýyl Segiz seriniń atyna qanyq. Qyrda ánshi-jyrshy saǵyndyryp kórisedi. Qudaı aıdap at basyn bursa, aptalap ustap jibermeıtin edi.

Qonaqtardy Janqojanyń otaýyna kirgizdi. Bıyl shańyraq kótergen jas otaý. Áli qyzyǵy basylmaǵan. Án-kúı dese jas kelinshek Múmkin de júregin úzetin edi. Jas jigitter qýlyq ta oılap tur. Segiz shaldyń qolyna bir túsip qalsa, án-kúıdiń joly tarylar dep te qorqady.

Biraq bir tostaǵan qymyz iship, shól basqan soń, Segiz shaldy joqtady. Endi bógeý uıat edi. Qazaq saltynda eń aldymen jasy úlkenge sálem berip, ólgenge salaýat aıtyp, tirige bereket tileý birinshi borysh sanalady.

Segizdi Nurymbet te biledi eken. Bir-eki toıda balýandyqqa túskenin de kóripti. Seriniń lebizine árkim qumar. Jaqsy beıilin ańǵartty.

Shal Nıazǵa qaraǵandardyń bárin tanyp otyr. Jánikeniń báıbishesi, Sarynyń kempiri sıaqty — jaqsy keretin jeńgeleriniń atyn da umytpapty. Amandyq-saýlyq surasý bıeniń saýymyndaı ýaqytqa sozyldy.

— Qulym atamdy bilmegen jurt Jamankóz dep júr. Ákem on jasqa shyqqan jyly Qulym atam úıge qonyp ketedi eken. «Qolynan et asadym» dep aıtyp otyrýshy edi...

— Qalaı Jamankóz atalyp júrgenin...

— Ol bir erterek jaýgershilik zaman edi ǵoı. — Nurymbet uzyn súre áńgimege túsip ketti. — Qulym atam bir jortýylda túrikpenniń batyrymen jekpe-jekke shyǵady eken. Kózdegeni qate ketpeıtin ákki kisi, saýyt kıgen túrikpendi óndirshekten shanshyp túsiredi.Óziniń jalańash etinde jalań jún shekpen deıdi. Qulym atamnyń kózi kók, tik qadalsa, óńmennen ótetinin ákem aıtatyn edi, túrikpendi albastysy basqan ǵoı. Biraq tiri qalyp, arada on jyl ótkende, Hıýada kezdesip qalady. «Jamankózdiń naızasynan da aman qalǵanmyn» dep tur eken. Bul tanytpaıdy. Túrikpenniń sózin Qulym atamnyń qasyndaǵy joldastary elge aıtyp kelip, sonan tarap ketedi.

Aq beıil shaldyń áńgimesinen keıin jigitterdiń arqa-basy keńip qaldy. Qasynan jiberetin túri joq. Kópten qonaq kelmeı, áńgime izdep otyrǵan syńaıy baıqaldy.

— Erkimizben óleń de tyńdaı almaıtyn boldyq-aý...

Aqmyrza kúńkildep júr.

Kún keshkirip, áńgime bir tolastaǵan kezde, Segiz otaýda qalǵan dombyrasyn aldyrtty.

— Aǵama óleń aıtyp berip, kóńilin kótereıin, - degen.

Sonan túnniń bir ýaǵyna sheıin qolynan dombyra túsken joq. Bir ýaqyt Shalkıiz jyraýdy termelep ketse, artyna Dospambet pen Asanqaıǵyny tolǵaıdy. Ár jyrdyń aldynda, ol sózdi jyraý qandaı jaǵdaıda, kimge arnap shyǵarǵanyn sóılep beretin edi. Aıtýy da jurttan bólek. Dospambetti aıtqanda, qabaǵyn tastaı túıip tege jónelse, Asanqaıǵynyń tolǵaýlary tusynda aq júzin muń shalatyndaı. Daýys yrǵaǵy da ózgerip, shalqyp aqqan darıanyń aǵysyndaı, saıabyr tartady.

Jastar jaǵy jaýgershilik zamanda jasaǵan Dospambet pen Shalkıizdi qulaı tyńdap, elirip ketti.

— Ýaı, erim-aı! — deıdi Aqmyrza qıqý salyp.— Júrek jutqannyń ózi ǵoı! Aıtýyn da jetkizipti.

— Hannyń ózin sileıtip salǵan joq pa!?

Janqoja shynymen eligip, Segiz daýsyn qattyraq kótergen saıyn, onyń tóbe quıqasy shymyrlap qoıady.

Aqsaqaldyń júzinde yrzalyq bilinedi. Jastar sıaqty qıqýlap syr bildirmeı, ishteı meıirlenedi.

Tek Asanqaıǵynyń tolǵaýy tusynda syr berdi. Shaldyń júıkesi bosaǵan, kózinde jas dóńgelep kelip qalyp edi.

— Halyq qamyn oılaǵan qasıettim-aı! Jelmaıa minip sydyrtyp, jer jahandy sharlapty. Jeruıyq tapty ma sonda? Urpaǵynyń qyzylqumda qamalyp, kózi aǵararyn sezgen eken...

As keldi. Úlken aǵash astaýda qaıqıǵan qoıdyń basy kórinedi. Kádeli músheler túgel edi.

— Aınalaıyndar, alyp otyryńdar.

Bes uldyń anasy tomashadaı sary kempir, qoly ashyq kisige uqsady. Qonaqqa beıil bildirip, jalbyraqtap jatyr.

Aqsaqal qonaqtardy as qaıyrylyp, dastarqan jınalǵan soń bosatty. Uzaq jol júrip, at soqty bolyp jetken. Bári de demalys tilep otyr edi.

Jigitter qonaq kádesin jasap aýyl syrtyna shyqty. On tórtinde týǵan aı sútteı jaryq, tún maýjyrap tur. Úp etken jel lebi bilinbeıdi.

Jigitter aq shaǵylǵa baýyryn tósep jatyr.

— Bekbaýyl nege boıyn sylap júr? — Aqmyrzanyń daýysynda keıistik bar. — Bekti eki ret jiberdim...

— Jaqaı men Qoja da tóbe kórsetken joq.

— Olar kinámshil ǵoı, — dedi Janqoja.

— Osy aýyldyń úlkeni Nurymbet bolǵanmen, bıi Bekbaýyl bolmaq qoı. Qalǵan Kıikbaı tuqymynyń kemeńgeri ózi ekenin moıyndatyp alǵysy kelip júr ol! — Bekbaýylmen jasy qurdas Aqmyrza ashý shaqyrdy. — Tyrnaq astynan kir izdep, qytymyrlanyp barady muqym. Munysyn qoımasa...

— Qoı qaıtesiń. — Janqoja aǵasyna basý aıtty. Syrt adamnyń kózinshe aǵaıyn arasyndaǵy ókpe-kináni ortaǵa salyp jatý yńǵaısyz edi.

Bulardyń sózin Bek buzdy. Segiz jasar bala, shaldyń sút kenjesi. Eki ıininen dem alady.

— Múmsin jeńeshem tósekti qaıda salam deıdi.

— Múmsin jumsasa, myqtynyń ózinen kelgen ekensiń. — Jaýqashar ony kelekeleı kúldi.

Múmsin — Baıuly Sherkestiń qyzy. Segizder jas otaýdyń esigin birinshi ashqan qonaq edi. Jas kelinniń jaqsy aty túsken kúni shyǵady. Úlken áje nemeresine solaı úıretken. Múmkin ájeptáýir dombyrashy. Ár eldiń salty basqa... Kelgen jeriniń tutymy qatty kerindi. Bul aýylda «áý» dep óleń aıtatyn jan joq-ty. Kelinshek bolyp túskenine úsh-aq aı, Múmkin ish qusa bolyp bitkendeı. Oǵan myna qonaqtardyń josyǵy bólek kórindi. Bylǵaryǵa qundaqtaýly dombyrany baıqap, kelinshektiń júregi lúpildep ketken. Biraq án tyńdaǵysy kelgen armany taǵy oryndalmady. Qonaqtar úlken úıge kirdi de, qalyp qoıdy. Óz elinde syıly qonaqqa áýeli shaı beriledi. Sol otanda qyzyl oramal tartqan qyz bolsa, shaıdy soǵan quıdyratyn. Qyz tabylmaǵan jaǵdaıda, ondaı mindet jas kelinge júkteledi. Bul aýylda shaıdyń ne ekenin de bilip jatqan joq. Qonaq bar kezde úlken úıdiń esigi jas kelinder úshin tars jabyq eken. Qaıta Múmsinniń abysyny Dárish erkindeý, dastarqan jaıyp, as qamdaýdy syltaýratyp, qonaqtardyń ústine kirip júr. Múmsin eleýsiz qalǵan. Jeroshaqtyń basynda otty qaǵystyryp otyryp, ánshi jigittiń daýsyna elige qulaq tigedi. Biraq tolǵaý jyrdyń sózin anyq estı almaı, qur dińkesi qurıdy.

— Qaınaǵańa aıttyryp, qonaqtardy bir juma ustatamyz. Óleń-jyrǵa qulaq quryshyń qanady, — deıdi Dárish ony jubatyp.

Múmsin qaınysyn erkekterge jumsaǵanda, qonaq ıesi ózi ekenin sezdirip qoıýdy oılaıdy.

— Kún tynyq, dala rahat eken, — dedi Segiz sóz qosyp.

— Tósekti dalaǵa salǵany ondy bolar edi.

— Tósek dalaǵa salynady. Bar!

Bek borbaıǵa bir salyp tura júgirdi.

Qonaqtar kelesi kúni Ótegenniń úıine sálem berdi.

Bekbaýyl syrt qonaqtarǵa syr aldyrǵan joq. Qaıta jyly shyraı kórsetip, jarqyrap otyrdy.

Jigitter aǵaıyn amandyǵyn surasyp, áńgime-qaýǵamen otyrǵanda, ana jaqta qoı soıylyp qalypty. Basynda aq kımeshek, ózi de appaq óndirdeı, jasy jetpistiń ústindegi kári kempir qyzyl qanaýyz kóılegi shubatylyp, dalaǵa bir shyǵyp qaıtqan. Bekbaýyldyń sheshesi, qaraqalpaq Eneseı bıdiń qyzy Janbıbi osy kisi edi.

Bekbaýyldyń inileri ishinde sózýary Jaqaı eken. Qýshyq bet, aryq qara Jaqaıdyń aýzy-aýzyna juqpaıdy. Áńgimege kıip ketip, Bekbaýyldyń sózin bóle berdi. «Aǵa turyp, ini sóılegennen bez» degen sózge ımandaı uııtyn Segiz jas jigittiń ol minezin jaqtyrmady.

— Jánike atam Qarataý asqany qalaı? — dedi Bekbaýyl sóz retinde.

— Arjaǵynda sart tynyshty ketirip turǵan joq pa?

— Úırenisken jaý ǵoı...

Segizdiń sózin aıaqtatpaı Jaqaı kıip ketti.

— Úırenisken jaý atyspaqqa jaqsy. Biz de qaraqalpaqtardyń kek jelkesinde otyrǵanymyz joq pa? Ázir Kıikbaı aýylyn jaǵalaǵan jaý joq!

Aq kempir balasynyń sózin meıirlenip tyńdaıdy. Aqyry sóz kezegi kempirge tıdi de, basqa jurt únsiz qaldy.

— On qursaq kóterdim. Beseýin jer aldy. Qyz Sasyq atam tuqymyna uzatyldy. Qudaı kópsinbesin, tórt ulym erjetti. — Kempir endi balalaryn bir-birlep tanystyryp, árqaısysyna jeke-jeke baǵa berip otyr. — Mynaý Bekbaýyldy kótergende, túsimde nardyń basyn ustap otyr ekenmin. Túıe túligi ulyq, tasattyqqa shalmaıtyny da sondyqtan. Bul shyraǵym túbi elge bas bolatyn shyǵar. Ázir halyq syılaıdy.

Bekbaýyl basyn tómen salyp otyr. Anasy aıtqan sáýegeılikke bular da shák keltirmeıtin edi. Biraq osy sózdi esite-esite yǵyr bolǵandaı eken, júzine qan tepti.

— Mynaý Jaqaı boıyma bitkende, tulpar attyń basyn ustap otyr ekem. Jez tańdaı jyrshy bolar dep edim. Óleń qýǵan joq. Osydan sheshen shyǵatyn shyǵar...

Jaqaı qozǵalaqtap ıyǵyn qomdap qoıdy.

— Qojany týarda qoıdyń basyn jýyp jatyr ekem. Iistenip ketipti. Balalarymnyń ishindegi momyny. Qoıdyń basy baılyqtyń nyshany. Túbi shirigen baı bolar...

Qoja qonaqtar kelgeli úıge bas suqqan joq-ty.

— Myna jamandy týarda, - dedi aq kempir, qasynda jatqan sút kenjesi Estekbaıdyń basynan sıpap. — Naızanyń ushyn kórip edim. qamal buzyp jaý alatyny osy bolar...

— Estekbaı jalańash tabanyn tyr-tyr qasynyp arsalańdaıdy.

Bári de aq kempirdiń «túsin» qonaq kelgen saıyn esitip, ábden qulaqtary qanyqqan, álde qalaı sheshesi aıtýdy umytqandaı bolsa, Jaqaı aýzyna salyp otyratyn edi.

— Ájem Bekbaýyl aǵam týarda...

Sol Jaqaı ǵoı. Qonaqtardyń aldynda qyry shyǵyp, órkeshtenip otyr edi. Túbi ıisi İİİektiniń toptan toraı shaldyrmaıtyn shesheni ózi bolǵaly tur eken. Aǵasynyń sózin bólip, aldyna túse beretini sondyqtan sıaqty. Segiz ezý tartty.

Syrtta habarlas qylǵan bireýdiń daýysy shyqty.

— Mynaý Qojekemniń daýysy ǵoı!

— Jaqaı, shyqshy!

Bekbaýyl ózi de qopańdap qaldy.

Qojekesi — Qosym qojanyń nemeresi Dármenqul eken. Saqal-murty aq qyraý shalǵan kúreń júzdi kisi. Basynda sary ala jibek sálde, túrikteý bitken erniniń ústindegi qyldy tańqıta qyryp, býryl saqalyn erkimen jiberipti. Alasy mol kózi túksıip, tórde sartasynan júginip otyr. Basqa jurtty kózge ilmeıtindeı, birazǵa sheıin nazar aýdarǵan joq. Bekbaýylmen ǵana tildesedi.

Tanysý kezegi ázer keldi.

— Taqsyr, myna jigitter Áıderbek aǵaıyn... Nıaz bıdiń aýlynan. Qarataý jaqtan keldi.

— Áıteýir-aý! — Dármenqul kımeleı ketti. — Qulaǵyma qaptaǵan jynnyń daýsy kelip, úıde jatqyzbap edi...

Otyrǵandar siltideı tyndy. Bekbaýyldyń túsi buzylypty, kózimen jer shuqıdy. Qoja joly úlken. Biraq qazaq qudaıy qonaqty odan kem syılamaıdy... Ári Shekti ishinde Jánike batyrdyń orny bólek. Óziniń úıinde qadirli aýyldyń jigitterine qojanyń tili tıdi. Qazaq saltynda qonaǵyn tildetip qoıý ólim. Qojanyń mundaı minezi joq edi. Bekbaýyldyń ishi muzdap otyr.

— Qojeke, árýaǵyńyzdan aınalaıyn, — dedi Segiz oınaqy kúlip. — Joǵaltqan jynyńyzdy adaspaı tapqan ekensiz onda. Kıikbaı atam ıisi Shektiniń pirindeı edi. Jyn uıalaǵan jer sol shańyraq bolsa, basqa qazaqqa ne joryq!?

Segizdiń qasynda otyrǵan Balpan myrs etti.

Kıikbaıǵa qaraǵandardyń túsi ońyp otyr.

Sózden ustalǵanyn baıqaǵan Dármenqul qaıtadan Bekbaýylǵa burylyp, álde neni surastyryp ketti.

Janqojany yza býdy. Qosym qojanyń tuqymy dep dabyraıtady. Mynada bereket joq eken ǵoı... Baıaǵy sharıǵat surap baratyny eske tústi. Beıbit qaraqalpaqtardy tonaýǵa salǵan tentekterdiń qylyǵyn aqtap edi... Sóıler bilmes aýyzdan... Qarap otyryp sózdi Kıikbaıǵa tıgizgenine kúıdi.

Dármenquldyń álgide kúreńitken júzi báz qalpyna tústi.

Kıikbaı balalary jaqtyrmaı qalǵanyn ishi sezip otyr. Biraq syr bermeýge tyrysty. Áli kúnge aldynan shyqqan qazaq joq, keýdesine nan piskendeı edi.

— Jánike qońyrattyń biri bolyp, qara sarttyń qoltyǵyna kirdi dep esittim ǵoı. — Segizge eńsesin sala buryldy. — Bul jaqtaǵy aǵaıyn ólip-tirilip jatqanda tóbe kórsetpeıtin edi. Qońyrat bolǵany ras-aý deımin.

Jánike Ótegenniń janazasyna qatysa almaı, bir jyldan keıin kelip qol jaıǵan. Aǵaıynnyń janazasyna, onyń ishinde Ótegen sıaqty ardaqty azamat qaza bolǵanda tóbe kórsetpeý úlken aıyp sanalady... Jánike boı balaǵan joq-ty. Mezgilinde habar tımedi. Qazaq syılaıtyn adamyna at shaptyryp habar beredi. Bul jaǵynan Kıikbaı balalary uıatty edi. Dármenql bul jerde ondaı ýájdi Segizdiń aıta almasyn bilip otyr. Onda sóz ushynady.

— Jánike qońyrat bolsa, ol da qazaqtyń bir balasy ǵoı. Onan jasynda qalmaqtan qoryqqan joq, qara sarttyń qoltyǵyna nege kirsin. — Sony aıtyp otyryp, aqyryn ezý tartty. — Sarttar aryq-turaqtaryn qazaqtyń dalasyna jiberip, semirtip alatyny bar edi. Qosym atamnyń tuqymy quıryǵyna shel aınalǵan eken. Basqa bále tilden, osy qajap sóılegendi qoısaq qaıter edi.

Erteli únsiz otyrǵan Balpan sylq-sylq kúldi.

Segiz Qosymnyń quba qalmaq zamanynda Úrgenishten Ábilqaıyrdyń izine erip kelgenin aıtyp otyr. Balpannyń sózinde ashshy shyndyq bar edi. Qosym ata aýzy ylastaý kisi eken. Bir májiliste Nıazdy qajaı beripti. «Sen týǵanda ákeń Jamankózdi jetpis jasta deıtin. On bes jasar jeńgemizge qalaı jarap júr?» Nıazdyń jasy alpysqa taıap qalǵan kezi, aıtýly tentek kisi shaldyń basyndaǵy sáldesin julyp alyp, ózin qamshymen tartyp jiberedi. Nıaz — jeti uldyń ákesi. Sonyń biri — Jánike, quba qalmaq zamanynda dańqy shyqqan batyrdyń biri... Onymen ketisýge han da batpaıdy...

Dármenquldyń talaǵy tars aıryldy.

— Tiliń qyrshańqy eken, bala. Ákeń Nıazdyń qyrsyǵy kúlli qazaqqa tıip, «aqtaban shubyryndyǵa» kezdesip edi...

— Qazaq qyrsyǵyn qojaǵa ushyqtattyrǵan jeri joq. Onyń ıemenesin sóz qylyp otyrsyń?

Bala Estekbaı jyrq etkende, Bekbaýyl jekirdi.

— Táıt ári!

İnisine jekirgeni — qonaqqa keıigeni. Ony Dármenqul da túsingendeı, tilden qalǵan. Jigitter de únsiz otyr. Tynyshtyqty Balpan buzdy.

— Bile bilsek, bul úı ıisi Orystyń qara shańyraǵy ǵoı, — dep bir qoıdy. Aq áje, solaı emes pe? — Kempir irkilip qalǵanda arjaǵyn ózi jalǵap áketti. — Orystyń kenjesi Esenáli. Esenáliniń kenjesi Kishkene. Kishkeneniń alty balasynyń kenjesi Quttyq atam emes pe edi?

— Ózi solaı eken-aý...

— Palýan atam tentek kisi, on tórt jasar inisi Kishkenege kún kórsetpeı, qańǵytyp jibergen...

— Qazaq ne demeıdi. — Bekbaýyl jaqtyrtpady.

— Qońyr orta júz Arǵynnyń qyzy. Ákesi ataqty baı eken. Kishkene atam soǵan jylqyǵa turypty. — Balpan Bekbaýyldyń sózin qulaǵyna da qystyrǵan joq. — Bir jyly úlken jut bolady. Jylqy bitken yǵyp ketken. Sonyń ishinde Kishkene de kete barady. Qystaı habar-oshar joq. Kóktem shyǵady. Jutamaǵan bir baı joq, bári de aqsıraq bolyp, júgen ustap qalǵan. Sonyń biri - Qońyr sheshemniń ákesi. Kúnde qumalaq salyp, Kishkeneniń jolyna qarap otyr. «Osydan Kishkene jylqyny aman alyp kelse, Qońyrymdy qosar edim». Batyr jylqyshymen baıdyń qyzy kóńildes, ákesi álgi sózdi aıtyp otyrǵanda, Qońyr jymıady...

Áýelde tyjyrynǵanmen, Balpannyń derekti áńgimesi Bekbaýyldy da qyzyqtyrǵandaı, eleńdeı bastady. Basqa jurt aýzyn ashyp, kózin jumady.

— Bir kúni Qońyr úıge júgirip kiredi. «Áke, qońyr aıǵyrdyń daýsyn esittim!» Tańerteń eken. Bári júgire-júgire shyǵady. Qońyr aıǵyr da, Kishkene de joq. Kún sáskelikke kóterilip, endi kúder úze bastaǵanda, qyrdan qumyrsqadaı qybyrlap, qalyń jylqy qulaıdy.

— Sonda sáskelik jerden esitkeni-aý...

— Jylqysy aman kelgen baıdyń qaǵanaǵy qaryq, saǵanaǵy saryq, birte-birte aıtqan ýáde de esten shyǵady. Arqada juttan aman qalǵan jalǵyz baı, onyń qyzyn aıttyrýshy da kóp. Shabaqtaı tartyp júr. Kishkene baıdyń nıeti buzyla bastaǵanyn baıqaıdy. Burynǵy jalbaq onda da joq, jylqyny tańerteń qulatady, sodan keıin úıge kirip, keregeniń shunaq basynan kelip jatady.

— Oı, eriń! - dedi Aqmyrza qyzyp.

Kúz eken. Qazdar qaıtyp jatyr. Úıdiń ústinen bir top qaz ótip barady. Kishkene shańyraqtyń kúldireýishiniń arasyna bir saryjany jóneltedi. Atqany qur ketpeıtin mergen. Bir qaz dalbań etip qulaıdy. Kishkene oljasyn báıbisheniń aldyna ákelip tastaǵanda, baıdyń túsi buzylady...

— Apyraı! — dedi Bekbaýyl tańyrqap. — Tap osy jeri meniń de qulaǵyma tıgen joq edi.

— Erteńine Qońyrdy Kishkenege qosady. Bir jyldan keıin ul týyp, atyn Jıeneı qoıady. — Balpan daýysyn kótere tústi. — El bolǵan soń bireýdiń toıy bolady, bireý atasyna as beredi. Qońyr da barady. Shaldar «pálenshe kelin, túgenshe kelinderin» shaqyryp jatady. Balasynyń qolyna jilik ustatady. Qońyrdy eleıtin bir jan joq. Bir toıdan qaıtqan joly sheshemiz janjal shyǵarady. «El-jurty joq, qýbas bireýge qaıdan tap boldym» degen ǵoı. Kishkene ashýlanady. Alty Álim degen eli bar, Palýan atty aǵasy bar! Qýbas adam sondaı bola ma? «Kóshtik onda!» Sheshemiz sóz qaıtarýǵa keltirmeıdi. Erteńine atasynan ruqsat alyp, elge kóshedi. Kósh jónekeı ekinshi ulyn týyp, onyń atyn Jolshora qoıady...

— Onysy ras. — Bekbaýyl Balpannyń sózin tiriltti.

— Kelgen soń Palýan atam toı qylyp, óz janynan qyz aıttyryp qatyn áperedi. Ol — bizdiń sheshemiz Qulanbıke.

As kelip, áńgime aıaqtalmaı qaldy. Segiz Balpanǵa yrza bolyp otyr. Álgi sózdiń jartysyn oıdan shyǵaryp aıtqanyna kúdigi joq. Tońtorys jurttyń qabaǵyn ashty. Balpannyń osyndaı júıriktigi ony eriksiz súısintedi.

Qonaqtar zaýal aýa tarady. Dármenqul Bekbaýyldyń úıinde qalǵan. Segiz bastaǵan jastar Nurymbet aýylyna jaıaý aıańdady.

— Qojekem mundaı emes edi. Senderge jaman shuqshıdy ǵoı, - dedi Janqoja, bylaı shyqqan soń.

— Qojanyń óleń-jyrdy jekkóretin ádeti emes pe? — deıdi Aqmyrza. — Segizge ádeıi tıisip otyr...

— Óleń-jyrǵa óshiksin, Qarataýda jaılap jatqan Jánikede nesi bar? Segiz ras aıtyp otyr, qoja tuqymynyń quıryǵyna shel bitken. Betine jan qaratqysy kelmeıdi!

— Onyń bir mánisi bar... — Segiz jigitterge «Qosym qojanyń sáldesinen» shyǵaryp biraz áńgime aıtty.

— Ýaı, erim-aı! — Aqmyrza Nıazdyń isine súısinip keledi.

— Aý, qojanyń qarǵysy qate ketpeıtini qaıda? — Janqoja tańyrqaı sóıleıdi. — Nıazdyń balasy qazir jeti aýyl bolyp otyr. Senderge qarǵys ta darymaǵany ǵoı...

— Qarǵysta ne tur, tek kóńil qaldyrady...

— Ras...

Jigitter qoja áýletiniń qaıda ersi qylyqtaryn eske alyp, daýryǵysa kúldi. Balpannyń esitpeıtini joq, oǵan óz janynan qosyp, tiriltip sóıleıdi.

Dárishtiń degeni bolmady. Qonaqtar bul aýylda uzaq saýyq qurym jata alǵan joq.

Bekbaýyl Jaqaıdy jumsapty. Jamankóz urpaǵy eki-úsh maldyń basyn mújidi ǵoı, sol jeter. Aýyldyń ústin jyn oınaq qylyp qashanǵy jatady. Endi Kıikbaı balalarynyń basyn mújigisi kelmese, attansyn, qoja nala bolyp ketti.

Bul sóz Aqmyrzaǵa aıtylady.

Janqoja ashýlandy. Bul Bekbaýyldyń qaı qutyrǵany? Ázir Nurymbettiń kózine topyraq quıylǵan joq. Basalqany shal aıtsa jón edi ǵoı. Nurymbettiń shańyraǵyn bılep-tósteıtin kúshti Bekbaýylǵa kim berip júr? Aǵasyna baryp, ashylysyp qaıtpaq edi, qonaqtar jibermedi.

— Bizdiń maqsatymyz shalǵa sálem berý. Aǵaıyn arasyna ot tastaǵaly júrgenimiz joq. Jol aqysy júrmek. Eki qondyq, maýqymyz basyldy. Ulyqsat etińder, qaıtaıyq.

Qonaqtar otaý úıde eki kún saýyq qurdy. Segiz jyrshy ǵana emes, ozǵan ánshi de eken. Orta júz ben Kishi júz, Alataý mańyndaǵy Uly júz qazaqtary... onyń aralamaǵan eli joq, bilmeıtin áni joq. Eki kún, eki tún uıqy joq, eki aýyldyń jigit-jeleń, qyz-kelinshegi súrinip jyǵyldy.

Attanatyn kúni ókinbegen jan joq.

Múmsin osy qonaqtar kelgeli bir jasap qalǵandaı edi. Segizdiń ánin bir aı tyńdasa jalyǵatyn emes. Sýsyny qanbaı qur shóldep qalǵandaı, soǵan ókinedi.

Aqmyrzaǵa salsa, qonaqtardy áli bir aı ustaıdy. Byltyr Nurymbettiń balalary Sandal taýynyń yǵyna aran qurǵan. Arasy bir shaqyrymdaı bolyp bastalatyn eki qatar or, ári qaraı taryla-taryla, bes shaqyrymǵa sozylyp baryp tuıyqtalady... «Aran» — nar qamystan jonǵan istik, ordyń tuıyqtalǵan jerine bes júz qadam qalǵanda, eki qaptalynda jarysyp otyrady. Andaǵan istikten seskengen kıikter, qashan tuıyqqa qamalǵansha, jan-jaǵyna burylmaı tike salady. Artynda qýǵyn jetip, endi qashar jer taýsylǵanda, amal joq aranǵa urynady.

Bul jerde ordyń eni alty-jeti qadam, ári tereń... Talyp jetken kıikter asyp túse alar dármen joq... Al nar qamystan jonǵan istik qanjardan beter, tıgen jerin oıyp túsetin edi. Byltyr kúz bul aýyldyń ústi qan sasydy.

Aqmyrza arannyń qyzyǵyn aıtyp, oǵan Segiz bastaǵan jigitter túgel elikti. Ári Jaýqashar aldyńǵy kúni sol mańda bir úıir kıik kórgenin aıtyp otyr. Ózderi de eleńdesip otyrǵan Nurymbettiń balalaryna qonaqtar kelgeni qamshy boldy. Janqoja at ustatyp, endigi daıyndyqqa kirisken. Bekbaýyldyń sózi shyryq buzdy. Jigitter ókinip otyr.

Segiz asyǵys ekenin aıtyp, sypaıy ruqsat surady.

— Aǵań boıdaq. Qaı aýylda sulý qyz bar, at basyn bura júredi.

— Bul syryn Janqojaǵa ońashalaı aıtty. Maqpal jaıyn surastyryp edi, Janqoja bilmeıdi eken.

— Sizderdi shyǵaryp salyp qaıtaıyn. Janqoja da at erttetti. Qonaqtar attandy. Bir aýylǵa qonady, bir aýylǵa tústenedi. Seri Segizge ergen jigitter asyqpaı jyljı berdi.

* * *

Qazaq kásibi áıteýir kóshý. Uzaq kóshedi, keń jaılaıdy. Ústine kelip qalmasa, alysqa attanyp baryp bóten eldi baǵyndyramyn da demeıdi. Barymtanyń jóni basqa, esesi ketken jerde, meıli, ol tekejáýmit túrikpen bolsyn, meıli, kórshi aǵaıynnyń biri bolsyn, — qazaq aıyryp jatpaıdy, barady da jylqysyn qýady. Biraq aýyl ústinde at oınatý qazaq saltynda aýyr kúná bolyp esepteledi.

Eger Jylqaıdardyń aýyly talaýǵa túsip, adam ólimi bolmasa, qaraqalpaqtarǵa qarsy kóterile attanbas edi. Ondaı kezde qan qanmen jýylýy kerek... Al Syr boıynda qalǵan azǵantaı qaraqalpaqtyń kóbisi bosyp ketip, qystaýlary qańyrap jatyr... Oǵan ıe bolý qazaqtyń esinde joq, baıaǵy qalpy, bıyl Qyzylda, keler jyly Qaraqum men Borsyqta, — aqyryn óz jónimen jyljı beredi...

Bir zamanda qazaq sarbazdary qaraqalpaq qystaýlaryn shapqynshylyqqa ushyratqan kezi de bolǵan. Onda bar báleni han-sultandar bastaıtyn edi. Han ámirshi, onyń buıryǵyn qazaq ta eki etken joq...

Qazir bul ólkede handyq dáýiri ótkenge esep. Eń sońǵysy Ábilǵazy edi, ol da jónin tapty. Álim-SHómen Ábilqaıyr tuqymymen ketiskeli qyryq jyldan asty... Bir dáýir Batyr sultannyń shashpaýyn kótergen Álimuly Nuralyǵa syrtyn bergen... Sol Nuralynyń ana jyly o dúnıege attanǵanyn da bul ólkeniń qazaqtary bile bermeıdi.

Syrym batyrdan qashyp, orys qalasyna baryp tyǵylatynyn erterekte bir esitken. Ol habardy ári indetip jatqan da eshkim joq...

Onyń esesine Nuralynyń taǵyn Eráli sultan basqanyn anyq biledi. Saılap qoıǵan orys patshasy kórinedi. Syrym batyr on eki ata Baıulynyń balasyn atqa qondyryp, Eráliniń ordasyn shapqaly jatyr degen sybys shyqty. Biraq bul jaqta eleýresken eshkim joq. Ústine kelip qalǵanda bolmasa, qazaq enjar, onyń kásibi áıteýir jyljı berý...

Sar dalada údere tartyp kósh keledi...

Eki myń úı Kishkeneniń ishinde etek-jeńi keń, mol rýy — Asan. Qazir Asanda úı sany myń jarymǵa jaqyndaıdy eken... Aq naızanyń ushy, aq bilektiń kúshi synǵa túsken zamanda, qaı aýyldyń jigiti kóp bolsa — aıdyny bıik, sózi ústem. Ataqty Nurybaı bı osy Asannan shyǵady. Kózi tirisinde bes shektige sózin tyńdatqan shaldyń kindiginen segiz ul taraıdy. Sonyń biri Jylqaıdardyń kúıeýi, azan shyǵaryp qoıǵan aty Amaldyq edi. Nurybaı segiz ulyna enshi bermegen kúıi ana dúnıege attanyp ketti... Qazir segiz uly segiz aýyl, biraq irgelerin áli aıyrǵan joq. Qanattasa qonady.

Nurybaı bıdiń ákesi de Syrlybaı esimdi. Jylqaıdar Jaqaıym Syrlybaıdyń balasy. Bir Syrlybaıdyń balasy bı, bir Syrlybaıdyń balasy batyr - kózderi tiride bastary sıyspastan dúnıeden kóshti... Jasy qyryqqa taqap ázer aıaqtanǵan Amaldyqtyń tuńǵyshy bıyl on beske shyǵyp otyr. Balanyń aty Bekarystan edi.

Byltyr kóktemde Nurybaı bı dúnıe saldy. Aýyl Syr boıyna jaqyn qystaýynda, jaılaýǵa shyǵyp úlgire almaı qalǵan. Nurybaıdy qystaý syrtyndaǵy kóldiń qasyna, bıik tóbeniń basyna qoıdy. Sonan beri ol qol Nurybaı atanyp ketti.

Bıyl qys jumsaq bolyp, bul aýyl Qaraqumdy qystap shyqqan. Búgin Qyzylǵa qaraı údere tartyp kele jatyr. Bıyl as beretin bolyp, Álim-SHómenge saýyn aıtyp qoıyp edi. Kishiqumnan shyqqan elý úıli kósh, arada úsh qonyp, Han ótkeline jetip otyr. Osy ótkel turǵan jerde qaraqalpaqtyń hany Qaıyp qystaǵan eken degen ańyz bar... Osydan bes jyl buryn edáýir qystaý edi, tórt— bes úı qalypty. Bul aýyl egin salýdy áldeqashan umytqan. Darıadan ótetin júrginshilerge qaıyq jaldaıdy. Bes-on jándik, bir-jar sıyr ustap, onan qalsa jolaýshylardan túsken jartýsyz aqyny talshyq qylyp kúneltetin.

Nurybaı aýly ekenin esitkende, qaraqalpaqtar abyrjydy. Tentek Qatıranyń tezi qatty. Anda-sanda osy aýyl ótkelden ótetindeı bolsa, Jylqaıdardyń qyzy qaraqalpaqtardy qyryp kete jazdaıtyn edi...

Kósh uly besinde talyqsyp jetti de, arǵy betke ótip qonýdy qıynsyndy. Tańerteń kóship, kún bata qonalqaǵa toqtaıdy. Úsh kúnnen beri osy, jurt tıtyqtap jetken.

— Erteń sáskelete arǵy betke ótemiz, — dedi Qatıra. — Arada bir qonyp qystaýǵa jetemiz sonda...

Qatıraǵa da syn joq. Jasy qyryqqa shyqqansha qyz kúıi oń jaqta otyrdy. İsh pystany ishine túsip bitken ǵoı... Oǵan ákesi men baýyrlarynyń qazasy qosyldy. Kúıik kimge bolsyn minez ashtyrady. Sony túsinetin qaıyn-qaınaǵa Qatıranyń betine kelip, qarsy sóılemeıtin edi.

Aýyl jylqyny toqtatqan joq. Arǵy betke jaldap ótkizdi. Qaraqalpaq aýylyndaǵy tórt-bes qaıyq túnimen qoı-eshkini tasydy. Nurybaı balalary, qansha qan sorpa qylsa da, aqy berip jarytqan emes. Báleden mashaıyq qashypty, qaraqalpaqtar bul aýyldan zapy bolǵan, qutylǵansha asysady.

Qonǵaly kesik qulaq aryq jigitke de tynym joq. Qansha qoı bir sonyń qolynan ótti. Bes qaıyqqa jalǵyz úlgiredi.

— Álgi qaraqalpaq qul qaıda?

Ana jaqta Qatıranyń daýysy shańq etti.

— Qaıyqtyń basyna qoı tıep júr...

— Myna júk ár jerde shashylyp jatqany mynaý. Onyń qoıdy ermek qylyp, kúnin jubatyp júrgenin qarasaıshy. Sonda jumystan qashady! Ol shunaq ıtti me!

— Apa, Aqnazar úlgire almaı jatyr, — deıdi semizshe kelgen jalpaq qara bala Bekarystan. — Japaq arǵy bette, etken qoıdy qaraýyldap tur. Aqnazar bir ózi qaısysyna jetedi. Júkti ózimiz-aq...

— Osy seniń sol qulǵa ara túse ketetiniń ne? Namyssyz jaman bolmasań edi... Qatıra balasyna keıidi. — Endi júk jınastyrýyń qaldy ma?

Bekarystan namyssyz emes. Biraq tentek shesheniń daýysy shyqsa, júregi zyrq ete qalady. Qatıranyń jyny ustaǵanda, úıdegilerge búıi tıgendeı bolatyn edi.

Osydan jeti jyl buryn Jylqaıdardyń bosaǵasyna baılanǵan Aqnazardyń ómiri azappen ótip kele jatqan. Qul ustaý qazaq arasynda onsha keń taramaǵan salt. Baıaǵy quba qalmaq zamanynda aty shyqqan batyrlar qul ákeletini bar eken... Onyń da kóbisi, keıin eńbegi sińe kele, basyna bostandyq alatyn bolǵan. Qyzmeti jaǵyp ketse, qojasy ústine úı tigip, qatyn áperip, qasyna qońsy qondyrady...

Taǵdyr ondaı baqytty Aqnazarǵa buıyrtpady. Jylqaıdardyń aýlyndaǵy qandy qyrǵynǵa óz basy qatyspaǵanymen, Nurtaıǵa erip keletini anyq... Syrlybaıǵa qaraǵandar ony keshirmeıdi. Aqnazardyń basyna bir jaz siri búrip ustady. Sýǵa salyp balbyratyp qoıǵan túıeniń kónin basyna kıgizip, aınala jıegin kóktep tastaıdy. Kún uly sáskege kóterilip qatty qyza bastaǵanda, ken de qurysady... Tastaı qatyp ketken kózinde kón bir ýys bolyp búrisip, eki shekeden qysady... Sonda Aqnazardyń jany kózine kórinetin edi. Kók jelkeden bastap mańdaıǵa sheıin, bas terisi bir jerge jıyrylyp, sheke súıegi synyp ketetindeı, zar qaqtyryp aýyrady. Terimen teri bolyp qalǵan túıeniń kóni qol kúshine kónbeıdi. Qutylý úshin pyshaq kerek.

Al quldyń qolyna pyshaq ustatpaıdy. Qalyńdyǵy bir eli túıeniń kónine saýsaq batpaıdy...

Basyna siri búrilgen birinshi kúndi Aqnazar umytpaıdy. Jyndanyp ketetindeı edi. Óshikken Syrlybaı tuqymdary Aqnazardyń basyndaǵy sirini bir aı boıy alǵan joq. Qoı sońyna salyp qoıǵan. Tús bolyp, aýylǵa jetkenshe jany kózine kórinedi. Jarshaǵyldyń eteginde uzynnan sulap jatady. Arasynan jylap aqqan bulaq qyrattyń eteginde jaıylyp, kishigirim kólshikke aınalǵan. Aqnazar jany qysylǵanda, kólge qoıyp ketedi. Baı aýyldyń qyljaqpas balalary naızamen shabaqtap qýyp, talaı esin shyǵardy... Bir aıdyń ishinde mıy ashyp, eki esti bir kúıge tústi...

Bir aı ótip, basynan sirisi alynǵan soń, kóziniń aldy buldyraıtyn naýqas tap boldy. Beınet aýyr. Dalada qoı baǵyp kelse, úıde ot jaǵyp kúl shyǵarady. Jurttan erte turady, kesh jatady... Adam dozaqqa da úırenedi desedi. Quldyq taǵdyryna Aqnazar da kóndikti. Ýaqyt ótken soń kek te kóneredi. Aqnazarǵa tisin qaıraǵanyn Syrlybaı tuqymy da qoıǵan. Sońǵy bir jyldyń ishinde sol úıdiń bir adamyndaı bolyp ketip edi. Byltyr jaz Qatıranyń qolyna tústi...

Nurybaıǵa bata oqı kelgen Jylqaıdar aýyly mal aıdasýǵa Aqnazardy alyp shyqqan. Qatıra «Shunaq quldy» kórgen jerde, ákesin eske aldy. Azan-qazan daýys qyldy. Sodan keıin Aqnazardyń qojasy — on alty jasar Baıshoqyǵa jatty da jabysty Qatıra... Aqnazardyń byltyrdan bergi ómirin ıtke bersin. Bul úıde Qatıranyń ádiletsizdigin bir Bekarystan ǵana túsinedi. Biraq on tórt jasar bala, adýyn sheshenin aldynan shyǵyp, qulǵa ara túse almaıdy.

Han ótkeline jetkeli, Aqnazar Qatıranyń qolyna túspeı qoıǵan. Myń jarym qoı arǵy betke ótip bitkenshe, tún ortasy aýdy. Qatıra da sóılep-sóılep uıyqtap qaldy.

Aqnazardyń taıaq jemeı ótkizgen jalǵyz kúni eken. Bul kúnniń ózine qymbatqa túsetinin bilgen. Kóshi-qon bastalǵaly tynym joq, salyǵyp kele jatqan baıǵus, qatyp uıyqtap qaldy, biraq... Túsine Nurtaı kirdi. «Kejektiń kók tóbesi... Qazaqtar qorshap alyp, jigitter jan saýǵa surap, qol qýsyryp turǵan kezi eken deıdi».

Sońǵy bes jyl ishinde osy tústi júz ret kórgen shyǵar. Ylǵı bastyǵyrylyp oıanar edi. Qol qýsyryp turǵan Aqnazardyń tý syrtynda Nurtaıdyń daýsy sańq etti. « Tur, Aqnazar! Quldyqqa túsip qor bolǵansha, alysyp ólgen artyq!»

Basyna saq etken taıaq Aqnazardyń uıqysyn shaıdaı ashty. Kózi bylshyqtanyp, kirpikteri jelimdesip qalǵan. Álgi taıaq qatty tıip, ókire turyp edi. Ekinshi ret tıgen taıaqtan, esin jınady. Qatıra shańqyldap tur.

Mynaý kórinde ókirgir qaıtedi, áı! Tipti kerilip-sozylyp turatyn emes qoı! Ákesi myń jylqy aıdaǵan baıdyń myrzasy da mundaı bolmas!

Aqnazar qarǵyp turdy.

Bar, kónekpen sý ákel!

Kún shyǵyp, Aqnazar qara basyp uıyqtap qalǵanyna ókindi. Kónek qolynda, darıaǵa júgirdi.

Syrdyń sýy sarǵysh tartyp, aýyr kóshedi. Tańerteńgi kún sáýlesi tolqyndardyń jalynda jalt-jult oınap jatyr edi. Aqnazar jarqabaqqa quıryǵyn qoıyp beti-qolyn jýyndy. Kóziniń irińin ketirdi. Shekpenniń etegine súrtindi.

— Esil jigit-aı!

— Quldyqqa túsip qor bolǵansha ólgen artyq...

Eki qaraqalpaq qaıyqshy aqyryn kúńkildesedi. Aqnazar esitti. Túnde tanysqan. Onyń Nurtaıǵa erip kelgen jigitterdiń biri ekenin bilgende qaraqalpaqtardyń kózi shyradaı janyp edi. Qazir aıap otyr. Aqnazardyń keýdesin namys qysty. Iyǵynda kónek emes, zildeı qara tas kele jatqandaı, aıaǵyn mamyrlaı basady.

Qatıranyń qyraǵy kózinen ol da qaǵys qalǵan joq.

— Anań qarashy, aıaǵyn baspaıdy toı, baspaıdy! — dep tisin qaırap tur edi.

— Saqaldy qul jarytpas... — Japaq jyrq-jyrq kúledi.

Jaman Japaq... Aqnazardy ol da mazaq qylady. Ózinen súıegi artyq adamdy árkim de baıqaıdy. Qyzǵanyshyn sezdirmeı shydap turýy qıyn ǵoı...

— Áı, Japaq! Sen munda júrsiń, ana jaqta qoıyń yǵyp ketti ǵoı.— Bekarystan oǵan zekidi.

— Baımyrzaǵa tapsyrdym. Qarynym toımaı kete alman!

Japaq jamaǵaıyn, myrzadan yǵyp turǵan joq. Oǵan Qatıra da kóp tıispeıdi. Ózi náregeı jigit, eregisse jatyp alatyn qyrsyǵy taǵy bar... Qoıshy bolǵanmen, qul emes. Aqnazardy baı úıi olaı erkeletip qoımas edi... Aqnazar ózin-ózi aıap, ishi eljirep ketti...

— Áı, shunaq, qazanǵa tamaq sal!

Qatıra shunaqtyǵyn eske alsa, Aqnazardy ashý qysady. Bul joly da solaı boldy. Qazanǵa sý quıyp jatyp, báıbishege jaman kózimen bir qarap qoıdy.

— Ana kózin qarashy! Kózi jaman ǵoı! Túbi áli bul talaıymyzdyń qanymyzdy ishedi. -Qatıranyń qolynda aq sabaý, shekeden salyp ótti.

Aqnazar astaý toly súrdi qazanǵa salyp jatyr. Ashýdan erni dirildeıdi. Báıbisheniń sońǵy sózi mıynda quıyndaı uıtqyp júr. «Qanymyzdy ishedi, qanymyzdy ishedi...» Búıtip qor bolǵansha, qolynda ólgen artyq!

«Qor bolǵansha, ólgen artyq!» Endi álgi sóılemniń ornyn osy sóz basty. Mıynda shyr aınalady. Osy bir jaman túısik... qaıdan tap boldy oǵan?...

Bes jyldan beri qaraqalpaq balasymen tildeskeni osy jerde edi. Óziniń de eli bar ekenin, o basta erkin adam bolyp týǵanyn kesheden beri baıqaǵandaı. Bes jylǵy azap bárin de esten shyǵaryp, kóziniń aldyn kireýke alǵandaı eken. Búgin jarq etip qaıta ashylǵandaı, júregi alqyna soǵyp, keýdesine syımaı barady.

«Qor bolǵansha, qolynda ólgen artyq...»

Sol sóz án áýenine aınalǵandaı, keýdesinde endi bulbul saıraıdy. Kózine oshaq basynda jatqan pyshaq tústi. Abyla ylǵı osy pyshaqpen qoı baýyzdaıtyn edi. Aqnazardyń kózi aldyna qyl tamaqtan shapshyp aqqan qyzyl qan elesteıdi... Jer-oshaqtaǵy qoıansúıektiń jalyny da qyp-qyzyl... Bar dúnıeni órt sharpyǵandaı, onyń basy aınalyp ketti.

Bir esin jıǵanda, qara pyshaqty kón etiktiń qonyshyna suǵa saldy. Baltyryn muzdaı qaryǵan birdeńeni sezdi.

Aqnazardyń júregine as batpaı kilkildep otyr. Eteginde jatqan quıymshaqqa tisin de tıgizgen joq. Otyryp-otyryp, tórt kóz tóbettiń aldyna tastady.

— Áı, mynaý mıǵula bolyp ketken be!?

Qatıranyń daýsy jer túbinen jetkendeı. Basyna shart etip taıaq tıedi. Jigitter úıdiń súıegin qaıyqqa tasyp jatyr edi. Arasynda Aqnazar da júr. Qatıranyń aıqaıyn birde estip, birde esitpeıdi.

Arqasyndaǵy zildeı aýyr bir nárseni qaıyqqa aýdara saldy. Saldyr-gúldir...

— Aıtym ǵoı mıǵula dep! Qap, kerden keseni, syrly tostaǵandardy qıratty-aý!

Oıbaı, oıbaı!

Qatıra sıgelekteıdi. Aqnazardyń basyna taıaq jaýyp ketti. Sonda ǵana birdeńeni búldirgenin sezgen. Basyn qolymen qalqalap, qashqalaqtaıdy. Biraq doly Qatıra qoıatyn emes, qýyp júrip urady. Júk tasyp júrgen qazaq jigitter qyzyǵyna qarap tur.

— Baıǵus-aı, - dedi qaıyqshy qaraqalpaq.

Sol mezet Aqnazardyń bar qany basyna shapshyp shyqqandaı, doly ashý býlyqtyrdy. Qoly áldeqalaı qonyshyndaǵy pyshaqqa baryp qalǵan eken. Jarq etkizip sýyryp aldy.

— Tap ákeńniń aýyzyn!...

Aqnazardyń eki kózi qyp-qyzyl, qantalap ketken, Qatıraǵa shap berdi. Qara pyshaq ekinshi ret jarq etkende, qoly qatynnyń shashynda edi, qarynnan urdy! Ah!

— Oıbaı, óltirdi!

— Ustańdar anany!

— Oıbaı, áteńe nálet!

— Ustarsyńdar! — Aqnazar darıaǵa qoıyp ketti.

Sol kúıi sý betine qaıtyp shyqqan joq...

— Júze bilmeıdi eken-aý baıǵus... — dedi qaıyqshy.

— Sonysy artyq boldy... - dedi serigi.

Kósh toqtady. Ashýly qol siltegen qara pyshaq Qatıranyń qarnyn jaryp jiberipti. Darıanyń boıyna ıtarqa tigildi. İshine tósek salyp, aýrýdy kirgizdi.

Qatıra juldyz shyǵa úzildi.

— Bilip edim... — dedi, bar aıtqany.

Segiz bastaǵan jigitter osy qazanyń ústine kelip edi.

Qatırany aq jýyp, arýlap, qorshaýly túıeniń ústine saldy. Nurybaı aýyly qystaýǵa qaraı qozǵaldy. Qatyndar neshe jerden daýys qylyp, dalany kúńirentip barady.

Janqoja kóshke qosyldy. Aǵaıynnyń óligi, tastap kete berýdi dástúr kótermeıdi. Segizder bólinip, at basyn Káribógetke burdy.

— Apyraı, zalym qul eken!

— Doly bolǵan ǵoı!

— Baıaǵy Jylqaıdardy óltiretin Nurtaıdyń joldasy eken...

Jigitter daýryǵysyp keledi. Segizdiń esine Janqojanyń sózi tústi. «Amaldyqtyń áıeli eki estileý», — degen. Qul Nurtaıdyń joldasy eken, ózi eki esti áıel oǵan kún kórsete me? Baıǵus qorlyqqa shydaı almaǵan ǵoı...

Bulardyń otanynda jortýylshy batyrlar kóp. Nıazdyń tuqymynda barymtadan mal jımaıtyn jalǵyz Segiz edi. Keıde týystary túrikpennen tutqyndap adam ákeledi... Sarynyń bir balasy túrikpeniń qyzyn qatyndyqqa alyp otyr. Eki balany basyna siri búrip, qoıdyń sońyna salyp qoıypty. Bireýiniń dalada ólip qalǵanyn Segiz kózimen kórdi. Esine tússe áli kúnge jany túrshigedi.

* * *

Aqırektiń bul jaq beti jaıpaýyttaý, saı-jyrasy da saıaz ári sırek ushyrasatyn edi. Eteginde Domalaqkól shuqyraıyp jatyr. Dóp-dóńgelek, qymyz toly syrly tostaǵanǵa uqsaıdy.

Batys jaq jaǵalaýy quraqtylaý kórindi. Jıekteı esken qalyń qýraı toǵaı bolyp ketken. Arasynda at jasyrynǵandaı. Kóldiń kólemi shaǵyn bolǵanmen, túıe boılamaıtyn tereń. Sol kúıi bir ortaımaıdy. Jalańash tósi kún kózine shaǵylysyp týra qaratpaıdy.

Kúrjibaı aýyly eki-aq úı. İrgesin Aqırektiń quıryǵyndaǵy qońyrlyqqa sala otyrypty. Domalaqtyń sýy kermek, mal sýarýǵa bolmasa, adam ishýge jaramaıtyn edi. Aýyldyń teristik jaǵy qum, onda Kúrjibaı qazǵan qudyq bar.

Iyǵynda ıinaǵashy, qundyz bórikti taldyrmash qyz úıden shyqty. Qos etek saldyryp tiktirgen aq bátes kóılektiń syrtynan qyzyl masaty qamzol kıipti. Aıaǵynda bıik taqa kebis, úkilep qoıǵan qýyrshaqqa uqsaıdy. Qynamaly qamzol qysqan beli úzilip ketetindeı. Qyz óz sulýlyǵyna tán yrza jannyń keskini, keýdesin shalqaq ustap, aıaǵyn qazdańdaı basady. Úlbiregen aq júzinde tolqyǵan nur bilinedi. Qara kózdiń janarynda tańerteńgi shyq móldireıtindeı, aınala shyń-shoqylarǵa qaraǵanda jasaýraı túsken. Súıir ókshe qaıta-qaıta qumǵa batyp ketip, qyzdyń zyqysyn aldy.

Jazǵyturym osy Maqpal anaý Jaman Aqırek bókterinde bir úıir aq bóken kórip edi. Onyń shyńǵyrǵan daýsynan úrikken kıikter dúrkireı qashqan. Qas qaqqansha, adyrdan ári asyp joq boldy. Sodan qaıtyp aýyl mańynda kıik kórinýdi qoıdy. Maqpal úrkitip alǵanyna áli kúnge ókinedi.

Bıyl qyz jasy on jetige shyqty. Biraq Maqpal esimi qyrda qazaq, oıda qaraqalpaq — bul óńirge málim ekenin ózi sezbeıtin edi. Qazir Kúrjibaı aty bir jola óshkendeı, «Maqpal qyzdyń aýyly» atandy. Jurt Domalaqkóldi de burynǵy atymen atamaı, Maqpalkól dep júrgen kórinedi.

Byltyrdan beri mańaıdaǵy eldiń jigitteri Maqpal qyzdyń aýlyna kóbirek qyryndaıdy. Maqpal qyzdyń qolynan bir shaı ishý básekege aınalǵandaı. Maqpaly boı jetkeli Kúrjibaıdyń da uıqysy qashqan. Masatynyń Úrgenishten aldyryp turatyn kók shaıyn da osy Maqpal qurtty.

Kúrjibaı dinine berik. Bata buzyp basqamen ketken qyzdyń ońǵan jerin kórgen joq. Qyrda Tursynbıke, Syrda Qumar qyzdyń beıiti... ekeýi de ǵashyqtyq qurbany bolǵan. Aqyry qarǵysqa ushyrap, ózine-ózi pyshaq salyp ólipti. Ony qazaqtar bata buzyp, kápir óliminde ketkender dep túsinedi... Solar esine tússe, Kúrjibaıdyń záresi ushatyn edi...

Mamyt qudasy kóshkeli de jeti jyl. Jańadarıa boıyna da toqtamaı, ári Úrgenish asqan. Araǵa jyl salyp, bir habarlasady. Masatyǵa kók shaıy men naýatyn sálemdemege sol jiberetin edi. Kúrjibaı bıyl qys qudasyna habar aıtty: Jesiri boıjetip otyr... Mamyttyń qandaı oıy bar» ekenin surady. Onan keıin eshkim qatynaǵan joq.

Óziniń Jabyǵa atastyrylyp qoıylǵanyn Maqpal da biledi. Oǵan habar salynǵanyn da esitti. Qaıyn jurtyn áke-sheshesi maqtap otyrady. Álde sonyń áseri me, keıde kúıeý jigitin saǵyna kútetindeı, tós eti shymshyp aýyratyny bar...

Áne, ákesi dalaǵa shyqty. Aýyl syrtyndaǵy tóbeshiktiń basynda jalǵyz ózi, dambalshań otyr. Kúndegisi osy, Maqpal sýdan qaıtqanda ákesi jolyn kútip otyratyn edi. Ákesiniń syrttan toryp júrgenin qyz bilgen joq.

Sýy toly shelek aýyr, Maqpaldyń qumyrsqa beli tal shybyqtaı maıysyp, aıaǵyn qıyrshaq qumnan ázer tartyp alady.

Bala degen! Osy úı sýǵa jumsaıtyn adam tappaı otyrǵandaı... Qudyqqa barǵandy qyzyq kóredi bilem. Kúrjibaı ornynan turyp jatyp kúrsindi.

Osy kezde aýyldyń Temirshi taýy jaq syrtynan bir top atty enteletip kelip qalǵan. Anaý-mynaý emes, tórt adam... Kúrjibaıdyń ishi muzdaı boldy. Qaıtsin endi, bir toqtynyń basy keshe de qyrqyldy. Qyz boıjetse, úıge jut kiredi...

Qynjylǵanmen, qashyp qutylǵan jeri joq, Kúrjibaı tóbeniń basynda qalqıyp tur.

Joryta aıańdatyp kele jatqan jigitter, úıge jaqyndaǵan soń, júristerin baıaýlatty. Aýylǵa qatty júrip, ekpindetip kirýdi qazaq salty uıat biledi. Kórgendi aýyldyń balalary-aý... Kúrjibaı qonaqtarǵa yrza bolyp qaldy.

— Assalaýmaǵalaıkúm!

— Álıkúmsálám...

Jigitter at ústinde, Kúrjibaı jerde, sálem alysty. Jol bolsynnan keıin Kúrjibaıdyń amandyǵy túzeldi. Jánike-Sary aýlynyń jigitteri ekenin bilgen soń, basy qaltyraqtaǵandaı. Qonaqtardyń aldynda úıge qaraı empeńdep keledi.

Jigitterdiń kıim túri de bólek edi. Maqpaldyń kózi áýeli soǵan tústi. Masatyǵa kómektesip tórge kórpe jaıdy.

Qonaqtardyń úıge bettegenin kórgen soń, esikten jyp berdi. Bátes kóılektiń qos etegi jelbirep, Qomshabaı qoıshynyń úıine qaraı qaıqańdap bara jatyr. Sol ketkennen uzaq joǵalyp, shaıdyń dastarqany jaıylǵan kezde oraldy.

Bul úıdiń qonaǵy kóp. Kóbine jas jigitter keletin edi. Bári de tympıyp otyryp shaı ishedi. Ákesi sharýa jaıyn sóz qylady. Qaı mańaıdyń shóbi shúıgin, qaı qudyqtyń sýy mol... Jigitter oǵan qozydaı mańyrap bas shulǵıdy. Ras, keıbir kókiregine nan pisken myrzalar da kezdesedi. Arqyraı sóılep, tarqyldaı kúlisedi. Ondaı jigitterdi Maqpal sirá jaqtyrmaıdy. Keıbireýleri qapysyn taýyp kóz qysatyny bar. Basta jigitterdiń onysyn ózi de qyzyq kórip, kúlkisi keletin qyz keıin shamdanatyn boldy. Anada bireýi kózin qysqanda, Maqpal ernin shyǵardy...

Myna jigitterdiń sorty bólek kórindi.

Bári de ataly jerden shyqqan eken. Shyqyman, Nurlybaı taýy mańynda jaz jaılap otyrǵan aǵaıyndary bar... Sonaý Qarataýdan aǵaıyn izdep shyǵypty... Minezderi qamyrdan qyl tartqandaı, jol mánisin sypaıy aıtyp otyr.

Sóılep otyrǵan Segiz edi. Esti jigittiń bir sózin qaǵys jibergen joq, Maqpal ishke túıdi.

Dalada qońyr toqtynyń ishek-qarny aqtarylyp, Qomshabaı qaýjańdap jatyr. Oshaq basyndaǵy jumysty Qomshabaıdyń kelinshegi men Masaty atqarady.

Tús qaıtqan. Jigitter shaıdy uzaq ishti. Kún ystyq, qatqaqsyrap jetkenderi kórinip tur. Maqpaldyń kózi keregeniń basynda ilýli bylǵary qundaqta... dombyra ǵoı... Myna jigitterdiń qaısysy... Oılap-oılap Segizge toqyrady.

Dalada ánshi-jyrshy sırek, Maqpal endi Segizdiń enerin kergenshe yntyǵyp ázer otyr. Aqyry shydamady. Shaıdyń dastarqanyn jınap bolǵan soń, sheshesine sybyrlady.

— Aınalaıyndar, án salyp otyryńdar.

Maqpaldyń qolqasy sheshe aýzynan aıtylyp otyrǵanyn kóńili júırik Segiz birden túsinedi.

Bylǵary qundaq sheshilip, omyrmaly dombyra Segizdiń qolyna tıdi. Moınyna, betine neshe jerden súıek shaptyrylypty. Qaz moıyn dombyra saýsaq tıse, ózi sóılep tur. Al Segizdiń daýsy qońyraýdaı syńǵyrlaıdy.

Shubyrǵanda izińnen shań boraıdy,

Qańtardaǵy qar jaýǵan qystan jaman...

«Elim-aı» ánin tyńdasa, kóz sýlamaıtyn qazaq joq.

— Bári ras. Ákem baıǵus aıtýshy edi. Men onda besikte ekem. Qudaı saqtap, bizdiń aýyl qalmaqtarǵa jolyqpaı, kórshi qyrǵyzdardyń ishine sińip ketipti...

Qopaqtaǵan kúıeýin Masaty toqtatty.

— Sabyr qylsańshy, óleń tyńdalyq...

Qarataýdyń basynan ushar láılik,

Kárlen kese, aqquman, kúmis sháınek.

Sen esime túskende, beý, qaraǵym,

Ánge qosam saǵynyp, sáýletaı dep...

Bul Segizdiń óz áni «Qyrdan asyp, tepseńge jylqy jaıdyq» bolyp keletin ekinshi joly, «kárlen kesege» aınalyp ketkenin kórgende, Balpan jymyń etti. Segiz bir-aq kórip, maýqy basylmaı qalǵan qalyńdyǵy Qarlyǵashqa arnap shyǵaryp edi. Qoı kóziniń janarynda móltildep jas turǵandaı, Maqpaldyń da júregi shyn eljirep, qos almasynyń ushy shymyrlap ketken. Myna jigittiń janyn sonsha egiltken ol qandaı qyz eken? Kimge arnap shyǵardy? Balǵyn qyzdyń kókireginde birinshi ret qyzǵanysh sezimi oıandy.

Sol «sáýletaı» ózi bolsa ǵoı... Segiz sıaqty seri jigittiń qary bolǵan urǵashyda arman bar ma eken? Árıne, Segizdiń qary bar... osynsha jigittiń ishinde jasy úlkeni de Segiz eken... Rýymen shirigen baı kórinedi. Segiz endigi neshe qatyn alǵan shyǵar-aý... Sony oılaǵanda Maqpaldyń ózegine órt túskendeı. Onyń da kózinde móltildep jas kórindi. Ómiri ózi kórip bilmegen beıtanys áıelderden seri Segizdi qyzǵanyp otyr.

Kún bata as keldi. Segiz dombyrasyn keregege súıep, mańdaıynyń terin sypyrdy. Bir qolynda mys quman, bir qolynda shylapshyn, aldynda ıyǵyna súlgisin salyp Maqpal tur.

— Jazǵy tań qysqa ǵoı. Jigitter alys joldan keledi eken. Demalǵandary durys bolar — dedi Kúrjibaı, dastarqan jınalyp jatqanda.

— Ózimiz de sony ótingeli otyr edik.

Jigitterdiń sharshap otyrǵany ras. Aıbas kelgeli eki-úsh ret qalǵyp ketip, oıandy. Segiz ǵana sergek, Maqpaldyń úıinde bir tań dem almaı án shyrqaýdan jalyqpastaı edi. Álgi sózdi ánsheıin sypaıylyq úshin aıtqan.

Bul úıde qatty qynjylǵan jalǵyz adam Maqpal edi. Kún batqansha án tyńdap otyrǵanda, Segizdiń júzine bir kez toqtatyp qaraı alǵan joq eken. Endi báriniń de uıqysy kele qalǵany ókindirip otyr. Ánge eltigen qyz qumary qanbaı qalǵany basqa jurtqa nege kerek? Segiz ony ne qylsyn... «Saǵynyp ánge qosatyn sáýletaıy» bar... Seri jigittiń shynymen-aq sulý Maqpaldy elemegeni ǵoı...

Maqpal tóseginde dóńbekship jatyr. Óziniń Segizge ǵashyq bolyp qalǵanyn sezgen joq. Meıli, neshe qatyny bolsyn, Maqpaldyń júregi Segizdi qalaıdy. Túndik jabýly, úı tastaı qarańǵy... Qyzdyń shala jumýly kóziniń aldynda Segiz elesteıdi. Seri jigittiń áni qulaǵynda yzyndap tur.

«Esime sen túskende, beý, qaraǵym...»

Maqpal aq bilegin keregeniń kózine aıqastyryp salyp, demin dirildete alady. Tula-boıy kúıip-janyp, ústindegi sháıi kórpeni aıaǵymen ári serpip tastady. Daladan soqqan samal jelge jalańash tósin tosady.

«Saǵynyp ánge qosam sáýletaı dep...»

Maqpal aqyryn sybyrlaıdy.

Qyz tańerteń sapqa urǵandaı sylynyp júdep turdy. Eki betiniń qany qashyp, qaǵazdaı appaq edi.

— Maqpal, qalqam, turamysyń?

Sheshesiniń daýysyn esitken qyz, shymyldyqtyń etegin kóterip, eliktiń laǵyndaı bir-aq yrǵyp syrtqa shyqty.

Mys sháınek qolynda, esikti ashty. Kóleńke bette qonaqtardyń tósegi jatyr. Ózderi turyp ketipti. Attaryn shylbyrynan jetektep, kólge qaraı barady.

Qara quman otta, burqyldap qaınap tur.

Maqpal beti-qolyn uzaq jýyndy. Qyzdyń eki kózi kól jaqta, at sýaryp jatqan Segizge urlana qaraıdy. Jigit jaqyndaǵan kezde, ornynan turdy. Syzylyp ásem qozǵalady. Aıaǵynyń ushynan basyp, úıge kirip barady.

Masaty dastarqan jaıyp, qurt-irimshikti jotalaı úıdi. Ortada bir tostaǵan sary maı tur. Qonaqtar úıge kirdi. Mys sháınekti qasyna alyp, sulý Maqpal bas barmaǵy maıysyp shaı quıady endi.

Dalada jylqy qulap, dúsir kóbeıdi. Kúrjibaı jylqyshyǵa kómektesip, qulyn baılasady. Masaty men Maqpaldan basqa jan syrtta júr...

Biri terde, biri tómende — eki adamnyń kózi jıi kezdesip qala berdi, biraq uzaq toqyrap qadala túspeı, tez taıqyp ketedi. Qyzdyń kózinde úzilgen yntyzarlyq, tek jelegi túspegen uıat qana jibermeıdi.Aq júzinde dý etip qan tebedi. «Aǵajan, men saǵan ǵashyqpyn, - deıtindeı ol, — búgin túsindim ǵoı, qojam ózińiz ekensiz». «Aq erkem, men de ózińe yntyzar. Keń dúnıeni sharlap, ez teńimdi jolyqtyra almaı, sarp uryp júrgen bireý edim, jańa taptym ǵoı, jaryǵym». «Sol degenińiz shyndyq bolsyn tek, aǵataı». «Qaıtsem dáleldeımin, aıaýlym»... «Men dálelsiz de senemin. Biraq táńir qashan qaıtyp jolyqtyrar, qashan izdep kelersiz...»

«Kezdesemiz, asyǵym, ádeıi izdep kelermin. Sol kezde tek qol ustasyp ketýge daıyn bolsań, aq Maqpal!» «qol ustasyp...» Maqpal ol jaıyn ózi de oılastyrmaǵan edi, aq júzinde kúreńitip qan tepti. «Qol ustasyp ekeýmiz, qarańǵy túndi jamylyp, Qarataýǵa asaıyq!» «Ákem ne deıdi, sheshem she? Ári sizdiń sáýletaıyńyz da bar ǵoı...» «Ol sáýletaı ózińsiń, aq Maqpal. Biz ǵashyq jan, tyńdamaımyz eshkimdi. Ot pen sýdan taıynbaımyz».

«Men de taıynbaımyn, aǵajan. Biraq ata-anamdy jylatyp qalaı ketem tyǵylyp! Meniń basym baılaýly ǵoı, ata-anamnyń ótińizshi aldynan, ulyqsatyn alyńyzshy aýzynan...» «Berip qoıǵan jeri bolsa, kómeıinen ótip ketken maly bolsa, Kúrjekeńdi qıyn shyǵar kóndirý...» «Onda obaly ózine, qolyńyzdan ustaǵanym ustaǵan! Qarańǵy tún jalynsyn, jer túbine áketseńiz de daıynmyn!»

Qyzyl tilden — kóz sheshen. Óıtkeni til baıǵus kókeıdegi kórikti oıdy boıamalap jetkizedi. Al kóz sheshende boıaý joq, bar shyndyǵyn qaz qalpynda jaıyp salady aldyńa. Ekeýi de kózi aıtqandy qalt jibermeı uǵyp otyr.

Bul syrdyń shet jaǵasyn dastarqan basynda otyrǵan basqalar da ańǵardy. Masaty jıi qozǵalaqtap, kesesin bir qolyna ustap, bir jerge qoıady.

Segizdiń kókireginde kúmbirlegen kúı, alyp qashqan asaý sezim qatty buralǵan dombyranyń ishegindeı shertip tur. Qyz júzi qandaı ystyq bolsa, ol quıǵan shaı onan beter, jigit júregine órt quıylǵandaı. Bul úıdegi barlyq jan qımasyna aınalǵandaı, bul úıdiń jupyny jıhazyna búkil dúnıeniń qazynasy jetpeıtindeı, sát saıyn qymbat tarta beredi. Kıiz josamen boıaǵan qan qyzyl keregeleri... Túıeniń júninen toqylǵan qyzyl-jasyl baý-shýlar... Keste tikken shym oraýly shı... Múmkin, osy múliktiń bárinde de aldynda otyrǵan arý Maqpaldyń názik saýsaǵynan tańba qalǵan shyǵar... Ol solaı ekenine shák keltirmeıdi.

Qara quman sarqylypty. Ony ústeýletken Masaty joq. Jigitter shaıdy doǵardy. Segiz shólirkep qalǵandaı, qazir aldyndaǵy dastarqan jınalady.

Segiz kesheden beri keregede súıeýli turǵan dombyrany qolyna aldy. Kókireginde býlyqqan sezim kómekeıden aqtarylǵansha asyǵyp, lyqyldap tur edi.

Kóringen anadaıdan úılerińiz,

Toqyǵan qazynaqtaı shılerińiz,

Jip pe edi, jibek pe edi kıgenińiz,

Bizderden artyq pa edi súıgenińiz...

Án kilt úzilgen. Saldyr-gúldir Kúrjibaı kirdi. Maqpal jańa ǵana jınap alǵan dastarqanyn tósine basqan kúıi, sileıip tur. Án jalǵasatyn shyǵar dep kútken. Dombyranyń dyń etip ,úni óshti. Onyń moıny omyrylǵanda, qyz keýdesinde de birdeńe úzilip túskendeı, kózinen jas yrshydy.

Maqpal qonaqtardan buryn shyqty. Kóz jasyn bir janǵa kórsetkisi kelmeıdi. Qomshabaıdyń úıine qaraı júgirdi.

Tórt qanat qoıshy úıiniń alqam-salqam keregesine jabysyp, jabyqtan qarap tur. Jigitter qumnan asyp túsken kezde, qyz óksip-óksip jylady.

Qomshabaıdyń kelinshegi Qaraqyz betin shymshıdy.

Úıde Masaty Kúrjibaıdy alqymǵa alyp jatyr.

— Mamyt aǵaǵa sálem aıt. Jesirin alyp ketsin. Qyzyń boı jetti. Erkek kórse esi shyǵady. Erteń uıatqa qalamyz...

Sheshe ashýly edi. Áıtpese, jalǵyz qyzyna jan teńgermeıdi. Maqpaldyń jat jurttyq ekeni esine tússe záresi ushady.

Kúrjibaı Aqırektiń astyndaǵy qaraqalpaqtardyń qystaýyna attandy. Úrgenishke qatynaıtyn bireýdi kezdestirse, Mamyt qudasyna sálem aıtady...

Bul kezde Jaman Aqırektiń quıryǵynda Segiz Qomshabaımen qoshtasyp tur edi.

— Maqpal qyzǵa sálem aıt. Qaıta aınalyp bir soǵamyn. Men de joq izdegen beıbaq em. Sol qymbattymdy osy aýyldan jolyqtyrǵan sıaqtymyn.

— Maqpaldyń aıttyryp qoıǵan jeri bar ǵoı. Qaraqalpaqtyń belgili baıy Mamyt...

— Kúrjibaı ol qaraqalpaqpen qatysyp tura ma? — Segizdiń kózinde kádik bilindi.

— Qatysqanda qandaı! Qant pen shaı bul úıge qaraqalpaqtan keledi.

Qomshabaı kózin qysty. — Biraq kómeıin toltyratyn adam tabylsa, Kúrjibaı qaraqalpaqty neǵylsyn. Batyrym, baǵyńdy synap kórseıshi...

— Endeshe bir aýyz óleń aıtaıyn. Maqpalǵa aıtyp bar.

Kóringen anadaıdan kóshiń, Maqpal,

Myń qoıdyń qorasyndaı tósiń, Maqpal,

Súıgeniń álde jaqsy, álde jaman,

Qor bolyp júrermisiń esil, Maqpal...

Jigitter júrip ketti. Qomshabaı tóbeniń basynda, qolyn bulǵap tur.

Bir aptadan keıin Kúrjibaı aýlyna Tańsyqqoja bastaǵan Áıderbekterdiń aqsaqaldary osharyldy.

Ol kezde bes aýyl bolyp otyrǵan Jamankózdiń tuqymynda Tańsyqqojanyń úıi qara shańyraq sanalatyn edi. Úlken shaldyń qara shańyraǵy báıbisheden týǵan jalǵyz ul Syrlybaıdyń qolynda qalady. Onan Tańsyqqojaǵa aýysty...

Beri kele toqaldan týǵan tórt bala — Nıaz, Báshke, Babas, Botat bir yńǵaı bolǵansyp júrgenmen, shaldyń shańyraǵyn syılamaı ketken jeri joq. Sonyń ishinde Nıazdyń momyn balalary Jolshy men Topy keń peıil Tańsyqqojany tonnyń ishki baýyndaı kórip, kelin túsirip, qyz uzatsa, — sybaǵaly kádeden qur qaldyrmaıtyn edi. Kezi kelgende, kedeıleý aǵaıynǵa Tańsyqqoja da járdemdesedi...

Segiz qyz tandap qana júrgen joq. Qalyńdyǵy óldi. Qaıta k.yz aıttyrýǵa Topy balalarynyń qoly qysqa, dáýlet tapshy. Baı týysy Jánike — Sary — ózderi bilip qaraspaǵan soń, Segiz de jaǵdaı aıtpaıdy. Aıtqysy kelgen ákesin de tıyp qoıǵan edi. «Aǵaıyn izdep» bulaı kelisinde bir mánis bar. Bir jaǵy qyz izdeıdi. Qalaýlysy tabylǵandaı bolsa, baı aǵasy Tańsyqqojaǵa salmaq salady... Kóńili júırik Tańsyqqoja Segiz Maqpal qyzdyń jaǵdaıyn aıtqan soń-aq, arjaǵyn túsindi. Jamankózge qaraǵan aýyldyń jigitteri ishinde Segizdiń orny bir tóbe edi. Boıyna bul sıaqty kúsh daryǵan basqa jurt qaıratyn qaıda sıǵyzaryn bilmeı, árkimge bir urynady ǵoı. Alystan jaý izdeıdi. Barymtalap mal ákeledi... Segizdiń ondaı qaq-soqta jumysy joq, dombyrasyn kúıttep, óleńin aıtyp júre beredi. Sodan kele óner satyp mal da jınamaıdy. Jany darqan, bitimi bólek bireý... Tańsyqqoja Segizdi sol minezine bola ish tartady.

— Jaman Kúrjibaıdyń qyzyna yqylasyń qulap kelgen eken. Onyń ne oılanatyny bar? Baramyz da aıttyramyz, — dedi sózge kelmeı. — Qaraqalpaq qudasy Úrgenish asqan. Áliqul tuqymyna qyz buldaıtyndaı, Kúrjibaı kim edi?

Sonymen Kúrjibaı aýlynda osharylyp jatyr.

Bul aýyl myń jylqy aıdaǵan Tansyqqoja atyna qanyq. Basqa Áıderbek Syrlybaıǵa qaraǵandardy «baıdyń balasy» dep atap ketken. Sol qara shańyraqtyń ıesi ózi izdep kelgende, Kúrjibaı jaman sasty. Segizdiń týysy... Endeshe Tańsyqqoja Maqpaldy kózdep kelip otyr ǵoı... Áliqul tuqymy shynymen moıynyn salyp surasa, jalǵyz úıli Úısinniń buldanatyndaı ne shamasy bar? Onda bata buzylady. Kúrjibaı qarǵysqa ushyraıdy... Ol barmaǵyn shaınap otyr, Mamytqa da kijinedi. Byltyr habar aıtqan... Áteńe nálet qaraqalpaq at izin salmaı jatyr...

Qonaqasy tún ortasy aýa jelindi. As qaıyryldy. Dastarhan jınaldy. Tańsyqqoja sóz aıtatyndaı tisin shuqyp otyr. Qasyndaǵy joldastarynda ún joq, sonyń aýzyna qaraıdy. Tańsyqqoja áriden oraǵytty. Myń jasaǵan pende joq, ıdam balasy urpaǵymen myń jasaıdy. Bala qýanyshy ata-ana qyzyǵy. Ul ósirip, qyz ósirip, onyń qyzyǵyn kórgisi kelse, aıyp pa? Segiz - jigittiń serkesi, bes aýyl Áliqul tuqymynda orny bólek bala edi. Aq suńqardyń kózi aıdyn kóldiń tósindegi aqqýdyń kógildirine túsipti. Tańsyqqoja eki asyldy qosqaly kelip otyr...

Masaty esinen tanyp qaldy. Kúrjibaı kózimen jer shuqıdy. Kúıeýin bılep-tóstep úırenip qalǵan áıel shydamady.

— Qaınaǵa-aý, aıtyp otyrǵanyń Maqpaljan eken ǵoı, — dedi sasqalaqtap. — Qyzdyń atastyryp qoıǵan jeri bar, alynǵan qalyń maly bar. Uıalmaı-qyzarmaı qalaı bata buzamyz?

Maqpal erteli Qomshabaıdyń úıinde edi.

Bir apta bir jylǵa tatyǵandaı, qyz eki kózi tórt bolyp Segizdiń jolyn kútken. Qomshabaı seriniń bir aýyz sózin sol kúni-aq jetkizip edi. Oǵan qosa, Segiz jaqtan habarshy kelip qalýy da múmkin ekenin ańǵartty.

Kútken qonaqtary kelip otyr. Biraq ishinde Segiz kórinbeıdi. Eliktiń laǵyndaı jan-jaǵyna eleńdep otyrǵan Maqpaldy keshkilik qyrdan qoı aıdap qaıtqan Qomshabaı qýantty. Segiz Narynbaı qudyǵyndaǵy palýandardyń aýlynda qonyp jatyr eken. Tún ortasy aýa Aqırektiń bókterindegi qasqa saıdan kútpekshi...

Qyz júregi loblyǵanda, aýyzdan shyǵyp ketetindeı. Úıge bir kiredi, bir shyǵady.Ákesiniń úıinde qonaqtar áli jatatyn emes. Olardyń qandaı bitimge keletini de belgisiz...

— Qudalyq sóılesip jatyr...

Qomshabaı júgirip júr. Maqpalǵa bir aýyz sózdi aıtýǵa ázer úlgerip, qaıta júgirip ketti.

Qomshabaıdyń izinen sybdyryn bildirmeı Maqpal da shyqty.

Qazir úıiniń irgesinde tyń-tyńdap tur edi. Sheshesiniń álgi sózin esitkende, júregi muzdaı boldy.

— Kelin, bunyń — tórkin jurtyńa búıregiń burǵany ǵoı. Qazaq pen qaraqalpaq qaı ýádesin buzǵan joq edi? Kún jaýǵanda qoınyma kirse, qaraqalpaq kún ashyqta moınyma minetin. Búgin Ábilqaıyrǵa baǵynyp, kúni erteń orystyń qolastynan pana izdeıtin qaraqalpaq emes pe? Jaý bolyp kelip Jylqaıdardy óltirdi. Sóıtken dushpanyma arý qyzyn berip otyra almas qazaq. — Tansyqqoja biraz omyraýlap alyp, sabasyna tústi. -Kóp bolsa qaraqalpaqtyń ótkizgeni bar shyǵar. Onyń da aq adal maly. Men dúnıege tarlyq qylmaımyn. Birin ekeý qylyp qaıtarýǵa daıynmyn. Kelin, sen de oılan. Baýyryndaǵy jalǵyz qyzyń ǵoı Maqpal. Ana jer, myna jer emes, el asyryp Úrgenishke qalaı jiberesiń? Bala — adamnyń baýyr eti, saǵynatyn keziń bolar. Sonda bir kórýiń qymbat bolyp júrmeı me?

Bul Masatynyń jandy jeri edi. Maqpal boıjetkeli ózinde de maza joq, el asyp Úrgenishke uzatylatyn bolǵany, ana baıǵustyń janyna aıazdaı batyp júr. Tańsyqqojanyń sońǵy sózi sol perneni tap basty. Masatynyń kóńili buzyldy.

Kúrjibaıdyń janyn qatty qınaıtyn bir nárse, Mamyttan ishkeni men jegeni bar. Qamqoryn kórdi. Moınyndaǵy qaryzyn oılasa, aza boıy qaza turady. Tańsyqqoja ony eki ese qylyp óteıtinin aıtyp otyr. Baıdyń balasy, qalaı shashsa da maly jetedi... Jesirin izdep keletin bolsa qaıda júr Mamyt? Mal azamattyń qunyn da óteıtin... Áliquldyń balalary álgi sózinde turatyn bolsa, Kúrjibaı Mamytqa qaryzdar bolyp qalmaıdy...

— Baıeke, aıtqanyń jón. Balany senderden artyq kimge beremiz. — dep bir toqtady.

— Biraq qaraqalpaqtyń ótkizgeni kóp edi. Úrgenish asty degenmen, áli qatynasyp turamyz. Eń aıaǵy myna kelininiń qant-shaıyn da umytpaıdy. Ana dúnıege barmaıtyn adam joq, sonda ishken-jegenim jelkemnen shyǵar dep qorqamyn...

— Oǵan Áliquldyń dáýleti jetedi. Aıttyń — boldy! Men balanyń qýanyshyna saýda aıtpaımyn. Suraǵanyndy al da, qaraqalpaqtyń kómeıin bite!

Sonymen sóz qysqardy.

Qonaqtarǵa tósek qamdaýǵa kiriskenin sezgen Maqpal Qomshabaıdyń úıine qaraı júgirdi.

Masaty keldi. Egil-tegil jylap júr.

— Qarǵam, osy úıde jata ket, — deıdi qyzyna. — Úıde qonaq basy kópshilik qoı...

Arjaǵyn aıtpaıdy...

Maqpaldyń júregi alyp ushady. Qasqasaıda Segiz kútip turǵany eske tússe, taǵatynan aırylardaı. El aıaǵy basylyp, jurt uıqyǵa ketkenshe asyǵady.

Qomshabaı men Qaraqyz bastary jastyqqa tıýi muń, qor etti. Bireýi bıe saýady, bireýi qoı baǵady... Onan qalsa, Masatynyń sharýasyna kómektesedi. Erli-zaıypty ekeýine tań atsa tynym joq. Keshkilik súrnigip qulaıtyn edi.

Maqpal sileıip otyr. Eki qulaǵy óz úıinde, qonaqtardyń dabyr-dubyry basylǵanyn kútedi. Áli basy jastyqqa tıgen joq. Júregi dúrs-dúrs urady. Yntyzar janymen ońasha jolyǵysý qazaq saltynda ersi emes. Ondaı-ondaıdy qýaqy jeńeshemderdiń turpaıy ázili kishkentaıyńnan qulaǵyńa quıyp, eriksiz boıyńdy úıretetin edi. Bir kezde ony qyzyq kóretin, endi betpe-bet kelgen sátte, Maqpal qysyldy. Birinshi ret jigitpen ońasha jolyǵysqaly tur eken... Qyz tula boıy titirkenip qobaljıdy.

Osynsha qorqatyny qalaı? Kútip turǵan Segiz ǵoı... Óziniń Segizi. Seri Segiz... Onyń júzin bir kórý Maqpal úshin arman emes pe edi? Kúni erteń kúıeýi bolyp, qushaǵyna enetin syrbaz jigit... Segiz ata-anasynyń aldynan ótti... kelisimin aldy...

Maqpal tósekten sybdyryn bildirmeı turdy. Kók masaty shapanyn jeleń búrkenip, úıden shyqty.

Aýyl jym-jyrt, jurt qalyń uıqy qushaǵyna kirgen.

Qotanda qoılardyń byrt-byrt kúısegen dybysy ǵana estiledi. Kók tóbet álde nege mazasy ketkendeı, shabalanyp úrip tur eken. Ketip bara jatqan Maqpaldy kórip, izine erdi.

— Bóribasar, Bóribasar... — Qyz tóbettiń basynan sıpap aldarqatyp tur, shý shyǵaryp abyroı tege me dep qorqyp ta keledi. - Qaıt, úıge qaıta ǵoı, Bóribasar...

Bóribasar keıin qaıtty. Maqpal artyna qaraı-qaraı bara jatyr. Kóne ketken kók tóbetke yrza boldy.

Aısyz qarańǵy. Qasqasaı keshken eldiń artynda qalǵan súrdegine uqsap kórinedi.

Aqırektiń jotasyna asylyp appaq bolyp jatyr.

— Maqpal...

Oqys shyqqan dybystan shoshyǵan qyz selk etti.

Aýyl jaqqa kók tóbet qyńsylaıdy.

— Oıpyraı, Maqpaljan, myna tóbetteriń qandaı saq edi. Bıeniń bir saýymyndaı ótken shyǵar, tipti aýylǵa mańaılatpaı qoıdy ǵoı...

Maqpalda ún joq. Únsiz kúıi jigittiń jaıǵan qushaǵyna kire berdi. Segiz solaı bolar dep kútken joq-ty. Álgi aıtqan sózinen qysylyp qaldy. Qushaǵynda qyzdyń beli solqyldaq taldaı maıysady. Keýdesinde tastaı tıgen qos alma kúıip tur eken. Bir sát ekeýi de únsiz qalǵan. Qos júrektiń dúrs-dúrs urǵan dybysy ǵana estiledi.

— Qarǵam...

Qatty qysqan jigit qushaǵynda qyzdyń demi bitedi.

— Aǵajan!

— Sáýlem, Maqpalym...

— Aǵataı...

Qyz dybysy úzdigip-úzdigip shyǵady. Segiz ony aıap ketkendeı, qapsyra qushqan qushaǵyn jaza berdi.

— Aǵa, aǵa...

— Men sendikpin, aǵajan...

Maqpal qudalyq jaıyn aıtqysy kelip edi, tili kúrmelip qaldy. Segiz túsindi.

— Saǵyndym, aǵa...

— Men de saǵyndym, Maqpal jan...

— Saǵynyp ánge qosam sáýletaı dep...

— Qoıshy bala sálemimdi jetkizdi me?

— Biraq onda saǵyndym dep aıtpapsyz ǵoı. Álde «Sáýletaıyńyzdyń» kóńiline qaradyńyz ba?

Qyz úninde qyzǵanysh aralas naz baıqaldy.

— Alda aınalaıyn, Maqpal-aı! Kóńilinde túıtkil júr eken ǵoı. Meniń senen basqa sáýletaıym bar ma edi? Ańsaǵanym, arman qylyp izdegenim óziń ediń, Aqırektiń baýraıynda jolyqtyrǵanym joq pa? Endi mende arman joq.

— «Sáýletaıdy» Qarataýda qaldyryp kete bergenińiz be?

— Qarataýdyń bókterindegi sáýletaıdy bergen qudaı ózi alǵan. Ol qara jerdiń qushaǵynda. Segizdiń júreginde Maqpaldan basqa jannyń esimi joq, Segizdiń qushaǵynda senen basqa adam joq. Ortaqtasar eshkimiń joq.

Maqpal balqyp ketti.

— Aǵajan...

Segizdiń tósine betin qaıta basty. Únsiz tur. Syrtqa tepken qyz ádep jigittiń keýdesin jalyn bolyp sharpıtyndaı. Qazir qyzdyń boıynan dármen ketken, birte-birte áli quryǵandaı, Segiz ony bir qolymen súıep, baýyryna tarta berdi...

Erkek shóptiń japyraǵyna qonǵan shyq qyz moıynyn muzdaı qarıdy. Ol titirkenip qaldy. Bir sát eki qulaǵy bitip, záresi ushqan. Anyq qaterli shaq taıap qalǵan eken.

Kenet júregi alqyna soǵyp, Maqpal demsiz tyndy. Sol qaterge ózi bas tikkendeı, tezirek bolǵansha, bitkenshe asyǵady. Tósine janasyp ketken jigit táni etin shoqtaı kúıdirip, júıkesin bosatyp barady.

— Aǵa!

Dármeni soǵan-aq jetti.

Áldeqaıda baq etip úırek daýysy estilip, sap boldy.

Butanyń tasasynan dúr etip boztorǵaılar kóterildi.

Bul atqan tańnyń belgisi edi.

Aıqasqan qushaqtar jazyldy.

— Qosh, sáýlem!

Qyz jaýap qaıtarǵan joq. Qara shapanyn basyna búrkenip, aýylǵa qaraı zytyp barady. Bir aıaǵyn syltı basady. Álde neni aýyrsynyp, álde neni jany titirengendeı, onyń qabaǵynda kirbiń bar edi.

Segiz artyna qaraı-qaraı Qasqasaıǵa kirdi. Tory tóbeldiń tizginin ustap Balpan da ornynan turdy.

Maqpal qyzǵa tólenetin qalyńmal tórt toǵyz bolyp kesildi. Bul aýyr shyǵyn. Bir qyzdyń qalyńyna júzden asa mal tuıaǵy beriledi eken. Esitken jurt aýzyn ashyp, kózin jumdy.

— Bir Tańsyqqojada myń jylqy, bes júz túıe bar...

— Mol baılyq adamǵa ne istetkizbeıdi?

— Barlyq ne degizbeıdi, joqtyq ne jegizbeıdi?

Syrt aǵaıyn solaı dýyldasqan.

Nıazǵa qaraǵandardyń dáýlettisi Jánike men Sary.

Biraq týysqan adamdar jaqyn otyrsa, qadiri ketedi. Segiz olardan eshteńe dámetpeıtin edi. Ózderiniń sharýasy bolsa da dóńgelek jigit, tórt toǵyzdyń habaryn esitkende, túsi qashty.

— Qudalyq sóılesildi. Bitimin esittiń. Endi aýylyńa baryp qaıt, — dedi Tańsyqqoja. — Sen de týystaryńnyń aldynan ótýiń kerek qoı. At alsań aýylyńmen...

Segiz kibirtiktep otyr.

— Bir qyzdyń qalyńmalyn kóterýge aǵańnyń dáýleti jetedi. - Tańsyqqoja onyń kúıbektep qalǵanyn baıqady. - Meniń aıtqanymnan shyǵatyn Syrlybaı balasy týǵan joq. Biraq Qarataýda endigi Áliquldyń jasy úlkeni Jánike otyr. Shal kinámshildeý edi. Maǵan oılaspaı istedi dep, erteń aǵaıynnyń kiná artatyny bolady... — Sony aıtqanda Saılybaı men Aıbasqa bir qarap qoıdy. — Kinámshil degenim muqatqanym emes. Qartaıǵan adam minez ashady ǵoı. Qazaqta momyn shaldy kórgenderiń bar ma?

Aıbas kózimen jer shuqydy. Batyr ákeniń talaı tentektigin kórip júr. Keıde bala-shaǵanyń sózine de aralasyp, aýyldy bıdaıyqtaı qýyratyn edi. Mynaý qudalyqtyń jaıyn esitse, bir búlinetini kúmánsiz. Jánike-Sarynyń óz balalaryna da qalyń berip jarqyratqan jeri shamaly. Osy Aıbasqa áli eshkimdi atastyrǵan joq... Ol aýyldyń jigitteriniń kóbisi-aq jaýgershilikte qolǵa túsip, at saýyryna mingesip kelgen qyzǵa úılene salady...

— Aýylyna baryp qaıt degende, aǵaıynǵa jaǵdaı aıtyp jylý jına degen sózim emes. Aqsaqaldardyń aldynan ót. Sonda ókpe-kinádan meni de arshyp alasyń...

— Aǵa, túsindim...

Báıbishe-Toqaldyń arasynda kópten kele jatqan ókpe bar. Qulym aqsaqal kóziniń tirisinde balalaryna enshi beredi eken. Bala sany beseý, mal-múlik ekige bólingen. Báıbisheden týǵan jalǵyz Syrlybaıǵa aýyr dáýlettiń jarymy tıedi. Ári qara shańyraqty da sol basady. Balalardyń jas kezinde bilinbegenmen, toqaldan týǵan tórt ul erjetip, enshi alysqanda, Áliqul tuqymynyń dáýlettisi Syrlybaı bolyp shyqqan. «Baıdyń balasy» atanýy da sondyqtan. Eski qyjyl atadan balaǵa aýysyp, Jánike-Sary zamanyna sheıin jetti. Erterek aıyrylǵan Báıbishe-Toqaldyń irgesi qosylǵan jeri joq. Biri Syrdarıanyń boıyn saǵalap, teńiz mańynda qalǵanda, ekinshisi uzaq kóship Qarataýǵa asqan. Keıingi balalar bul syrdy bile bermeıtin edi...

Tańsyqqoja Aıbasqa ádeıi qulaq qaǵys qylyp otyr. Ákesine qara sur óńi ǵana tartqan, jas jigit topyrashtaý bolyp ósken eken. Kıip-jaryp kete almas. Biraq aıtyp barady ǵoı. Aǵaıynnyń shamyna tımese, arqasy qyzbaıtynyn Tańsyqqoja biledi. Osy qudalyq ústinde ózi úlken abyroıǵa qalaryna kózi anyq jetken. Oǵan qosa, baqas týysy Jánikeni de bir muqatatyn edi.

— Álgi sózim sóz. Dáýlet jetedi. Ózderińniń sharýalaryń dóńgelek ekenin estımin. Topy aǵamdy qınama. Qolǵa túsken qara-qurandy alyp maǵan jet. Sirá, tezdetip oralǵanyń maqul shyǵar. Aýyzdan shyqqan sóz de bir, ańqyp soqqan jel de bir. Erteń bul qudalyq jaıly alyp qashty sóz uzyn eldiń uıyryna, eldiń qıyryna ketedi. Qaraqalpaq namysshyl halyq, qulaqtansa qarap jatpas. Jesirimizdi jaý áketip, dosqa kúlki, dushpanǵa taba bolyp júrmeıik...

Segiz de sodan qaýiptenip otyrǵan. Kibirtiktegeni de sol edi. Ózine salsa, Maqpaldyń bar qalyń malyn qazir aıdap berip, uzatyp áketkisi keledi. Biraq olaı salmaq salýǵa, jasy úlken kisiden uıat. Ári Jánikeniń de aldynan ótýi kerek. Ony Tańsyqqoja durys eskertti. Aǵaıyn arasynda alaýyzdyqta osyndaıdan kiredi. Qatyn úshin týysynan bezetin qazaq balasy joq...

Jigitter túndeletip attandy.

Bul kúni Jaby da atqa qonyp jatyr edi.

Mamyt Kúrjibaıdyń byltyrǵy sáleminen keıin-aq qamdanyp júrgen. Bıyl balasyn attandyrdy.

Qonys aýystyrǵanmen, Mamyttyń sharýasy shaıqala qoıǵan joq. Qazaqtardyń ylańynan keıin juqaryńqyrap qalǵan mal Úrgenishke kelgen soń qaıtadan ósip jatyr. Jylda kóktemde kól-kósir qylyp egin salady. Bul kúnde qara qasqa sıyrlardyń sany júzden asqan. Qoly ashyq baıdyń aınalasyna aǵaıyn-týǵan da kóbirek jınalady. Taqtakópir mańyndaǵy bar Qıat Mamyttyń aýzyna qaraıtyn edi.

Jaby Aqırekke on kúnde jetti. Bul óńirdegi kózi tiri Qıattyń úlkeni Áneteı eken. Sonyń úıine tústi.

Kúrjibaıdyń qyzyna qazaqtar quda túsip jatqanyn osynda esitti. Qaıyn jurtyna kelgende, Jabynyń qabaǵy sýyq edi. Kúrjibaı aýylynyń ústinen quıyn júrip ótkendeı, uıqy-tuıqysy shyqty. Áıteýir syr bermeýdi oılap asyp-sasyp jatyr.

Qonaqasyǵa taı soıyp jalbyraqtaǵanmen, Jaby syzdanyp qabaǵyn ashpaıdy. Qomshabaıdyń úıinde búk túsip Maqpal qyz jatyr. Segiz «eki aptadan artyq bógelmeıtinin» aıtypty. Úsh aptadan asty, habar joq.

Jánike batyr, atasy eken. Ózine qaraǵan aýyldy bir shybyqpen aıdaıtyn kórinedi. Segiz onymen oılaspaı quda tústi. Jánike ondaıdy keshirmese kerek. Ákesi aıtyp otyr...

Biraq Segiz... sol sıaqty asyl jigit... aıtqan sertin qalaı jutady? Kelýi kerek...

Solaı taǵaty ketip júrgende, Segizdiń ornyna Jaby keldi. Qalyń qol ertip keldi. Berse qolynan, bermese jolynan alady. Qudaı desip bir Kúrjibaı, bir Mamyt quda bolǵany anyq... Ákesi yńq etip ún shyǵarmaıdy.

Eger osynyń ústine Segiz kelse qaıter edi? Qalaı etetinin Maqpal bilmeıdi. Biraq Segizdi bir kórip ólse, arman qylmas edi. Súıip qosylǵan asylynan ólmeı tiri aıyrylmas. Ajaly jetse, birge ólýge daıyn...

Segiz erteń kelýi kerek...

Jabynyń Áneteı bıdiń úıine túsken habary bul aýylǵa aldyńǵy kúni jetti. Maqpal sodan beri kóz ilgen joq-ty.

Búgin de dóńbekship jatyr. Kúıeý jigit qonaqasysyn ishti. Dyrdý basyldy. Masaty kelip qyzynyń qasyna qısaıdy. — Qudalar kidirgisi kelmeıdi. Erteń toıyńdy istep, arǵy kúni uzatamyz. Ózim...

— Kidirgisi kelmese, júre bersin, — dedi Maqpal shap etip. — Qaraqalpaq sonsha nege keriledi? Álde menen sender qutyla almaı otyrsyńdar ma? Mańdaıyńa bitken jalǵyz perzent ekenmin. Qaraqalpaqtyń aldyna túsip nege empeńdeı beresińder? Asyqsa, atamnan árman, men de qanjyǵasyna baılanǵaly otyrǵanym joq, kete bersin!

— Jurttan uıat-ty! Oıbaı, jaıyraq sóıleseıshi! — Masaty qyzynyń aýzyn basty. — Shalmen qazir sóıleseıin. Jalǵyz ekeniń ras. Dáýlet jetse, otyz kún oıyn, qyryq kún toıyndy istep uzatar edim... Qaıteıin...

— Otqa qarap otyrǵan joqsyńdar. Shashyńdar maldaryńdy! Maqpaldyń toıyna qazaq — qaraqalpaq túgel keledi!

Maqpaldyń esebi uly dúbir toıdyń dańqy alysqa ketedi. Ári toıdyń qyzyǵymen taǵy bir apta ótýi kerek edi. Oǵan sheıin Segiz de jeter... Eń bolmasa Shyqymandaǵy Tańsyqqoja qulaqtanady... namystansa, jesirin aıyryp alyp qalsyn...

Qaraqalpaq kúıeýi kelip, Kúrjibaı aýylynda ulan-asyr toı bolyp jatqan habary jetkende, Tańsyqqoja barmaǵyn tistedi. Segizdiń kidiretin sebebi de belgili. Jáneke batyr anaý-mynaý qazaqty mensinbeıdi. Kúrjibaıdyń kim ekenin esitken soń, shatqaıaqtanǵan shyǵar... Onyń batasyn almaı Segiz de atqa qonbaıdy. Áıtpese, sútteı úıip otyrǵan aǵaıyn arasynda jik shyǵady. Endi ókindi. Sol shalǵa eregiskende, Maqpaldyń qalyńmalyn bir kúnde aıdatyp, jesirin bir kúnde uzatyp alyp ketý kerek edi...

Qaraqalpaqtyń habaryn alyp kelgender «samsaǵan sary qol» dep dabyraıtqan. Endeshe jamanatty estip attanǵan boldy. Syrlybaı aýylynyń bes-alty jigitimen qamdanyp kelgen qarýly qolǵa qalaı tıisedi?

Jesirin aıyryp alý bylaı tursyn, toıda Segizdiń týysqandary jaǵynan bir adam kelip tóbe kórsetken joq.

Toı dúrildep ótip jatyr. Basqa jurttyń nesi ketsin, qaǵanaǵy qaryq, saǵanaǵy saryq, etke toıyp saýyq qurdy. Ómirqul laqqyǵa Báldir qosylyp, jurtty kúlkige qaryq qyldy...

Kúızelip júrgen eki adam — Maqpal qyz ben Jaby. Aqırekte esitken sýyq sózi kúıeý jigittiń júregine dert bolyp jabysty. Qaıyn enesine serigin jumsap otyr.

— Maqpaldy taǵy bireýge aıttyryp, qarǵy baýyn alǵanyn esittińder ǵoı. Meniń kóńilim jamandyqqa shaýyp tur dep edi. Qalyńdyǵymdy kórsetsin...

Qazaqtardyń qyz kórsetý saltyn qaraqalpaqtar da estıtin edi. Jaby sony eske aldy. Maqpaldy alyp kete me, abyroıyn tógip tastap kete me, artynan kóre jatady...

Bul habardy estip Kúrjibaıdyń túsi buzyldy. Tańsyqqojalar qonyp jatqan túni tańerteń... esiktiń aldynda qyzymen kezdesip qalǵan... Maqpal basyna shapanyn búrkenip alypty. Sol mezet Qasqasaıdan shyqqan eki atty ári asyp bara jatqanyn kórip, Kúrjibaıdyń ishi kipi aldy. Sońynan biz taqa kebistiń izin kesip, ony da Qasqasaıdyń túbine aparyp qaıtqan edi...

Kúıeýiniń osy kádigin shet jaǵalap esitken Masatynyń qany yrshyp, shoshyp tústi.

— Jabyjan maǵan da senbegeni ǵoı, — dedi sharasy quryǵan Masaty. - Baýyry emes pe edim?..

Maqpalǵa kúızelip keldi.

Qyzdyń onsyz da júdeý júzi, sheshesiniń sózin tyńdap otyryp, aq qaǵazdaı qýqyl tartty. Biraq áke-sheshesi sıaqty sasqalaqtap syr bergen joq. Qazir Segizden de kúder úzgen, endigisi qur táýekel edi. Jaby kórem dese, daıyn ekenin aıtty. Múmkin, tilegi qabyl bolǵan shyǵar... Tákappar kúıeý qalyńdyǵyna kóńili bitpes te, qaıtyp keter. Kóp bolsa, abyroıy bir tógiledi... Onyń esesine moıynyn túsken qyl buǵaýdan qutylady...

Qyzynyń ol syrynan habary joq Masaty Maqpaldyń kóne ketkenin jaqsylyqtyń nyshanyna jorydy...

Kúrjibaı úıindegi taza kórpeler Qomshabaıdyń lashyǵyna tasylyp, áıelder asyp-sasyp júr.

Tún ortasy aýa jurt uıqyǵa ketti. Qalyndyq pen kúıeýge arnalǵan tósek daıyn. Tórt qanat jolym úıge áýeli Jaby kirdi. Qaraqyz bastaǵan bir top áıel Maqpalǵa keldi.

Qyz tartynǵan joq. Úı tastaı qarańǵy. Qaraqyz kúıeý men qalyńdyqqa qol ustastyrdy. Tas qarańǵy túnde, qatal taǵdyrymen betpe-bet qalǵandaı, Maqpaldyń jany titireıdi. Jaby bileginen julqı tartyp tósekke alyp urǵanda, qyzdyń daýsy shyǵyp ketti.

Maqpal Segizben kezdesken túni túk bilmeıtin sábı ispetti edi. Ańsap tabysqan qushtar kóńil oǵan eshteńeni tyńdatqan joq. Sol túnnen janyn tiksintken bir jaman túısik ala qaıtqan. Álde perishtedeı taza jan, páktigimen qoshtasqanyn bilgen soń kúızeldi me... Maqpal úıge jetkenshe jylady.

Jabynyń turpaıy qımyly qyz keýdesindegi jırenish sezimin qozdyra túskendeı... Ol uzaq jylady.

— Áı, nege qorsyldap jatyrsyń? — dedi Jaby syzdanyp. — Kórdik, kúıeýińdi jarylqadyń...

Maqpal qataıyp ala qoıdy.

— Jylasam áıeldigim shyǵar. Adamdy táńir jarylqaıdy, batyr. Qýanýym kerek eken ǵoı!

— Qulan qaǵynan jerimeıdi deıdi qazaqtar...

— Qazaqtar aıtty dep bylǵaı berdim deseıshi...

— Joq, qaraqalpaqtardan qysyldym. Úıinen júktep kelmese, keliniń bógenegi qýraǵan dep sógetin sizdiń aýyl emes pe? Sondaı jamanatqa tańylǵym kelmegen shyǵar.

— Onda oljaly ekenmin ǵoı?

— Ras aıtasyń, batyr, ishimde eki aılyq bala bar...

Jaby jarylyp kete jazdady. Óziniń buzylǵanymen turmaı, saldaqy qalyndyq halyqqa til tıgizdi. Ardan bezgen qarabet! Qaraqalpaq tastap ketse, bir qazaq tabylar deısiń ǵoı! Onyń bola qoımas! Taqtakópirge alyp baryp, sen saldaqynyń kózine kók shybyn úımeleter Jaby!

— Qulan qaǵynan jerimeıdi dese, qazaqtar bilip aıtqan eken. - Jaby myrs etti. — Júktep qalǵanyń azamattyq bolǵan. Kóseýi uzyn bolsa, qol kúımeıdi emes pe? Bir basym úsheý bolyp barady eken. Halqym meni sókpeıdi. Osy jurt jaýǵa attanyp, kúl ákelse de qýanyp jatady ǵoı...

— İshimnen shyqqan balany qul etkiń kelgeni, meniń kúń bolǵanym ǵoı. — Maqpal shıryqty. — Qazaqtan qatyn emes, kúń ákeldim dep barasyń onda!

— Soǵan yrza bolasyń endi...

Jaby ornynan turyp kıindi.

Jolym úıdiń irgesinde tońqaıyp tyń-tyńdap jatqan bala-shaǵa tym-tyraqaı qashyp barady.

Kúıeý men qalyndyq arasyndaǵy álgideı tájike sóz sol kúni-aq jalpaq elge jaıylyp ketti. Bireýler súısinip aıtady, bireýler ókinip tyńdaıdy.

Masatynyń jany qydyryp júr.

Toı ótti. Jınalǵan jurt tarap jatyr. Úıge Qomshabaı kirdi. Maqpal jalǵyz edi. Aq júzi qýań tartqan, sýyn alǵan bolattaı surlanypty. .

— Jat elge dám-tuz aıdady, aǵa...

— Men qaıteıin, Maqpaljan... Segiz...

— Segiz tiri bolsa, at izin bir salar. Erteń bir kún qalaı qara kórsetpeıdi. Biraq jaý alyp ketken jesirin qýyp shyǵýǵa táýekeli jeter me eken? Álde Jabydan qorqyp, barmaǵyn tistep qala bere me?

— Ne aıtaıyn oǵan?

— Bir aýyz óleńimdi jetkizersiń:

Aıaǵyma kıgenim bylǵary etik,

Kózim taldy, jolyńda qur dámetip.

Jigit bolsań — kelersiń Syrdan ótip,

Jasyq bolsań — ólersiń sýǵa ketip..

— Aınalaıyn-aı, zaryqtyń-aý...

Erteńine qyz jasaýy úsh túıege teńdelip, jolǵa tústi. Qarasha ingenge alty qabat tekemetten qorshaý jasalyp, ústine Maqpaldy otyrǵyzdy. Úıden Masaty shyǵyp keledi. Qolynda segiz órme qamshy, bar kıimi ústinde edi.

— Qarǵamdy jalǵyz jibere almaspyn. Jat jer, kózi jáýdirep kimniń qolyna telmiredi. Qaıyn jurtyna boıy úırengenshe, qasynda bolaıyn, — deıdi.

Oǵan eshkim qarsy bolǵan joq.

Kósh Aqırektiń bókterinde qaraıyp kórinedi. Maqpaldyń syńsyǵan daýsy taýdan asyp túskenshe estilip turdy.

Aqırektiń basynda ushar láılek,

Altyn kese, mys quman, kúmis sháınek.

Sen esime túskende, beý qaraǵym,

Ánge salam saǵynyp sáýletaı dep...

Qomshabaıdyń kirpiginde jas móldireıdi. Ońasha aýyldyń sáni Maqpal eken. Qazir dúnıe qarań qalǵandaı. Buryn daýsyn shyǵaryp án salmaıtyn edi. Baıǵus-aı... Daýsyn qarashy, kúmis qońyraýdaı syńǵyrlaıdy. Qomshabaı kúbirleıdi.

Jigit bolsań — kelersiń sýdan ótip,

Jasyq bolsań — ólersiń sýǵa ketip...

— Kókireginde namys bolsa, bul sózdi estip, qalaı shydap qalady?

Ana jaqta Kúrjibaı pyshaqqa túsip jatyr.

— Qoı qyrdan asty. Ne qarap tursyń, dońyz! Qyz uzatqandy búgin kórgennen beter ańqıýyn qarashy. Qap, myna ıttiń balasynyń qorlyǵyn-aı!

Qomshabaı qoıdyń izinen júgirdi. Ándetip barady.

Jigit bolsań — kelersiń Syrdan ótip...

Jaý qapy soqty. Túngi kúzette eki jylqyshy bar edi. Biri soıylǵa jyǵyldy. Ekinshisi tún jamylyp sytyldy. Qarańǵyda tıgen on jigit qalyń jylqyny bóriktirip bara jatyr.

Jánikeniń balasy Qoıbas, Sahar, Sarynyń úsh uly — Baqa, Rahmetáli, Meldebek — bul beseýine basqa týystary qosylady... Saıdyń tasyndaı on jigit, bári de at ústi urysqa boldyrmaıtyn jaısańdar edi...

Búgin qýǵandary túrikpenniń jylqysy. Osydan eki jyl buryn Babastyń bir balasyn baspashylar áketedi. Hıýanyń bazaryna salyp turǵan jerinde, ústinen Botattyń Aqyny shyǵyp, satyp alady. Basy sol, eki jylda túrikpen aýylyna Áliqul balalary úsh ret joryqqa shyǵyp otyr.

Tań ata jigitter Syrdarıadan ótti. Qara úzdirip ketken sıaqty. Túste bir kógalǵa at basyn irikken. Attar boldyryp, adamdar ash edi. Bir qulyndy shyńǵyrtyp jyǵyp, jaıratyp tastady. Kesek-kesek et otqa toǵytylyp jatyr...

Biraq jaıǵasyp otyryp qaýjańdaýǵa úlgirtpedi. Alystan shubatylǵan shań kórindi. Bir-bir jilik qoldarynda, jigitter abyr-sabyr atqa qondy.

— Áı, Baqa qaıda?

Rahmetáli at ústinde shańq etti. Shaqshıǵan shegir kózdi sary jigit, kúıip tur. Jańa ustap mingen qasqa arǵymaq aýyzdyqpen alysyp, aspanǵa shapshıdy.

— Baqa dáret syndyryp otyr...

— Sóıtedi ol! Jolshy aǵa, barshy!

— Baqa!

Baqa myqshıyp otyr, moınyn burmaıdy.

— Eı, bolsaıshy, jaý keldi ǵoı!

— Jaý keldi dep butymyzǵa...

Baqa Jolshyǵa keıidi. Balpıǵan júzi bylsh etpes, ornynan turyp, asyqpaı shalbarlandy.

— Jetip qaldy! Qoıbas, Jolshy, sen ekeýiń jylqyny aıdap tarta berińder. Biz jaýdy bógeı turaıyq.

Qalyń jylqy dúrkirep qyrdan asty. Rahmetáli bastaǵan segiz jigit at basyn irke shabady. Túrikpender de kórindi.

— Beke, mynalardyń bireýin jekpe-jekke shaqyryp bógeı turmasaq bolmas...

Tún jamylyp sytylyp ketpegen soń, ókshe izge túsken jaý qutqarmaıdy. Túrikpenderdiń qarasy kóbirek eken. Bulardyń ishindegi jasy úlkeni Baqa, Rahmetáli aqyl saldy.

— Barshy, al! — dedi Baqa barq etip.

Rahmetáli at basyn tejeı túsip, keri buryldy. Qaraǵaı sapty naızanyń ustaıtyn jerine qyl shylbyrdyń ushyn asyǵys shalyp jatyp, Baqaǵa bir qarap qoıdy.

Qýǵynshylar da, qashqandar da at basyn irikti. Túrikpenderdiń ishinen óńkıgen qara beri shyqty.

— Kápirdiń sury jaman eken...

— At ústinde tóbedeı bolyp otyrysyn qarashy!

— Buǵan Sahardy salý kerek edi...

Qazaqtar kúńkildesip tur. Qapsaǵaı deneli qara bujyr Saharǵa Baqa da qarady. Rahmetáli ózi tilengen soń amal joq, bulardyń ishindegi qarýlysy Sahar edi.

Eki batyr shoqyta shaýyp aralary jaqyndaı tústi. Rahmetáli boıyn tikteı qoıyp, aq naızany jarq etkizip kóterip alǵan. Túrikpendi qoıan-qoltyqqa keltirmeı, alystan jiberip urdy. Mergen qol qate ketken joq, naıza óndirshekten qadalyp, saby qysqa arǵymaqtyń basyna saq etti. Úrikken at ala qashqanda, Rahmetáli túsip qala jazdady.

At saýyrynda salaqtap bara jatqan túrikpenniń batyryna qarap turyp Baqa ókindi.

— Esil er qapy ketti-aý!

Tusyna kelgende Rahmetálige keıistik aıtty.

Túrikpender sol jerde úımelesip qala berdi. Qazaqtar ketken jylqynyń jónimen tópep barady.

Kún uly besin boldy.

— Endi kidirmeıik! Jylqy uzady. Jetkenin qaǵyp tastap, qasha urysý kerek. Kún batqansha aldyrmasaq, kettik!

Biraq qýǵynshy uzatpady.

Rahmetáliniń aıtýymen jarysa salǵan jigitterdiń basy pyshyrap ketipti. Eń aldynda Meldebek barady. Onyń aty ushqyr eken. At aýystyryp minýge úlgirmegen Bapan keıindep qala berdi.

— Men Kókeń, men Kókeń!

Jıren atty bir túrikpen tópep kelip qalypty.

Artyna burylyp qaırat qylar ál joq, Bapan kúreń qasqany jostyrta tústi. Kenet oń jambastan kirsh etken naızanyń ushyn sezdi. Baq etip, attyń jalyn qusha qulady....

— Bapan aǵamdy shanshyp ketti!

Alda bara jatqandar amalsyz at basyn burdy.

— Men Kókeń!

Bul joly túrikpen batyryna Babastyń kishi uly Járkesh kezdesip qaldy. Ony da túsirip ketken. Baýyr qıyn eken. Sahar ah urǵanda qolyndaǵy naızasyn túsirip aldy.

— Men Kókeń!

Jıren arǵymaq pen Sahardyń ker qulasy omyraý qaǵystyryp qalǵan eken. Naıza siltesýge jer tar, túrikpen Sahardyń jaǵasynan ala ketti.

— Sen kókem bolsań — men Sahar!

Sahardyń salaly saýsaqtary túrikpendi bas saldy.

Qara shógerme bastan ushty. Sahardyń kózi túk kórmeıdi, túrikpendi at ústinen julyp alǵan sıaqty edi. Jaǵasy jyrtylyp jaý qolynda ketipti... Baq etken daýys shyǵyp, jıren at jalt berdi.

Sahardyń kózi alaqanynda, ýysyndaǵy shógerme shyǵar degen, bas terisi eken. Jırenip ketip, jerge laqtyrdy...

— Sahar, qolyń qandaı qatty edi. Álginiń kózi uıasynan shyǵyp ketipti. Bas súıegi yrsıyp jatyr.

Meldebek alqynyp tur.

— Basqalaryńdy qoıshy, shyn batyr Sahar ǵoı!

Baqa shaqshasyn erdiń basyna tyq-tyq urady.

Ólgen eshkim joq. Eki jigit jaraly. Onyń ústine bar jylqydan aırylyp qaıtty. Bular Kóken batyrmen bolyp júrgende, jaýdyń bir bólek toby túre qýyp aıdap áketipti.

Osy joryq bul aýylǵa qyrsyq bolyp jabysty. Túrikpender endi tik kóterile attanyp, aýylǵa tıýi kádik edi.

Kórshilerimen ylǵı qyrǵı qabaq bolyp jaman úırengen aýyl, ózderi de dáıim jaý kútip, atyn arqandap ustap, kósh-kóligi daıyn otyrady...

Aýyl bir túnde kóterile kóshti.

Qos attap shaýyp, entigip jetken Segizder osy búlginniń ústinde kezdesti...

Qyryq kún shildeniń ishi, dalada aptap soǵady. Aınala shel, bir kósh jerden bir qudyq ázer kezdesedi. Quba dóńderdiń baýyrynda surǵylt saǵym buldyraıdy. Údere tartqan kósh alty qonyp, Sarysýdyń arǵy jaǵyna ótti...

Aqırek bul jerden jeti kóshtik jer. Salt júrip ketken jolaýshy úsh-tórt kúnde qulaıdy. Segiz bir aı bógeldi...

Tańsyqqoja aralasqan iske Jánike qyryn qaraıdy...

Qulymǵa ol da nemere, bul da nemere... Baıaǵy enshi bóliste toqal tuqymynyń báıbishede ketken esesi bar. Nıaz qansha tentek bolǵanmen, kópke topyraq shasha almady. Esenáli Áıderbektiń tórt kózi túgel edi. Biraq sondaǵy ókpe, áli tarqamaı kele jatyr...

Ózi qonysynan aýyp, ishi kúıip otyrǵan Jánike Segizdiń ne istep kelgenin esitkende, tas-talqan bolyp ashýlandy.

— Toqaldyń balasy kedeı bolǵan soń, aıaqtandyrý mindeti Tańsyqqojaǵa qalǵany. Baıaǵy ketken esemdi solaı qaıtarmaq shyǵar. Baryńdar, Tańsyqqojaǵa qońsy qonyńdar! Ol malyn aıdaı almaı júrgen kórinedi, oǵan otynshy, sýshy kerek...

— Topy teńseldi. Munda alǵan betinen Segiz qaıtpaıdy. Ana jaqta pyshaqqa túsip shal otyr.

Al Jánikeniń aq batasyn almaı atqa qonǵannan góri, tóńirge til tıgizý jeńil sıaqty edi...

Ár kún jylǵa tatyǵandaı, Segiz shıyrshyq atady.

Aýyldyń ekinshi úlkeni Botattyń Aqyny edi. Topy soǵan bardy.

— Árýaq syılaǵan qazaqpyz ǵoı, — dedi Segiz. — Atamnyń aldyn kesip ótý qıyn bolyp tur. Biraq shal qıas tartty. Eki jyl ótken eken, aıttyrǵan qalyńdyǵym qudaı isi bolyp óldi. Mal berip, qyz aıttyratyn bolsa qaıda júr? Sonyń aýzyna qarap osy kezge sheıin kelgenimiz joq pa?

— Tańsyqqojanyń atyn estise, ony jyn býatyn ádeti ǵoı, — dedi Aqyn qynjylyp.

— Áıtpese, bárimiz bir torynyń tuqymy, kim aıttyrǵanda ne tur?

— Áser jastyń aldyna shyqqan kári ońbaıdy...

Baqa keıidi.

— Aqyn aǵa, atamnyń aldynan bir ótip kóreıik. Erdiń eki sóılegeni ólgeni. Úısinniń qyzyn Tańsyqqoja taýyp bergen joq, ózim tańdaǵam. Batasyn bermese de ketem. Aıtypty ǵoı, Tańsyqqojaǵa qońsy qonar dep. Ol da jaýym emes, Qulymnyń bir balasy. Báıbishe-toqal bolyp sender-aq bóline berińder. Men erteń kóshemin. Solaı dep aıt. Alsa, meniń basym ǵoı. Qanǵa jerik bolsa, ishsin de tynsyn!

Qaıratty Segizden úlken-kishi yǵa júredi. Aqyn balanyń qanyna qaraıyp júrgen túrinen seskendi.

Jánike qansha tentek bolǵanmen, Aqyn óksheles inisi, shyn moınyn salyp barsa, onyń sózin jerge tastamaıtyn edi. Qazir jalǵyz Tańsyqqojaǵa óshigip otyrǵan joq. Basqa balalardaı emes, ózin táýelsiz ustap betimen júretin Segizdi tuqyrtpaq. Qaıraty boıyna syımaı júrgen balýan jigit, el asyp olja ákelýdiń ornyna, aýyl qydyryp, qaıda toı-tomalaq izdeıdi... Batyrdyń tuqymy azǵanda baqsy kóbeıedi...

Aqyn qansha sypaıylap jetkizse de, Jánike Segizdiń ne aıtqanyn túsinip otyr. Topy eki-aq úı, onyń bóline kóshkenine qabyrǵasy qaıyspaıdy. Biraq... búgin Topy bólinse, onan bir ata qashyq Báshke, Babas, Botat qaıter? Bir ókpelegen kúni bári de syrt aınalady. Bir iz túsken soń, aıaǵy súrdek jolǵa aınalýy op-ońaı edi. Esine quba qalmaq zamany, qol bastaǵan batyr Taılaq tústi. Týysy...

Onda da renish bólinisten shyqqan. Qalmaqtardy oısyrata jeńgen kúnderi edi. Taılaq altyn sapty semserdi qaptalyna qoıdy. «Tanyǵyma tursyn...» Tanyq týǵan inisi. Táýir dúnıelik kórse, Taılaq Tanyqty aýyzǵa alatyn. Qol ishinde kúńkil buryn da kóbeıip júrgen. Jánike bul joly janjal shyǵardy. Sonyń aqyry qol ekige bólindi. Jánikeniń sońynda jeti júz kisi, shyǵyp ketken. Sol túni Taılaqtyń qosyna qalmaq tıedi. Kóp adam qyrylypty.

Taılaq ta, Tanyq ta ólgen... Jánikeniń áli kúnge jany titireıdi.

Toqalǵa qaraǵandardyń arasyna jik túskeli tur. Dáýletti Jánikeniń etegin jaýyp otyrǵan da kedeı týystary... Aǵaıyn adam aıtysyp aqy suramaıdy. Jánike-Sarynyń batyr uldary naızasy shoshańdap jylqy qýyp júrgeni de momyn Topynyń arqasy eken. Jánike shyn oılaǵanda, sonyń bárin salmaqtap otyr. Sońynan ergen jastyń nalasy qıyn... Esine taǵy da Taılaqtyń taǵdyry tústi...

Sonymen shaldyń ashýy basyldy.

Segizdiń qasyna Balpan men Aıbas bar, alty jigit erdi. Aǵaıynnyń bergeni, Topy shańyraǵynyń ózinen shyqqany, bárin qosqanda, úıirimen úsh toǵyz edi. Qulynyn eritken toǵyz baıtaldy qazaq bir toǵyzǵa esepteıdi. Oǵan ishindegisin qosyp, jıyrma jeti basqa jetkizetin edi...

Eki jigit mal aıdaýǵa qaldy. Bes jigit sýyt júrip alǵa túsken. Tórtinshi kúni

Shyqymannan qulady.

Segiz tóbesinen sýyq sý quıǵandaı sileıip otyr.

Tańsyqqoja aǵasyn sókpeıdi. Samsaǵan sary qolǵa Syrlybaı aýylynyń on shaqty jigiti qaırat qylyp jarytpas edi. Kiná ózinen.keshigip jetti...

— Toıy tarqaǵaly úsh kún ótti. Sonda burnaǵy kúni júrip ketkeni ǵoı... — Tańsyqqoja sóılep otyr.

— Túıe jetektegen jolaýshy uzap kete almaıdy. Sony ishke túıgen Segiz basyn kóterdi.

— Aǵa, men attanam!

Qaraqalpaqtyń Maqpaldy alyp ketkenin esitpegen el joq. Altynbaılar da eleńdesip otyr eken. Bıdaı batyr qasyna Bárkelet bastaǵan on jigit ertip keldi.

— Attaný kerek!

— Qaraqalpaqqa jesirimizdi jiberip otyra almaımyz!

— Attanamyz!

Jigitter aranyń uıasyndaı kújildep ketti.

Sarshatamyzdyń ishi. Aspan jerge túskendeı, aýyzyń keýip júrgizbeıdi. Aıbas izshil, uzatylǵan qyzdyń kóshi qaı jerde at shaldyryp, qaı qudyqtyń basynda túnep shyqty, — bes saýsaqtaı bilip otyr. Kósh bes ret qonypty. Bular úsh kún júrdi... Aıbastyń esebi dóp kelse, ózderi erteń Bosaǵakóńge jetip qonýy kerek...

— Sol jerde bir mezgil at sýytarmyz...

Segiz jigitterdiń bosańsı bastaǵanyn sezip edi. Túngi júris Balapanǵa batty. Anda-sanda qalǵyp ketip, basyn erge soǵyp alyp, qaıta oıanady.

— Olardyń alty qonǵan jerine biz tórt kúnde jettik.

Jigitter Bosaǵakóńde qonyp otyr. Qorjyndaǵy súrdi otqa kómip, qaýjańdasyp alǵan soń, er jastanyp qısaıa-qısaıa ketken. Bárkelet pen Segiz ǵana oıaý edi.

— Olar da sýyt tartqan eken...

— Erden erdiń qaýpi bar degen ǵoı...

Birazdan soń Bárkelet te qalǵydy.

Segizdiń kirpiginiń astyna tireý qoıǵandaı, kózi ilinbeı jatyr. Erteń bir kún Maqpaldy qýyp jetedi. Aıyryp alyp qalý - aıtýǵa jeńil... Jaby da namysty qoldan bermes. Bul egesti kók naızanyń ushy ǵana sheshetini anyq edi. Onyń aqyry qan tógispen bitedi. Maqpal úshin Segiz qany túgil, janyn da aıap qalmas. Biraq beıkúná jurt kúıetini jaman ǵoı. Kisi óledi. Mynaý jatqan jigitter... Olardyń Segiz úshin basyn oqqa baılar jóni joq. Sol esine túskende uıqysy shaıdaı ashylady.

Jekpe-jekke shyǵý kerek... bári sonymen bitsin!

Segiz ómiri qolyna naıza ustap kórgen jan emes. Naıza da bir kádege jarar-aý dep úsh uıyqtasa oıda joq. Qan kórse, júregi aınıtyn edi. Adam túgil, qoı baýyzdap kórmepti. Endi bireýdiń qanyn tógý kerek. Bári Maqpal úshin... Onan máńgi aırylaryn oılasa, aqyldan aljasatyndaı. Saǵynysh ózegin órtep, janyn shyjyldatyp kúıdirgende, kókiregi qars aıryla kúrsinedi. Ony namys qýyp kele jatqan joq. Maqpalsyz ómirden mán ketkendeı, ǵashyqtyq derti bir ornynda jatqyzbaıdy.

Jeti qaraqshy, Temir qazyqty aınalyp kókjıekke eńkeıip qalǵan eken. Tún ortasy aýǵany ǵoı. Endigi attar da tynyqty. Tańǵy salqynda júris te ónedi. Jigitterdi oıatý kerek...

— Aıbas! — dedi aqyryn daýystap.

Aıbas basy jastyqqa tıse qor etedi. Soǵan oraı oıanýy da tez edi. Dybys shyǵýyn ǵana kútip jatqandaı atyp turdy.

Eger atty qysyńqyrap júrse, osy tún qyzdyń kóshine jetip qalatyny anyq. Qaraqalpaqtar «Kejektiń kók tóbesinde» qonyp jatqan. Júrdek atqa sáskelik qana jol. Biraq solaı ekenin jigitter bilgen joq.

Jabynyń kúndegi ádeti, tańǵy salqynmen attanyp ketip, aldaǵy qudyqqa jetip qonyp otyratyn edi. Keı kúni bir kóshtik qana jer alady. Jetektegi túıeniń aýanymen qımyldaǵan kóshtiń júrisi de ónbeı, jurt shólden qyrylyp qala jazdaıdy.

Búgin kósh moınyn uzartyp, Kóktóbeden uzap baryp qondy. Ómiri Domalaq kóldiń basynan attap shyǵyp kórmegen Maqpal, búgin otyn ala almaı jatyr edi. Jeti kúnge sozylǵan uzaq súrdek onyń tıtyǵyna jetkendeı. Aptap jel betin sharpysa, tóbesinen kún tesedi. Al qyz júregindegi jalyn kún kózinen de ystyq edi.

Qashan Qyzyldyń qumyna kirgenshe, eki kózi artynda boldy. Kútkeni Segizi... Onyń qýyp jetetinine shák keltirmeıdi. Kesheden beri ǵana kúder úzgendeı. Maqpal búgindikke nár tatpaı jatyr. Dármen quryp, ál bitken. Biraq kózi ilinbeıdi. Shyqqaly ádeti, eki kún qatarynan uıyqtamaı shyǵyp, úshinshi kúni tastaı qatyp, julqylaǵanda oıanbaıtyn. Búgin úshinshi kún... Maqpaldyń tula boıy ottaı kúıip, basy jastyqqa tıgizbeıdi.

Masaty et astyrtty.

— Kesheden beri nár tatqan joqsyń. Ózegiń talyp keter, sorly, aýzyńa salsaıshy, — dep jalynady.

Murnyna ettiń ıisi kelse, Maqpaldyń júregi aınıdy. Jerik bolǵan áıelderdiń qusyp jatqanyn kóretin. Sony oılasa, júregi túrshigedi. Múmkin, ózi de jerik shyǵar... Bala boıyna qashan bitip júr? Kimnen bitip júr? Áıel boıyna bala bitkennen soń neshe kúnnen keıin jerik bolady? Bul qupıany sheshesinen artyq biletin eshkim joq. Onan suraýǵa beti shydamaıdy.

Múmkin bala Segizden bitken shyǵar?.. Segiz esine tússe, júregine shym-shymdap jylý enetindeı. Boıyndaǵy bala Segizden bitken bolsa dep tilep edi. Sonda asyǵyp saǵynǵanda, qumary balany aımalap tarqar edi. Biraq... ondaı jaǵdaıda óziniń tula boıy tuńǵyshyna «qul» ataǵy tańylady. Búkil ǵumyry jat bireýge pende, kóz túrtkimen kún keshedi eken...

Maqpaldyń ishin ıt tyrnaǵandaı, ashýyn sheshesinen alady. Aldyna ákelip qoıǵan tamaqty aýdaryp tastap, teris qarap jatyp qalǵan.

Maqpal erke edi. Kishkentaıynda táttiden tátti tańdap, aldyna qoıǵan asty tatyp almaı qıǵylyq salatyny bar-dy. Masaty qyzynyń bul qylyǵyn soǵan jorıdy. Biraq qazir basyna jelek jamylǵan kelinshek... Esi kiretin kezi boldy ǵoı. Erteń jat bosaǵany attaǵaly otyr. Qaraqalpaqtar onyń balalyq erkeligin kótere me? Taǵy da ózi kúıeýiniń aldynda aıypty kelinshek... Masaty qyzynyń minezinen túńilip qaldy.

Sharshap júrgen jurt shala-sharpy qaýjańdap, otyrǵan-otyrǵan jerlerinde qulaı ketip, uıqy qushaǵyna enedi.

Qyzynyń erteńin oılap qobaljyǵan Masaty biraz dóńbekship jatyp, aqyry ol da qalǵydy.

Kóz ilmegen jalǵyz Maqpal edi.

Boıyna bala bitkenin bilgeni bále bolyp jabysqandaı.

«Jaýǵa attanyp, qul da ákeledi» dep edi-aý Jaby... Kúıeýiniń sol sózi kókeıinen keter emes.

Ózin qaraqalpaq aýylynda kúndik kútip turǵany ras eken. Maqpal ondaı quryqqa nege moıyn usynady? Kúń bolyp, jer basyp júrgenshe, ólgen artyq?

Qalaı óledi sonda?

Ózine-ózi qol jumsasa, ana dúnıede dozaqqa túsedi...

Qaıda barsa, Qorqyttyń kóri, tyǵylatyn jer joq...

Qashyp ketse qaıtedi? Tún jamylyp qarasyn batyrady... Biraq sheshesi... Oǵan ne ister deısiń?.. Bári óziniń qaraqalpaǵy. Qıattyń qyzy...

Segiz jete almaı qalǵan eken, ony izdep barady Maqpal... Kenet qazaq aýlyna qalaı baratyny kóz aldyna ap-aıqyn elestep qyz júregi alyp ushady.

Maqpal sybdyryn bildirmeı, dalaǵa shyǵady.

Aı batypty. Tastaı qatyp uıyqtap jatqan jurt, qulaǵyn kesip alyp ketse biletin emes.

Jaby qara qasqa arǵymaqty erttetip, shatyrdyń qasyna baılatyp qoıatyn edi. Kúndegi ádeti... Qyz jan-jaǵyna alaqtap, attyń turǵan jerin izdedi.

Basqa arǵymaq basyn tómen salyp jýsap tur eken. Maqpal qasyna kelgende qulaǵyn qaıshylady. Qyz qoly saǵaǵyna maıda janasyp qası bastaǵanda, arǵymaqtyń jany rahat tapqandaı, shylbyrynan jetektegen Maqpaldyń izine ere berdi. Qum belesten asyp túskenshe qyz úsh súrinip turdy. Júregi dúrs-dúrs urady. Uzap shyqqanyn kórgen kezde, demin bir-aq aldy.

Qasqa arǵymaqtyń ústine yrǵyp shyqqanda, ózine qanat bitkendeı, atty eki búıirge tepkilep keledi. Bet aldy qula túz shoqyta tartty.

Qaperinde túk joq-ty. Óziniń jol bilmeıtinin de eskermeıdi. Tún aısyz qarańǵy. Biraz entigin basqan soń, aınalaǵa kóz saldy. Álde ne qarań etkendeı. Júregi tas tóbesinen shyqty. Qasqyrdan qatty qorqatyn. Kez kelgen buta qyz kózine ash bóri bolyp elesteıdi. Áldeqaıda jylt-jylt etip ot kórinedi. Endi esine jyn-shaıtan, mystan kempirler týraly estigen qorqynyshty ertegileri túsken. Maqpaldyń jany túrshigip ketti.

Sonan keıin qulaǵyna belgisiz bir dybys jetkendeı. Jer túbinen talyp kelgen. Aldaýsyratyp shaqyrǵan peri me, ańdyp júrgen ash bóri me?... Maqpal ekeýinen de qorqady. Kenet álgi dybys án áýenine uqsap ketti...

Án... tanys án... Segizdiń áni... «Esime sen túskende, beý, qaraǵym, saǵynyp ánge qosam sáýletaı dep...» Sóıdep keledi. Segizdiń ózi ǵoı! Maqpal án estilgen jaqqa qaraı shapty. Sát saıyn án jaqyndap, ár sózi ap-aıqyn estiledi.

Súıgeniń álde jaqsy, álde jaman,

Qor bolǵan bir jamanǵa esil, Maqpal...

Segizdiń ózi! Maqpalyn izdep jetken eken!...

Maqpaldyń qonyp jatqan qudyǵy qashyq emesin áldeqalaı túısingendeı, seriniń júregi órekpip ketti. Kómekeıinde án lyqyldaıdy. «Maqpaldy» qalaı shyrqap jibergenin áýeli ózi de bilmeı qalǵan.

Bárkelet selk etti. Jaý kútip qorqaqtap kele jatqan jurtqa kenet án ersi kórindi. Endi bireýler bárin umytyp, ásem ándi tamsanyp tyńdap qalypty.

Kóringen Kóktóbeden kóshiń, Maqpal...

— Apyr-aı, Segiz aǵa, - dedi Aıbas er ústinde qozǵalaqtap. - Jaý tóbesi kórinip turǵanda munyń ne? Túngi daýys jer túbine jetedi...

— Estip qalyp saqtanyp júrer...

— Bir tasadan tap berse!

Segiz daýsyn kótere kúldi,

— Jigitter, biz jaý izdep kele jatqan joqpyz. Bizge keregi Maqpal emes pe? Endeshe Jabyny aldap basatyn jónimiz joq. Qapy urǵyzyp almaımyz, aldyna ashyq baryp, shynymyzdy jasyrmaı aıtamyz...

— Áı, bárekeldi! - dedi Balpan yrza bolyp.

Aıbas kúıip ketti.

— Senderdiń ne túsinip kele jatqandaryńdy bilmeımin. Maqsatymyz Maqpaldy aıyryp alyp qalý eken. Ala ǵoı dep qarap turmas. Endeshe qapy urǵyzý kerek olardy!

— Aıbas, sen úlkenniń aldyn tosa berdiń ǵoı! - Balpan inisin qaǵytty. - Segiz aǵa erdiń isin istegisi keledi. Námárttyqty kim bilmeıdi!?

— Balpan jón aıtty, - dedi Bárkelet.

— Segiz aǵa, aıta ber!

— Qudaı ózi bergen janyn ózi alady!

— Aıqaıdy salyp baraıyqshy. Qaraqalpaqtyń esi shyqsyn!

Ánge elikken kópshilik keý-keýlep ketti.

Aıbastyń kádigi durys. Túngi daýys alysqa ketedi. Segiz de sony bilip aıtqan. Maqpaldy tún uıqysynan oıatyp, bir eleń etkizgisi kelip edi. Biraq ǵashyǵy aldynan shyǵa keler dep kútken joq.

Tań bilindi.

Aldarynda beısaýbet saltatty qarań etip, ezderine qaraı shoqyta shapqanyn kórgen kezde, jurt shý etti.

— Jaý!

— Oıbaı, jaý keldi!

«Jaý» daýryqqan jurttyń sózine qaraıtyn emes, kıip-jaryp kelip qaldy.

— Aǵa!

Áıel daýsy edi.

— Maqpal! — dedi Segiz tanı ketip.

— Men Maqpal...

Jaý kútip turǵan jurt qobaljyp gýildesip ketti.

— Qudaı saqtady, — deıdi Dúısenbaı daýsy qaltyrap. — Sadaǵymdy kezeı bergenim... Segiz aǵamnyń álgi sózi esime túsip, kidirip qalyp edim...

— Ýaı, erim-aı?

— Biz Maqpaldyń kóshin izdep júr edik, - dedi Balpan. — Bul ózi izdep kelip, masqara qyldy-aý.

— Qashyp shyqqan!

— Apam qaldy... - Maqpal óksip jiberdi.

Bar qaterden qutylǵanyn bilgen sát qyz júıkesi bosap ketken, sheshesin jańa oılap tur.

— Qap! — Aıbas sanyn soqty.

Maqpal qolǵa tıdi. Endi qaraqalpaqta alty alasy, bes beresisi joq. At basyn aýylǵa burýǵa asyǵyp tur edi.

Kempir qolda qalypty. Maqpaldy urlap alyp ketken adam bolyp kórinbeıik... Óshikken jaý kempirge aqyret berip júrer... Jurttyń sózi bir jerge quıyldy.

Jaý qyryq jigit eken. Kóbisi Jańadarıa boıynan qosylǵandar kórinedi. Ony Maqpal aıtty. Bular jıyrma kisi... Bir kisige eki adam kóptik qylmaıdy...

— Segiz, álgi bir ánińdi shyrqap jibershi! — deıdi Bárkelet shalqyp. — «Kóringen Kóktóbeden kóshiń, Maqpal» edi ǵoı. Ústerine ándetip bir baraıyq!

— Ýaı, pále!

Segizdiń ánin jurttan buryn Masaty esitti. Tań qarańǵysy eken. Ne qylǵan dybys ekenin jóndi túsine almaı, áldeqalaı Maqpaldyń tósegin sıpalap edi. Kóńilinde jamandyq joq, aqyryn dybys berdi

— Maqpal...

Maqpalda ún joq.

Qyzynyń shynymen joǵalǵanyn bilgen kezde Masatynyń daýsy qattyraq shyqty. Onan daladaǵylar oıandy.

— Qasqa arǵymaq qaıda?!

— Bosanyp ketipti ǵoı...

Kókiregine kádik kirip, shoshynǵan Masaty shatyrdan oıbaılap shyqty.

— Maqpal, Maqpal!

— Qyzyndy qashyryp jiberip, ne kólgirsip tursyń?

Jaby kempirge aqyrdy. Qalǵan jigitterdiń estıary Jannazar.

Jabyǵa Jańadarıadan qosylyp edi. Aqırekke birge baryp, endi Maqpaldy uzatysyp kele jatyr. Jabyǵa basý aıtty.

— Qyzyn qashyryp jiberip, ózi qolda qala ma? Ańsyz qalǵan ózimizden kóreıik! At baqtyryp qoıǵan kúzetshimiz qaıda júr ózi? Beri shaqyr!

Osy kezde Segizdiń áni ap-anyq estildi.

— Bul kim bolǵany!?

— Erikken qazaqtar shyǵar...

— Sonda da saqtyq kerek!

Kúzetshi uıyqtap qalypty. Erbıip ornynan turdy. Ár jerde shiderimen shashyrap júrgen attar jınastyryldy.

Án jaqyndap qaldy.

— Samsaǵan sary qol!

Tóbeniń basynda turǵan bir jigit beri qaraı domalaı júgirdi. Qoryqqanǵa qos kórinedi...

— At ertteńder!

— Qýǵynshy!

Kún shyqqan. Kúnshyǵysta qyzyl shapaq narttaı janady.

Jurt túgel atqa qonyp, tóbeniń basyna shyqty. Bir top salt atty jaqyndap kelip, olar da toqtady.

— Eı, kimsińder!? Elmisińder, jaýmysyńdar!?

Bir jigit atyn tebinip jaqyn keldi.

— Biz jesirimizdi izdep kelemiz. Bizge Maqpal kerek. Bul kele jatqandar Jánike batyrdyń inisi Segizdiń qoly. - Elshilerińdi jiberińder, sóıleseıik.

Jaby atyn tebingende, Jannazar tizgininen tartty. Baıaǵy Nurtaıǵa erip baratyn joly jas jigit Jannazar bul kúnde aǵa bolǵan. Onyń susynan árkim de seskenetin edi. Jaby tosylyp qaldy.

— Batyr, toqtaı tur. Biz joǵaltqan Maqpaldy olar izdep júr eken. Men baryp sóılesip kóreıin.

Jannazar attan túsip jaıaý ketti. Onyń aldynda turǵan Bárkelet edi, ekeýiniń jasy qurby kórindi. Jannazardy kórip, Bárkelet te attan tústi.

Jannazar buryn sálem berip edi. Bárkeletke bul da jaqsylyqtyń nyshanyndaı kórindi. Endi kúıbektegen joq. İzdegen jesiri qolynda, órkeshtenip otyr. Shynyn aıtty. Qazaq-qaraqalpaq talasqan asyl Maqpaldy urlap áketse, onysy námárttyq bolar edi. Bárkelet qaraqalpaq aǵaıynnan aldynan ótkeli at basyn buryp keldi. Qaraqalpaqtar jesirin aıyryp qalamyn dese, qazaqtar turysýdan qashpaıdy.

Biraq Segizge beıbit tynymy kerek. Osyndaı usaq nárseden úlken daý ushynyp, eki eldiń arasy eges bolǵan kezi bar... Bosqa qan tógilmesin. Úıde Segizdiń boıjetip otyrǵan qaryndasy bar, Maqpaldyń óteýine sony beredi... Jaby qolyndaǵy kempirdi qaıtarsyn...

— Jaby — namysshyl baıdyń uly, oǵan kónbes... — dedi Jannazar kádik aıtyp.

— Endeshe Jabýyńa mynany aıt! — dedi Bárkelet, Jabynyń atyn ádeıi bura sóılep.

— Bir qyzǵa talasyp otyrǵan Segiz ekeýi ǵoı. Ol er jigittiń isin qylsyn. Jekpe-jekke shyǵa ma álde kúreske túsip kúsh synasa ma, onysyn ózi biledi. Qaı jeńgeni Maqpalǵa kúıeý bolady! Beıbit eldiń qany tógilmesin. Segiz sony ótinip otyr!

Bárkelettiń eki talaby da kókeıge qonatyn edi. Qudaı atyp qoldaǵy jesirden aırylyp qaldy. Ony qaıta aıyryp alý kúshke túserin Jannazar bilip otyr. Biraq Maqpaldyń óteýine basqa qyz alyp bitýge órkókirek Jaby ólse kónbeıdi. Qazaqtyń aty atalsa, qanyn ishine tartatyn minezin baıqap qalǵan. Namysqa basary haq. Onda Segizdiń shartyna toqtaıdy. Janyn tastaı almaı júrgen eshkim joq. Qoldaýly men Qıattyń jaısańdaryn bir qyz úshin qurbandyqqa shaldyryp, Jannazar otyra almas!

— Qan tógilmesin degenińiz meniń kókeıime qonyp tur. Jabymen sóılesip, beıbit tynymyn jasaýǵa kúsh salyp baǵaıyn, — dep Jannazar ornynan turdy.

Jaby jaýǵa attanyp, qarý ustap kórgen jan emes. Atadan jalǵyz eken. Mamyt kóziniń qarashyǵyndaı jalǵyz ulyn ondaı qaterli jerge jibermeıtin edi. Biraq úsh-tórt jyldan beri toı-tomalaqta kúresip júr. Ázir jaýyryny jerge tıip kórgen joq. Byltyr Hıýa hany toı qylǵanda, Áýez hannyń qońyraýly balýanyn súrindirip, ıisi qaraqalpaqty bir qýantqan... Sodan beri Jabynyń demine nan piskendeı edi.

— Endeshe, anaý qazaǵyńa aıtyp kel! Qarý jumsasaq qapy kettim der. Men beldesip kúresip, baǵymdy synaımyn. Shartym sol, kim jyǵylsa, sonyń basy alynady. Segiz Maqpaldyń ǵashyǵy eken ǵoı. Ǵashyǵynan aırylyp, ómir súrip ne kerek? Men de jesirimnen aırylyp jer basyp júrgenshe, kórge túskenim kóp artyq.

Jabynyń jaýabyna Segiz de yrza boldy.

Qazaqtar da, qaraqalpaqtar da attan tústi.

Jurt eki jarylyp tura qalǵanda, aq qumshyqtyń baýraıynda maıdan ashylǵan.

Balýandar ıyǵyna túk ilmeı, jalańash etine belbeý býynyp shyqty. Ekeýiniń denesi de jańa jaýǵan qardaı appaq eken. Kórip turǵan jurt ishin tartty.

— E, jasaǵan, jolyn ber!

— Árýaqtar, qoldaı gór!

— E, babam!

Tilekshi jurttyń daýsynan jer kúńirendi.

Maqpaldyń eki qoly kókireginiń ústinde, qalsh-qalsh etedi. Eki udaı kún bolyp, Segiz súrinse, onyń ómiri qarań edi.

Jaby ashý qysyp ázer tur. Beldesip qalǵan sátte Segizdi búrip tastaıtyndaı omyraýlap, ókim-ókim qımyldap edi. Boıy da bıikteý eken. Keıde tóske alyp dóńgeletkende, Segizdiń aıaǵy jerge tımeı ketedi. Qazaqtarda záre joq.

— Mynaý ıtiń qaıtedi? — deıdi Balpan daýysy dirildep.

Ashýly adam ańsyz keledi. Oǵan tek belińdi bermeı baǵý kerek. Segiz Jabynyń ishine kire túsip, qapysyn ańdyp júr... Jambasqa alyp, aıaqtan bir qaǵýǵa keltirse... Ondaı kezde Segiz qara nar bolsa da bir súrindiredi...

Kim kóp qımyldasa, sol adam da burynyraq boldyrady.

Jabynyń mańdaıynan monshaq-monshaq ter shyqty. Óziniń kúsh ıesine tap bolǵanyn endi uqqan. Qımyly báseńsip qalypty. Segizdiń kútkeni de sol sát edi. Oń ıyqpen qoltyqtan tireı berip, sol aıaqpen sart etkizip, shalyp qaldy!

— Tústi ádiske! — dep Balpan shyńǵyryp jiberdi.

Ony Jaby da sezdi. Túsi órt sóndirgendeı, myqshıyp tur. Oń baltyry uıyp, tizelikten qumǵa kirdi. Qap! Mundaı da ádis par ekenin eskermepti-aý...

Jerdiń topyraǵy burq etti.

— A, qudaı! A, qudaı!

Bul daýryǵysqan qazaqtardyń daýsy edi. Jabyny eki ıyǵynan basyp ustaǵan kúıi, Segiz demin alqyna alady.

— Bolǵaly turǵan bala ekensiń, — dedi, Jabynyń kózine qadala qarap turyp aıtty.

— Qanyńdy júktep qaıteıin. Maqpal meniki. Aıtqanym — aıtqan, qaryndasymdy berdim!

Jaby ún qatqan joq.

«Bozqasqalaǵan» daýystan jer kúńirendi.

Segiz taltańdaı basyp kútip turǵan jigitterge qaraı ketkende, Jannazar mańdaıynyń terin bir sypyrdy. Er eken ǵoı... Jazyqsyz jannyń qanyna qolyn bylǵaǵysy kelmedi-aý. Segizdiń erligine yrza bolyp tur edi.

Qyzdyń kóshi betin keıin qaraı burdy. Segiz ýádesinen shyqty. Qaryndasy Qarlyǵashty Jabyǵa qosatyn bolyp edi.

Toı toıǵa ulasty.

SOŃǴY TUIAQ

Qar aspannan jaýyp, jerden boraıdy. Jel ishin tartyp yshqyna soǵady. Aqtútek burqasyn túk kórsetetin emes. Kúreń attyń jalyna bir eli qyraý turypty, appaq bolyp kúdireıip kórinedi. Besbasbaı seskendi. Aldynan turǵan jel bet baqtyrmaı, qorǵalaqtaı bastady. Aýzy-murnyna qar tyǵylyp, tynysy taryldy. Túlki tymaqtyń túgine, saqal-murtynda siresken qyraý, betiniń ushy ýdaı ashıdy.

Bıylǵy qys mal baqqan sharýanyń qabyrǵasyna qatty batqan. Kúzdiń aıaǵy jańbyrlatyp-jańbyrlatyp kelip, bir kúnde teriskeıden daýyl turyp, qys tústi. İsh tastamaǵan mal joq. Shóp ornyna muzdaq kemiredi. Oǵan mynaý jyndy boran qosyldy. Alaı-túleı aq tútek eki kúnnen beri ańyraı soǵyp tur edi.

Mástáttiń basyndaǵy tórt-bes úı bıylǵy qystan qatty júdep shyqty.

Jalǵyz Besbasbaı emes, mańaıdaǵy qazaq baılary aman qalǵan malyn Aqırektiń qopasyna qaraı qýalaǵan. Ár qamystyń túbi saıyn bir jylqy... Onnan asa jylqyshy ár úıge kezektesip qonatyn edi. Ózderi «ólme, janym, ólme» dep otyrǵan kedeı el, qysqy azyqtan qatty taryqty.

Qazir jurt kúnniń jylynýyn ǵana kútip otyr. Aýyldaǵy tiri jan túgel qybyrlap, endi atyz-aryǵyn tazalaıdy. Ketpen-kúrekteriniń júzin qaırap, jer aǵashtaryn jóndetip, kóktemgi egistiń qamyna kirisken.

Bir túnde Kápiraryqtyń toǵany buzylyp shyqty. Arnasyna syımaı shirenip turǵan Syrdyń sýy, Aqırektiń alqabyna qaraı aqtaryldy.

Kápiraryq bir kúnde keneresinen asty. Tasqyn Qaqbıdaı, Qýraıly, Kókshekóldiń ultanyna qaraı josydy. Onan Aqpaıǵa jóńkidi. Aqırek alqabyn mekendep otyrǵan tórt-bes aýyl qaraqalpaqtyń er azamatynan es ketti.

Toǵan ózi buzyldy ma álde bireý jyryp jiberip otyr ma, - ony bilgen jan joq. Bireýler bul josyn apatty qazaqtardyń qastyǵyna jorydy. Kápiraryqtyń saǵasyna jaqyn jerden Bekbaýyl qora salǵan... Biraq oǵan ne kórinipti... Eneseı bıdiń týǵan jıeni. Jazyqsyz jurtta ne qastyǵy bar?

— Toǵańdy qaıta bógeý kerek...

Er azamat Kápiraryqtyń saǵasyna jınaldy. Bar-joǵy jıyrma shaqty adam... Tasqyn sý toǵandy shaıyp ketken. Qulama sýdyń beti qatty, yqty-jardy tyńdaıtyn emes.

Bul toǵan buryn da talaı buzylǵan. Sońǵy apattan beri jıyrma jyl ótipti. Áneteı ózi basynda turyp bógetti. Ol kezde adam kóp. Eki jaǵynda qyryq-otyzdan jigitter turyp alyp, qamystan buǵan býrany qardaı jaýdyryp tastaıtyn edi. Neshe qatar kerip tastaǵan jýan arqan býranyń aldyn bógep ustap qalady...

Qazir eń aıaǵy daıyn qamys ta joq. Ony aýyldan tasý kerek. Oǵan kólik tapshy, adam jetpeıdi. Kóp bolyp qaýyrt qımyldap ketpese, úzip-tamshylatyp tastaǵan býraǵa aǵyn sý ıe bermeıdi. Eńbegiń qur esh bolady. Jurt eńsesi túsip aýylǵa qaıtty. İsh qazandaı qaınaıdy, kúreserge dármen joq. Áneteı ishten tyndy.

— Men kóshemin, - dedi Saǵyndyq, toǵanǵa baryp qaıtqan kúnniń erteńine. Jalǵyz talshyǵymyz Kápiraryq edi, qudaı ony da kóp kórdi. Kún kórisimiz dán. Erterek Jańadarıanyń boıyna jetip alý kerek...

— Bárimiz de kóshetin shyǵarmyz...

Syr boıynda jetimsirep qalǵan azǵantaı qaraqalpaqty syrttaǵy aǵaıyndar aıaıdy. Qıattar ásirese Áneteıdi qımaıtyn. Basy Mamyt bolyp, ony qasyna shaqyrmaǵan baı aǵaıyn joq. Biraq seksendegi Áneteı ne ózi kóshpeıdi, ne qasyndaǵylardy jibermeıdi.

Qazir de únsiz otyr. Aqırek oǵan ystyq edi. Jasy seksenniń ústine shyqqanda, taǵy qaıda qańǵıdy... Topyraq buıyrsa, jesiniń qasynda qalar... Sony aıtqanda, aýyldyń syrtyndaǵy Mástát bıdiń qorymyna qarady.

— Men de kóshpeımin! — dedi Mátnıaz.

Qalǵan úsh úıdiń adamdary jaman arbalaryn qoralarynan shyǵaryp, kór-jerin tıep jatyr.

Kóshken el ata qonysynan jylap aırylysady. Ony kórip turyp qalatyndardyń da kóńili buzyldy. Saǵyndyqtyń mańdaıyna bitken bar tuldyry qońyr sıyr. Arbaǵa sony jekti. Júktiń ústine úsh balasyn otyrǵyzyp, qatyny ekeýi jaıaý barady... Artyna, qystaýǵa qaraı-qaraı barady.

Mástáttiń basynda qýaryp eki-aq úı qaldy. Áneteı jalǵyz otyryp úıge sıatyn emes. Tań atsa, taıaǵyn beline ustap, Kápiraryqtyń jaǵasyna baratyn edi. Tasqyn sýǵa bir tosqyn bolýynan dámetedi. Biraq sý kúnnen-kúnge joǵary kóteriledi. Ony kórip, bıdiń eńsesi túsedi.

Mátnıaz aqyry shydamady.

— Men Jylqy batyrǵa baramyn...

Belin shart býyp alypty. Áneteıge keldi. Bı til-qulaqtan aırylǵandaı, Mátnıazdyń betine baqshıa qarap seksıip tur.

— Jylqy batyr Laıkóldiń jaǵasyna qystaý basady eken. Qazaqtar ondaı kásipke joq qoı. Jazǵyturym ádeıi kelip, jaǵdaı aıtyp edi...

— Laıkól... Laıkól... Aý, onda ashamaılylar otyrmaıtyn ba edi? — Áneteı aıtaryn aıtsa da, múdirip tur.

— Ashamaılylar erte kóktemde-aq kóship ketkenin esitken joq pa edińiz? Endigi Jańadarıa boıynda otyr. - Mátnıaz kúrsindi. — Burynǵydaı emes, balyqtyń bazary ketti. Eski jer, ondy ónim bermeıdi.

— Nesine aınalady?

Mátnıaz ketken soń, Áneteıdiń berekesi tipti qashty. Eki esti adamdaı, bir úıge kiredi, bir dalaǵa shyǵady.

Búgin erterek turyp ketpenin ıyǵyna saldy.

— Qos ýys dánnen qyryq qap tary bergen Aqırek edi... Qaıta-qaıta kúbirlegende, aıtatyny bir-aq aýyz sóz edi. Kún uzyn sýdyń jaǵasynda kúıbeńdep, kún bata sharshap qaıtty. Ústi-basy kek shańdaq, kózi ǵana jyltyraıdy.

Aqırekteı jer shuraıynan adam bezgeni aqylǵa syımaıtyn is bolyp kórinetin edi. Erteńine tań namazyn oqyp alyp úıden shyqty.

— Osy shal ne istep júr? — Tıpysha kempir kúńkildeıdi.

Jatar kezde Áneteı ala dorbany joqtady. Ákesiniń kózin kórgen dorba edi. Onda qaýyn-qarbyzdyń tuqymyn saqtaıdy.

— Kesheden beri biraz jerdi ketpendep tastadym. Qarap otyryp bolmaıdy, kempirim. Sý kóterilip kele jatyr.

— Ketpendep tastaǵan jerin sý alyp ketse qaıtedi? Myna shal aljyǵan shyǵar.

— Ony bilmesem, Áneteı bolyp nem bar? Sý jete qoımaıtyn bıikteý jerden ketpendep jatyrmyn toı!

— Oǵan sý qalaı shyǵady?

— Qolsamar jasaımyn!

Saǵyndyqtyń qorasyndaǵy syrǵaýyldardy ákelip, úsh aıaq asha jasady. Qolsamarǵa sap jondy.

— Kelin, áý, kelin!

Mátnıazdyń kelinshegi Gúlbazar úıden shyqty.

— Men tórt-bes kúnnen beri jer shuqyp júrmin ǵoı. Keshe áýit qazdym. — Áneteı kúrkildep jóteldi. — Baldaryń bar, erteń azyq kerek. Qarap otyrma, kelin. Bir áýittiń sýy eki úıdiń ermegine jaraıdy. Jetpeı, qaıratymyz tasyp bara jatsa, taǵy bireýin jasaımyn. Erteń meniń qasymnan jer ketpende.

Qansha aıtqanmen dıhannyń qyzy ǵoı, Gúlbazardyń kózi jaınap ketti.

Sý áli áýittiń deńgeıine kóterile qoıǵan joq-ty. Áneteıdiń esebi boıynsha, eki-úsh kúnde sý kelip qalady. Búgin kúnimen júrip, áýittiń mandaıyn bıiktetti. Sý aǵaryna qamys tastady. Ony ár jerden qazyqtady.

Gúlbazar jer ketpendep júr.

Eki úıde kók esekten bóten kólik joq.

— Qap, Mátnıazdan aıtyp jiberetin! Bir attyń maıyn surap alsaq qoı... Jer aǵash bar. Eki kúnde dúnıeniń jerin jyrtyp tastamaımyz ba? - Áneteı mańdaıynda burshaqtaǵan terdi súrtip otyryp ókinishin aıtty.

Qystaýda jalǵyz ózi, elegizip otyra almaı Tıpysha kempir de kelgen. Kúıeýi qazǵan áýittiń qup-qurǵaq turǵanyn kórip betin shymshıdy.

— Kempir, sý kelmes dep qoryqpa. Sý ózi-aq izdep keledi. Onan da ketpenińdi usta!

— Qolsamardy kim atady? Jasyń seksenge keldi. Osy jerge sý jetkizip alsań da az baılyq emes...

— Gúlbazar atady, sen atasyń. Erteń Mátnıaz da keledi. Áneteı ashý shaqyrdy. — Seksen, seksen! Men seksen jasta sýdy qalaı atatynyn kórseteıin!

Erteńine shal tıtyqtap qulady.

Túnde Áýittiń ultanyna bolar-bolmas sý kelipti. Úsheýi bir-birinen súıinshi surap júr.

Tańerteń kók esekti erttetip, Áneteı jolǵa tústi.

Aqırek alqabyndaǵy úsh-tórt aýyldy aralap qaıtpaq edi. Erinderi kezerip otyr ǵoı. Olarǵa óziniń istep jatqan áreketin aıtqysy keldi. Qarap otyrǵansha, jer shuqysyn...

Aryqtardyń, atyzdardyń ara-arasymen ıreleńdeı tartqan jalǵyz aıaq jol, anda-sanda adastyryp ketip, qaıtadan aldynan shyǵady. Byltyrdan beri arqasyna er salynbaı, erigip júrgen kók esek, tuıaǵy tyq-tyq etip, typyń qaǵady. Jer qatqaq edi. Esek ústindegi shaldyń da eńsesi kóterińki, jan-jaǵyna eleńdeı qaraıdy, Byltyrǵy atyzdyń kóbisi sý astynda qalypty. Mynaý baıaǵy Kújban qazǵan qaryqtardyń orny... Onda shyǵyr par edi. Eski atyzdyń ańyzyn qara barqyn basqan. Kútim ketse jer azady, kósemi ólse — el azady. Byltyrdan beri aýyldan atyp shyqqany edi, aqsaqaldyń kóńili buzyldy.

Bir zamanda Aqırek alqabynda otyz aýyl... Jylda kóktemde kórshi eki rý — Qıat pen Qytaı jerge talasyp qyrylysyp jatqandary... Bir-birine ultaraqtaı jer aýystyrmaı, qyldaı qylyp bólisedi. Onda dán sebilmeı qalatyn bir adym jer joq. Jazda Kókshekóldiń ultany kók púlishtiń óńindeı qulpyrady. Salma bas tarynyń sabaǵy jerdi qaýyp... júgeriniń aq shashaǵy tógilip... Kúltelengen pálekterdiń astynda dóńkıip-dóńkıip kók ala qarbyzdar jatady... Ol da bir dáýren eken-aý. Kenet aqsaqaldyń aýzynan sý shubyrdy. Kún ystyq, shól qysty. Sary ala qaýyn kez aldynda elestep, kezergen ernin bir jalady.

Anaý jatqan Kújbannyń qystaýy... Tam úılerdiń qalqıǵan qabyrǵalary ǵana qalypty. Báriniń de tóbesi opyrylyp, ortasyna túsken. Qamys qoralar quryp bitipti. On-aq jyl ótti. Bir qystaýdyń, baı qystaýdyń ornymen joǵalǵany ǵoı... Keshegi bar, búgin joq, aýmaly-tókpeli dúnıe-aı!

Aqsaqaldyń kózine jas tyǵyldy.

Aldynda Jalmurattyń qystaýy kórindi. Shal joldan shyqty. Qystaýǵa qaraı tóteleı salǵan..

Anadaıdan qarap keledi. Qystaýdyń mańynda selt etken jan kórinbeıdi. Ne bir buzaý-tana, qozy-laqta joq... Bıyl qys bul aýyldy júdetip-aq ketken eken-aý... İri qara alysqa uzap jaıylǵanmen... Onysy da qaı tóreli kóp deısiń... Biraq mynadaı ot jerde, bireý-jarym qozy-laq úı mańynda jaıylýy kerek edi... Apyr-aı...

Tús qyzǵan shaq. Bári úıine tyǵylyp alyp jatyr ǵoı, sirá. Qybyrlaǵan bir jan kórinseıshi. Jaman Jalmurattan ne kósemdik shyqsyn... Jer shuqyp tirshilik qylý kerek qoı... Bulaı jatyp ashtan qatar...

Esegin qoranyń aldyna baılap jatyp sony oılady.

Úıdiń esigi shalqasynan ashyq. Áneteı bas suǵa berip, qalqıyp turyp qaldy. Bireý tonap ketkendeı, úı bos qulazyp tur. Astapyralla! Endi bildi, kóship ketken eken!

Qystaýdaǵy bes úı túgel bos tur.

Kók esektiń shylbyryn ustaǵanda qoly qaltyrap ketti.

Onan keıingi qystaýǵa jetkende záresi ushty. Qystaý joq edi, ornynda úıilip kúli jatyr...

Úıelmenimen órtený osy eken ǵoı. Kim órteıdi sonda? Qazaqtarǵa ıesiz qystaý nege kerek? Álde kóshken el qystaýyn qazaqtardan qyzǵanyp, ózderi órt salǵany ma? Baıaǵyda Kújban Aqırektiń basyndaǵy jalǵyz bulaqtyń kózin taspen bitep ketip... Qazaqtarǵa qastyǵy... Sol bulaq bolsa, Kápiraryqsyz da azyn-aýlaq móltegin egip otyrar edi... Bul da sonyń keri... Áneteıdiń kózi qaraýytyp, mańdaıynan ter burshaqtady...

Esiktiń aldy kól bolyp jatyr. Esegin jetelep, jaǵaǵa keldi. Sý ishti. Beti-qolyn jýdy. Endi qalǵan eki qystaý... Olaı qaraı júrýge betinen basqandaı... Biraq osynsha Aqırekte ózinen basqa jan qalmaǵany aqylǵa syımaıtyn jaǵdaı edi...

Bul talaı ashtyqta azyq bolǵan Aqırek edi ǵoı. «Aqtaban shubyryndy» zamany... qos ýys tarydan qyryq qap astyq alatyny sonda ǵoı. Ákesi ony da Eneseıden suratyp alǵan...

Úıde dán joq... Sol dán qazir de joq. Áneteı bir qalta taryny kempirge kórsetpeı saqtap otyr. Qoranyń túbinde kómýli... Baıaǵy aqyrzamannan keıin de el qalpyna kelgen... Dáýirlegenbiz. Sonda osy Aqırektiń arqasy...

Osyndaı asyl jerdi tastap, kóterile kóshkenderine jol bolsyn... Bul halyqty jyn ıektegen shyǵar... Bı qartaıyp, aldynan el ketkeli qansha jyl... Aldynda dáýlet bolmasa, baq ta syrt aınalady. Qur jaq, qońyltaq etik. Bıdiń aldyna ádildigine baqqan kedeı-kepshik qana keletin edi. Shynjyr balaq shubar tes rý basylar ony erterek shetke qaqty. Áneteı sońǵy on bes jyl ishinde el taǵdyryn sheshetin úlken keńesten qalǵan. Ókinse de, bildirmeıtin. Onyń aldynan el ketkeni oıynshyq eken. Aqırek sıaqty jer jannatynan el kóshkeni janyn qınap tur.

Úzeńgige aıaǵyn salyp tur. Biraq áli dámesiz emes. Qazanqoıǵan jaqqa moınyn sozyp-sozyp qaraıdy. Turyp-turyp kók esektiń basyn aýyl jaqqa burdy.

Mástátke keshtetip jetti. Qarny ashqan, qatqaqsyrap shóldegen, tili aýzyna syımaıdy.

Ózderinen basqa qystaýlarda jan qalmapty... Bilip kelgenin aıtpaıdy. Belbeýin sheshýge de áli kelgen joq. Qısaıyp jatyr. Kempiri qasyna kelgende, erni qybyrlady.

— Shaı...

— Neniń shaıy, sorly bala. Qaltanyń túbin qaǵyp salǵaly qashan. Dym joq. — Tıpysha kempir mańyrap otyr.

Ómiri bar aýzynan shyqpaıtyn edi. Aqyry qurtyp tyndy. Áneteıdiń jyny qurystady. Basyn kóterip alǵanda, esiktiń aldynda turǵan Gúlbazardy kórdi.

— Ata, úıge júrińiz, et asyp jatyrmyn...

— Mátnıaz...

— ... keldi. Laıkólge asyǵyp bara jatyr eken...

Áneteı onan arǵysyn esitken joq qulaǵy shýyldaıdy.

Mátnıazdyń qamys qosynda sháı iship otyr. Qara quman tórt qaınap kelgende, oǵan da til bitti.

— Mátnıaz áýitti kórdi me?

— Qýanyp jatyr. Túske sheıin jer ketpendesti...

— Áýittiń sýy búgin kóterildi...

— Eki-úsh kúnnen keıin qolsamarǵa jaraıdy...

Eki áıel jarysa sóıleıdi.

— Erteń qaýyndyqty uıalaý kerek. Baqsha bıeniń saýynyndaı, taryqqanda erte qol beredi...

Aqsaqaldyń qabaǵy jadyrady.

* * *

Bekbaýyl byltyr kúz Nurymbetten irgesin aıyrdy.

Kıikbaı eki ulyna enshi bergeli on bes jyl ótken. Biraq Ótegen-Nurymbet tatý boldy. Qyryq jyl boıy, qystasa — bir tóbeniń baýyrynda, qonsa - bir bulaqtyń basynda otyratyn. Qazir Bekbaýyl Qyzyldy tastap, Qaraqumdy jaılap otyr.

Ótegen óldi. Onan qalǵan tórt ul er jetti. Baıaǵy tatýlyqtyń betine shirkeý tústi. Syrt aǵaıyn Bekbaýyldyń bul isin soǵan joramaldaıdy...

Bıyl qys Bekbaýyl jylqysyn Aqırekte saqtady. Aqbógettiń qopasy qalyń edi. Qyzylda qystap qalǵan Nurymbet balalary jylqysynyń jartysynan aırylypty. Bireý-jarym aryq-turaq bolmasa, Bekbaýyldyń shyǵyny joq.

Kentti jurt birdeńe biledi eken ǵoı. Qys qazaq sıaqty tońyp-shashyrap júrmeıdi. Jyly peshtiń aldynda kóńirsip otyr. Bekbaýyl ony kózimen kórdi. Qystan beri qystaý týraly oı kókeı tesken. Qolaıly jer qarastyrdy.

Kedeı-kepshikpen kórshi otyryp sáni kelmes. Ash alaman jurt... Shetke shyqqan qozy-laqty qaǵyp jep, zyqyńdy shyǵarady... Bir úı emes, eki úı emes, kóp qaraqalpaqtyń qaısysymen jaýlasyp júredi. Ári jıen tutyp qyl-qybyrdaı jabysatyny bar. Barymtalatatyn maly joq, nesi ketsin olardyń. Baı aýyldyń dáýleti shaıqalady. Bul qaraqalpaqtardy Aqırekten kóshirý kerek...

Baıaǵy Jylqaıdar batyr ólip... sonda mynalarǵa byqpyrttaı tıip, qonysynan aıdap shyqqanda ǵoı... Bekbaýyl naǵashysy Mamyttyń kóńiline qarady... Qalyń qazaq atqa qonǵanda, jalǵyz shettep qaldy...

Tórt-bes qystaý qaraqalpaqtyń Aqırekte ne baǵyp otyrǵanyna Bekbaýyldyń aqyly jetpeıdi. Jaz kúıbeńdep jer ketpendeıdi... Kápiraryqtyń saǵasy kepse qaıtedi?

Toǵan buzý Bekbaýyldyń esine solaı tústi.

Aqırek alqabyn sý alyp jatqanda, Bekbaýyl qorasynyń basynda edi. Qazaq qysylyp ketse, jerden bastyrma qazyp kire salady. Tam salýdy kim bilgen. Bir-jar qaraqalpaqpen sóılesip kórip edi, tóbe shashy tik turdy. Bir tam salyp berý úshin tórt-bes jylqy surady...

Saly sýǵa ketip otyrǵanda Báldir kezdesti.

— Bes jylqy berip qaraqalpaqqa tam saldyrǵansha, meni nege jaldamaısyń? Maǵan bir at mingizseń bolyp jatyr. Ótekem balasynan aqy surap jynym bar ma? Qasyma Jalbyr men kelinińdi alamyn. Biraq jaz azyǵymyz, qys soǵymymyz moınynda bolsyn.

— Áı, sen bereketsiz tam salýdy qaıdan bilesiń?

— Meniń qaraqalpaq qyzlaýynda eki jyl turǵanymdy esitpegen ekensiń ǵoı. Ol bylaı, shyraǵym. — Báldir shyrt etkizip bir túkirdi. — Besbasbaıdyń qoıyn bes jyl baqtym. Altynshy jyly qýyp shyqty. Aýyl Qamystynyń basynda, kóktemde qoı qyrqyp, onan keıin jaılaýǵa kóshti. Men jalǵyz úı qala berdim. Jer ot, qoıdyń túgin tartsań maıy shyǵady.

Sol jyly Maqpal qyzdyń qaraqalpaq kúıeýi kelip, Kúrjibaı toı qylmasy bar ma? Báldir sonda júrgende, qoı laǵyp jónine ketedi, Kóksheshek kelgir, bir serkeniń qyrsyǵy... Toq eterin aıtqanda, qasqyr jegen jeti qoı úshin Besbasbaı jalǵyz túıeni tartyp aldy. Kóshetin kólik joq, kóldiń basynda jalǵyz úı qaldym. Jaqyn el qaraqalpaqtar. Jaıaý-jalpylap sonda jettik. Kúz jıyn-teringe kómektestim. Qaraqalpaq seniń naǵashyń ǵoı. Adal halyq. Eki jylda jerge bir ýys tary sepkenim joq. Bireýdiń jerin jyrtysam, bireýdiń tarysyn qorımyn, oraq kezinde kómektesemin. Alǵan azyn-aýlaq aqym qys azyǵymyzǵa jetip artylady.

— Sen tam salýdy qaıdan úırengenińdi aıtshy!

— Manadan beri sony aıtyp otyrǵanym joq pa? Tarysyn orǵyzǵan qaraqalpaq tam da saldyrdy. Osy qolymmen úsh tamnyń tóbesin japtym! — Báldir Bekbaýyldyń tumsyǵynyń aldynda kúrekteı alaqanynyń saýsaqtaryn tarbıtty.

Bekbaýyl onyń bir sózine de sengen joq.

Bir at mingizip, bir tamdy qaraıtyp alsa... Onysy jaman saýda bolmas edi.

Bekbaýyl qystaýlyq jerdi Kápiraryqtyń saǵasyna jaqyn jalpaq qyrattyń tústik jaq baýraıynan tandap alǵan. Syrdarıanyń jaǵasy. Qys jel kóbine teristikten soǵady. Janbaýyr jer yqtasyn, jel ótinen jota qalqalap tur.

Bekbaýyl Báldirdiń tórt qanat jolym úıin qystaýdyń qasyna qondyrdy.

Bes túıe qamys daıyn. Jaqyn mańaıdaǵy bos qalǵan qystaýlardyń tamtyǵyn qaldyrǵan joq. Tam bitkenniń tóbesin aýdaryp, iske tatyr aǵash-tasty tasytyp aldy.

Bes-alty kún qystaýdyń basynda bolyp, berekesiz Báldirdiń jumysyn baqylady. Aǵasynan góri inisi Jalbyr usynyqty eken. Bir tamnyń shomyn úsh kúnde býyp tastady.

Qada qaǵyldy. Jalbyr shomnan mata toqyp jatyr. Sonymen tamnyń qabyrǵasy da qalqıǵan. Endi ishi-syrtyn sylaý kerek...

Bekbaýyl atqa qondy.

— Erteń úsh qoı jiberemin. Jatpaı-turmaı tam salyńdar. Jalbyr tóbesine salatyn qamys matany daıyndap qoısyn. Jigitterdi ertip kelip, bir kúnde jaýyp jiberem...

Keterinde Báldirdi qadady.

Qys darıa boıyna jaqyndap qonǵan Nurymbet aýyly qoı qyrqymy aıaqtalýǵa qarap otyr edi. Bekbaýyl ózi bardy. Tam salyp jatqanyn aıtyp, nemere týystaryn úmege shaqyrdy.

— Qystan beri jurt aýdarmaı qurttap-bıttep qurydyq. Nurymbet qynjyldy. -Erteń bir kún jaılaýǵa jyljıtyn edik.

Janqojany eritseıshi. Basqalary bosamaıdy.

Bekbaýyl Janqojany alyp aýylǵa keldi.

Ótegenniń tórt balasy, oǵan qoıshy-qolańdar qosyldy.

Barlyǵy jeti adam bolyp qystaýǵa qulady.

Bekbaýyl ketkeli tamǵa qol tımepti. Matasyn toqyp bitirgen Jalbyr, jolym úıdiń kóleńkesinde jatyr. Bir top atty cay etkende, erbıip basyn kóterdi.

— Báldir qaıda?

— Aqırektegi qaraqalpaqtar kóship jatyr deıdi. Aǵam aldyńǵy kúnnen beri joq...

— Qaraqalpaqtardy kóshirise júrgeni me? - Bekbaýyl ashýlandy. - Men tamnyń tóbesin jabýǵa kelemin dep aıtyp ketem. Ol qańǵyp júredi. Óı, shoshqa!

Báldirdiń kelinshegi Dáldý jolym úıdiń esiginen basyn qylqıtyp tur edi. Qara kelinshek bir tyrjyń etip, Bekbaýylǵa ernin shyǵardy. Janqoja myrs etti.

Bir túnep, keshki salqynmen úıdiń tóbesin jabady. Aýyldan sol eseppen shyqqan jigitter, Báldirdiń úıinde bes qondy.

Tamnyń ishi-syrty bir-bir sylandy. Onda da Jalbyrdyń kózi tanıdy eken. Tórtinshi kúni tam ústine órlik tústi. Matany qalaı qaǵýdyń jónin bilmeı jigitter daǵdaryp turǵanda, Báldir keldi.

- Áı, qaıda qańǵyp júrsiń? - Bekbaýyl shap etti.

- Oıbaı, Beke... Qumbazar, Laıkól, Talbóget... Báldir iniń bes kúnnen beri bárin aralap shyqty. Syr boıynda bir úı qaraqalpaq qalǵan joq...

- Solardy kóshirisý mindeti saǵan túsip pe!?

— Talaı jyl dámdes bolǵan aǵaıyn. Basyna jamandyq túskende qalaı qarap otyrasyń? Eshnazardyń jalǵyz sıyryn arbaǵa jegip jatqanyn kórip aıap kettim. Sony Bozkólge jaqyndatyp salyp qaıtqanym...

— Jalǵyz atyndy qyzyl maı qylyp... Bekbaýyl keketti.

— Qyzyl maı bolsa, soıyp alarmyn. Báldirdiń qaı baıyǵanyna kórinip barady?

Báldir tájikelesýge ketse, erteden qara keshke balpyldaýdan jalyqpaıdy. Dáldý kúıip ketkende, ernin shyǵaratyn edi. Sonysy daǵdyǵa aınalyp, álgide Bekbaýylǵa da ernin shyǵardy. Tamnyń matasyn qalaı salýdyń amalyn tappaı qınalyp turǵan Bekbaýyl aqyry jeńildi.

Áli jaz bar, kúz bar. Osynsha asyqqandaryń ne? Men bitiremin dedim, boldy ǵoı!

Báldir áýeli aqyl aıtty. Onan soń úsh qoı jelinip qoıylǵanyn estip, sabyndaı buzyldy. Tamnyń tóbesin jabarda qazaq túgil qaraqalpaqtar da tyshqan murynyn qanatady eken. Shalaptan basqa azyq joq, mynaýsy sumdyq qoı...

Aqyry Bekbaýyl aýylǵa adam shaptyrdy.

Erteńine tam jabyldy.

Janqoja asylyp jatqan etke qaramaı atqa qondy. Aýyl endigi kóship ketti. Sony qýyp jetedi... Jol moıny uzaq, túndeletip júrip, jer utýy kerek edi...

Jol-jónekeı eki-úsh qaraqalpaq qystaýynyń ústinen ótti. Jylt etken jaryq joq, ıesiz qalǵan qystaýdyń qarasynan jany tiksindi.

Bir kezde darıanyń eki jaǵy syńsyǵan el, tórt-bes shaqyrym jer júrseń, aldyńnan qystaý shyǵar edi. Qaraqalpaqtar qandaı qonaqjaı, qaı úıdiń esigin ashsań da, qol qýsyryp qarsy alady. Pisken daǵarasy daıyn... Mynaý qazaq eken dep jatyrqaǵan qaraqalpaq balasyn ózi kórgen joq...

Tatý eki halyqtyń arasyna Jylqaıdardyń qazasy órt saldy. Bir at úshin Nurtaıdyń Úrgenishten qalaı ketip júrgenine Janqoja áli tań qalady. Úsh birdeı azamattyń túbine jetti. Uzynda óshi, qysqa da kegi joq... Bekbaýyl Hıýanyń hanynan kóredi. Nurtaıdy solar jumsap, qazaq pen qaraqalpaq arasyna órt salǵysy kelgen... Qudaı saqtap, ońaı óshti. Eger órt ushynǵandaı bolsa, Hıýanyń áskeri qumyrsqadaı qaptaıdy eken...

Janqoja ol sózdi kókirek oraıǵa jorıdy. Biraq yǵysqan qaraqalpaqtyń kóbisi Úrgenish asqany anyq edi. Jańadarıadan da kóship jatqandary bar... Mynaý bosqyndardyń aıaǵy jetkenderi sonda baryp jyǵylady. Janqoja sonda halyqty jınap alǵanda, Hıýaǵa ne túserin túsinbeıdi. Zeket alatyn — qaraqalpaq mal ustap jarytpaıdy. Sondaǵysy úsiri shyǵar... Álde Hıýa hany bárin bir jerge jınap, qazaqqa aıdap salǵysy kelip otyr ma?.. Jalǵyz adamdy oı basady. Janqojanyń kóz aldynda Bekbaýyldyń qystaýy... Álgide ózderi tamnyń tóbesine salǵan baý-baý qamys lapyldap janyp jatyr... Qaraqalpaq qaıta aınalyp soǵatyn kún bolsa, talaı qystaýdy órt alatyny anyq edi.

Kápiraryqtyń jaǵasynda Bekbaýyl, Laıkólde Jylqy batyr... Darıanyń aıaǵynda tatyrandar men kúlikter qystaý basyp jatyr. Ákesi Nurymbet ony aqyrzaman belgisine jorıdy. «Qý moladan úıiń bolar, sary sýdan syıyń bolar...» Jaryqtyq Móńke bı áýlıe eken. Sary sýy shaı. Buryn ony qaraqalpaqtan kóretin edi. Qazir qazaqtardan da shaıqumarlar tabylady... «Qý molasy» tam eken. Buryn kóshpeli qazaq bıyl Qyzyldy jaılap, keler jyly Qaraqumǵa jyljıtyn. Endi tamdy qaıda kóshiredi?

Bekbaýyldyń Syr boıynda qalǵany qalǵan...

Olaı-bylaı ótkende Aqırektegi qaraqalpaqtardyń Kókshekóldiń ultanyndaǵy jerdi ultaraqtaıdan bólisip jatqanyn kórip, qazaq kúletin edi. Áli sonyń keri ózderine keletin shyǵar... Qystaý mańy maldyń qysqy azyǵy, Bekbaýyl oǵan basqa aýyldyń malyn qıa bastyra ma?

Ákesi qyzyq... «Búlingen elden búldirgi alma» dep aqyry jolatpaı qoıdy. Kenet esine ákesiniń taǵy bir qıastyǵy tústi. Janqojanyń jany kúızelip keledi.

Múmsin túskeli tórt jyldan asty. Qursaq kótermeı júr. Ákesi sony ýaıym qylyp, qudaıdyń qutty kúni bir aıtady. Sońǵy kúnderi shal qyńqyldy tipti kúsheıtip, oǵan Múmsin de kóngendeı edi. Óz basy bala jaıyn kóp eskermeıdi. Ári Múmsin sıaqty asyl jardyń ústine toqal alý...

Biraq shal kúnde qyjyrtyp qulaqqa quıa bergen soń qıyn eken. Bala týraly qazir oılanyp júr. Biraq janyndaı súıetin jas kelinsheginiń kóńilin qımaıdy. Keshe Múmsin aıaǵynan tıip, toqal jaıyn sóz qyldy. Toqal... bala...

Oı ústinde Janqoja qalǵyp ketken eken. Túsinde Múmsindi kórdi. Óz otaýy... Kelinshegi jas bosanyp jatqan ústinen shyǵypty deıdi. «Usta, batyr!» Múmsin usynǵan qyzyl shaqa birdeńege ózi qolyn sozady. Qarasa náreste, butynyń arasynda shúmeteıi sheltıedi.

Ol balanyń shar-shar etken dybysynan oıandy.

Er ústinde bylǵalaqtap kele jatyr eken, kózin ashty.

Jaqyn jerde shyrqyraǵan balanyń daýysy shyǵady.

Tań atqan. Anadaı jerde doǵarýly arba kórinedi. Arbanyń ústinde bala jylap jatyr. Kósh ıesi qara kisi, onyń sálemin salǵyrt aldy. Oǵan qaraǵan tunjyr kózdiń janarynda yzǵar bar edi.

— Atym Saǵyndyq. Aqırektiń astyndaǵy Áneteı bıdiń aýlynan bolamyn. Jer ketpendep, tary egetin dıqan edik. Bıyl Kápiraryqtyń toǵany buzylyp, kúı ketti. Jańadarıaǵa qaraı jyljyp kele jatqan jaıymyz bar...

Kóship shyqqaly bir apta ótipti.

— Darıadan óte almaı tórt kún jattyq. El kep, qaıyq joq, kezek tımeıdi. Osy araǵa keshe túste jetip edik. Kólik qońyr sıyr. Búgin ony da boldyrttyq. Dalada qalyp otyrǵanymyz mynaý...

— Qýańǵa deıin kesh jer... Shólden qyrylasyńdar ǵoı...

— Keshe-aq qyrylatyn edik. Artymyzdan jetkenderden sýsyn iship jan saqtadyq. Búgin qorqyp turmyn...

Qońyr sıyr joldyń jıeginde shep shalyp júr. Yńyr-shyǵy aınalǵan kári meshke, keshke jaramaıtyny anyq edi.

Janqoja attan tústi. Tory aıǵyr miniske kónbis jylqy. Biraq ómiri arba kermegen at... Sonan qorqyp tur.

— Mynaý atty qur-qurlap jegip kóreıik. Qudaı qyzyl shaqa nárestege meıirimi tússe, kim biledi...

Janqojanyń kóz aldynda túsinde kórgen nárestesi tur. Saǵyndyq jylap jiberdi.

— Attyń syry ıesine málim, inim, myqtap ustaǵaısyń...

Janqoja ták-táktap turyp, torynyń moınyna qamyt kıgizdi. Arba syqyrlap, eki búıirden terte qysqanda, at qulaǵyn jymıtyp osqyrynyp edi. Janqoja alqymynan mytyńqyrap qoıdy. Qaıratty qoldy sezip, haıýan da bolsa seskengendeı, qaıtyp bulqynǵan joq.

At bastyqqansha Janqoja jetektep otyrdy.

Saǵyndyq eki jasar ulyn arqalap keledi. Onan úlkendeýi jaıaý ilesti. Haıýanǵa senim joq. Buryn arbaǵa túsip kermegen at, ala qashsa, balalar jazym bolar dep qoryqqan.

— Jýas jylqy edi. — Janqoja biraz jer júrgen soń toqtady. - Ońaı kendikti. Báıbishe, arbaǵa otyr.

Qatynnyń qoınynda emizýli bala, júre almaı kele jatyr edi.

Qońyr sıyr arbanyń jetegine baılandy. Saǵyndyq artynan aıdaıdy. Janqojanyń qoly tory aıǵyrdyń tizgininde, áli saqtanyp keledi„

Tús qyzdy. Shóldegen balalar yzy-shý. Janqoja túnde jantorsyǵyn toltyryp alyp edi. Ábúıir boldy.

— Sen kezdespegende qyrylady ekenbiz...

Saǵyndyq alǵysyn jaýdyryp keledi.

Kesh tún ortasynan aýa Qýańdarıaǵa qulady.

Bir beıtanys eski qystaýdyń ústinen shyqty. Itter úrip, azan-qazan. Eleńdep kele jatqan attan qoryqqan Saǵyndyq arbany doǵardy.

— Azamatym, rahmet. Sen bolmaǵanda, myna baldar qyrylatyn edi. Saýabyna qaldyń. Apyr-aı, sasqalaqtap júrip, aty-jónińdi de suraı almappyn-aý. Qonysynan aýǵan adamda es qalsyn ba? Álde Qydyrsyń ba? Kim ekenińdi aıtshy?

— Oqasy joq, aǵa, Adam jaqsylyqty ataq úshin istemeıdi. Onda qasıet qalmas edi. Bárimiz de musylmannyń balasy, dalada tastap qalaı kete beremin?

— Aty-jónińdi...

— Ákemniń aty Nurymbet, ózimniń atym Janqoja...

— Kıikbaıdyń Nurymbeti me?! — Saǵyndyq daýystap jiberdi. — Onda quda boldyń ǵoı. Biz de qıatpyz. Eneseı bıdiń týǵandarymyz. Ótegendegi aq kempir apamyz bolady...

— Apań tiri. Men sol aýyldan shyqtym. Bekbaýyl jıeniń qystaý basyp jatyr. Kápiraryqtyń saǵasyna jaqyn jerden. Keshe úmesinde bolyp, tamynyń tóbesin japtyq.

— Nurekeńdi bilem. Bir jyly Mamytqa erip baryp, úsh kún qonaq bolyp jatqanmyn. Sender bala edińder. Azamattan azamat týady. Atyńdy estımin. Jekpe-jekte Nurtaı batyrdy óltirgen sen deıdi ǵoı. Syrtyńnan úrke qaraıtyn edik, Iman júzdi ekensiń. İnim, iláıim jolyń bolsyn!

Saǵyndyq jylaǵandaı bolyp qoshtasty.

Jolaýshylar Aqırekke jetkenshe úsh qondy.

Kún tal tús edi. Shóldep jetti. Taǵy da Aqpaıdyń basyn aınalsa, bir kósh jer. Janqoja Kókshekóldiń ultanynan Aqırekke tike asyp túsýge keńes berdi.

— Mástáttiń tusy jip-jińishke ózek bolyp jatyr. — Ony keshegi joly kórip edi. — Tym tereń bolsa, atty júzdirip-aq ótemiz ǵoı.

On kúnniń ishinde tasqyn sý tipti jaıylyp ketipti. Janqoja aıtqan ózek qol bolyp shalqyp jatyr. Jolaýshylar daǵdaryp, at basyn irikti.

— Bul jerdiń topyraǵy sary balshyq. — Maqpal qaýip aıtty. — Bir úıyqqa batyp qalmaıyq.

Segiz arǵy bette qolsamar atyp turǵan kisige aıqaılady.

— Meńireý bireý ǵoı. Basyn kótermeıdi.

— A-haı!

— Bul mańaıdaǵy qaraqalpaqtar kóterilip bolyp edi, — dedi Janqoja tańyrqap. -Bul kim boldy eken?

— A-haı!

Bul Áneteı edi. Qaýynyn tikti. Tarysyn septi. Búgin bastap sý berip jatqan.

Qolsamar ustamaǵaly elý jyl eken. Bir mezgilge jaramady. Sonan keıin Gúlbazar atty. Qansha aıtqanmen jas neme, kúrpitip atqanda, sý salmany jaryp kete jazdaıdy.

Bı tús qyzǵan soń áıelderdi úıge qaıtardy. Jalǵyz ózi. Bir atyzdy ashyp qoıyp, aqyryn atyp tur.

Atyz toldy. Onyń qulaǵyn jaýyp, ekinshi atyzdy ashý kerek. Qolsamardy qoıa salyp, ketpen izdedi. Aıqaılaǵan daýysty sol kezde esitken. Mandaıyn qolymen kólegeılep, arǵy bette turǵan salt attylarǵa qaraıdy.

— E, e, ótkel izdep júr ekensińder ǵoı...

Qazaqtar syrtpen ketedi. Mynalar osy aýyldy izdep kele jatqan kisige uqsap kózine jyly ushyrady. Jańadarıa, Úrgenish... Áneteıdi izdeı qoıatyn kim bar edi? Jurttyń qoly ketpennen bosamaıtyn kezi... Qarttyń basy salbyrap ketti.

— Bul mańaı uıyq. Áne bir tustan ótińder!

Ózi de solaı qaraı aıandady.

Úsh atty. Ortańǵysy áıel adamnyń túri. Qazaqtar ekenin kórip tur. Sý tereńdep ketken eken. Jaly sý betine jaıyla túsip, attar pyryldap keledi.

— Maqpal, baıqa!

— Men sýda balyqtaı júzem. Ózderiń baıqańdar!

Qater ústinde de jastardyń ázili qalmaıdy. Maqpal aldynda turǵan aqsaqaldy Áneteıdi kórip, erinin tistedi.

— Mynaý Áneteı bı. — Janqoja kúbir etti. — Alda baıǵus-aı, bul kóshpeı qalǵan eken-aý...

Segiz kózi kórmese de, Áneteıdiń atyn estıdi. Attylar shalǵa jamyraı sálemdesti.

— E, órkenderiń óssin. - Áneteı yrza bolyp, aq saqalyn bir sıpady. — Qaı aýyldyń balasy edińder, óndirlerim?

Ótegen-Nurymbettiń esimine bul jerdiń qaraqalpaǵy tanys. Bı Jánike batyrmen de dámdes bolǵan... Áli tiri, ári tyń ekenin esitkende, kózine jas aldy.

— Ata, meni tanymaı qaldyńyz ba? Maqpalmyn ǵoı. Masatydan týatyn jıeniń...

— Janym-aý, Kúrjibaıdyń qyzymysyń? Ákeń Domalaq kóldiń basynda otyr. Qazir jurt ony Maqpalkól atap ketipti. — Áneteı keńkildep kúldi. — Bilem ǵoı. Jylqaıdar batyr óletin jyly on jasar ediń. Tańsyqqojanyń aýlynan kele jatyp, sizdikinen qymyz ishtik. Qasymda Ómirqul laqqy bar... Oı, dáýren-aı!.. Onan keıin Jaby keletin joly toıynda da boldyq...

Bir aýylda jalǵyz erkek. Sher tarqatysatyn eshkim joq, shal ish qusa bolyp júr. Kómekeıde tyǵylǵan túıdek-túıdek sóz saǵasy ashylǵan salmadaı, ıe beretin emes, shal jolaýshylarǵa shynymen aqtaryldy.

Jastar da attan túsken. Qyr basyndaǵy lashyqqa jaıaý kóterilip kele jatyr. Maqpaldan basqalary sý bolǵan aıaq kıimderin sheship, qoldaryna aldy.

— Kempir, shaı qoı! — Áneteı áńgirleı kirdi.

— Atań seksenge kelip aljydy, shyraqtarym. — Tıpysha kempir qonaqtarǵa shaǵyndy. — Osy úıde shaı taýsylǵaly on kún. Ony kúnde aıtsam, kúnde umytady. Bir ýaqyt jer ketpendep qaıtady da, menen shaı suraıdy.

Maqpal qyzyl qorjynnyń aýzyn sheshti. Masaty shaısyz otyrmaıdy. Burynǵydaı shaı jiberip turatyn Mamyt qudasy joq. Qazir Aqırek mańaıynda sáýdegerler de tóbe kórsetpeıdi. Sonyń bárin esite júretin Maqpal kúz túsip, aýyl bazarǵa mal aıdatqan saıyn bir dorba shaı aldyratyn edi.

Qanty bar, shaıy bar, — bir etek bazarlyq alǵan Tıpysha kempir qaryq bolyp qaldy.

Jigitter esiktiń aldynda kıimderiniń sýyn syǵyp keptirinip otyr. Bul jerden Aqırek alqaby alaqandaǵydaı kórinedi eken. Áneteı ótken-ketken tarıhty eske aldy. Shal áńgimeni áriden, Ábilqaıyr handyq qurǵan dáýirden bastap edi. Qaı tóbeniń basynda kimniń qystaýy qaldy, qolmen qoıǵandaı sanap berdi.

— Ábilqaıyr ólgen soń úlken jut bolǵan. «Ala buǵa degenshe, altyn jyǵa deseıshi, qyzyl qanat degenshe — qyzyl marjan deseıshi». Osy sózdi tatyran Tábeken bı aıtypty desetin edi. Maldan aırylǵan qazaqtar qaraqalpaq aýyldaryna qaraı yǵysty. Atań Jánike batyrdy sol jyly kórdim, — dedi Áneteı daýsyn kótere túsip. — Jıeneı Ashabaı bı bastaǵan qyryq jigit Aqırekke keldi. Egin salatyn jer suraıdy ǵoı baıaǵy. Úbáıdilda shaıqy Eneseı bıge adam jiberipti. Qaı kezde tóre tuqymynyń nıeti túzý edi? Qaraqalpaq pen qazaqty jaýlastyryp qoıyp, qyzyǵyna qaraıtyn ádetteri emes pe?» Qazaqtardy boıyna úıir qylmasyn» dep sálem aıtqan. Eneseıdiń qyryqqa shyqqan kezi.

Jomart júrekti kisi ǵoı. Qazaqtardy ózi bastap ákelip, Mástáttiń astynan jer bólip berdi...

— Qazaqtar siz aıtty dep júr. — Sózge Segiz aralasty. — Qyryq jigit aryq qazyp jatqanda, han kóre barypty ǵoı. Qasyna sizdi ertedi eken. Qaıtar joly siz aıtty degen bir aýyz sóz bar: «Qyl belbeýli qyryq jigit, qyrqy da sur jigit, ásirese ishinde, qıyq kózdi bir jigit» degen kórinesiz. Sol qıyq kózdi jigitińiz kim edi?

— Ashabaı bı edi. Úbáıdilda sultannyń qasynda on kisi, ishindegi jasy men edim. Tóre pikir suraǵanda, jurt búgejektep qaldy. Men álgi sózdi aıttym...

— Atamyz qazǵan aryq áli bar ma?

— Ol qazir sýdyń astynda qaldy. Anaý tusta, izi áli joıylǵan joq. Qaraqalpaqtar ony «Qyryq jigit» ataıdy. Qazaqtar qadirin bile me, bir qystan soń qaıta qalyptaryna keldi. Qazǵan aryq jaıyna qaldy. Qaıtyp ony izdegen qazaq joq...

— Eneseı, Kıikbaı quda bolatyny sonda ǵoı, — dedi Janqoja.

— Onyń ras...

Shal onan ári sózin sabaqtaı almady. Aldaryna dastarqan jaıyldy. Dala qazaqtary tamda qamalǵandy jaqtyrmaıtynyn biledi. Tıpysha kempir jaz aıynda joly túsken qazaqtardyń as-sýyn úıdiń kóleńkesinde beretin edi.

Maqpal bas barmaǵy maıysyp, shaı quıyp otyr.

— Keseni qalaı ustaýdy umytqan ekem, — dep kúledi.

— Qazaq shaı qadirin qaıdan bilsin. — Tıpysha kempir ernin sylp etkizdi. — Shaı jaryqtyq dári ǵoı.

— Ras shyǵar, shaı ishsem, mańdaıymnan ter burq etedi.

— E, ishińe ystyq sý quıyp jatsa, terlemegende qaıtetin ediń?

Janqoja kúlip qoıdy.

Jigitter bireýi ilip, bireýi qaǵytyp, Maqpaldyń álgi sózin ájýaǵa aınaldyrdy.

Qonaqtar atqa qonǵanda zaýal aýǵan.

Jigitter jer jaıyn keńesip ketti.

Kókshekól men Domalaqtyń arasy úlken ańǵar arqyly jalǵasady. Aqırektiń ultany qurǵaq kezde, Kápiraryqtyń aýysqan sýy sol ańǵardyń boıymen Domalaqqa quıatyn edi. Bıyl Kókshekóldiń atyraby kók teńiz, asaý aǵys keń ańǵardyń eki keneresine soǵyp jatyr eken. Jigitter taý etegin jaǵalaı tartty. Aıaqtarynyń asty kókpeńbek shalǵyn, jas balaýsanyń hosh ıisi ańqıdy. Aqırektiń tumsyǵyn aınalǵanda, Domalaqta kórindi. «Maqpal qyzdyń» atyndaǵy kól keń jaıylyp jarqyrap jatyr. Onyń osylaı shalqyǵan kezi Maqpaldyń da esinde joq. Júregi órekpip ketti.

— Bizdiń úıdegi... otaǵasy... Seke! — Maqpal Segizge ózi súıip qoıǵan esimderin túgel qaıtalap shyqty. — Bir án salshy. Aýyl bizdiń kele jatqanymyzdy bilip otyrsyn...

— «Maqpaldy» aıtaıyn...

— Áýeli «Sáýletaıdy», Aqırektiń basynda ushar láılik... - Maqpal osy ánniń ózine arnap shyǵarylmaǵanyna ókinedi. Sonyń kóńili úshin Segiz Qarataý degen sózdi Aqırek etip ózgertip aıtatyn edi. Janqoja baıqap qaldy.

— Bir kezdegi Domalaq Maqpal atanypty. Qarataý Aqırek bolyp ózgerdi. Jeńeshemde de arman bar ma eken?

Maqpaldyń betine qyzyl boıaý júgirdi.

Kóringen Kóktóbeden kóshiń, Maqpal,

Myń qoıdyń qorasyndaı tósiń, Maqpal...

— Paı, paı, qalaı shydap kelesiń, jeńeshe! Ózińe osyndaı óleń arnap aıtsa, bizdiń qatyndar bes kún talyp jatar.

— Jeńesheń talyp ta qalǵan, qaıtadan tirilgen de. Qazir qulaǵy úırendi, selt etpeıdi. — Segiz kúldi.

— Óıtip jala jappa. Qulaq quryshym qanbaı júr. Aýylda «áý» dep daýysyńdy kótermeısiń. Eń bolmasa, ońashada tyńdap qalaıyq. Taǵy bireýin aıt!

— Áne, buǵan toıym joq...

Dombyram eki ishekti qý qaraǵaı...

Kúrjibaı aýlynyń úlken-kishisi esiktiń aldynda, Aqırektiń basynan jetken ándi estip, eleýresip tur.

Jolaýshylap ketken jigitter aı júrip oraldy.

Bıyl Qulaman aýly Muǵaljar taýyn bókterleı kóship, moıny uzaqqa túsedi eken. Suraı-suraı ázer taýypty. Janqoja Qulamannyń qyzyn da jaratpady, úıin de unatpady. Jabaǵy shulǵaý sasyq baıdyń salaq qyzy... Sonda esine Múmsin túsken... Erteńine atqa qondy.

Janqoja Kúrjibaıdyń aýlynda da uzaq qonaqtap jatqan joq. Aýylǵa qaıtyp kele jatyr...

Uzaq jolda talaı el kórdi. Esitken-bilgeni onan da kóp. Onyń qabaǵy salyńqy edi.

Hannyń aldynda qaltyrap turatyn dástúrdiń betine túkirip, qasqaıyp shyqqan er Syrym... Osydan on jyldaı buryn edi. Elek qamalynyń túbinde orys soldattarymen bolyp ótken úlken qaqtyǵystan keıin, jazalaýshy otrádtyń qýǵynyna túsken Syrym batyr Syr boıyna qaraı jyljyǵan. Sońyna ergen Baıuly bir taıpa el... Nurymbet Sherkeshtiń qyzyna sol jyly quda tústi. Jıyrma jasar jigit Janqoja Syrym batyrdy osy qudalyqtyń ústinde kórdi.

Keler jyly Eráli hannyń ólgen habary jetip, Syrym batyr ata qonysyna qaraı bet aldy. Han ordasy orys patshasyna arqa súıeıdi. Baıulynyń qos ókpesinen qadalǵan istikteı Teke men Elek tur. Eráliniń ornyn basqan Esim orys bekinisterine súıene otyryp, batyrdy taǵy da qýǵyndaıdy. Onyń aqyry Syrym Esimniń basyn aldy...

Bir jaǵynan Ábilqaıyr tuqymy, bir jaǵynan orys «ákimshiligi, — sońyna shyraq alyp túsken batyr Hıýaǵa syrǵıdy eken. Esil er jat jerde qaıǵyly qazaǵa ushyraıdy. Sony esitkende Janqoja barmaǵyn tistedi...

Qyr qazaǵy Syrym ólimin neshe saqqa júgirtip sóz qylady.

Bir qaýeset Hıýa hany ý berip óltiripti degenge saıady. Ekinshi bireýlerdiń aıtýynsha, Ústirttiń shólinde adasyp ólgen... Qaısysy bolsa da ókinishti edi. Áıteýir Hıýaǵa aman jetken batyrdyń qazaq ortasyna qaıta oralmaǵany anyq...

Ákesi handyq dáýirdi áli kúnge ańsaıdy. Sondaǵysy bas ketken soń keýde las, eldiń aýyzbirshiligin oılaıtyn edi...

Hannyń keskini anaý... Halyq qamyn, ádilet jolyn qoıyp, bári de qara basyn oılap júr. Qazaqtan shyqqan ardaqty erdi qýdalaıdy. Ondaı handy halyq qalaı syılamaqshy...

Bilip qaıtqany ol jaqtaǵy jaǵdaı jan shoshyrlyq... Oty shúıgin jer men sýy mol qudyqty Ábilqaıyrdyń áýletteri basyp alǵan. Ordadan aýysqanyn jekjattaryna úlestiredi. Qara qazaq balasy shól dalaǵa yǵysyp jatyr...

Aq jaıyqtan Or boıyna sheıin orys bekinisteri... Qazaq kóshin jaqyn ótkizbeıdi... Tý syrtynda Hıýa, Qoqan, Buhar... Bári de qylyshtaryn tasqa janyp otyr...

Orysqa moıynsunǵan Baıuly men Jetirýdyń kórgen kúni álgi... Qoqan qolastyndaǵy Úısin, Qońyrattyń da ońyp turǵan jeri shamaly... Andaǵan dushpan qazaq dalasyn jan-jaǵynan qýsyryp, tynysty taryltyp keledi...

Ázir aman otyrǵan Álim-SHómen edi. Ash bóriler antalap kelip qalǵan sıaqty... Túbi aýyz salmaı qoımas...

Ańdysqan jaýmen alysý úshin aýyz birlik kerek. Búgin jer daýy, erteń jesir daýy... biriniń malyn biri barymtalaıdy. Kúnde qyryq pyshaq qazaqtan qaıdan aýyzbirlik tabylady? Shekesine tımeı pende eshteńe túsinbese kerek...

Bul qazaq aqtaban shubyryndydan keıin de es jıyp, el bolǵan. Onda da basyna qorlyq jetken soń birlikke kelgen eken. Qara qazaq balasyn aldynda taǵy bir aqtaban shubyryndy kútip turǵandaı, Janqojanyń júregi tiksindi.

Syrdan ótip qonǵan. Dalada qondy.

Tań qarańǵysyn jamylyp júrip ketken jigit, zaýal aýa Jańadarıaǵa jetti. Kún ystyq. Tory aıǵyr boldyrǵan. Terligi malshynyp tur. Atty sýytý kerek. Áli de úsh kósh jer júredi... Azdap at shaldyryp, sýaryp almaı bolmaıdy.

Jıdekti toǵaıdyń ishi edi. Tory aıǵyrdy qańtaryp, baılap qoıdy. Ózi de belin sheshti. Darıanyń sýy laı, jylymshy eken. Shólin basqan soń dáret aldy. Byltyrdan beri basyna úlkendik jetkendeı, namaz oqıtyn bolyp júr.

Tý syrtynda dúrsildep kelip qalǵan attylardy sezip otyrsa da, namazyn buzǵan joq. Kúbirlegen dybystaryna qarap, qaraqalpaqtar ekenin uqqan. Olar da namazdyń aıaqtalýyn kútkendeı eken. Ony sóz ańǵarynan baıqady.

Úsh jigit. Báriniń de qolynda naıza edi. Janqojanyń sálemine jaýap qaıtpady. Qaraqalpaq jigitterdiń túksıgen túrine qarap, batyrdyń et júregi seskeneıin dedi.

— Qaıdan kelesiń?

— Syr boıyndaǵy elden...

— Syr boıynda el bar ma edi?

— Ottap tur!

— Túndegi jylqynyń ıesi osy. Adasyp qalǵan!

Qarasur jigit Janqojaǵa zildene qarady.

— Qaıdaǵy jylqyny aıtyp tantyp tursyńdar?

Janqoja jónin aıtqaly oqtalyp edi. Bularǵa sóz ótpesin baıqap kidirdi. Nurymbet aýylyn bul mańaıdyń qaraqalpaqtary biledi. Bir túsinispestik bar shyǵar... Ne de bolsa úlkenderimen sóılesý kerek...

— Jannazar, tory atty jetegińe al! Jasy úlkendeý jalpaq sary qarasurǵa buıyrdy. — Qaıdaǵy jylqy ekenin aýylǵa barǵan soń kórsetermiz. Alǵa tús!

Qarsylassa jazym qylýy múmkin. Qara jaıaý qalyp, qapyda qolǵa túskenine Janqoja ókindi. Bularǵa kim ekenin aıtyp bolmaıtyn edi. Qaraqalpaqtyń kúnkórisi tary... Oǵan bireýdiń jylqysy túsken... Qazir malyn jaýǵa aldyrǵannan beter, ashý ústinde júr... Tyqy men Nurtaı batyrdy óltirgen Janqojany aıamaıdy...

Úsh-tórt shaqyrym júrip, júdeý qystaýǵa jetti.

Tutqynǵa túsken qazaqtyń habary zamatta tarap ketken. Bala-shaǵa antalap júrgizbeıdi, Úlkender de shyǵyp jatyr,

— Balalar, toqtaı turyndar!

Jasy jetpiske taqaǵan qara shal aldarynan kes-kesteıdi. Apyr-aý, mynaý... bir jerde kórgen adamy sıaqty ǵoı...

— Eı, sen Nurymbettiń balasy emespisiń?

Tanyp qaldy! Kári qaqpas qurtty-aý. Janqoja endi jaltara almady.

Aıdap kelgen adamdary kim ekenin esitkende, sońyndaǵy jigitter eleýresip qaldy. Jannazardyń túsi buzyldy.

— Nurtaıdy óltirdiń, Tyqynyń basyn aldyń. Qaraqalpaqtyń qanyna áli toıa almaı júr ekensiń, Janqoja. Endi kelip eginine jylqyńdy jabasyń! Káne, sóılep kór!

— Táıt ári! — Qara shal oǵan jekirdi. — Nurymbettiń jylqysy eginińdi qashan búldirip edi? Janqoja Nurtaı men Tyqyny qazaq pen qaraqalpaqtyń qan maıdanynda eltirdi. Jekpe-jekte óltirdi. Jasyrynyp kelip, jylqysyn taryǵa jabatyn kisiń bul emes! — Sonan keıin Janqojaǵa buryldy. — Meniń atym Qojamurat. Nurtaı búlik shyǵaratyn joly Sarman K,osada jatqan qazaqtardyń tutqynyna túskenmin. Seni sonan bilemin. Jylqaman batyr astyma at mingizip qaıtaryp edi.

Qojamuratty qaıda kórgeni Janqojanyń esine jańa tústi. Endi ǵana sheshilip, jol mánisin aıtýǵa kirisken.

Sol eki arada bir jeńi kıýli, bir pıalǵaıy súıretilip bireý kele jatqan. Saǵyndyq edi. Qazaqtyń bir batyrynyń qolǵa túskenin estip, úıinen júgire shyqqan. Túndegi jylqylar Saǵyndyqtyń tarysyn kóbirek búldiripti... Kim ekenin kerip, betine túkirgisi keldi...

— Áı, áı, mynaý Janqoja ǵoı! — Eki qolyn birdeı usynyp kele jatyr. — Amanbysyń, shyraǵym. Jaman aǵańdy tanydyń ba? — dep yrjıyp kúledi.

— Tanydym, Sáke...

Jannazar qysyldy. Ákesi ras aıtqan sıaqty. Aq boz atty qaqpalap, jurttyń ortasynan shetteı berdi.

— Úıge júr, aınalaıyn. Jeńgeńniń qolynan shaı ish. — Saǵyndyq Janqojany jetekteı jóneldi.

Jannazar Qojamurattyń balasynyń úlkeni eken Ekeýi Saǵyndyqtyń úıinde tanysty.

Sarshatamyz týyp, tarynyń bas alyp turǵan kezi. Ash alaman halyq qýanyp otyrǵanda, búgin túnde eginge jylqy túsedi. Buryn-sońdy qazaq jylqysy bul óńirde kóringen emes. Jaqyn mańda aýyl da joq... Jylqynyń izin kesken jigitter qumǵa kirgizip qaıtady...

— Bólinip qalǵan eki baıtaldy ustap otyrmyz, - dedi Qojamurat jaı-jaǵdaıdy túsindire kelip. Búldirgen jerine qaraǵanda kóp jylqy. Ádeıi aıdap salyp, tan aldynda dúrkirete qýyp áketken syńaıy bar. Áıtpese, eki baıtal úıirinen bólinip qalmas edi.

Janqoja baıtaldardy kórgisi keldi. Óz aýlynyń tańbasy — jylqynyń on qulaǵyn tiletin edi.

Biraq baıtaldardyń tańbasyn tanydy. Oń jaq jambastyqqa qyzdyryp basqan taǵanyń izi... Aı tańba... Quttyqtyń ishinde ózderine nemere-shóbere týys bolyp sanalatyn Kenjeǵul aýlynyń tańbasy edi... Aıta almaı múdirip tur.

— Bizdiki emes...

Saǵyndyqtyń úıinen shaı ishti. Jańadarıaǵa kelgeli sharýasy jóndelipti. Qońyr sıyrdyń qasynda qyzyl qashar tur edi.

Baıaǵydaı emes, qara qatyn da ajarly. Saǵyndyqtan aýmaıtyn qara balany súırelep alyp keldi.

— Neden qoryqqanyń, aǵań ǵoı, — deıdi keıip. — Mynaý sondaǵy ulym. Sen bolmaǵanda jolda óletin edi...

Saǵyndyq jaǵdaıyn aıtyp otyr. Bul aýylda qıattar jeti úı eken. Oǵan jylý jınap berip, qatarǵa qosypty. Qazir qystaýdaǵy úı sany jıyrmadan asatyn kórinedi. Saǵyndyq Áneteıdi eske alyp qynjylady.

— Bıyl kúzge qaraı kóshirip alsam dep otyr edim. Keshegi jylqy azǵantaı taryny búldirip ketip...

Qaraqalpaqtar Hıýa hanymen astyrtyn sóz baılasyp jatyr eken degen sóz bar... Janqoja sony surady.

Kóktemde bul jaqtaǵy el bir dúrligip basylypty. Qaraqalpaqtardyń aldy Jańadarıaǵa qaraı shubyrǵanda, ony qazaqtardyń taǵy bir zorlyǵyna joryp, kópshilik qobaljıdy. Álgi alyp qashty habar sol tusta shyqsa kerek...

— Bul qystaýdaǵy jurt sharýa baqqan dıqandar. Ondaı daý-sharda jumysy joq. Báleniń basy qaıda da dáýletti bıler ǵoı. Orynbaı sıaqtylar eldi búldiredi. Hıýaǵa shaýyp júrgenin bilmeımin. Biraq at sýytqandar boldy. Syr boıyna túsken qazaq qystaýlaryn órtep qaıtamyz dep jelikkenderdi de kórdik. Biraq momyn el qozǵalǵan joq. Artynan bári basyldy ǵoı...

Saǵyndyqtyń sózi kópten kókeıin tesken bir suraǵyna jaýap taýyp bergendeı, Janqoja oılanyp otyr. Quttyq ishinde búlik basy Kenjeǵul balalary... Qojamberdide Báıdilda bolsa, Matyǵulda bále-jala Nurybaı balasy Táýirden órbıdi. Jaqaıymda Tolybaı men Besbasbaıdyń aty shyǵady. Áıderbekte Jánike-Sary balalary... Bári de rý basy bıler, batyrlar... Qaıda el arasyna ylań salyp, órt tastaıtyndar da solar... Barymtadan mal jıady. Shyn sharýa baqqan adamǵa tynyshtyq kerek. Bul mańaıdaǵy Shektide Tańsyqqojadan ozǵan baıdy óz basy bilgen emes. Biraq daý ustap, ortaǵa túsken jeri joq. Onda anadaı kóp maldy ustap otyra almas edi...

Janqoja atqa qonyp jatyp Saǵyndyqqa bir sóz aıtty.

— Aǵaıyndaryńa sálem aıt. Jannazar anaý eki baıtaldy alyp, erteń bizdiń aýylǵa barsyn. Jylqylardy taptyryp berem!

Saǵyndyq ańyrap qala berdi.

Shyqymannan shyqqanda tańerteń edi. Kún bata Qamysty kóliniń basyna qulady.

Bes jylqy, tórt túıe, úsh júz qoı... Túıe basy jıyrma bes qoı, jylqy tuıaǵy jıyrma qoıdyń esebine júrdi. Oǵan úsh júz qoı qosylǵanda Aqırektiń quny óteledi.

Qos aǵasy Bárkelet. Qalǵan úsheýiniń jasy úlkeni Bógenbaıdyń Shalqary edi. Bıshigesh Itiǵul erdi. Tańsyqqoja qoı aıdasýǵa on bir jasar Buırany qosty. Kúlik ishinde aqpan atalyǵynan. Óz aýlynyń sybaǵasyna tıgen otyz qoıdy aıdasyp kelgen. Endi qaraqalpaq bıdi kórip qaıtady.

Itiǵul kúńkildep júr. Bar azyq eki mes qymyz edi. Al mańaıda aýyl qarasy kórinbeıdi.

— On myń qoıdy aıdaı almaı júrip... Azyqqa bir toqtysyn da qımaıdy. Endi qum obamyz ba?

— Bir toqtyny soıyńdar!

— Barǵasyn sanap bermeımiz be?! — Shıkil sary Shalqar shyr etti. — Bir qoıdy janyńnan tóleısiń be?

— Qysylyp ketsek, Kúrjibaı qudadan alamyz.

Jasy úlkender qajasyp jatqanda, Itiǵul quıryǵy dermendeı qara toqtyny alyp urdy. Aıaǵy baılaýsyz edi. Tamaqtan oryp jibergende, jan ushyrǵan toqty tura qashty. Itiǵul dalbalaqtap izinde barady.

Pysyq Buıra shaqpaq shaǵyp, tozǵaq tutatty. Itiǵul toqtynyń qarnyn arshyp, etti jilik-jiligimen sonyń ishine toǵytyp jatyr. Bul kezde bir arqa qara buta janyp bitip, qyp-qyzyl qozdap turǵan. Itiǵul tamaq qamdaýǵa usta. Qozdy aýdaryp jiberip, astyn shuqyrlap, qaryndy sonda kómdi. Ústine qyzyl shoqty jotalap úıdi. Jan-jaǵyna sıyrdyń qý tezegin qalap qoıdy.

Basqa jurt bir toıǵanyna máz, jalǵyz Shalqar qashan kózi uıqyǵa ketkenshe qara toqtyny joqtady.

Tań atty. Bári de úıirinen aırylǵan, qozysyn qaldyrǵan qoı, azan-qazan mańyraǵan daýsy dalany basyna kóshirdi.

Jigitter jolǵa tústi. Qara toqtyny aıta-aıta Shalqardyń da jaǵy talǵan. Bárkelet bylq etpeıdi.

Temirshi taýy kórindi. Bergi jaq baýraıynda qyryq-elý qoı jaıylyp jatyr. Bárkelet at basyn solaı burdy. Qoı shetinde tyrıǵan aryq qara shal, mańdaıyna kún sala qaraıdy. Beline aq sabaý qystyrypty.

— Assalaýmálıkým!

Bárkelet shaldy tanyp tur. Aty — Kárip. Bıyl Shómishkóldi qystaǵan on shaqty úı ardana bar edi. Byltyr kúz Syr boıyna erteletip qulaǵan aýyl túıeden qol jýady eken. Shópten tapqan. Qys jut boldy. Azǵandaı jylqydan taǵy aırylady. Aýylda but artar kólik joq. Kóktemde Tasaryqtyń basyna jurt aýystyryp qonyp, onan ári jyljı almaı otyryp qalǵan-dy...

Bárkelet jol mánisin aıtty. Aqırektiń óteýine shyǵarylǵan bes júz qoıdyń bir toqtysy jol boıy qarynǵa tústi. Káripten qaryzǵa qoı surap tur.

Keń peıil shal kóne ketti.

Jigitter máz bolyp qaldy. Kárip bergen bir qoı júz jyldan keıin aldarynan shyǵatynyn, Aqırekti menshiktengen Altynbaı-Kúlikten Ardananyń bolysy Aldanazar jer daýlaıtynyn, aqyry Mástátti alyp tynatynyn bular bilip turǵan joq.

BÚLDİRGİ

Kóktemde Mástáttiń basyndaǵy Áneteıdiń qystaýy órtke ketti. Bárkelettiń qatyny bas-sıraq úıitip, ot sodan qashady. Bir-birine tyǵylysyp otyrǵan úsh-tórt úıdi uıpa-tuıpa qylyp óte shyǵady.

Qazaqtyń arqasy keńiske tússe qudaıyn umytatyny ras. Aqırekti satyp alǵaly tórt jyl, Altynbaı-Kúlik at izin bir salǵan joq-ty. Qys jaıly boldy. Syr boıyn jaılaǵan túıeniń shópten tabatyny bar. Jaz aıynda moınyn uzaqqa salyp, ózderi de jolamaıdy.

Ótken qys dońyz edi. Qarashada qar basty. Eki kúnniń birinde aq tútek boran, qystaı kóz ashtyrǵan joq. Qysylǵan kezde Aqırekti eske aldy. Alys kóship Muǵadjar asqan Altynbaılar Syr boıyna qaraı dúrkireı kóshti.

Maldyń kóbisi kósh-jónekeı qyryldy. Bireý-jarymyn Kókshekóldiń qopasy jutty...

Áneteı kóshken jyly kúzde qystan jutap shyqqan tórt-bes úı Qurmanaı Kápiraryqtyń saǵasyn qaıta bógeıdi. Keler jyly astyqtyń astynda qalǵan. Jer emshegin bir emip kórse, tańdaıynan ketpeıdi. Qurmanaılar Kókshekóldiń jaǵasyna úsh jaz qatarynan egin saldy. Tasqyn ornynda qalǵan sý da birte-birte tartylyp, ár jerde oıdym-oıdym kólshik jatqan. Qalyń qopanyń arasyndaǵy kúrtildek muz, kún jylt etkennen bosaı bastady. Talǵajaý izdep qańǵalaqtap júrgen jylqy aqsaq oıylyp, ajalyn sýdan tapty.

Bireýde aıaq ylaý qylar kólik joq, bireýde tańdaıǵa tartar saýyn joq, Altynbaılar daǵdaryp otyr.

— Tary salý kerek...

Bul aqyldy Bárkelet aıtty. Aqırektiń astynda Qurmanaılar tary salyp júretinin biledi eken.

Bárkelet eki túıe, bir jylqy jetelep, Jańadarıa boıyndaǵy qaraqalpaqtarǵa attandy. Jylqysyn taryǵa aıyrbastap, eki túıe astyq alyp qaıtty.

Qaraqalpaqtardyń jerdi qalaı jyrtyp, taryny qalaı sebetinin kózimen kórip keldi. Bes-alty jigit jınap, jeraǵash shaptyrdy. Qaıyrdyń talynan moıynturyq jondyrdy.

Kókshekóldiń ultanynda sý tartylyp, ár jerde irindi kólshik jatyr. Tary salatyn jer belgilendi. Jigitter Kápiraryqtyń kózin ashyp, qarbalas qımyl bastaldy.

Quralaıdyń salqyny túsip, astań-kesteń daýyl soqty. Byjyp turǵan kún taban astynda sýytty. Satyr-sutyr jańbyr jaýdy. Bıdaı batyr úıde, qıdyń shoǵyna qaqtalyp rahattanyp otyr edi. Itiǵul kirdi.

— Batyr-aý, Aqırekten aıryldyq qoı! Qurmanaılar jabylyp jatyr! — Asyp-sasyp sóılegende, aýzynan túkirigi shashyraıdy.

Bos jatqan jerdi aǵaıynnan qyzǵaný qazaq saltynda joq. Aqırekte Qurmanaılardyń egin salyp júrgenin esitip otyryp, sóz qylǵan jan joq. Bıyl ózderi kelip otyr...

— Bárkeletke aıtshy. Baryp kelsin.

Bárkelet beldeýde baılaýly turǵan qara bıeni mine shapty. Qundyz túkti qara qulyn shurqyraı kisinep sońynda quldyrap keledi. Kóp jylqydan qalǵan jalǵyz tuıaq qara bıe edi. Bir apta buryn aman-esen qulyndap, Bárkeletti qatty qýantty. Basqa kólik joq, jeraǵashqa osy qara bıeni salady. Bárkelet arqandap baǵyp otyr.

Qurmanaılar túnde kelgen sıaqty. Jańbyr keshe basyldy. Sony kútip kidirgen ǵoı. Biraz jer jyrtylyp qalypty...

Qazir túski astyń qamynda ár jerde laýlatyp jaqqan ot kórinedi. Attar jaıylyp júr.

Bárkelettiń kózi jurttan oqshaý turǵan Qabanbaıǵa tústi. Bıyl júgenin ustap qalǵan baıdyń biri sol. Biraq baıdyń balpany qalmaıdy. Qamshysyn beline qystyryp, Bárkelet jaqyndaǵan saıyn, shalqaıa túsedi. Burynǵy shermıgen qaryn joq, baıdyń qur shalqaıǵany jaraspaı tur.

— Assalaýmalaıkúm, iske sát! — Bárkelet dańǵyrlap sóıleı keldi. — Qabeke, erteletip kirisken ekensińder, á?

— Shaban úırek buryn ushady...

— Qurekem balalary, mynalaryń asyǵystyq eken. Jer ıesi bar emes pe? Áýeli aldynan ótip, sosyn kiriskende de kesh qalmas edińder ǵoı. — Bárkelet túsin sýytty.

— Jerdiń ıesi Úrgenish aýyp ketken joq pa? Endi sonda sandalýymyz qalǵan eken ǵoı! — Qabanbaı kózin ejireıtti. - Sen óziń qaıdan shyqtyń?

— Ay, Qabeke, olaı ketispeıik. Bárimiz bir orystyń balasy, toqaldan týǵan eshkim joq... — Bárkelet ádeıi aıtyp tur. Áıderbek báıbisheden jalǵyz bolǵanda, Esenáli-Bólek toqaldan týatyn edi. — Al Aqırektiń ıesi Áıderbek. Áneteıden satyp alǵanymyzǵa qudaı kýá...

— Jalańaıaq Áneteı Aqırekke qaıdan ıe bolyp júr? Biz ony Eneseıden alyp qalǵanbyz! — Qabanbaı kúrkiredi.

— Súıegi qýrap qalǵan Eneseıdi alǵa tartyp qaıtesiń. Balasy Besbasbaıdan qamshy jep, basymen qaıǵy bolyp ketken joq pa edi? Kóp bolsa, jekjattyǵyńdy buldap turǵan shyǵarsyń. Eneseıge biz de bir qyz berip otyrmyz...

Qabanbaı Bekbaýyldyń úıretken sózin aıtty. Bárkelet Jabyǵa uzatylǵan Topynyń qyzyn aldyna tartqanda, aqylsyz baı tosylyp qaldy.

— Áı, bala! — Sóz tappaǵan Qabanbaı shart ketti. — Kóp ottamaı, aýylyńdy tap! Qurmanaı soqasynyń tisi tıgen jerden aırylmaıdy. Bıdaı batyrǵa sálem aıt!

— Jaraıdy. Bir sózińdi qaldyrmaı jetkizermin!

Bárkelet shoqyta tartty.

Bıdaı batyr tez beıil kisi, aqylynan ashýy buryn keletin. Aýyldy jaý tıgendeı qylyp, jigitterdi atqa qondyrdy.

— Qazir túrip aıdap shyǵamyz!

— Ózderi qyryq-elý adam kórinedi. — Itiǵul qaltyrap tur. - At-kóligi saı, jazym qylyp júrer...

— Oı, aýzyńdy uraıyn, qoryqsań kelinniń qoınyna kir!

— Qorqyp turǵan men joq. Sirádaǵysyn aıtamyn ǵoı. Eń bolmasa, jaqyn jerdegi Kúlik pen Ardana-Tatyranǵa habar bereıik. Kishkene túgel kóterilse, azǵantaı Altynbaıdy tútip jer. Qýyp tastady eken dep kete beredi me? Kúsh kórsetseń, olar da aǵaıynǵa at shaptyrady.

— Osynyń sóziniń jany bar. Qamsyz otyryp bolmas. Jánike batyrǵa adam jiber, Beke. — Bárkelet aqyl aıtty.

Byltyr jaz ortasynda Tańsyqqoja dúnıe saldy. Aǵaıynǵa qaıyry mol aqsaqaldy Esenáli-Áıderbek túgel syılaıtyn edi. Et jaqyn týysy Áliqulǵa qaraǵan alty-jeti aýyldyń azamaty janazaǵa qatysty. Aqsaqal ólimi aǵaıyn úshin úlken syn... Jetisi bar, qyrqy bar... Odan soń júzi keledi... As beriledi... Osyndaı ataýly kúnderden Áliqulǵa qaraǵandar qalys qalyp bolmaıdy. Jánike bıyl Qaraqumǵa qaraı jyljyp, Kókqabaqqa qonǵan...

Bıyl batyrdyń sońyndaǵy aýyldar kóp shyǵyndaldy. Ondaı kezde qudaıdan tileý saltynda joq, Jánike-Sarynyń tentek uldary jutta ketken esesin kórshilerinen qaıtarady. Baqa bastaǵan jeti jigit keıindep qala bergen. Moıynqumda otyrǵan Uly júz aýlynyń bir bólek jylqysyn kótere aıdap ketti...

Osydan bir aptadaı buryn Tańsyqqojanyń júzi berildi. Bıdaı batyr baryp qaıtqan. Syrlybaıǵa qaraǵandar Sińirtekti qudyǵynyń basynda, kóshýge daıyn, qanattaryn qomdap otyr edi. Jánikeniń Kókqabaqta ekenin sonda esitti. Bul jerden jeti kóshtik Jánikege habar tıgenshe qashan... Biraq Itiǵul tóndire sóıleıdi.

— Bıdaı aǵa, astyma Sandalkókti bergizshi. Kókqabaqqa erteń-aq jeteıin! Kórip júrgen jer ǵoı...

— Sandalkók ózime de kerek bolyp tur-aý...

— Jánikege habar tıgizer bolsań, Sandalkókti mingizeıik, — dedi Bárkelet. — Áýeli Shyqymandaǵy Tańsyqqojaǵa barasyń. Daırabaı men Dúısenbaı jigitterin alyp jetsin. Sandalkókti sol jerden beri qaıtar. Tańsyqqojanyń jylqysy jetedi. Jamanquldan bir júırik surap min!

Sandalkóktiń ústine shyqqanda Itiǵuldyń kózi jaınap ketti. Aqırektiń basyna kóterilgen jerde, artyna bir qarap edi, qarasy qyryq-elýdeı adam, óz aýlynyń jigitteri Qurmanaılar jatqan Kókshekóldiń ultanyna qaraı, shoqyta shaýyp barady eken. Itiǵul Sandalkókke qamshy basty.

Qabanbaı Bárkelettiń ashýmen ketkenin bile turyp, Altynbaı jaqtan qaýip kútken joq, At tóbelindeı Áıderbek... Eki myń úı kishkenege qarsy taıaq kóteretindeı qaýqar olarǵa qaıdan bitip júr? Baıdyń keýdesinde astamshylyq bar edi. Kóp bolsa, Bıdaı batyr keler. Qabanbaı oǵan basqasha minez kórsetedi. Esenáli-Áıderbek aǵaıyn... Aqırek úshin qyrylysyp jatqany uıat... Aqsaqalǵa salǵanda da Qurmanaıdyń eńbegi bar emes pe? Kápiraryqtyń toǵanyn qaıta turǵyzyp, sý alyp ketken jerdi qurǵatyp otyr. Álgide sol sózdiń aýzyna qalaı túspegenine Qabanbaı endi ókindi.

Sáskeden beri moıny bos attar tyńaıyp qalǵan. Jigitter apyl-ǵupyl asqa otyrdy.

— Oıbaı, Altynbaılar!

Aıqaılaǵan Báldir edi. Shabdar atty tepeńdetip, kópshilikke ere kelgen. Ózi attyń basyn jeteleıdi, Jalbyr jeraǵash ustaıdy. Tańerteńnen beri bular da qybyrlap jer tyrnalaǵan tolyp júr...

Satyrlaǵan attylardy kórgende shylbyr qolynan tústi.

— Attan, attan!

Qabanbaı barqyrap jatyr. Aty anadaı jerde baılaýly tur edi. Yrs-yrs sonda júgirdi. Qaperinde túk joq, as iship otyrǵan jurt qapelimde sasyp qalǵan. Kóńili zerekteri atqa júgirdi. Birsypyrasy qaı jaqtan jaý kelip qalǵanyn ózi de túsinińkiremeı, ańqaıa qarap tur... Satyrlaǵan attylar ústine kelip qalǵan kezde ǵana esterin jınady. Biraq at ustap minip, qarsy aıqasýǵa kesh edi.

Báldir qalyń qopanyń ishine zyp qoıdy.

Jalbyrdyń mıyna túk kirgen joq. Bárkelet keldi. Qabanbaımen keristi. Úlken adamdar kerise beredi. Ondaı-ondaı Jalbyrdyń oıyna kirip shyqpaıtyn sharýa edi. Jurt asyp-sasyp jatqanda, ol jeraǵashyn ustaǵan kúıi, anadaı jerde ańtarylyp qalǵan. Taban astynda Báldir aǵasynyń qaıda joǵalǵanyn da bilmeıdi. Myna jurt Altynbaılardy búgin kórgendeı, sasqandaryna jol bolsyn...

Jalbyr qalyń jaýdyń qarsy aldynda tur edi. Bir jalpaq sary soıylyn basynan asyra úıiredi. Aýzy yrjıa ashylyp, sap-sary tisteri aqsıyp ketken. Jalbyr ony ádeıi qorqytyp kele jatyr eken dep túsindi. Momyn jigitti kim kóringen tálkek qylyp, óp-ótirik qamshy úıiretin-di... Jazyǵy joq, japasy joq... sondyqtan, soıyldy sary tónip kele jatqanda, ol túk sasqan joq. Ózi de yrjıa saldy. Biraq soıyldan jasqanyp, basyn qolymen qalqalaýdy umytqan joq.

Jaýyryn ortadan sart etken qaq soıyl Jalbyrdy jalpaǵynan túsirdi. Daýsy bir-aq shyǵyp, kóz jumǵan. Óıtkeni aınala dúnıe shyrq kóbelek aınalyp, ózi de bir jaqqa qaraı dalbaqtap ushyp bara jatqandaı kórinip záresi ushty.

Qurmanaılarda qamshydan basqa qarý joq edi. Jigit sany eki jaǵynda qaraılas bolǵanmen, jalań qamshy qara soıylǵa qaırat kórsete almady. Onyń ústine, kóbisi qara jaıaý. Atqa minip úlgirgenderiniń de bastary birikpeı, ár jerde pyshyrap júrgen jurtty Altynbaılar bir-birlep qaǵyp túsirip, esterin jıǵyzbady...

Osylaı bolaryn ákki Qabanbaı da boljady. Attyń basyn keıin buryp, Aqpaıdyń ústimen, Taltańbaıqazǵandy betke alyp, tópep barady. Qumnyń ishinde Bekbaýyldyń aýly otyr. Aldyńǵy kúni Qumbazardaǵy Qabanbaı aýlyna soǵyp ketti. Qoı qyrqylyp, qozy aıaqtanǵansha sol qudyqtan jurt aýdarmaıtynyn eskertip edi.

— Baryńdar da Kókshekólge jeraǵash salyńdar! Aljyǵan Áneteı jer satýǵa artyna baqsyn! Aqırek Eneseı bıdiń jeri bolatyn. Altynbaıdyń daýyn maǵan ber. — Bekbaýyl Qabanbaıdyń qaıraýyn jetkizdi.

Qabanbaı daýdy ýshyqtyrardaı-aq ýshyqtyrdy. Bekbaýyl ózi tilep edi, endi daýdyń aıaǵyn soǵan tastaýǵa bara jatyr.

Aman qalǵan Qurmanaılar Qumbazardan shyqty.

Bárkelet attan tústi. Soıylǵa jyǵylǵan bir-jar Qurmanaı jigitterdi qolynan ustap turǵyzyp júr. Qazaq arasyndaǵy aıqas osylaı aıaqtalady. Ashý qysqanda, birin-biri qyryp jibererdeı, aıanbaı siltesedi. Aqyly artynan kiredi. Óıtkeni adam jazym bolsa, arty qun daýyna ketedi. Qazaq úshin jan qymbat emes — mal tátti. Adam aman bolsa, mal túgel... «Bas jarylsa - berik ishinde, qol synsa — jeń ishinde», qaıta jaýǵa baryp jaraly qaıtqandy maqtan kórer edi. Qazaq úshin ólimnen basqanyń jarasy jeńil...

Bireýleri soıyl tıgen ıyǵyn ustap jylamsyrap, bireýleri murnynyń qanyn súrtip... qulaǵandar turyp jatyr. Endi jeńilgen aǵaıynnyń sózi ústem... qyzyp ketse, shesheden basady...

Ázir amanshylyq edi.

Bárkelettiń kózi anadaı jerde jatqan Jalbyrǵa tústi. Jerdi basymen súze jatyr, Bylq etpeıdi.

— Áı, batyr, tur!

Bireý baryp Jalbyrdyń ıyǵynan túrtti. Qımyl joq. Quıryqtan tepti. Qybyrlamaıdy. Julqa tartyp, shalqasynan saldy. Jylbyrdyń bet-aýzynda bir tamshy qan joq, kózi jumýly, moıny bylq-sylq etedi.

— Oıbaı, ólip qalypty!

Báldir áli de qamystyń ishinen shyǵa qoımaı, syǵalap qarap jatyr edi. Baýyr qıyn eken. «Ólip qalypty» degen sózdi esitkende, et júregi ezilip júre berdi.

— Oıbaı, baýyrym!

— Áı, mynaý Báldir ǵoı!

— Bul qaıdan shyqty!?

— Oıbaı, baýyrym, jalǵyzym, Jalbyrym!

Jalbyr tiri edi. Basyn kóterip qaraǵanda, óz aýlynyń jigitteri bas amandap qashyp barady eken. Altynbaılar qulap jatqandardy súırelep júr... Baspashylardyń shapqynshylyǵy jaıly esitkenderi esine sap etti. Erkek kindikti shetinen baýyzdaıdy eken... Qoryqqan Jalbyr qýlyqqa basty. Óp-ótirik ólgen bolyp «kóz jumdy»... Tepkilese turatyn nıeti joq. Báldir aǵasynyń oıbaıynan shoshydy. Óziniń tirligine shák keltirgendeı. Ári búkil ómirinde bir jannan tátti sóz estip kermegen baıǵus, «jalǵyzym» degen kezde, júıkesi bosap, ókirip qoıa bergen...

Báldirdi qushaqtaı alǵanda, aǵasy shalqasynan tústi.

Jurt kúlkige qaryq bolyp jatyr.

Bekbaýyl ózine tete inisi Jaqaıdy atqa qondyrdy.

— Aqmyrzaǵa bar, Qyzyldaǵy Qurmanaı-Quttyqty túgel qulaqtandyrsyn. Ózderi tezdetip atqa qonýyn muqıat tapsyr, Bekarystan men Báıdilda jolynda ǵoı, olarǵa soǵa ketersiń. Jıeneı, Jolshora, Asan-Úsen aýyldaryna habardy sol ekeýi tıgizetin bolsyn. Kópshiliktiń jınalatyn jeri Qumbazar ekenin umytpa!

Esenáli men Áıderbektiń arasyna Qabanbaı órt tastap keldi. Bekbaýyl osyndaı sátti kópten andyp júr edi.

Jaqyn mańaıdaǵy Qurmanaı-Quttyq erteńine-aq qulaqtandy, Qurmanaıdyń jer jyrtyp jatqan jigitterin Altynbaılar qyryp salypty... Dala shý etti, Bekbaýyl attandyrǵan habarshylar — Estekbaı, Jaqaı sıaqty jigitter, qaıda barsa da jaý tıgize sóıleıdi. Namysshyl qazaq emes pe, — biri qalmaı atqa qondy...

Úsh kúnde Qumbazarda jınalǵan jigit sany bir júzge taqady. Ózi taryǵyp otyrǵan aýyl, osynsha jurtqa kóje taýyp berýi de qıyn edi...

— Qarap otyryp ashtan qatamyz ba?

— Qyzyldaǵy jurtty nesine kútemiz?

— Jaman Altynbaıdy ózimiz-aq jaıpap salmaımyz ba! — Estekbaı sıaqty er jigitter alaqanyna túkiredi.

Qalyń shoǵyr qara kórsetip, Mástátke qaraı jorytty.

Bıdaı batyr da qamsyz otyrǵan joq-ty. Úsh kúnniń ishinde jaqyn jerdegi Ardana, Tatyran, Kúlik aýyldary túgel qulaqtanyp, aıaǵy jetkender kelip jatyr... Qasyna on jigit ertip Bógenbaıdyń Daırabaıy keldi. Qazir bul aýylda da júz qaraly adam basy quralyp qalǵan...

Mástáttiń basynda qaraýyl qoıyp, Bıdaı batyr úıge kirdi. Sandyqtyń túbinde jatqan aq saýytty shyǵardy. Arǵy atasy Andaǵuldyń kózin kórgen múlik edi, kópten ustalmaı tot basqan eken.

— Attan, attan!

Qaraýyl jigit tópep keledi.

— Atqa qonyńdar!

Bıdaı batyr «bissimilda» aıtyp, aq saýytty ústine kıdi. Jaryqtyq Andaǵul atasy iri kisi bolsa kerek, saýyt Bıdaı batyrǵa qolqyldap turdy. Keı jerinde shıyrshyqtary setinepti. Ondaı-ondaı batyrdyń oıyna kirip te shyqpaıdy.

Aýyldan shubatyla tartqan jurt Mástáttiń basyna shyqqan soń at basyn irikti. Qurmanaılar eki-úsh shaqyrym jerde, kelip qalǵan eken. Bulardyń qarasyn kórgen soń, olar da kidirdi. Erden erdiń qaýpi bar... Eki jaǵynyń da qarasy mol, buryn shabýǵa qaısysy da batpaı tur. Osharylǵan kúıi túske sheıin turdy. Tús qyzdy. Adamdardy shól qysty. Álden ýaqytta Qurmanaılar at basyn aýyldaryna qaraı burdy.

— Qashty, qashty!

— Tıisýge artyna baqsyn!

Áıderbek jaǵy órkeshtenip qaldy.

Bul kún tynysh ótti.

— Áıderbek balasy túgel atqa qonǵanyn baıqady. Endi jel jaǵyńnan júre almaıdy...

— Janqoja bolmasa, basqa Kishkeneniń jaıy belgili...

Muny aıtqan Ardana-Tatyrannyń jigitteri edi. Bári de darıanyń aıaǵynda, jer tyrnalap jatqan jurt... Qansha sharýa kútip tur. Aǵaıyn taraıtyn yńǵaı tanytty.

— Áý, aǵaıyn, toqtańdar! — dedi Bárkelet. — Olar da biraz eldiń basyn qurapty ǵoı. Op-ońaı taraı qoımas. Taǵy birer kún kidirip, áliptiń artyn baǵaıyq...

Aıtyp aýyz jıǵansha bolǵan joq, syrtta attandaǵan daýys estildi.

Aınymaǵan keshegi qalpy, Altynbaılar Mástáttiń basynda, Qurmanaılar eńiste — bıeniń bir saýymyndaı ańdysty. Eki jaǵy da buryn tıisýden qaımyqqandaı, alystan ǵana qara kórsetip, jaýar bulttaı túıiledi.

Zaýal aýdy.

Aqpaıdyń syrtyndaǵy aq shaǵyl qumnan bir top saltatty shyǵa keldi. Qurmanaılardyń eleýreskeni baıqalady.

Bekbaýyldyń kesheli beri kútkeni solar edi. Nurymbet aýlynyń jigitterin aınytpaı tanyp tur.

Qyzyldaǵy elden Báıdilda ǵana tóbe kórsetti. Bekarystannyń ákesi Amaldyq Jaqaıǵa keıipti.

— Keshe báriń jabylyp qaraqalpaqty qaraqtadyńdar. Olar kóship edi, artynda qalǵan qystaýǵa talasyp, endi birińdi-biriń pyshaqtaısyńdar. Búldirip júrgen Qabanbaı eken. Asan balasy bul daýdyń arasyna kirispeıdi...

Báıbisheden taraǵan tórteýdiń Báıdildadan basqasy jalt beretin syńaı tanytty. Bekbaýyl solaı túsinip, kijinip otyr. Báıdilda Asan ishinde az úıli Qojamberdi. Buryn onyń shyrt minezine baǵyp, Bekbaýyl jaqtyrmaıtyn edi, taryqqanda kózine Báıdilda kórindi. Kishkeneniń ishinde Qurmanaı-Quttyq toqal. Amaldyqtyń sózi Bekbaýyldyń kókireginde dyq bolyp jabysatyny sondyqtan...

Kútken Aqmyrza, Janqojasy kele jatyr...

— Maıdan, Maıdan!

— Qurmanaı, Qurmanaı!

— Asan!

— Quttyq!

Bekbaýyl bastaǵan júz jigit Mástátke at qoıdy.

Tóbeniń basyndaǵylar bir qobyrlap qalǵanda, Bárkelettiń kózi Dúısenbaıǵa tústi. Shoqsha saqaldy qara jigit, sadaǵyn serite ustap, adyrnasyn kere tartyp tur eken.

— Oıbaı, Dúısenbaı, qoı! Adam jazym bolyp, úlken daýǵa qalarmyz!..

— Qap, Báke, aldymdy beker kestiń ǵoı. — Dúısenbaı ókindi. - Qabanbaıdyń tymaǵyn kózdep tur edim. Meımanasy tasqan sasyq baıdy bir shoshytatyn!..

— Altynbaı, Altynbaı!

— Kúlik, Kúlik!

— Ardana, qaıdasyńdar?

Qalyń shoǵyr etekke qaraı dúrkireı qozǵaldy.

Bárkelettiń qarýy túıeniń moıynturyǵy edi. Salmaǵy eki put tartatyn zildeı nemeni qamshydaı úıiredi. Ol júrgen mańaıda jan jolamaı beze jóneledi. Jolap ketse murttaı ushyrady. Qalyń Qurmanaıdy qaq jaryp ete shyqty.

Art jaǵy sartyldaǵan aıqas eken. Bireý-jarym naıza da jarq-jurq etedi. Áıderbekte ondaı soǵys qarýy joq, jalań soıylmen shyǵyp edi. Bárkelettiń júregi zyrq etti. Naıza ustap shyqqandary, aıaspas jaýlyqqa basqandary ǵoı... Álgide Dúısenbaıdyń qolyn beker qaqqan eken-aý... Mynasyn bilgende, Qabanbaıdyń basyndaǵy tymaǵy emes, ózin oqqa baılaıtyn edi. Bárkelet ashynyp alǵan. Ańdyǵany Qabanbaı, bireý-jarym qarsy kezdeskendi qaǵyp tastap, shaıqastyń qalyń ortasyna qoıyp ketti.

Shyńǵyrǵan, ókirgen daýystar estilip, onyń ımany qasym boldy. Qabanbaı satyr-sutyr soqtyǵysqandarǵa jolamaı, shetteńkirep júr eken. Bárkelet bir búıirden sap etti.

— Bálem, Qaban, qolǵa tústiń be!?

Anaý jalt qaraǵanda, kók jelkeni nysanaǵa alyp siltegen moıynturyq bir ıyǵyna qaǵa tıip jany qaldy. Qabanbaı ókire qulap bara jatty.

Osy kezde álgi kóringen bir top atty da aralasyp qalǵan eken. At basyn keıin burǵan Bárkelet Sandalkóktiń ústi bos, shyǵa tartqanyn kórdi. Bıdaı batyrdyń jazym bolǵany anyq edi. Japyryq tymaqty bireý japyryp barady. Qolynda qamshydan basqa qarýy joq, qarsy kezdeskendi qalpaqtaı túsirip júr.

Bıdaıdy uryp jyqqan da osy boldy ǵoı... Bárkelet endi japyryq tymaqtyny ańdydy. Arjaǵyn da soıylyn úıirip Dúısenbaı da kelip qalǵan eken. Japyryq tymaqty ekeýdiń ortasyna tústi. Bárkelet moıynturyqty burynyraq siltep edi. Bir kezde japyryq tymaqty «jaýdyń» júzine kózi túsip ketti. Aý, mynaý Janqoja ǵoı... Biraq aýyr moıynturyq yryq bermedi. Janqojanyń at jalyn qushyp bara jatqanyn kórgen Bárkelet ókinip tur.

Qalyń Qurmanaıdyń arasynda Dúısenbaı ekeýi ǵana qalǵan eken. Qara bıe boldyrypty. Shatqaıaqtap ázer shoqyraq qaǵady. Bárkelettiń toqtap bógele bergeni Bıdaı batyrdy izdep edi. Taǵy da aldynan Janqoja shyqty... Jaıaý... Qulap jatqan Bıdaı batyrdyń basyn súıep otyr.

— Bıdaı aǵam eken ǵoı, qalaı bilmeı qaldym...

Bárkelet attan túse qaldy, Bir jaǵynan Dúısenbaı da sap etti. Bárinde de ún joq. Janqoja men Bárkelet Bıdaı batyrdy aty myqty Dúısenbaıdyń aldyna kóterip berdi. Batyr tiri. Tý syrtynan siltegen qamshy, asa tıip qabaǵyn jarypty. Es-tússiz jatyr edi. Qula aıǵyrdyń ústinde Bıdaı batyrdy qushaqtap Dúısenbaı otyr. Bárkelet ony shylbyrynan jetektep keledi. Shyńnyń astyndaǵy aýylǵa qaıtty.

Bala-shaǵa úrkip qalǵan. Qıqý bastalǵan soń-aq qatyn-qalash úı jyǵyp, jurttyń aldy keship barady eken. Kósh joldan qaıtaryldy. Arystanbaptyń basyna taqaı Bıdaı batyrdyń úıi tigildi. Bir jaǵynda daýys qylǵan qatyndar... Naıza tıgen jigitter ár jerde bebeý qaǵady. Jer-dúnıe zarlaǵan, kúńirengen únge toldy.

Aqsaqaldar qurmaldyq shalyp jatyr.

Juldyz shyǵa Bıdaı batyr kózin ashty. Birinshi suraǵany Jánike edi. Aıqaıdy saldy.

— Jánike qaıda!?

Otyrǵandarda ún joq, bastary salbyrap ketken.

Bıdaı batyr atyp turdy. Ne bolǵanyn jańa túsinip edi. Qamshy jegenin biledi. Sol kezde esine Jánike túsken...

— Jánike, qaıdasyń Jánike!

Namystan jarylyp ketetindeı. Dalaǵa qaraı tura júgirdi. Eńsesi túsken jigitterdiń kózderinde jas móltildeıdi. Bulqynǵan

Bıdaı batyrdy Bárkelet pen Dúısenbaı qapsyra qushaqtap tur.

* * *

Erteńine Jánike keldi.

— Jeti kúnshilik jerden qalaı bilip keldi?..

— Bul kisiler tegin emes qoı!

Tabanda ańyz qylyp jurt taratyp áketipti. Jánike Qarataýdyń basynda otyrsa, «Jánikelegen» Bıdaı batyrdyń daýsy qulaǵyna sap etedi. Sonan qos attap jetkeni osy... Jurt jaǵasyn ustaıdy.

— Adda áýlıem-aı!

— Jasy toqsannyń ústinde eken. Qarataý qaıda, bireý qaıda? Atqa jarap kelip otyr. Burynǵynyń adamy sol...

Jánike aýlynyń jigitteri shetinen jaý túsirgish batyrlar. Rahmetáli, Meldebek, Sahar, Baqa — tórteýi de kelip otyr. Endi biri Segiz edi.

Habarshy Itiǵul bolǵan soń, Qaraspandy jaýǵa aldyryp barǵan, Kishkenege qaraǵan aýyldar qalyń qol bolyp attanyp, Aqırektiń astyna jınalyp jatyr... Altynbaılardy shaýyp almaqshy... Qabanbaı bastaǵan Qurmanaılar Kókshekóldiń ultanyna soqa saldy. Jer ıesi ózimiz dep, taırańdap júr... Kórgenin emes, kókirekke túıgenin jetkizip edi.

Qarataý mańy Jánikege de jaıly qonys bolyp turǵan joq. Orystan yǵysqan bireý-jarym Arǵyn-Qypshaq aýyldary beri qaraı qonys aýdarǵan. Qalbanyń Qarataýyn arǵy ata-babasy jaılaý qylǵan atarman-shabarmandar tabyldy. Bir jaqsy qystaý Jánikege de kerek edi...

Áıderbek balasy bolyp aýyz biriktirip, Aqırekti satyp alǵanyn sonaý jyly esitkende, batyr mán bergen joq-ty. Byltyrdan beri Qarataýdaǵy qonysy taryldy da, Aqırek jaıy eriksiz oıǵa oraldy. Syr boıyndaǵy qopaly kóldiń kópshiligin atalyqty aýyldar menshiktep jatyr. Ras, Kúliktiń de qoly qur emes, darıanyń aıaǵynda Qosaral, Qyzyljar, Kishitúbek sıaqty jerlerge qystaý basqan. Biraq Aqırek tárizdi shuraıly jerdiń jóni basqa, qoldan shyǵarýǵa bolmaıtyn edi.

Jánike qasyna on-aq jigit ertti. Kishkenemen ustasyp abyroı tappasyn bildi. Bir Asannyń ózi Áıderbekti tórt orap alǵandaı eken. Balalaryn eritkeni batyrdyń doń aıbaty, áıtpese, aǵaıynymen ustasatyn oıy joq. Qurmanaı-Quttyqty jolǵa jyǵady...

Jánike kelgen soń bireý-jarym tentekter qaıta eleýresti. Aqsaqaldar batyrdyń aýzyna qarap otyr.

— Qudaıdyń jeri keń edi ǵoı. Tek tar beıilden saq bolyńdar, aǵaıyn. Bir Aqırek úshin Esenáli-Áıderbektiń jigi aırylmasyn. Erteńimizdi de oılaıyq. — Jánikeniń alys-julyspen ótken ómirden jalyqqany, qartaıǵany kórinip tur, kúrsindi. - Bul istiń beıbit bitimin oılaıyq. Qurmanaı-Quttyqqa adam salyńdar...

Jolda Balpandy Jylqy batyrǵa jumsaıdy eken. Jaqaıym ara aǵaıyn... Esenáli-Áıderbektiń arasyn bitirýdi solarǵa tapsyratyn bolyp kelisti.

Nurymbet te qarap jata almaıdy eken. Jánikege ózi kelip sálem berdi. Ókinishti bir is bolyp ótkenin aıtady... Nurymbettiń balalaryna tapsyrǵany basqa edi. Arazdasqan aǵaıyndy eldiń arasyna dáneker bolýdy ádeıilep aıtqan... Qyzyl qyrǵynnyń ústinen shyqqan soń, tentek nemeler ákeniń sózin esten shyǵaryp, qoıyp ketipti...

Segizge kezdesken jerde Janqoja da sony aıtty. Keshegi jumysqa renishti edi...

Segiz Jánike atasynyń sózine ómirinde birinshi ret yrza bolyp otyr edi. Daý beıbit tynym tabýǵa bet aldy.

Qurmanaıdyń sózin Bekbaýyl ustady. Kápiraryqtyń saǵasyna jurttan buryn qystaý salǵan ózi edi. Beker salmaǵan eken sonda... Kósher kezde Mamyttyń emeýrini bolypty... Eneseı bıdiń jalǵyz jeri, qaraqalpaq kóshse, Aqırekke sol ıelik etetinin Mamyt aıtyp ketken kórinedi...

Biraq Bekbaýyldyń bura tartqan sózi, basqa jurt túgil, óz týystaryn da qanaǵattandyrmady...

Áıderbektiń sózin ustaýǵa Segiz shyqqan. Aqırekti aq adal malyna satyp alǵany anyq. Áneteıdiń bir aýyz sózin qulaǵymen estip, Áıderbekke aıtyp barǵan ózi edi.

Kýálikke Janqojanyń ózin tartyp otyr.

Ótegenniń balasyn Nurymbettiń balasy sózge jyǵyp berdi. Qysylǵan kezde Bekbaýyl Qurmanaılar Kápiraryqtyń saǵasyn bógep, eńbek sińirgenin eske aldy.

— Meniń biletinim, Aqırekti Áıderbektiń satyp alǵany anyq. Jalǵyz úı qalǵan Áneteı qoraly malmen kóshti. Jylqy batyr eki jaǵyna da qarap aldy. — Bekbaýyldyń sózinen baıqaǵanym, naǵashysynyń qonysynan sybaǵa dámetedi eken. Ony da maqul delik. Aqırek jeri keń. Maǵan Eneseıdiń jerin taýyp berińdershi!

— Kókshekól! — dedi Bekbaýyl saq etkizip.

— Kókshekól at shaptyrym kól. Bir Eneseı jeke alǵan joq shyǵar. Kóp qıattyń qonysy, ortaq paıdalanǵan... Segiz daý aıtty.

Ony basqa jurt ta rastady. Kóp qıattyń biri - Mátnıaz, Jylqy batyrdyń qasynda qońsy qonyp otyr... Osy jıynda ol da júr edi. Jer shekarasyn sol anyqtap berdi.

— Endeshe Kápiraryqtyń Kókshekól tusyndaǵy arǵy beti, Qurmanaı-Quttyq saǵan tıedi. Qalǵan Aqırek Áıderbektiń enshisine berilsin...

— Sonda biz qur qalamyz ba? — Esenáliniń bir balasy palýan rýynan shyqqan jas jigit Qoren ishikti jamylyp otyr edi, ornynan turdy. — Ata-babamyz Aqpaıdyń syrtyndaǵy qumdy jaılap keldi. Aqpaıdyń jaǵasynda qaraqalpaqtar bar zamanda tary salyp, dán jegenbiz... Qys qystaý, jaz egindik jer bizge de kerek!

Bul sózdi de Bekbaýyl úıretip edi. Aqırekti daýlaýshy basy kóbeıse, túıin de sheshilmeıdi. Segiz sony baıqady. Daǵdaryp qalǵan Jylqy batyrdyń aýzyna sóz saldy.

— Azǵantaı palýan ókpelemesin. Aqdaıdy alsyn!

Osymen daý da tyndy.

Erteńine Kápiraryqtyń boıynda omaqa úıilip, jer shekarasy aıyryldy. Bılik aıtqan aǵa balasy Jaqaıymnyń sybaǵasyna Aqbóget jaqtan jer berdi. Belgili-belgili alty rý basyna «atalyqqa» jer bólindi. Bıdaı batyr, Jánike batyr, Nurymbet sıaqty ylǵı yǵaı men syǵaılar edi...

— Ákem búlingen elden búldirgi alma deýshi edi. — Janqoja Segiz ben Balpandy aýlyna ertip qaıtqan, kókeıdegi túıtkilin aıtyp kele jatyr. — Keshe qaraqalpaq búline kóship edi. Olar qaldyrǵan jerdi bólise almaı, qazaqtar qyrylysady. Jalǵyz Aqırek bolmas, bul jer áli talaı jurtty búldiretin shyǵar...

Aqırek janjaly bir páleniń basy edi. Uzaǵan joq, ár jerden qystaýǵa talasyp, qyrqysyp jatqan aýyldardyń habary shyqty. Janqoja bilip aıtqandaı eken.

* * *

Jan-jaǵyndaǵy jamaý túsken qońyrqaı úziktilerdiń ortasynda, alty qanat aq shańqan úı oqshaý kózge túsedi. Táýir atynyń basyn solaı qaraı qyryndatty.

— Baıdilda da úzigin aqtan jaýypty. O toba! Qazaq qalaı op-ońaı baıı qoıady osy! — dep kúńkildep keledi.

Shaǵyr kózi esiktiń aldyndaǵy jelige tústi. Artyq-kemi joq, on bes qulyn. Bıylǵydaı jut jyly, ekiniń biri júgenin ustap qalǵanda, Báıdilda on bes bıe saýyp otyr... Nurybaı bıdiń nemeresi Táýirdiń jelisinde jalǵyz qulyn... Byltyr ǵana bir úıir jylqy edi. Sol esine túskende, ishin ıt tyrnaǵandaı. Sanatqa qosylmaǵan Qojamberdiniń jelisine qarap turyp, jarylyp kete jazdady.

— Aý, habarlas-aý!

Báıdilda kóleńke bettiń shıin túrgizip tastap, omyraýyn keregege taqap jatyr edi. Bir aýnap tústi. Daýystaǵan Táýir ekenin bilgende, jyny qurystaǵandaı. Nurybaıdyń tentek nemeresi bas tartpaǵan úıdiń qazan-oshaǵyn qıratyp ketetini bar. Sonan kele bir attyń maıyn berýge jaramaıdy. Báıdilda qazir Táýirde ótken-ketken ókpe-kinásin jipke tizip jatyr... Bir jyly Táýirdiń kók jorǵasyna kóńili ketip, qolqa qylǵanda beti qaıtqan... Ómiri Táýirdiń úıinen bir aıaq kóje iship kórmegenin de oılap qoıdy.

Búgin Báıdilda urynatyn qara tappaı otyr.

Asan tórteý bolǵanda, ósip-óngen atalyǵy Syrlybaı. Al Qojamberdi men Qudaıberdige tastaǵan tolarsaq tımeıdi. Sondyqtan Syrlybaıdyń beldi bıi Nurybaıdyń tuqymynda Báıdildanyń baıaǵydan tisi bar...

Qaraqalpaq keship, qansha qystaý qańyrap qalǵanda, Qojamberdiniń sybaǵasyna bir kól tımeıtin ne ákesiniń quny bar? Ras, byltyrǵy jutqa sheıin alys kóship, shet jaılap júrdi... Kózi joq adamnyń obaly joq pa? Bekarystanǵa óz kómekeıi tolsa boldy. Bir kóldi jeke alyp, «Nurybaı» atandyryp qoıypty. Qojamberdi men Qudaıberdi qystaý tappaı otyr...

Aqırektiń daýynda ózi de aralasyp, kóp nársege kózi jetken Báıdilda, kóktem týǵaly alas uryp qystaý izdep júr. Kózdep kelgeni Qotankól edi. Ázir belgilep jip taqqan eshkim joq, bir jyl Báıimbet, bir jyl Kelimbet... Jaqaıymdar qystaıdy eken. Osyndaı áýir-sáýirdi paıdalanyp qalǵysy kelgen Báıdilda, súmbile týmaı Syr boıyna qaraı údere kóshken. Qotankól jıyrma úıdi panalatýǵa jetedi. Qudaıberdiden taraǵan az aýyl Soıyrqas týysyn da jeliktirip, erite keldi. On eki úı Qojamberdi, jer daýy teke tireske ketse turysýǵa azdyq qylady. Sonda soıyl soǵarǵa Soıyrqastyń Shorabaıy kerek...

Syr boıyna jaqyndaǵan soń Shorabaı ekeýi alǵa túsken. Qotankóldiń syrtyndaǵy quba dóńniń basynda aýyl kórindi. Igilik jaqaıym Tolybaı batyrdyń úıi shańyraǵyn kóterip jatyr eken. Bular ekeý, Jaqaıym kóp... Tolybaı ekeýi tilmen sharpysyp bir dáýir ýaqyt turdy. Biraq qol qımylǵa barǵan joq.

Kólden aırylyp, sirkesi sý kótermeı jatqanda, dáýdirlep Táýir kelip tur...

Báıdilda kúdiktendi. Keshe Qotankólde Tolybaımen kezdesip qalǵan soń, kósh amalsyz Qydyrdyń bókterine qona ketken-di. Buıyrǵyndy nurada kók sorań men tyrbyq jýsannan basqa shóp shyǵyp jarymaıdy. Asyǵys qımyldaımyn dep, táńirdiń tálkegine ushyraǵandaı edi. Báıdilda aýlynyń jylqysyn Nurybaıdyń kóline aıdap salyp otyr. Ol da aǵaıynǵa kórsetken bir qyry sıaqty. Táýir bekerden-beker kele jatqan joq. Nurybaı kólinde Báıdildanyń jylqysy jatsa, kúzdi kúni jaǵasynda mal shalatyn ot qaldyrmaıdy. Táýir daý izdep kelip tur...

Báıdilda aıqaılaı kirgen Táýirge basyn da kótergen joq. Óp-ótirik uıyqtaǵan bolyp, qyrystanyp jatyr.

Báıdildanyń quıryǵyna qamshy shyp etti. Táýir belgili tentek. Onyń ústine jasy úlken kisi, bir jaǵynan bazynalyq qylady. Asanda Nurybaı tuqymynyń aldynan shyǵatyn adam da joq... Táýir kelgende, Báıdildanyń basyn kótermeýi, irilik kórsetip jatqany... Ony da kóńiline dyq aldy.

Báıdilda qarǵyp turdy. Biri shaǵyr, biri qısyq bitken eki kóz kezdesip qalǵan. Báıdildanyń júzinde qanyna qaraıǵan ashý bilindi. Táýir onan aıylyn da jımaıdy.

— Eneńdi uraıyn! Kótenge ókpelegen qoıshy qusap, tońqaıyp jatyrsyń. Sálem joq, saýqat joq...

Bul jeńetin jeri. Qoıshyny aıtqan jeri shamyna tıse de, Báıdilda ashý shaqyrýǵa uıaldy. Yqylassyzdaý sálemniń ısharasyn jasap, qyńyraıa otyrdy.

Táýir úıdiń ishin kózimen sholyp otyr. Jańa bastyrǵan tar kóz keregeniń kózine judyryq syımaıdy. Bıyl toqylǵan basqurdyń qoshqar múıiz oıýy kóz jaýyn alyp qaratpaıdy. Shashaǵy tógilgen ýyq baýlar, shym oraýly shı... Táýirdiń kózine at kópir bolyp jatatyn óz úıi elesteıdi. Tamsanyp otyr, tan qalyp otyr. Ári-beriden soń shól qysty. Qaıystaı qatqan qara kelinshektiń qozǵalatyn túri joq. Shypta ashylmady, aıaq-tabaq saldyramady.

— Kelin, qymyz ákel.

Qara kelinshek ornynan shúıile turdy. Biraq ol shyptany ashyp úlgirmedi, Báıdilda shańq etti.

— Qymyz joq!

— Eneńdi uraıyn, on bes bıe saýasyń...

— Bıe sýalǵan. Dińdi Nurybaı balasy óziń alasyn, Qotankóldi qudań Tolybaıǵa beresiń, - dedi, sońǵy utymdy sózdiń aýzyna qalaı túskenine Báıdilda ózi de tańyrqap qalǵan. Qojamberdi men Soıyrqastan qymyz suraıtyn ne betiń bar edi, bıdiń balasy!?

— Ottaǵan ekensiń!

Bulaı sóıleý Táýirdiń salty, jany qınalmaı-aq aıta salatyn edi. Báıdilda tars aıryldy.

— Nurybaı tuqymy, kóz etteriń ósińki edi! Baıaǵy azǵantaı Qojamberdi, jelkesine minip úırenip qalǵansyń ǵoı. Ata saqalyń aýzyńa shyqty, ne dep úrip otyrsyń!?

Kóz tostaǵanǵa quıǵan bir jutym qymyz Táýirge buıyrmady, «Ata saqaldy» aýyzǵa alý — qazaq úshin aýyr sóz. Onysy az bolǵandaı ıtke teńep otyr. Jasy qurby bolsa bir sári Báıdilda balasyndaı edi.

— Qap, ákeńniń aýzyn!..

Kóz tostaǵan Báıdildanyń basyna sart etip, byt-shyty shyqty. Eki tentek birinen biri asyra boqtaıdy. Shańqyldaǵan daýystan aýyl dúrlikti.

Táýir ıesi urǵan ıtke uqsap, súmireıip shyqqan. Beldeýdegi kók bestiniń ústine qalaı qarǵyp shyqqanyn bilgen joq. Tebinip qalǵanda, bireý tizgininen ala ketkendeı boldy. Shorabaı eken.

— Aqsaqal, bireýdiń aýylyn qalaı basynasyń!? Qazyq qylyp qaǵyp jibereıin be ózińdi! — dep tap-tap beredi.

Báıdilda ym qaqsa, Shorabaı tura shabatyn edi. Bul joly da sonysyn istep tur.

Táýir kók bestini saýyrdan tartyp qalǵanda, atyp ketti. Artyna qaraı-qaraı barady.

Adamda Soıyrqas, malda sıyr qas. Alty alasy, bes beresisi joq, munyki ne, janym-aý!

Táýir satyrlatyp shaýyp barady, sóılep barady. Báıdildániń aǵasy Jandilda inisine renjidi.

Ataqty jyndy emes pe, onyń nesine baılanystyń!?

Soıyrqasta Tólegen bı sáýegeı kisi bolypty. Osy Táýir dúnıege kelgen kúni, Nurybaı bıdiń úıinde qonyp otyr eken. Náresteniń shyryldaǵan daýsynan shoshyp, Tólegen bı jaǵasyn ustaıdy. «Týmaı jatyp, qylyǵy mynaý, bul erjetken soń júrgen jeri qıqý bolar. Yrym bolsyn, atyn Táýir qoıaıyqshy deıdi eken.

Jandilda sony eske alyp otyr.

Jylqynyń basynda óziń bol. Báıdildanyń túsi buzylyńqyrap aıtty. — Túngi kúzetke abaı bolyńdar!

Qonaq kelgen eken, meıli ol jaqsy bolsyn, meıli ıt bolsyn — syılap jiberý úı ıesiniń boryshy. Báıdilda Táýirdi úıden qýyp otyr. Kim kóringen qaımana qazaqtyń biri emes, Nurybaı bıdiń nemeresi. Nemerelerin eseptemegende, bıdiń i indiginen segiz ul taraıdy eken. Segiz aýyl... Bul oqıǵanyń aqyry at-shapan aıypqa soǵady...

Táýir qatty ashýmen shyqqan beti, bir baýyr jer tasyrlatyp baryp, at basyn tejedi. Aıdalada qańtarylyp tur. Aýyl Qyzyldyń qumynda... Táýir Nurybaı kólinde Báıdildanyń jylqysy jatqanynan da habarsyz edi. Tolybaıdyń Qotankóldi betke alyp kóship kele jatqanyn áldeqalaı esitti, Nurybaı aýylynan bala barsa da, Jaqaıymdar tóbesinen tik turyp kútedi... Alty aı jaz úı kórmeı, aýyl-aýyldy qydyryp kúnin jubatatyn Táýir kenet atynyń basyn Qotankólge qaraı burdy...

Qydyrdyń nurasynda beısaýbet aýyl kózine túse ketti. Baıdilda ma, basqa bireý me, — Táýir úshin ıisi qazaqtyń jattyǵy joq, buryla saldy. Nurybaıdyń árýaǵyn syılaıtyn qazaq onyń nemeresiniń erkeligin de kóteredi. Táýir at mańdaıyn tirep barǵan úıinen bir bas mújimeı shyqqan jeri joq...

Qymyz surap, saqalyn boqtatty. Endi esitken jurt dabyraıtyp áketedi...

Táýir barǵan toı tóbelessiz tarqamaıtyny buryn da bar edi, Qazir irgeli aýylǵa qara basy qaırat kórsete almaı, ish pystany ishine túsip kele jatyr. Ylań salyp baǵatyn aýyl da alys... Oǵan da kádiktenedi. Nurybaıǵa qaraǵan búkil óren-jaran osy kúni ony aýyzdyqtap ustaıdy... Jurt «Táýir tentek» atandyryp qoıypty. Talaı attan salyp shaýyp, biraq sońyna bir Syrlybaı ermeı, dińkesi quryǵan bir kezderin eske aldy...

Báıdildadan qaıtkende kek qaıtarady?

Aıtpaqshy, Tolybaı bar eken-aý... Báıdilda onyń atyn da aýyzǵa aldy... Qotankól...

Táýir Tolybaı aýlyna jetkenshe asyqty...

Astyndaǵy kók besti aq sabyn bolyp terlegenin aq boz úıdiń aldynda attan túsip jatqanda baıqady. Óziniń hali onan da nashar edi. Aýzy qurǵap, dybysy shyqpaı qalǵan. Habarlas qylyp kerilip turýdyń reti kelgen joq.

Bıylǵy qystan Tolybaı aýly da júdep shyqqany kórinip tur. Jelisinde tórt-bes qulyn kórinedi. Táýirdiń kóńili onan saıyn omsyraıdy.

Igilik aýlynyń jutqa ushyrap, tolysy shaıqalǵany bir bıyl emes. Sonda da ata qonystan taban aýdaryp, Syrdyń boıyn saǵalaǵan kezi joq-ty. Sharýasy shyn júdep shyqqan jyly, arjaǵyndaǵy Arǵyn-Qypshaqtan jylqy alady... Ortaıǵan dáýlettiń orny solaı tolyp, endi bir jyly qaıta baıyp dúrildep shyǵa keletin edi...

Tolybaı Saryarqany kezip, bıyl da bir aı jorytty. Ondaǵy jurt ta aq súıek bolyp júdep, júgen ustap qalǵan jaıy bar eken... Bireý-jarym juttan kóp shyǵyndamaı shyqqan baılar jylqy kúzetin kúsheıtken. Aldyrmady. Bir ret ózi qolǵa túsip qala jazdap, baıtal túgil bas qaıǵy, qara basy ázer qashyp qutyldy...

Qaıtar jolynda Shómekeı aýlynyń dalada jatqan tórt-bes túıesi ushyrasyp, aıdaı ketken. Soǵan yrza boldy.

Syr boıyn sodan soń eske aldy. Qol saqtaǵan jurttyń jaǵdaıy táýir. Árkimnen qulaq qaǵys qylyp surap baıqasa, Syr boıynda bos jer qalyp jarymaǵan eken. Qotankólge jumsaǵan Jylqy batyr edi. Oty, sýy mol qol... Bir jyl Báıimbet, bir jyl Kelimbet qystaıdy. «Ázir meniki dep menshiktep, jip taqqan eshkim joq» degen...

Biraq dońyz juty talaıdy táýbesine keltirdi. Qotankóldiń ıesi buryn bolmasa, endi tabylady. Aýrýdyń aldyn alý kerek. Tolybaıdyń asyǵys qımyldaıtyn mineziniń paıdasy tıdi. Bir kún kidirgende, Qotankóldi Báıdilda qaǵyp ketetin eken. Qudaı saqtap, bul aldyn orap ketti.

Tolybaı Táýirge qoı soıyp jatyr.

Bul úıden bir tostaǵannan artyq qymyz tabylmady.

Táýir tórde, taı teri jastyqty qoltyǵyna tyǵa túsedi. Qol-aıaǵynda tynym joq, typyrshyp ketti. Báıdildanyń úıinde osy shydamsyzdyǵynan sóz estip edi, shekesine tımegen eken. Bir tostaǵan qymyzǵa qanbaı qalyp, taǵy surady.

— Táýir aǵa, bıyl qymyzǵa uıattymyz. — Sony aıtqanda Tolybaıdyń aq sary óńi kúreńitti. — Qoıyrtpaq...

Uzyn boıly aq sur kelinshek lyp etip turyp shyptany ashty. Qara sabany shaıqap-shaıqap pushpaǵyn sheshti.

Ne shubat emes, ne aıran emes, qoıdyń qatyǵyna túıeniń súti aralasqan qoıyrtpaq edi. Táýir urttap alyp, qabaǵyn kirjıtti. Qoıshynyń sybaǵasy Nurybaıdyń nemeresine buıyrdy. Onan artyq qorlyq joq. Biraq Tolybaıdyń kinási ne? Joqqa júırik jetpeıdi. Táýir syr bermeı baqty.

Qanymbıkeniń kerik qasy dir etip, tómen qarady.

— Tóke, bıyl jylqydan qol jýdyq. Búkil aýyldyń sýsyn qylyp otyrǵany eki-úsh bıe. Balalar túske jetpeı-aq mestiń túbin sarqady. Buryn qymyz ashytatyn Qanymbıkeniń qara sabasy búginde qoıyrtpaq quıylyp, qor bolyp tur.

— Jaman Báıdilda on bes bıe saýyp otyr! — Táýir osqyrynyp qoıdy. Qoıdyń súti tańdaıyna tatymaǵan soń kejegesi keıin tartyp, jany qaıta qurystap kele jatyr.

— Ras shyǵar, keshe aýylymyzǵa kelip, ylań salyp ketti. On bes bıeniń býy shydatsyn ba!?

— Senderge de tıisti me! — Táýir ejireıdi. — Báıdilda áli qutyrady!

— Qotankóldi daýlap júr. «Qaraqumnan qańǵyp keldiń, qalaı ıe bolasyń» dep kergıdi. — Tolybaı Táýirden syr tartqaly aıtyp otyr. — Qojamberdi, Soıyrqas bolyp Qotankóldi qystaý qylmaq oıy bar eken...

— Eki keri ketken qosylǵan eken!.. Táýir myrs-myrs kúldi. — Eki keri ketken qosylǵan eken!

Tolybaıdyń Báıdildaǵa tisin basyp otyrǵanyn Táýir jańa baıqady. Kókten suraǵan daýy jerden tabylyp, basyn kóterip alǵan.

— Álgide aıtyp otyrǵan. Men sol Báıdildanyń úıinen shyqtym. «Atańa nálet Jaqaıymǵa Qotankóldi buıyrtsam, Báıdilda atym óshsin!» dep otyr. Jynym ustap ketkeni, tostaǵanmen qaq basyna bir qoıdym!

Tolybaı surlandy.

— Atamdy boqtaıtyn Báıdildaǵa ne jazyǵym bar edi? Naǵashyly-jıendi bolsa, bir sári, qudaı aıdap irgemiz jaqyndaǵany edi, tynysh otyrǵyzbaıtyn shyǵar...

— It qoı ol, ıt! Ákesindeı meniń ata saqalymdy aýzyna aldy ǵoı! Kúıip ketip maı quıryqtan tartyp qalǵanym. Ómiri adamǵa qamshy úıirmeıtin edim. Óz qolynan talaı jurttyń basy jarylǵanyn Táýir umytyp ketti. Al álgi sóziniń aqparyn jek kórip, at basyn sizdiń aýylǵa burdym. Áıtpese, aýylǵa tartatyn edim. Báıdildanyń túndigin túrip, qoıyp shaýyp alatyn edim...

— Sizge ne dep tıisedi?

— Nurybaıdyń mańdaıyna bitken jalǵyz kóldi qyzǵanady. Qotankólge seni de men shaqyryp ákelippin. Appaq saqalymdy boqtady. — Táýir ıegine bitken bes-alty túıir qyldy bir sıpady. - Sodan soń aıaıyn ba, jostyrdym!

— Báıdilda týysyń emes pe?

— Syrlybaı men Qojamberdi at quıryǵyn kesiskeli qashan!

Táýir oıyna kelgenin aıta saldy. Tolybaı bátýasyzdyń sózin shyndyqqa jorydy. Túnimen tóseginde dóńbekship shyqqan. Táýir tentek ekeni ras, biraq ótirik aıtpaıdy. Báıdilda ashýmen ketkeni anyq... Tolybaıdyń atasyna til tıgizgenin Táýir aıtyp otyr. Ony estip, shydap jatqan adam, erkek emes! Biraq Táýir de, Báıdilda da bir Asannyń balasy... Daý ýshyqsa, aǵaıyndy eldiń bórideı ulyp qosylatyny taǵy bar. Asan ishinde ósken-óngen atalyq Syrlybaı. Báıdildanyń Nurybaı tuqymynan shyǵysqany ras bolsa, Syrlybaı oǵan at tizginin bermeıdi... Basqa kishkeneni qoıshy, alys aǵaıynda bularǵa jaqyny Áıderbek eken. Kóktemde Aqırek úshin Esenáli-Áıderbek qyrylysyp qalǵanyn Tolybaı da esitken. Sonda Qabanbaıǵa shylbyr ushyn beretin osy Báıdilda bolypty. Endeshe Qojamberdiniń sózin Áıderbek te sóılemeıdi...

Bir daýdy bastap jiberetin ıini kelip tur edi.

Báıdilda on bes bıe saýyp otyrǵan kórinedi. Jylqysy Nurybaı kólinde jatqanyn Bozorys aıtyp otyr. Jigitterdi atqa qondyryp, kóp jylqyny qýdyryp alý kerek...

Kópke júgingende, Tolybaıdyń kýási Nurybaıdyń nemeresi Táýir bolady. Atasyna til tıgizgenin aıtyp otyr. Táýir bir aıtty — bitti, basyn kesseń qaıtpaıdy. Tolybaı Báıdildaǵa aýyr aıyp saldyrady... Adam tilinen, sıyr múıizinen baılanady. Tentek Báıdildanyń kózin bir qorqytyp qoıǵannyń ózi ne turady...

— Táke, men kúıip turmyn. Báıdilda aýylǵa kelip, shańyraǵyma at oınatady. Onysy az bolǵandaı, úıinde jatyp atamdy taǵy boqtaıdy. Ne isteımin endi?

Táýirdi attandyryp jatyp, syr tartqaly aıtty.

— Shaýyp al aýylyn! — Táýir barq etti. — Sen shappasań, men shabam! Aýylǵa tiri jeteıin! Bes júz úı Syrlybaıdy túgel atqa qondyrmasam, betime túkir!

— Meniń qysylatynym Syrlybaı atam balalary, ózderiń ǵoı. Qojamberdi nege turǵandaı, áıtpese...

— Qalyń Syrlybaı qasyńnan tabylady. Ol ıtti esigimniń aldyna eńbektetip ákelip, at-shapan aıyp almasam, Táýir atym qurysyn! — Táýir kijindi.

— Qonaǵy tóbeniń astyna túser-túspeste Tolybaı da qımyldady. Bozorysty shaqyrtqan.

— Qasyńa bes jigit ertesiń! Búgin tún Báıdildanyń jylqysyn qýyp alamyn. Ózim bastap baram!

— Tóke-ay, ózim-aq...

— Úniń shyqpasyn!

Eki aýyldyń arasy qozy kóshteı ǵana jer. Qatyn-balanyń qulaǵyna tıdi degenshe, jer túbine jaıylady. Táýir sıaqty qańǵyǵan bireý tústene ketetini bar. Qulaǵy esitken jamandyq habardy jatqyzbaıdy qazaq, sol qalpynda Báıdildaǵa jetedi... Tolybaı saqtyq oılap tur.

Sol túni Báıdildanyń jylqysyna jaý tıdi. Jandilda soqqyǵa jyǵylypty. Aýylǵa jaıaý qaıtty.

Báıdilda attan salyp jatyr.

Jan-jaqqa Báıdilda attandyrǵan shapqynshylardyń aldy erteńine-aq oraldy.

Bekarystan sálem aıtyp otyr: «Báıdildanyń isi tentek. Aǵasy Táýirdiń ata saqalyn aýyzǵa alady. Tolybaıdyń atasyna til tıgizedi. Jaqaıym jylqy qýsa, namystanǵany shyǵar... Adal mal eshqaıda qashpaıdy. Myqtasa at-shapan aıyby bar. Biz baramyz. Biraq beıbit tynymyn jasaýǵa muryndyq bolamyz dep baramyz...»

— Jaman kúıeý qaıynsaq. — Báıdilda keketti. Amaldyqtyń balasy naǵashysynyń soıylyn soǵyp otyr...

Janqoja men Bekbaýyl atqa qonypty. Biraq qasyna eritken adamy shamaly. Báıdildanyń ishi kipi aldy.

Aqjigit pen Qydyrdyń arasyndaǵy nurada halyq qaptap ketti. Báıdildanyń aýlyn qonaq basyp jatyr. Eń aldymen kelgen Qurmanaı. Qabanbaı otyz jigit alyp kelipti. Kishkeneniń qalǵan balalarynan Jolshory men Úsen bar... Eki kúnniń ishinde jigit sany júzden asty.

Báıdilda asyqty.

Osynsha adamdy asyrap-baǵý bir aýyl úshin aýyr tıetin edi. Onyń ústine erteń Bekarystan men Janqoja keledi...Olardyń oılaıtyny beıbit tynym. Sútteı uıyp otyrǵan aǵaıynnyń arasynda alaýyzdyq týady. Jurttyń basy ydyraıdy.

Jylqysyn qýyp alǵan Tolybaımen bir aıqaspaı Báıdilda toqtaı qoımas!

Erterek is qylmasa, erteńge qalsa — keshigedi!

— Attanamyz!

Zaýal aýǵan shaq. Sal kúreńdi shoqyraqtatyp Shorabaı aýyldy bir aınalyp shyqty.

— Aý, batyr keledi deıdi, kidirsek qaıtedi.

Bireý-jarym aqsaqaldar aqyl qosqan, Báıdilda olardy qulaǵyna ilgen joq.

— At tóbelindeı Jaqaıymǵa Janqojasyz da birdeńe qylarmyz! Men degen aǵaıyn atqa qonyńdar!

Jurt jabyr-jubyr atqa júgirdi.

Tolybaı qapyda qaldy.

Eki kúnnen beri ol da qarap jatqan joq. Jan-jaqqa shapqynshylar josyltqan. Jaqaıym jaılaýdan qulaı qoımaǵan ýaqyt. Shapqynshylar kidirip jatyr. Bar bitirgeni Báıdildadan alǵan jylqylaryn Syrdyń arǵy betine aıdap saldy. Bir adamdy Nurybaı aýlyna attandyryp edi, Bekarystan Báıdildaǵa aıtqan sózin oǵan da aıtypty. Syrlybaıdyń aýzy qalaı qısaısa, Asan solaı qaraı jyǵylady. Kóılekteı aǵaıyny Asan beıbit bitim surap otyrsa, qalǵan Kishkeneniń Báıdilda úshin otqa túsetindeı nesi bar? Tolybaıdyń arqasy endi keńiske túsken.

Aýyldaǵy bireý-jarym shal-shaýqan qasha kóshkisi kelip, qopańdap edi, Tolybaı typyr etkizbedi.

Qyzyl ińir shaq. Qatyn-qalash sút pisirip, qurt qaınatyp sapsyp júr. Jeroshaqta ot jalpyldaıdy.

Tolybaı kóılek-dambalshań úıden shyqty. Aýyldaǵy on shaqty úıdiń jigit-jeleńi Bozorystyń qasyna jınalypty. Úı syrtynda súıeýli naızalar kórinedi. Jelide qańtarýly attar, qur jýsap tur.

Tolybaı jigitterge qaraı júrdi.

— Sol Janqojanyń ózimen salysar edim!

Jelpinip turǵan Bozorys edi. Eńgezerdeı Bozorystyń qarasyn kórip árkim-aq seskengendeı. Onyń qaıratyna shák keltiretin adam joq. Biraq kez kelgenniń jylqysyn baǵyp kúni ótken Bozorystyń aty bir shyqpaıdy. Qazir jasy otyzdyń ústinde eken. Tolybaı byltyrdan beri qasyna alǵan. Bir jaǵynan qyz alyspaıtyn týysy... Ony baýyrǵa tartyp júr.

— Janqojamen ustasa alsań, kórermiz...

Tolybaı ańqaý Bozorysty qaırap qoıǵaly aıtyp tur.

— Kórsek — kórermiz!

Ana jaqta Saqqulaq ars-ars etip, tura umtyldy.

Jigitterdiń nazary Saqqulaq ketken jaqta, sóz tıyldy. Shapqynshylaryn kútip, qulaqtary eleńdep otyr edi. Saqqulaq Qotankóldi jaǵalaı júgirdi.

— Oıbaı, jaý!

Tóbeniń basyna shyǵa kelgen salt atty jaý qarasyn áýeli Bozorys kórdi.

— Attan, attan!

Sasyp qalǵan Tolybaı birese atyna, birese naızaǵa júgiredi. Shyrqyrap etegine jarmasqan toǵyz jasar uly Kótibardy qaǵyp jiberdi.

— Asan, Asan!

— Úsen, Úsen!

— Jıeneı!

Jaý úndemeı bas salǵan eken. Bulardyń attandaǵan daýsyn esitken soń, aıqaı-súreńdi kúsheıtti.

Bozorys tura shapty.

— Igilik, Igilik! — dep uran salyp barady.

On shaqty jigittiń izinde sol kóılek-dambalshań kúıi Tolybaı da ketti. Jaý qarasy molaıyp, tasqyn sýdaı qaptap bara jatqanyn kórgende, et júregi seskendi. Alǵa túspeı, at basyn irke shabady.

Bozorys jaýdyń qalyń ortasyna qoıyp ketti. Naızasyn ondy-soldy siltep júr. Myń san qolmen jalǵyz aıqasatyn baǵy zamannyń erlerinshe qımyldaıdy. Tolybaı opyndy. Alda, ańǵal Bozym-aı! Shetten tıip, jeke-jeke túsirý kerek edi. Aldy-artyn qamap alǵan soń, ańdyǵan bireý kók jelkeden qondyrady ǵoı...

Qalǵan jigitterdi qaptaǵan jaý seldeı shaıyp joq qyldy.

Tolybaı endi aınalǵan joq, attyń basyn keri burdy. Kertóbeldi tópep barady. Artynda shýlaǵan daýys keledi.

— Tolybaı áne ketti!

Qalt etkendi kózden tasa qylmaı, andyp kele jatqan ákki Báıdilda, kóılegi aǵarańdap bara jatqan jalǵyz attynyń Tolybaı ekenin aınytpaı tanyp edi.

— Jigitter, Tolybaı ketti!

Sal kúreńdi bul da tópedi. Aty dámeli on shaqty jigit qosyla salǵan. Tolybaıdyń astyndaǵy tory tóbel, eki-úsh jyldan beri báıgege qosylyp júrgen júırik edi. Úsh kúnnen beri sýytyp, ústine jan shyǵarmaı kútinip otyrǵan. Janýar baýyry jazylǵan soń, qaıystaı sozylyp, búktetile tartty. Ári-beriden soń qarańǵylyq qalyńdady. Tolybaıdy tún jasyryp, qýǵynshylarǵa shaldyrmaı ketti.

— Qap, jiberip aldyq!

Tolybaı qolǵa tússe, Báıdilda tirideı tútip jer edi. Aırylyp qalyp ókinip keledi.

— Tolybaı basyna jaýlyq tartyp alypty. Ádeıi tanytqysy kelmegeni ǵoı... Qatyn boldy...

Báıdildanyń aýzynan shyqqan osy sóz ańyzǵa aınalyp, elden-elge tarady. Bireýler Tolybaıdy ájýa qylyp aıtady... Er jigitke kúshi asqan jaýdan qashyp qutylý uıat emes. Al basyna jaýlyq salý qatynnyń isi edi...

Qas-qaǵymǵa sozylǵan qaqtyǵys qazaq úshin qymbatqa túsken. Bozorystyń naızasynan tórt jigit jaraqat aldy. Tolybaı aýlynyń jigitterinde soıyl tımegen bireýi joq. Bozorystyń basy jarylypty. Jaýyryn ortasy kókpeńbek talaqtaı, qozǵasa zar qaǵady. Essiz jatqan jigitti Báıdilda tutqyn qylyp alyp ketti.

Oǵan salǵanda, Tolybaı aýlyn tonaýdan taıynbaıtyn edi. Bireý-jarym aqsaqaldar basalqy bolyp, ondaı artyq qımylǵa jol bergen joq...

Aýyldy talaýǵa salý qazaq saltynda aýyr qylmys. Qazaqtyń uǵymynda úıdiń quty qara shańyraqta... Qarǵystyń úlkeni «shańyraǵyń ortańa tússin»... Úı uly irge, oǵan qol jumsalǵan jerde keshirilmeıdi...

Tolybaı aýly ýlap-shýlap jatqanda, Báıdildanyń úıinde dyrdý kúsheıe túsken. Esersoq jigitter bir-bir qoıdan aldaryna óńgere ketipti. Báıdilda ol aýyldyń túıe túligin de qýdyrtyp aldyrǵan. Toǵyz jerden jeroshaq qazdyryp, qyzyl qýyrdaq qýyrylyp jatyr. Ash qursaq qazaq aýzy-murnynan bir shyqty...

Báıdilda bir top jigitti jylqy qýýǵa aldyn ala jiberip edi. Qur sandalyp qaıtty. Jigitter uzańqyrap shyǵyp, iz kesýge qorqa soqtap... Syrdarıanyń jaǵasyndaǵy qalyń qamystyń arasynda túnimen jatyp, kún kóterile qaıta oralǵan... Onysyn jasyrady.

— Jer asyryp jibergen eken! Kóre kózge zorlyq qylyp, aq adal malymnyń qarasyn qurtpaqshy!

Báıdilda baıbalamdy kúsheıtti.

Bozorysty Shorabaıdyń úıine qamatyp edi. Ashý qysqanda, soǵan qaraı júgirdi.

— Jylqy qaıda? — Bozorystyń hali aýyr edi. Jaýyryp súıegi qaq jarylǵanyn biletin bir jan joq. Essiz jatyr.

Anda-sanda esi kirip ketse, kókirek súıeginiń zar qaqsatqan aýrýyna shydaı almaı ókiredi. Ózi iri jigittiń daýsy da zor, álem tapyraq eken, bala-shaǵa uıqydan bezip ketti.

Eń bolmasa, aýrý dene óz yńǵaıymen jatsa eken-aý! Artyna qaıyryp baılanǵan eki qol Bozorysty tyrp etkizbeıtin edi. Eki aıaqtyń kómegimen aýdarylyp túskeli umtylady da, esinen qaıta tanady.

Báıdilda osynyń ústine keldi.

— Joq, bul ıt óp-ótirik ólgen bolyp jatyr. — Báıdilda aqyrdy. — Shorabaı, tur quıryǵyn! Soq dúreni!

Tyǵynshyqtaı sary Shorabaı ornynan turdy. Byttıǵan bet-aýzy adamǵa tán aıaýshylyq seziminen jurdaı edi. Sap-sary kóz qarashyǵynda qýanysh ushqyny jylt etti.

Shorabaıdyń jalǵyz qumary azaptaý. Tiri jándiktiń azap artyp jatqanyn kerse jany rahat tabatyn edi. Qysta aýyl mańynda qasqyr tóbe kórsetse, Shorabaı izinde ketedi. Búkil tazy sońynda, qasqyr jer túbine tyǵylsa da, Shorabaı tappaı qaıtpas. Basqalar sıaqty, soıyp terisin alýmen qanaǵattanbaıdy ol. Qasqyrdy aýylǵa tiri ákeledi. Aýzy tumyldyryqtalǵan qasqyrda dybys joq. Shorabaı eki tilersekten bastap irep otyryp, qasqyrdyń terisin mes qylyp sypyryp alyp, ózin qoıa beredi. Haıýannyń qyńsylap dybys shyǵarmaǵan minezin qaısarlyq biledi. Ózi de sonysyna eregisetindeı. Jany yshqynǵan qasqyr tura qashqan beti bir tóbeniń baýraıyna jetip jyǵylady. Shorabaıdyń eki ezýi qulaǵynda, biraz jerge shyǵaryp salyp qaıtady...

Bul elde dombyraǵa ishek tappaǵan jurt, Shorabaıǵa júgiredi. Tiri mysyqty asyp qoıyp, kótenshegin oıyp qoıa beredi eken. Záresi ushqan jándik qashan ishegi taýsylǵansha aldy-artyna qaramaı zytady... Mysyq qyljıǵan jerde, Shorabaı jas ishekti jınap alady...

Biraq adamǵa azap berýdiń sáti túspeı júrgen.

Bozorystyń qolyn artyna qaıyryp baılap tastap, endi onyń ókirip jatqanyn kórgen kezde, Shorabaı adam aıtqysyz rahatqa keneldi. Jurt bes qanat qońyr úıdiń mańynan bezip ketkende, Bozorystyń qasynda jalǵyz otyr edi.

Á, á, qalaı eken? — dep surap qoıady.

Bul sózdi qasqyrdyń terisin sypyryp jatqanda, jyrtqysh ań myqshıyp syr bergen kezde aıtatyn edi. Bozorystyń qınalǵanyn kórip, jany kirip barady.

Qazir Báıdildanyń buıryǵyn estip turyp, qýanyshtan esi shyqty. Bozorystyń qolyn sheship, jaýyryn ortadan bir nuqyp etbetinen salǵan. Dal-daly shyqqan jeıdeni julyp tastap, shalbaryn aıaǵynyń basyna qaraı sypyryp qoıdy. Qolynda segiz órme qamshy, Bozorystyń ústinde otyr.

— Soq dúreni!

Shorabaı shyp etkizip tartyp qaldy.

Bul qasqyrdyń terisin sypyrǵandaǵydaı emes, qumary tarqamaıdy. Sonan keıin bas joq, kóz joq tópeı berdi.

— Jeter, Shorabaı!

Báıdilda bul sózdi Bozorysty aıaǵandyqtan aıtqan joq. Shorabaıdyń soǵysyna qarap turyp júregi aınydy. Anaý tym súısinip ketken eken. Bozorystyń ústinen eki ret aıtqyzyp áreń turdy. Qasqyr da janyna qatty batqanda, qyrqyrap syr beretin edi, mynada dybys joq. Shorabaı Bozorystyń qaısarlyǵyna tań qaldy.

Jaraly jigittiń qaısarlyǵy ustap jatqan joq-ty. Jan azabyna, taıaq azaby qosylyp, es ketken. Shorabaıdyń qamshysy oǵan bıt shaqqan ǵurly sezilmeıdi. Mıyna zaqym kelgen Bozorystyń jan tásilim kezi jaqyndap qalyp edi.

— Sý...

Bozorystyń erni byt-shyt, ezýinde qandy kóbik burqyraıdy. Shorabaı jyrq-jyrq kúldi.

— Bul ıtke bizdiń qatynnyń si... ishkizý kerek...

Báıdilda tura jóneldi.

Sol kúni-aq Shorabaıdyń sózi jalpaq elge tarady. Biraq basqa túrli bolyp jaıylyp ketipti. Bozorysqa— Báıdilda qarager qatynynyń dáretin ishkizipti-mys... Esitken jurt jaǵasyn ustap otyr.

Bozorys qaıtyp kózin ashqan joq. Kúzetip otyrǵan Shorabaı tutqyn jigittiń qalaı jan keshkenin de baıqamaı qalǵan.

Báıdildanyń esi shyqty. Endi Tolybaıdan jylqy daýlap alý bylaı qalyp, basy sharǵa tústi.

Janqoja men Bekarystan osy oqıǵanyń ústine keldi.

Bul kúni Qotankóldegi Tolybaı aýlynda úlken jıyn edi. Aǵaıyn bir ólide, bir tiride, «jaý shaýyp jatyr» dep habar tıdi. Qyrdaǵy Jaqaıym tik kóterilipti. Biraq moıny qashyq jerde otyrǵan el, birinen-biri qulaqtanyp, bastary qosylǵansha, bes-alty kún ótip ketti.

Jaqaıym tórt ata — Aqbýra, Toqbýra, Aǵys, Kógis bolyp bólinedi. Syr boıyna jaqyn otyrǵan aýyldar aqbýraǵa qaraǵandar edi. Aqbýrany da keıde asan dep atap, — ony báıbishe asan, toqal asanǵa aıyryp jatady. Áýeli jetkender osy aqbýra tuqymy edi. Jylqy batyr bastap keldi.

Alystaǵy aǵaıyndardan kógistiń urpaqtaryn bastap, Jylqaıdardyń Baıshoqysy jetti. Qazir ol otyzdyń ústine shyqqan. Ata kórgen oq jonady, sońǵy tórt-bes jyldyń bederinde ıisi Jaqaıymnyń sózin Baıshoqy ustaı bastap edi.

Bozorystyń habary erteńine-aq estildi.

— Atama til tıgizip, Báıdilda qonysymnan qýmaq edi. Ashý ústinde jylqy alǵanym ras. - Tolybaı shaǵynyp otyr. — Báıdilda azamatymdy óltirgeni mynaý...

Bozorystyń azappen ólgen habary dabyraıyp jetti. Aqsaqaldar toqtaý salyp, Tolybaıdy ázer ustap otyr. Bar-joǵy júz qaraly jigitpen qalyń Kishkeneni shaýyp alý qıyn. Ári Báıdildanyń aýlynda Janqoja men Bekarystan jatqan kórinedi. Jylqaıdardyń kegin alatyn joly asa qaırat kórsetken Janqojany Baıshoqy da, Jylqy batyr da syılaıtyn edi. Bekarystan bolsa, Jylqaıdardyń jıeni...

— Áýeli súıekti aldyryńdar...

Jylqy batyrdyń jarlyǵymen tórt-bes jigit Qojamberdige attandy. Bozorystyń súıegi ákelindi. Jalǵyz sheshesinen basqa jaqyny joq, jeke jigit edi. Alpystaǵy kempir aq sútin saýyp ańyraǵanda, el kúńirendi.

Besbasbaı osy jylaýdyń ústine keldi. Jaqaıym ishinde Jylqydan keıingi jasy úlkeni sol. Tentek shal «jaman týǵan inilerin» shetinen boqtaıdy. Oǵan salsa, meımanasy tasqan Qojamberdiniń bıin qazir shaýyp qaıtar edi. Olaı bosqa arandaýǵa aqsaqaldar jibermeı otyr.

Búkil Kishkene jıyldy. Bitim suraı Bekarystan men Janqoja batyr keledi...

Bul Bozorysty alyp qaıtqan jigitterdiń sózi.

Bozorys Qotankóldiń syrtyndaǵy tóbeniń basyna qoıyldy. Basynda qaı rýdyń molasy tursa, tóbe de sonyki. Endi Qotankólge eshkimniń daýy joq edi.

Janqoja men Bekarystan janazanyń ústine keldi.

Namazǵa jınalǵan jurt jeli basynda ıirilip tur. Qonaqtardy kórgen aqsaqaldar shetke qaǵylyp shyqty. Besbasbaıdyń qolynda segiz órme qamshy, báriniń tóbesinen asa qaraıdy.

Janqoja men Bekarystan anadaı jerde attan túsip, beri qaraı jaıaý júrdi. Eki jaq jamyraı sálemdesedi. Janaza ústinde artyq sóz qashyryp, syr berýge bolmaıdy.

Artynda qalǵan anaǵa,

Aǵaıyn-týǵan, aǵaǵa,

Aryzdasyp qoshtaspaı

Armanda ketti-aý, arysym,

Atańa nálet Báıdilda,

It basyńa sarysyn!

Qatyndardyń daýsy ashyna shyǵady. Elshilikke kelgen eki jigittiń eńsesi túsip tur.

— Arysymdy azaptap óltirip, aldyma qalaı kelip tursyń!

Qolyn usynyp jaqyndaı bergen Janqojanyń basyna Besbasbaıdyń qamshysy sart eti. Tentek shal qaıta umtylyp úlgirmedi, bir jaǵynda Jylqy batyr Besbasbaıdyń qolyna shap berip edi. Janqojanyń dańqyn syrttaı esitip, erligine tánti bolyp júrgen jurtta es qalǵan joq. Batyr bolǵan soń, shart ketedi... Sodan soń...

Bekarystannyń mańdaıynan sýyq ter burq etti.

Janqoja basynan ushyp túsken qalpaǵyn eńkeıip alyp, shańyn qaqty.

— Bekeme meniń jazyǵym joq edi, Báıdildaǵa siltegen qamshysy meni tapty-aý...

Janqojanyń qolynan aldymen Baıshoqy kelip aldy. Sol-aq eken, jurt jappaı umtyldy. Tolybaıda ún joq, qonaqtardy úıge qaraı bastaıdy.

Ana jaqta Bozorysty azalaǵan áıelderdiń daýsy kúńirenip jatyr. Bul jaqta daý qyzdy...

Aýzy jyldam Besbasbaı basqa jurtty sóıletpeıdi. Báıdildany qandy moıyn qylmysker atandyryp, bále-jalany úıip jatyr ústine. Oǵan daý aıtqan da eshkim joq. Elshilikke kelgen ekeý birdeńe aıtýǵa, jasy úlkenderdiń aldynda sabyr saqtaıdy. Álden ýaqytta Baıshoqy qaqyryndy.

— Báke, bir aıtqandy qaıta aıtyp, sózdi uzartyp qaıtesiń. Bul otyrǵandardyń ishinde Báıdildany aqtap alatyn eshkim joq. Syńar ezýleı bergenshe, bitýajany oılasaıyq, — dedi. Baıshoqynyń salmaqty daýsy Besbasbaıdy yqtyrǵandaı eken. — Bolar is boldy, ólgen Bozorys tirilmeıdi. Onan da osy daýdyń tynymyna keleıik te...

— Bárekelde! — dedi bireý.

— Tynymyn men aıtaıyn! — Besbasbaı sartasynan júginip otyr. — Maǵan Báıdildanyń basy kerek! Qan ornyna qan!

Janqojanyń túsi surlandy.

Qandy kek jaıynda ákesi kóp aıtatyn. Bir zamanda qazaq dalasyndaǵy talaı qandy qyrǵyn bir adamnyń qazasynan órbıdi eken. Qandy kektiń halyq arasyndaǵy apatty zardabyn eskergen áz Táýke ataqty «Jeti jarǵysynda» adam qunyn malmen ótetýge kesim shyǵartady. Janqoja «Jeti jarǵyny» jetik biletin edi...

Bekarystan tershigen mandaıyn etekteı oramalmen súrtine berdi. Tolybaıdyń beti búlk etken joq. Baıshoqy ǵana qabaǵyn shytyp, Jylqy batyrǵa qarady.

— Endigi úlkenimiz ediń, Besbasbaı aǵam ne dep otyr? Aǵaıynmen qyrylysamyz ba?

— Besbasbaı ashýmen aıtyp otyrǵan bolar. Qazaq-qaraqalpaqtyń kisi óliminde de qun alyp bitisetin edik qoı. At ústi urysta jaza tıgen taıaqtyń ushynda kim jazym bolmaıdy... Jylqy batyr qaqyryndy.

— Olarda da úsh jigit qansyrap jatyr... Bekarystan qarttyń sońǵy sózine jarmasty.

— Qun alyp bitińder. Jylqy sózdi qysqa qaıyrdy.

Daý endi qyzdy. Tolybaı órkeshtenip alǵan. Bozorystyń ólimi jazym is emes, azapqa saıady. Esil erdiń arqasyndaǵy sala-sala qamshynyń izi sonyń aıǵaǵy... Eki erdiń qunyn surap otyr. Onyń ústine atasyna til tıgizgen Báıdildanyń at-shapan aıybyn qosty.

— Sol sózge kádigim bar. — Janqoja ýáj aıtty. — Urystyń basy «boq jeme» deıtin edi. Osy qyrǵyn da bir aýyz sózden ushynyp otyr eken. Sonda Báıdildanyń ataǵa til tıgizgenin :kimnen estip júrsiń?

— Qulaǵyn kesip alatyn bolsań, Táýir aǵań aıtty.

— Táýir aǵam qydyryp qaıtqan saparynda jaǵasy bútin qaıtsa, úsh kún uıqysynan aırylady. — Bekarystan sylq-sylq kúldi. — Onyń jaǵasy úshin jylqy qýyp, kisi óltire bersek, elge sıamyz ba? Báıdilda saqal boqtamaıdy. Ata saqaly aýzyna shyqqanyn aıtamyn dep, qamshy jepti. Tákem keıde óziniń aıtqan sózinen jańylyp qalyp, jalasyn bireýge jaba salatyny bar edi...

— Aǵa seniki. Biz qaıdan bileıik. Nurybaı atamnyń tuqymy bolǵan soń qoıymyzdy soıyp, qolymyzdy qýsyramyz, sózine sene beremiz. — Tolybaı kóre kózge keketip otyr.

— Tolybaı seniki - tentek. — Jylqy batyr keıidi. - Báıdilda men Táýirdi qatar alyp otyryp, kinálaspaısyń ba? Aqsaqalǵa salyp, at-shapan aıybyńdy almaısyń ba? Sóıdedi eken dep, bas salyp jylqysyn qýǵanyń tentektiń isi...

— Endeshe Bozorystyń qunyn da maǵan tóletińder!

Daýdyń qaıta órshıtin túrin baıqaǵan Janqoja aldyn alýǵa asyqty.

— Qate kimnen ketpeıdi. Tákem aıtqan, Tákem senip qalǵan. Biz asyǵys qımyldady dep te aıyptamaımyz...

— Kisi óltirip otyryp, aıyptap kór! — Besbasbaı taǵy kıip ketti. — Osynyń bári, Janqoja, seniń isiń! Isi Kishkene seni arqalanyp qutyryp júr!

— Biz urystan bir kún keıin keldik. Bekarystan aqtalǵysy kelgendeı edi.

— Daýdy doǵaryńdar. — Jylqy batyr Besbasbaıǵa jaqtyrmaı qarap qoıdy. — Qun jaıyn aıtyp edik qoı. Tolybaı eki erdiń qunyn surap otyr. Janqoja, sen ne aıtasyń?

— Tákemniń mólsheri durys. Bozorys eki ólip otyr. Biri soıylǵa jyǵylyp mertikti. Ekinshi retinde Báıdilda jylqyny taptyryp alam dep dúre soqtyrǵan. Men Báıdildaǵa eki erdiń quny tólenetinin aıtqanmyn...

Tolybaı azǵantaı surap qalǵanyna ókindi.

— Erdiń quny eki myń qoı! — Besbasbaı osy jerde taǵy bir daýdyń basyn qyltıtty.

«Jeti jarǵyǵa» jetik Bekarystan sóz aldy. Ony Baıshoqy qostap otyr. Qazaq ishinde belgili mólsher bolǵan emes. Birde ólgen kisisine qaraıdy, keıde jyldyń jaıly-jaısyzdyǵy da eskeriledi... Birde eki júz, birde bes júz, birde myń... Erdiń quny ár jyly árqalaı baǵalanǵan eken. Esterine túsiristi. Biraq erdiń quny eki myń qoı degen kesikti esitken adam tabylmady.

Aqyry «Jeti jarǵyǵa» toqtady. Erdiń quny myń qoı. Bozorystyń qunyna Báıdilda eki myń qoı tóleıdi. On bes úı Qojamberdi men Soıyrqastyń bar dáýleti alaqanda... Mundaı aýyr qundy kóteretin áli joq edi. Ony bári de bilip otyr. Biraq qysylǵan jerde jamaǵaıyny kómekke keledi. Báıdilda úshin eń aldymen kóılektes aǵaıyny Bekarystan kúıýi kerek... Tórt Asannyń birligi. Onan qalsa, salmaq Kishkeneniń alty balasyna túsedi. Sonyń biri — Janqoja...

Tolybaı Báıdildanyń jylqysyn qaıtaratyn boldy. Biraq álgi qunnyń ústine at-shapan aıybyn qosady. Aýlyn shapqan Qojamberdiler júz qoı, on bes túıesin aıdap ketipti. Bul jerde qoı sanyn eki ese ósirip aıtyp otyr...

— Bári de qaıtarylady, — dedi Bekarystan.

Sonymen Báıdildanyń shyǵyny bastan asqan. Bir tostaǵan qymyzdyń ókpesinen osynshalyq órt shyqty. Beıkúná jigit mert bolyp, momyn halyq japa tartty.

— Sóz ustap barǵanda, kelistirip qaıtqan ekensińder! — Báıdilda eki ıininen dem alyp otyr. — Qojamberdi men Soıyrqas endi qonyz terip ketsin degenderiń ǵoı! Erdiń quny myń qoı, qaıdan shyqqan kesik!

Báıdilda da Janqojaǵa tisin qaırap otyr.

— Áttegene-aı, mynalardyń qol baılaǵany... Jaman Jaqaıymǵa ese berdi-aý!

Ony aıtqan jas jigit Ramanqul, Janqojaǵa tórt atadan qosylatyn týysy, Kenjeǵuldyń balasy edi.

Janqojaǵa Tolybaı da yzaly. Baıaǵyda Nurtaıdy óltirip, abyroıǵa ıe bolsa, búgin kisi ólimin bitistirip taǵy ataq alyp otyr...

Janqojanyń qaperinde túk joq, aýylǵa qaıtty. Kıikbaı aýly men Nurybaı aýlynyń aqsaqal-bıleri túgel edi. Bekbaýyl da bar. Janqojadan úlken, buryn Quttyqtyń sózin sol ustaıtyn. Bul joly qaǵys qaldy. Azamat ólip jatqanda, eki tentektiń arasynda júrip, abyroı tappasyn sezgen. Mundaıda buqqan ozady. Qazir de únsiz kele jatyr.

— Áı, seni Besbasbaı sabapty ǵoı!?

Jaqaı Janqojany qamshynyń ushymen túrtip qaldy.

— Ony kim aıtyp júr?

— Aıtqany ras, kózimen kóripti...

Myrta Jaqaıym ras, Janqojanyń qurdasy edi.

— Ras aıtqan bolsa, ras shyǵar...

Janqoja kúldi de qoıdy.

Bekarystan sózdi basqa jaqqa burǵansha asyqty.

— Bıyl jer daýy kóbeıdi-aý, Jáke. Jazǵyturym Áıderbek pen Qurmanaı bolyp, Aqırekke talasty. Endi Qotankól úshin qyrylystyq. Qaraqalpaq bizge jer emes, qyp-qyzyl órt tastap ketken boldy ǵoı...

— Búlingen elden búldirgi alma...

Janqojanyń esine ákesiniń sózi tústi. Nurymbette áli belgili qystaý joq, Qyzylqum men Qaraqumnyń eki arasyn jol qylady. Bıyl bular da júdeńkirep shyqty.

— Rý-rýdyń aqsaqaldaryn jınaý kerek. Bir qystaýǵa eki dýyl talasyp kúnde qyrqysady. Bekarystan kókeıinde kópten júrgen oıyn aıtty. - Jurt shekarasyn ashyp alsyn!

— Bekarystan durys aıtady!

— Bul kóp bolyp qolǵa alatyn jumys!

Qystaý jaıy jol boıy uzaq-uzaq sóz boldy.

Aqırek saparynan aýyryp qaıtqan Jánike úıine jetip qulady. Naýqas túri jaman, qos ókpeden turǵan shanshý qozǵaltpaıdy. Aǵaıyn qoryqty. Jaqyn-jýyq qadiri qaza ústinde bilinedi. Jánikeniń qazasy ońaı emes. Bar jamankózdiń bir jerden tóbe kórsetkeni durys... Batyrdyń aýly Kókqabaqtan beri qaraı jyljydy...

Kósh jónekeı neshe ólip, neshe tirilgen shyǵar. Jasy toqsanǵa shyqqan qart batyr aýyr syrqatpen arystandaı alysty. Kókshoqatqa bir-aq kóshtik jer qalǵanda Jánike batyr kóz jumdy...

— Meni Syrdarıanyń jaǵasyna qoıyńdar... Qashan keýdesinen jany shyqqansha esin joǵaltpaǵan shaldyń aqyrǵy tilegi osy bolypty...

Ony árkim ár túrli jorydy. Qosaraldan joǵaryraqta Tańsyqqoja qoıylyp edi. Eki týystyń tirshilikte jóndep syılasa almaı ótkenin bári de biledi. Túbi birge úıirin izdeıdi eken-aý desti.

Shaldyń Syrdarıany nege aýyzǵa alǵan sebebin Rahmetáli ǵana durys túsindi. Toqalǵa qaraǵandarda qys qystaý joq edi. Jánike kózi tirisinde sol jaıdy jıi eske alatyn. Aqırek janjaly burq etkende, bes kúndik jerden at sabyltyp kelgende de batyrdyń kókeıinde osy túıtkil jatqan...

Rahmetáli syrtqa syr shashqan joq, biraq Han ótkelinen on shaqyrymdaı tómenirek, darıanyń quıylysyna taman Jánikeniń denesi qoıyldy...

Batyrdyń janazasy shyǵaryldy. Áli jaz ortasynan aýǵan joq. Jánikege qaraǵan aýyldar Kókshoqatta otyr...

Janazada alty Álimniń ıgi jaqsylary túgel tóbe kórsetti. Bári de batyrdyń márttigin tańdaı qaǵyp sóz qylady... Ómiri qyr jaılap júrip, óletin kezde Syr boıyn tapqany jumbaq edi...

Onyń syryna Rahmetáliden basqa taǵy bir adam — Topy shal túsinip edi.

— Mynaý týystaryńnyń nıetin baıqap otyrsyń ba! Jánike aǵam máńgilik mekenine Syr boıyn tandap alǵanda, artynda soıqany jatyr eken. Mana qudyq basynda Saılybaı kezdesip edi. Tumsyǵyn kóterip kókip tur. «Bar Qosaraldy báıbisheniń balasy jeke jaılap, ol neniń aqysy», — deıdi. Bıyl kúz basyp qonatyndaryn aıtty.

Segiz de birdeńeden kádik alǵandaı, Rahmetáliniń ár qımylyn syrttan baǵyp júr edi. Tiksinip qaldy.

Saılybaı janynan shyǵaryp sóz aıtpaıdy. Bul sózdiń túp tórkini Rahmetáliden shyǵyp otyr...

Syrlybaıdyń balalary neshe urpaǵynan beri qystap kele jatqan qonysyn ólse bermeıdi. Bir janjaldyń ushtyǵy shyǵyp tur edi.

Jánike-Saryǵa qaraǵan týystaryn Segiz de jaqtyrmaıdy. Toqaldan taraǵandardy qul ornyna jumsaıtynymen turmaı, sońǵy jyldary Segizdiń izine shyraq alyp túsken. Maqpalǵa da tańbaǵan ataqtary joq. «At kóti kúń» atap qoıypty.

Tek Jánikeniń árýaǵyn syılap janpelinde júrgenderi bolmasa, Segiz ol aýyldyń áńgime-dúkenine aralaspaıdy...

Erteń úlken janjal ushynady eken... Ony bilip otyryp, Syrlybaı aýlynyń azamattarynan jasyratyn bolsa, ar aldynda aıypty sanalady. Al shyndyqty mezgili jetpeı jarıalaıtyn bolsa, óz týystary «ósekshi» atandyrady.

— Men kóshemin!

Súmbile týǵan. Segiz kóshi-qonnyń qamyna kiristi. Topy shaldyń kindiginen eki bala, eki shańyraq edi. Dóńgelek sharýasy bar. Jeti-segiz túıeli kósh Aqırekti betke alyp, shubyra tartyp barady.

— Ay, jol bol syn!

Bir qyrdan asqan kezde aldynan Saılybaı shyqty.

— Aqırekke baramyz. Qaraqalpaqtan satyp alǵan qonysymyz ǵoı. Bir pushpaǵy tıetin shyǵar...

Saılybaı ańqıyp qala berdi...

— Jaman kúıeý qaıynsaq, Kúrjibaıdy saǵalaǵan ǵoı, — dedi Rahmetáli surlanyp otyr.

Onysynyń jany da bar edi. Bıyl qys Segiz Maqpalkóldi saqtady.

Jánike-Sary aýlyna keler jyly da qaıtyp oralǵan joq. Bul bettegi aǵaıyn Qaraqumdy jaılaǵanda, Topannyń balalary Qyzylǵa qaraı kóship shyqqan. Onyń izine qudasy Kúrjibaı erdi. Qomshabaı sıaqty malshy, qosshy, qońsylary bar, ózderi on shaqty úı, qońyrqaı ǵana aýyl edi.

Segiz Qyzylǵa qaraı jyljyǵanda, bir jaǵynan Maqpaldyń óteýine ketken qaryndasy Qarakózdiń de jaǵdaıyn oılaıdy. Jańadarıany kókteı ótip, Ámýdarıaǵa jaqyndap baryp qondy. Jabynyń qystaýy arjaǵynda tórt-bes kóshtik qana jer edi. Qatysyp tur.

Toqalǵa qaraǵan Álikúl urpaǵynyń arasyna jik osylaı tústi.

Qosaral janjaly Segiz kóship ketken soń eki aıdan keıin bastaldy...

* * *

Jaz ortasynan aýǵan. Tańsyqqojaǵa as berilip, Álim-SHómenniń ıgi jaqsylary túgel jınaldy.

Jamanquldyń dáýleti jetedi. Talaı tý bıeler pyshaqqa jyǵyldy. Qoı júzdep soıylady. At báıgisi bolyp, balýan kúrestirildi. Úsh-úsh toǵyzdan báıgi tigilip, jurt qyzyqtan qyrylyp qalyp edi... Sonsha halyq jınalǵanda, shashaý shyqqan bir jan joq.

Bul óńirde kóp zamannan beri janjalsyz taraǵan osy boldy... Qazaqtyń jońǵardan myqty jaýy bolǵan joq. Jánikeniń ataǵy jońǵar zamanynda shyqqan. Jaqyn týysy Taılaq jońǵarlardyń qolynan qaza tapqannan keıin, Kishi júzdik qazaq qosyn bastaýshylardyń biri boldy...

Al Mańǵystaýdyń Adaıynan keıin, jáýmittiń jylqysyn qýýǵa táýekel» jetken erler de osy aýyldan tóbe kórsetipti. Bul jaqta Jánikeniń ataǵymen qosa qabat, Rahmetáli, Meldebek, Sahar batyr, Baqanyń dańqy da dabyraıyp estiletin...

Halyqtyń osy yqylasy Tańsyqqojanyń asy ústinde de baıqaldy.

As tarqady, Áliqulǵa qaraǵan aýyldardyń er-azamattary sókteı ekshelip ońasha qalǵan. Jamanqul taǵy bir taı soıdyryp, et jaqyn týystaryna qonaqasy berip otyr.

Bir kıkiljińniń jaqyn qalǵany osy qonaqasynyń ústinde kórindi.

Qarataý óńirinen kóship kelgen Áliqul tuqymy tórt aýyl bolyp otyr. Qys qystaý kerek. Rahmetáli alystan oraǵytqanda aıtatyn sóziniń aqyry soǵan saıatyn edi.

Syrlybaıǵa qaraǵandardyń ishinde ázir jaýaby Daırabaı ile til qatty.

— Áıderbektiń balasy bolyp, aq adal malymyzǵa alǵan Aqırek bar emes pe? — Sony aıtqanda Daırabaıdyń kóńilinde eshteńe joq edi.

— Altynbaılar otyr...

— Aqırektegi Altynbaı qyryq-otyz úıden artyq emes. Bir Kókshekóldiń ultany tórt Áıderbekke jetedi!

— Ony Rahmetáli de bilip otyr. Biraq ortaq ógizden, oǵan ońasha buzaýy artyq. Jutqa ushyraǵan Altynbaı aýyldary endigi Aqırektiń basynda shoǵyrlanyp qaldy. Olarmen irgeles otyryp bereket tappaıdy. Kedeı aǵaıyn... Bireýi attyń maıyn, bireýi saýyn dámetedi. Onyń arty ókpe...

Rahmetáliniń kókeıin tesken Qosaral edi...

— Sonda biz kóp Áıderbektiń biri bolǵanymyz ba?

— Men sirádaǵysyn aıtamyn...

— Odan da aıtatyn sózdi aıtsaıshy. Qosaraldy Syrlybaı atam baldary jalǵyz qystap otyrsyń. Aqırekke siltegenshe, qasyńa nege shaqyrmaısyń?

Bul Daırabaıdyń kútpegen sózi edi.

Bir kezde Toqalǵa qaraǵandar Jánikeńniń izine erip Qarataý asqanda, Syrlybaı jalǵyz aýyl Qaraqumda qala beripti. Sharýa jaıyn jetik biletin Tańsyqqoja, keıin qystaý qarastyryp júrip, Qosaralǵa jip taǵady. Qaraqalpaqtardyń kóterilip kete qoımaǵan kezi. Syr boıynda bos jatqan jer joq. Estek bıi Ormatbettiń shapqynshylyǵynan keıin bosyp ketken Qaraqalpaq topyraǵy eginge qolaısyz Qosaralǵa qaıtyp jolamaıdy. Darıanyń aıaǵynda balyq aýlap kásip qylatyn bir-jar úı Múıtender qoly ashyq baıdy jatyrqaǵan joq...

Basqa qazaq baıaǵy daǵdysymen qumdy kezip kóship-qonyp júrgende, bular kúzge salym Qosaralǵa jyljıtyn edi. Syrlybaı aýylynyń qansha jutty bastan keshirip, biraq dáýleti ortaımaı shyǵa beretin bir sebebi sonda jatyr.

Rahmetáli ony da biledi.

Bul joly qajasqan joq. As jańa tarqap jatyr. Jarqyn júzdi aǵaıynnyń qabaǵyna kirbiń túsirýden tartynǵandaı.

Jánikeniń qyrqy ótken kúnniń erteńine Botatqa qaraǵan tórt úı Tushshy keliniń jaǵasyna baryp qondy.

Toqalǵa qaraǵan tórt aýyl baıaǵyda irge aıyrǵan. Biraq, qonystaryn jaqyn ustaıtyn edi. Bul joly Kenje bala Botat, Rahmetálige oılasqan joq. Demek, Daırabaımen astyrtyn sóz baılasqan boldy. Jaman Botat báıbisheden týǵan baı aǵaıynnyń qoltyǵyna kirgeni ǵoı... Rahmetáli shamdandy.

Sodan beri Rahmetáli at ústinde, durys uıqy joq, qys qystaý izdep jorytyp júr. Syrdyń eki betinde ne kóp — kól kóp. Eshkimniń atadan qalǵan qystaýy joq. Qaraqalpaq tastap ketken jer eken. Kim buryn qonsa, sol ıe bolyp jatyr. Qyr qazaǵy solaı oılaıdy.

Biraq aralaı júrip, onysynyń beker ekenine kózi jetti. Bular Qarataýda júrgende, Syrdaǵy aǵaıyndar qarap otyrmapty. Bos jatqan kól kórinbeıdi. Talasyp tartyp almasań, tórelesip túkte joq. Týysy Daırabaıdyń sózi anaý, basqa jurtqa ne joryq? Tańsyqqojanyń asynan túıtkeldenip qaıtqan Rahmetáli syrqat jatqan Jánikege barǵan. Qart basyn shaıqady. «Báıbisheniń nazary qatty, týysyńmen renjispe...» Jánikeńniń sol sózi qolyn baılap otyr...

Qonys izdeı júrip kóp nársege kóz jetkizdi. Keıbir atalyqty aýyldar — bireýi Kishiqumdy, bireýi Qyzylqumdy jaılaıdy... Sodan kele Syr boıynda bir-bir qystaý saqtap otyr. Qys qara ótken jyldary jolamaıdy. Biraq Nurybaı kóli, Bekbaýyl qystaýy, Jylqy batyrdyń Laıkóli sıaqty at qoıyp, aıdar taqqan. Basqa jurtty mańynan júrgizbeıdi...

Bir apta jorytty. Darıanyń arǵy jaǵynan bir kóńdi kózdep qaıtqan. Budan tórt bes jyl buryn bireý qystap ketkeni baıqalady. Qoıdyń qıy jatyr. Kóń eskilikti kóldiń ultany, qamysty yqtasyny mol kórindi. Bir jaǵy nuralyq, qoı men túıeniń jaıy. Jylqy ekibastan aýyl mańynda ustalmaıdy...

Aýylǵa sony aıtyp keldi.

Nege bolsa, erterek basyp qalý kerek edi...

Qoqannan qashqanda úırengen ádeti, bir kúnde jaý tıgendeı búlinip, aýyl dúrkireı tartty...

Jylqy aıdasýǵa, kóshke kómektesýge jeti jigit qaldyrdy. Rahmetáli men Meldebek tórt jigit ertip, alǵa tústi. Kóńge jaqyn mańaıdan, kúzek alýǵa qolaıly jer qarastyra júrýleri kerek edi. Bir kún buryn jetti.

Qurymbaı Shalqoshqar batyrdyń jasy jetpiske edi. Bir jyl Qyzyldy jaılaıdy, bir jyl Qaraqumǵa jyljıdy. Keı jyly alys uzap, Muǵaljar taýyna shyǵyp ketedi. Aldyńǵy jutta bar jylqydan qol jýyp, bir taýdyń qoınaýynda qalyp qoıǵan... Tórt jyl ótkizip, Syr boıyna qaıtyp oraldy...

Rahmetáliniń kózdep júrgen kóńi Shalqoshqardiki edi.

Eki tentektiń basy túıisti.

Shalqoshqar jasy ulǵaıǵanmen, jortýyldan qalǵan kisi emes. Qaıyń shoqpary taqymynda júredi.

Onyń kóshi de keıinde kele jatqan. Qasynda bes jigit, ozyńqyrap ketti. Qystaýǵa talasyp jatqan jurt... Eki adamnyń biri qaýiptenip, qarý-jaraǵyn saılap júredi.

Rahmetáli de jetti...

Eki jaǵy da odyraıysyp, bir-birine osqyryna qarasady. Amandyq qysqa qaıyryldy. Shal jol mánisin surap tur.

— Mynaý bir bos jatqan kóń eken...

Rahmetáli jaǵdaılatyp kele jatyr edi. Shalqoshqar onan ary sóılespeı kıip ketti.

— Ony saǵan kim aıtyp júr!?

Ekeýiniń sózi sodan soń-aq shálkem-shalys keldi. Aıdala, ekilengen olarǵa basalqy aıtar jan joq. Ańdyǵan saıtan máz-meıram, alaqanyn shapattap qýanar edi. Shalqoshqar taqymyndaǵy shoqparyn ala tap berip umtyldy.

Qamsyz tur edi, shaldyń shoqpary Meldebekke tıdi. Onda da qaǵa tıip jany qalǵan. Qoıanshyq shaldyń eki ezýinde aq kóbik burqyraıdy.

Rahmetáli naızasyna eki-úsh oqtalyp, biraq ózin-ózi ustady. Qurymbaı kóp kishkeneniń beldi atalyǵy. Jyndy shaldyń kózi túk kórmeıdi.Naıza jaza tıip, jazym bolsa artynyń qun daýy odan da jaman. Qarataýdan aýyl keldi. Endi aǵaıyn arasyn ýshyqtyrsa, esitken jurt neshe saqqa júgirtip alyp keter... Sodan qysyldy.

— Qashyńdar, jigitter!

Alty jigit shoqyta shaýyp qyrdan asty.

— Syr boıynda bos jer qalmaǵan eken...

— Kóshti qaıttik?

— Darıadan óte qoıǵan joq shyǵar. Saryatan zaýzanǵa qaraı buryndar. Báıimbetter kelip qalmasa, otyra turarmyz. Rahmetáli endigi kesip-piship qoıyp edi. — Saldybaı, sen Daırabaıǵa baryp qaıt! Aǵaıyn adam, malymyzdy qyra almaspyz. Qosaraldy qosyla qystaıtynymyzdy aıt!

Saldybaı darıadan ótken soń, Sińirtektide otyrǵan Syrlybaı aýyldaryna qaraı at basyn burdy.

Sonaý Shyqymannyń tusynan bastalyp, teńizdi jaǵalaı sozylyp jatatyn qumdy óńir Sińirtektige jaqyndaǵan jerde qońyrlyqqa ulasady. Alty shaqyrym jerde Tushshy kóli... Onyń arǵy jaǵyndaǵy Qosaral edi...

Qys Qosaraldy qystap, qalyń qoıdy Tushshynyń qopasyna aıdap salyp otyratyn Jamanqul jyldaǵy saltymen Sińirtektiniń qumynda kúzeý alatyn edi. Ana jaqta Jánikeniń qyrqy berilip jatqanda, Bekqulynyń balasy Baıqonaqtyń qasyna on eki jasar balasyn qosyp, qoıdy Sińirtektige qaraı qulatqan. Baıqonaq bes qanat úıin ala ketti.

Keıinde qalǵan baıdyń úıi kelgenshe Tushshy kólinde qoı toǵytty. Onyń ózi eki-úsh adamǵa bir aptalyq jumys edi. Bir qoı emes eki qoı emes, uzyn sany bes myńnan asyp jyǵylady. Baıqonaq, kelinshegi, Toman — úsheýi sapsyp jatyr.

Aýyl kóship kelgen soń erteńine-aq qoı kúzemi bastalyp ta ketti. Jamanqul Bógenbaıdyń balalaryna salmaq salmaıdy. Aralarynda ókpe bar. Nemerelerin qosqanda, Bekqulydan alty-jeti adam keledi. Tólebaıdy Medettiń aýlyna shaptyrady. Eki-úsh bala odan da qosylady. Sonyń ózine boldyrmaı, qoıdyń qyrqymy sozylyńqyrap ketse, kórshi aǵaıyndardy úmege shaqyratyn edi...

Jeroshaqta qazan burq-burq qaınaıdy. Álgide Bekquly aqsaqal bir tusaqtyń jelkesine minip otyr edi. Sátke aparmaı qolyn qol, butyn but qylyp, qazanǵa saldy.

Jalpaq sary Toman otqa abynyp otyr

— Jas sorpaǵa bir toıaıyqshy. Búgin be búgin, bes aıaq sorpa ishpesem, maǵan kel!

Bes kúnnen beri qoı toǵytýdan bosamaı, kúıip júr. Baıqonaqtyń sarań qatyny tamaqqa da jarytpady.

Toman ózin Tańsyqqojanyń sút kenjesi túsinedi. Ákesi ólgeli malǵa kóbirek aınalyp, kúnde bir eseptep qoıatyn edi. Myńǵa sheıin durys sanap kórgen emes. Áıteýir kóp qoıdyń esebine bir shyǵa almaı qor boldy. Tańsyqqojadan úsh shańyraq... Sheshesi Kúńshash solaı úıretedi. Úsh shańyraq bolý úshin Tomannyń da úılenýi kerek eken... Sonda mynaý maldyń úshten birine ıe bolyp, aq boz úıdiń tórinde Toman qarnyn sıpap jatady...

İnisiniń osy nıetin Jamanqul da baıqaıdy. Keıde jalqaý Toman qısalaqtaı bastasa, aldyna maldy tartady.

— Tileýi bolǵyr-aý, osy maldyń egesi óziń emessiń be?

Bul Tomannyń janyna jaǵatyn sóz, qoıdyń izinde qompalańdap bara jatady. Qazir de betin alyp-salyp, qoı qyrqyp jatyr. Basqa jurttan qalmaýǵa tyrysady. Baı aǵasynan bir aýyz maqtaý sóz esitýdiń ózi nege turady...

Kún bata tamaq pisti. On eki adam úsh júzge jaqyn qoı qyrqypty. Jamanqul qyryqtyq alyp tastaǵan saýsaǵyn shúberekpen baılap tur.

— Jigitter, búginge osy da jeter. As qaýjap alyp, erterek dem alaıyq. Erteń boz ala tańnan turyp kirisemiz. Sonda óndirip tastaımyz!

Tamaq ústinde baı Medettiń Burshaıy jaıaý júrgenin eske aldy. Oǵan saqtap júrgen dóneni bar eken... Búgin kerek Burshaı, erteń de kerek... Jamanqul sony eseptep otyr.

As qaıyryldy

Dalada qatty júrip kelgen at tuıaǵynyń dúrsili estildi. Álde kómekke kele jatqan Bógenbaı aýlynyń jigitteri me? Jamanqul eleńdep otyr edi. Shalqar kirdi. Bul kúnde sary jalaq shal bolǵan. Biraq jasy elýge jaqyndaǵan Shalqardy Bógenbaıǵa qaraǵandardyń basqa jasy úlkenderi balanyń ornyna jumsaıdy...

— Jaǵasy qystaý, tóbesi jaılaý, otyr ǵoı mynalar! Jurtty jaý shaýyp jatqanda!.. Shalqar keıip kirdi.

Otyrǵandar tiksinip qalǵan.

— Toqaldyń baldary «aýylyńdy shabamyz» dep jatyr! Qosaralǵa basyp qonbaqshy! Daırabaı saǵan jiberdi, Jamanqul! - Shalqardyń aryny qatty kórindi. — Erteń tańerteń myna jigitterdi alyp, bizdiń aýylǵa jet!

«Toqaldyń balalary» dep otyrǵany kim ekenin túsindi, Jamanqul qyńǵan joq.

— Týysqan adam ne aıtpaıdy. Bizdi ıterip tastamas. Kóp bolsa, Qosaraldy qosyla qystarmyz...

— Báse deseıshi!

— Óziń ne ottap tursyń! — Shalqar ashý shaqyrdy. — Eki toqaldyń astyna kiremiz be? Tańsyqqoja óldi, bas kóterer kimi bar deıtin shyǵar. Eneńdi uraıyn! Bir Dúısenbaıdyń sadaǵynyń jebesine on toqaldyń balasy sıady!

Aldyr-saldyr aq kókirek Shalqar bir qyzsa basylýy qıyn. Dúısenbaı sıaqty tentekter sarynyń batyr uldarynyń ataǵyn qyzǵanady. Álgi sonyń sózi. Endi úıdeı báleden úndemeı qutylý kerek. Jamanqul maquldaǵan boldy. Jaýlasqan týystardyń turysatyn jeri Saryatan zaýzan jaqtaǵy qońyr tóbe eken. Jamanqul sony ǵana surady.

Shalqar ketken soń, qý jaq Burshaıǵa buryldy.

— Al ne qyldyq?

— Ony óziń bilesiń de...

— Men bilsem, mundaı daýdyń basyna barmaımyn. Bári jınalǵanda bir Álikúl tuqymy eken. Bir keldiń qamysyna talasyp qyrylysyp jatqanymyz uıat. Osy bútkil Syrlybaıdyń mal túligin bir jerge ıirgende, Tańsyqqojanyń bir otaryna jetpeıdi. Jer aldymen maǵan kerek eken. Bógenbaıdyń baldary qaı jylqysyn sıǵyza almaı júr.

Dúısenbaı batyrlyq salystyrǵysy kelip júrgen ǵoı...

— Endeshe, Daırabaıǵa sen bar. Meniń sózimdi jetkiz. Soǵysyn qoısyn, aýyldy úrkitpesin!

— Oıbaı, meni tyńdamaıdy!

— Men aıtsam, eregisip qalady. - Jamanqul qynjyldy. — Bekquly aǵam... Aıta berip múdirdi. Jýas Bekqulyny «bes qoıshy» attandyryp júrgen Daırabaı edi. Momyn baıǵustyń sózin qulaǵyna qystyrmaıtynyn bilip otyr.

— Qoıymyzdy qyrqa almaı jatyp... Tólebaı torsańdady. — Urysy óz basyna, taqıasy taz basyna...

— Tap osynyń aıtqany durys, — dedi Burshaı. — Urys keregin alaqandary qyshyp júrse, ózderi barsyn. Bizdiń nemiz bar? Ashýy basylǵan soń qoıar. Biz qozǵalmasaq, bas-aıaǵy bes-alty jigit jaýǵa attanyp kimdi qyrady? Aqsaqalǵa túskende de bizdi aıyptaıtyn jóni joq...

Jamanqul tolqyp tur. Saılybaıdyń keıkıgen tumsyǵy qolaısyz edi. Daırabaıǵa irilik kórsetti ǵoı... Bul da daýdy satyp alatyn ataqty tentekterdiń biri... Sóz sodan ushyndy... Biraq Rahmetáli... esi bar azamat edi. Saldybaıdyń aıtqanyna erip, urysýǵa shyǵa qoımas...

Jánike joq, Tansyqqoja joq. Jaqsylar da taýsyldy-aý... Qansha jaýyqqanda syrtqa bildirmeı ótken eken. Bas ketken soń keýde las, bir kóldiń qamysyna talasyp qyrylysyp jatqandary mynaý... Jóni túzý jalǵyz Segiz edi. Ol da Aqırek asypty. Oǵan habarshy jetkenshe, bular qyrylysyp ta biter...

Jamanqulda ún joq, sulq túsip qalǵan.

Laıkólden joǵaryraq, Syrdarıadan alty-jeti shaqyrym jerde, taǵy bir kól jatatyn edi. Ońtústik-SHyǵys beti qalyń qopaly. Qaraqalpaqtar eski ura atap ketken ol jerdi Asan Jaqaıymnyń Dáýlet atty atalyǵy qystap otyr. Soltústik betinde eki qyrat jatady. Jeri tastaq, kóldiń bul jaq jaǵalaýynda quraq ta sırek shyǵady.

Qotankól oqıǵasynan keıin Baıdildádan aıyryla kóshken soıyrqastar osy kóldiń jaǵasyna kelip qondy. Ózi dóńgelek sharýaly aýyl, aldynda ǵana aýyr qun tólep shyqqan. Báıdildá soıyrqastardy shyńǵyrtyp otyryp, úı basyna on qoıdan salyq salyp edi. Quıryq surap baryp, múıizinen aıyrylǵan eshkiniń keri keldi. On úı soıyrqas onsyz da az dáýletti odan ári juqartty. Qazir Shorabaı yzaly.

— Qutynaıy qashqan jer eken...

Qatyn-qalash túńilip otyr.

Shorabaı olarǵa jaǵadaǵy jartýsyz quraqty kórsetedi. Qys túsip, muz qatady. Qoı-eshkini úıdiń irgesindegi qopaǵa aıdap salyp otyrmaı ma?

Taǵy bir qyrsyǵy, kúzdi kúni jaılaýdan qulaǵan el osy kóldiń ústimen ótedi eken.

Qudyq pen qudyqtyń arasy uzaq kóshtik jer. Qaraqumnan shyqqan kósh Syr boıyna jetkenshe súrinip jyǵylady. Qamysty kóliniń basynda bir kún erý bolady. Onan kóterilgen kúni kósh-kóligi saı aýyldar Talbógetke jetip qonady. Onda qaıyq bar. Al kejegesi keıin tartsa, Shorabaıdyń aýyly otyrǵan kóldiń basynda erý bola salady. Buryn ylǵy solaı jasaıtyn edi. El joq. Bir qonyp, erteletip qozǵalyp ketken kósh Talbógetke tańǵy salqynmen jetip barady. Qaıyqtan da kúndiz ótken artyq...

Shorabaı qys qystaýyn qyzǵyshtaı qoryp júr...

Bular kelgeli aǵylyp jatqan aýyldar. Kúnde nesheýi ótedi. Shorabaı birde-bireýin qondyrǵan joq. Talaı salyǵyp jetken kósh, túndeletip Talbóget asty.

Qarasaqal rýynyń azǵantaı úıli aýly Shyqymannyń Syr jaq betindegi qońyrlyqta jaz jaılaıtyn edi. Ózderi qazyp alǵan qudyǵy bar. Ol qudyq aýlynyń bas kóterer azamaty Raıdyń esimimen atalyp ketken-di. Aýyl otyrǵan quba dóń de Raı atalady...

Raıdyń jasy qyryqtyń ústine jańa shyqqan. Alty Álimge belgili azamat. Kindikten jalǵyz edi. Atalyqty aýyldarmen talasa júrip Syrdarıanyń arǵy jaǵyndaǵy kóldiń bireýine bul da qystaý basqan...

Buryn Raıdyń aýly bir kóship han ótkeline jetip qonatyn edi. Ol ótkeldegi qaraqalpaqtardyń sońy byltyr Jańadarıaǵa kóshti de, qaıyqta qurydy. Endi jaqyn ótkel Talbóget, Raıdyń pýly solaı qaraı tartyp keledi. Erteń bir kún qarashasy soǵady. Jurt asyǵys...

Aldyńǵy kúni Qamysty kóline jetip, Ketiksýattyń qoltyǵynda qonyp shyqqan. Odan Qamystynyń ala basyn aınalyp, údere tartyp Talbógetke jetip qonatyn bolsa, tún ortasy aýady. Raı Shorabaıdyń aýly otyrǵan Domalaq kóldiń jaǵasyn mejege alyp keledi...

Bıik taýdyń etegine ilingende kún batýǵa taqap edi. Údere tartqan kósh jasy jetken qarttar men jańa týǵan nárestege qıyn. Raıdyń qyrqynan jańa shyqqan uly shyr-shyr etedi. Qorshaýly túıeniń ústinde kári ájeniń áldılegen daýysy estiledi. Kólge taqaı bere kóshtiń aldy ıirildi.

Kóshtiń qarasyn kórgen Shorabaı atqa qonǵan. Aýyldaǵy alty-jeti jigitti aıaǵynan tik turǵyzdy. Kóshtiń toqtaǵanyn kórip kúıip ketti.

Shorabaı qımyldyń adamy. Raımen tilge kelgen joq. Shógerilip jatqan túıelerdi soıyldaı keldi. Kósh astan-kesten. Qorshaýly túıe úrkip ketip, qarǵyp turǵanda, qushaǵyndaǵy nárestesimen kempir jerge domalady...

— Áı, myna ıt qyra ma!?

— Úr, jigitter!

Shart-shurt tóbeles bastaldy. Raıdyń qolynda qamshy, Shorabaıdyń basynan tartyp qalǵan. Jan-jaǵynan soıyl jaýyp ketti. Basqa jigitter kómekke jetip úlgergenshe, ol da attan ushty...

Esil azamat Raı opat boldy.

Bir aýyl shýlap qaldy...

Osy oqıǵadan bir kún keıin edi. Ókshe izi Qosaraldaǵy Jamanqul aýlynan shyqqan, bir top atty darıany jaǵalaı jortyp kele jatty. Janqoja men Bekarystan bastaǵan kishkeneniń jaqsylary... Kúzgi kóshi-qon Bógenbaı balalarynyń janazasyna qol bosatpady. Bir aýylda bes azamat ólip otyr? Qulaq esitpegen sumdyq. Aıaǵy jetip qol jaıǵany osy boldy.

— Aqyrzaman bolǵanda, jerdiń betinde eki-aq adam qalyp, olardyń da basy pisip júre almaıdy eken. Biriniń túbine biri jetetin bolǵany da. Sóılep kele jatqan Bekarystan edi. — Dármenqul qojanyń sol aıtqany ras-aý deımin. Bir kezde osy Syrdarıa boıynda on tórt rý qaraqalpaq syıyp edi. Qazaq Qaraqum, Qyzylqumdy jaılaıdy. Sonda ólgen joq. Endi Syr boıynan qaraqalpaq bosyp, júz qystaýdyń orny bosap qaldy. Qonysqa talasyp qyrylysyp jatqan el mynaý. Jer tarylyp-aq ketkeni me? Áńgime Jánike-Sary tuqymy men Bógenbaı aýlynyń arasynda bolyp ótken qaqtyǵystan shyqty. Atasyn aıtsań alys emes, bir shaldyń úrimbutaǵy eken. Ne jetpeı júr?

— Jer emes, beıil taryldy, — dedi Janqoja, túnergen boıda keledi. - Bir Aqırektiń astynda qaraqalpaqtyń jıyrma qystaýy bar edi. Qazir otyz úı Altynbaı men jıyrma úı Qurmanaı syıyspaı otyr. Ár rý bir-bir kóldi baýyryna basyp alǵan. Sondaǵysy bes-alty úı. Mańyna kelgendi ıtteı qaýyp jolatpaıdy. Qazaqtyń basy jerge syımaıdy, kózi malǵa toımaıdy.

Bıyl kóktemnen beri ǵana — Aqırek, Qotankól, Qosaral úshin talasyp, jurt qyrylysyp qaldy. Qystaýǵa ókpeli aǵaıyn tipti kóp. Syr boıynan alty Álim túgel dámetedi... Jánike-Sarynyń tentek uldary kelip edi, janjal burq etti. Shal-qoshqarmen de qaqtyǵysyp qalǵan. Qazaq qysylyp ketse, týysyn aıamaıdy. Bul úlken shaıqastyń basy ǵana. Rahmetáli men Meldebek ázir aǵaıynnyń aýjaıyn baǵyp júr. Eregisse — bireýdiń kóline basyp qonady. Óz týysyn aıamaǵanda, kimniń bet-júzine qaraıdy...

Janqoja solaı topshylaıdy.

Bekarystannyń ishi birdeńeden kipi aldy. «Ár rý bir-biri kóldi basyp aldy» dedi-aý Janqoja. Jaı aıta salǵan joq shyǵar. Osy qaraqalpaqty Syr boıynan aýdarǵan Janqojanyń aıbary sıaqty... Nurtaı men Tyqyny jekpe jekte óltirdi. Qazaq órkeshtenip, qaraqalpaqtyń esi ketti. Sodan kele qystaý basatyn jerde Nurymbet balalary elenbedi. Janqojanyń basqa jurtta esesi ketip júr... Batyrdyń kóńilinde sirá túıtkil bar-aý...

Bekarystan qabaǵynyń astymen Janqojaǵa qarap qoıdy.

— Dúnıe kózdiń qurty ǵoı. Oǵan kim toıady? Artylsyn deý — dońyzdyqty, kóbeıtem deý — qońyzdyqty týdyrady. Pendeniń ol minezine táńir toqtaý salmasa, adam tyıyp bolmaıdy. Qaı tentekpen alysarsyń. Tyıam deseń, óziń tentek atalasyń. Qoldan kelse, búlingen elge bútinshi bolarsyń...

— Sonda qazaq qonysqa talasyp, qyrqysa bersin. Biz árqaısysyna bir shapqylap júrgenimiz ǵoı.

Janqoja qynjylyp aıtty. — Sen bısiń ǵoı, osy búlingen eldi bútindeýdiń amalyn oılastyryp kórdiń be?

— Aqsaqal-bılerdiń keńesin shaqyrý kerek. - Bekarystan kókeıinde júrgen oıyn aıtty. — Kúl tóbeniń basynda kúnde keńes quratyn Áz Táýke zamany esinde me? Onda da ár bı ár jaqqa tartyp, qyzyl keńirdek daý bolǵan ǵoı. Ár eldiń salty basqa, ıtteri qara qasqa dep júrgen zaman eken ol. Áz Táýke «Jeti jarǵyny» beker oılap tapqan joq. Kóp pikiri sonda toqyrap edi. Biz de baıqap kóreıik. Ker ezýler kerildesip-kerildesip basylar Kóp jınalǵan jer aqıqatqa kóz jetkizedi. Kóp talqysy – tarazysy. Qur qalyp esesi ketkender qystaý alady. Árkimniń qonysy belgilenip beriledi. Odan ári eshkimniń ókpesi joq, bir keldiń qamysyna eki rýly el talaspaıdy.

— Bul sózińniń jany bar... Júrginshiler Raıdyń qazasyn jol ústinde esitti. Bul janazaǵa alty Álimniń atalyqty bıleriniń kóbisi qatysyp edi. Kishkene taǵy bir aýyr qun arqalady. Ashynǵan Janqoja keshe Bekarystanǵa aıtqan sózin jurt aldyna saldy. Oryndy aqyldy jurt teris dep aıta alǵan joq.

Biraq aıtýǵa jeńil bolǵanmen, jer bólisiniń qıturqysy kóp, bir jylda bite qoıar is emes. Alty Álimniń balasy túgel qatyspasa, artynda ókpesi qalady. Sondyqtan bıler keńesi keler jyldyń kóktemine qaldyryldy.

Jer qaıta bólinedi eken... Qystaýy joqqa qystaý beriledi! Osy áńgime ár jerde aıtylyp júrdi. Ár rýdyń bıleri bir-birine kisi salyp, ońasha bátýa jasap jatyr.

* * *

Mamyr aıy týa kóshi-qon aıaqtalady. Qozy alynyp bitken. Qoı qyrqýǵa áli erterek. Bıler osy eki aralyqty, bes-on kún keńshilikti paıdalanyp qalýǵa asyqty.

Aqshataý Qyzylqum men Qaraqumdy jaılaıtyn eldiń eki jaǵyna da birdeı edi. Bıik taýdyń tasasyndaǵy oımaq kól. Kishkene men Jaqaıym rýlary bul jerge de talasa qonady. Keńes osy Aqshataýda ótetin boldy.

Jazyq dala tósindegi jalqy shoqy, qyrymnan kózge túsedi. Etegindegi tereń kóldiń jaǵasynda kók shalǵyny japyryla tolqıdy. Búgin taý bókterinde on shaqty aq boz úı shańyraq kóteredi.

Qaraqum men Qyzylqumnan atqa qonǵan bıler Aqshataýǵa aǵylyp jatyr. Bekarystan bilgen eken. Aqshataý jıyny Kúltóbeniń basynda Táýke han qurǵan keńesten ońaı bolǵan joq. Qyzyl keńirdek daý bir aptaǵa sozyldy.

Bıler uıqysyn qandyryp turady. Sáske túske taman bir sýsyndap, túske taman qonaqasy jeıdi. Tús qaıta Baıshoqy tiktirgen segiz qanat úıde ıgi jaqsylar iriktelip bas qosady. Sodan túnniń bir ýaǵy bolǵansha kerkil... Aqyry qaryndary ashqan soń, úıdi-úılerge taraıdy.

Daýdyń qozdyrýshylary - qonysqa ókpeli Báıdilda, Rahmetáli sıaqty ataqtylar edi. Raıdyń qazasynan keıin Soıyrqastar da qys qystaýdan aıryldy. Shuqyrkóldiń basynda Raıdyń molasy tur. Mola kimdiki bolsa, jer de sol rýǵa tıedi... Al Syr boıynda buryn-sondy at tuıaǵy tıip, mal sýarmaǵan qansha aýyldar bar? Qystaý dámetkenderdiń sany molaıyp ketti...

Ánsheıinde jerge syımaı, bir kóldiń qamysyna bola kisi óltirip, qun tólep júrgen halyq, qaıdan aıanyp qalsyn... Táýir-táýir kóldi erterek basyp qalyp, qýlyǵyn asyryp ketken rý basylarǵa aýyzdy saldy...

Bul keńestiń mindeti ókpeli jurttyń kóńilin bitirip, aǵaıyn arasyndaǵy arazdyq otyn sóndirý eken. Barsha halyqty yrza qylý kimniń qolynan kelsin. Bitýaja oılaıtyn azamat basy da sanaýly. Kishkene Janqoja, Bekarystan, Jaqaıym ishinde Baıshoqy. Burq etip tutanyp ketken janjalǵa tosqaýyl qoıyp júrgender de solar... Sharýa baqqan momyn aýyldyń Jamanqul sıaqty baılary álgilerdiń yńǵaıyna beıimdeledi. Besbasbaı men Shorabaılar qansha bále izdep bulqynǵanmen, kópshiliktiń talqysyna túsken kezde, aýzyna qum quıylady. Sóz bir arnaǵa túsip kele jatyr...

Jurttyń kóbisi Syr boıyndaǵy kólderdi qaıta bóliske salǵysy kelip qıǵylyq salyp edi. Aqsaqaldar maquldamady. On bes jyl qystaǵan kólin Nurybaı ólse bermeıdi. Áıderbek bolyp mal jınap, Aqırekti satyp alǵan. Qyryq jylǵy qonysy Qosaraldy tastap, Jamanqul qaıda barady?

Biraq bir ózi eki qol alyp, jurtqa jymyn bildirmeı júrgender tabyldy. Aqshataý, Sháýdirkól sıaqty qys qystaýlyq áldeneshe kóldiń basy ashyldy. Kóptiń kózi synshy — talaıdyń qýlyq-sumdyǵyn áshkerelep, qoımasyn aqtardy.

Sháýirkól az úıli Soıyrqasqa berildi.

Endi Shómishkól, Aqshataý sıaqty bir-eki kóldiń basy ashyq tur. Osy jerde Rahmetáli kılikti.

Oǵan Jylqy batyr bılik aıtty. Shettep júrgen aýyl edi, aǵaıyn saǵynyp kelgen eken. Syrlybaı tuqymy shetke qaqpasyn... Qosaral men Tushshyny azsynsa, darıanyń órine qaraı, Jánikeńniń qorymyna sheıingi óńirdi taǵy kesip bereıik. Qonysy tar basqa Kúlik týystaryn qasyna alsyn. Odan joǵaryraq darıa boıynan Han ótkeline sheıin biraz jer Altynbaılarǵa ataldy. Áıderbek yrza edi.

— Tóreńe quldyq, aǵa!...

Bul óńirdiń jer jaıyn jaqsy biletin Jamanqul Jylqy batyrdyń aldynda quldyq uryp otyr. Rahmetáli úndegen joq.

Endi Aqshataý qaldy, Shómishkól qaldy. Áıderbektiń bir atalyǵy Ardananyń qystaýlyq kóli joq. Jaqaıym ishinde shańyraq sany mol rý Beıimbettiń de qonysy tarlyq qylǵandaı eken...

Bul joly Qarakesek Aqtan batyr bılik aıtty.

— Shektiniń úlkeni Shyńǵys qoı. — Atan túıedeı iri deneli Aqtan batyr, otyrǵan jerinde bir qozǵalyp qoıdy. — Jaqaıym aǵa balasy. Tańdaýyn soǵan berińder. Eki kóldiń birinen-biriniń artyq jeri shamaly kórinedi ǵoı...

— Durys, durys!

Jaqaıymdar bir-birine qaraıdy. Shómishkól de, Aqshataý da tanys jer. Ekeýiniń de qopasy qalyń, qarasy shamalas edi. biraq, kim bilipti, Jaqaıymnyń tańdaýyna kúnde sala bermeıdi. Erteńgi kúni ókinip júretini bolady. Sondyqtan jer jaǵdaıyn biletin adamdar bolyp oılanyp aıtýy kerek...

— Besbasbaı aǵam sóılesin!

Besbasbaı qıpaqtady.

— Ózdi-ózimiz oılasaıyq, — dedi Baıshoqy onyń aldyn orap. — Jaýabyn artynan beremiz.

Ár jerde qora-qora bolyp shoǵyrlaǵan adamdar. Rý-rýdyń bıleri bólek-bólek sóılesedi. Keńes eki kóldiń aınalasynda edi. Jaqaıymnyń tańdaýynan qalǵan kól Ardanaǵa tıedi. Sondyqtan Áıderbekter jaǵy belsenip júr.

Shómishkóldi bir jyl Ardana qystap ketken. Kóli qopaly, aınalasynda oty mol. Sharýaǵa jaı. Aqshataýdyń aınalasynda at shalatyn shóp óspeıdi.

Besbasbaı ár topqa bir-bir jigitten tyńshy salyp, tyń tyńdatty.

— Paı-paı, Aqshataýdyń shoqysy-aı!

— Qoıdy bylaı qaraı, jylqyny bylaı qaraı aıdap salyp... Aqshataýdyń basynda qaraýyl qarap otyrsań...

— Aınala alaqandaǵydaı kórinedi...

Qyzyldan kelgen Quttyqtar da, Qaraqumnyń Altynbaılary da tamsanyp otyr. Áıderbekterdiń araǵa sóz júgirtip álgi sózdi ádeıi aıtqyzyp otyrǵanyn Besbasbaı bilgen joq.

— Biz Aqshataýdy alamyz!

Besbasbaı aıtpaıdy. Birmoıyndap ketse, aıtqan aqyl em bolmaıtyn edi.

Aqshataý Jaqaıymǵa tıdi.

Jurt bólek-bólek tarap barady.

Bir top bıdiń ortasynda Tolybaı, daýsy jarqyn-jarqyn shyǵady. Muqatqany Báıdilda edi.

— Basqa pále tilden deıdi. Pále kózde me dedim ǵoı. Shaǵyr kóz Báıdilda bir jylda eki kún tóledi. Rahmetáli nege tentek desem, onyń kózi shegir eken. Atasy Áliqul Jamankóz atanyp ketip edi. Mynanyń kózi onan da ótken shyǵar. Bir tentekpen jaqyn qondyq, qudaı aqyryn bersin...

Tolybaı shektide ataǵy shyqqan adamǵa bir min taqpaı qoımaıtyn edi. Buryn Janqojany qyjyrtyp júretin. Qazir Jánike-Sarynyń azamattary — Rahmetáli, Meldebek, Sahar, Baqany jurt kóbirek aýyzǵa alady. Báıdilda týraly bastap, oǵan Rahmetálini aparyp telidi.

— Aqshataýdyń aınalasynda tuldyr joq, Besbasbaı onyń nesine qyzyǵyp júr?

Janqoja bylaı shyqqan soń Bekbaýylǵa suraq qoıdy.

— Batyr neme, basyna shyǵyp, qaraýyl qarap turǵysy kelgen ǵoı, — dep Bekbaýyl myrs etti.

Áıderbekterdiń qalaı qýlyǵyn asyryp ketkenin Jaqaı aıtyp kele jatyr.

— Aqshataýdy alǵan ańqaý Jaqaıym!

Jaqaıymmen naǵashyly-jıendiligi bar syrt aǵaıyn, Bekbaýyldyń osy sózin maqalǵa aınaldyryp alyp ketti.

Qarabutaqtaǵy Tórtqara, teńizdiń artqy betindegi Bólektiń aýylynan basqa, Álim balasynyń qur qalǵany joq. Aýyl basy bir qystaýdan tıdi. Bir kólge Janqoja da jip taqty.

— Shyraǵym, bul qaraqalpaqqa opa bermegen jer. Ata-babań «búlingen elden búldirgi alma», — dep ketip edi. Ár nársege bir zaýal. Qazir qudaıdan qorqatyn adam az qaldy ǵoı. — Janqojany attandyryp jatyp, Nurymbet bir aýyz sóz aıtqan. - Sózimdi jurt tyńdasyn deseń, jaqynyńa tartyp sóıleme. Qystaý alma. Óziń almasań, basqa aǵaıynnyń da ókpesi joq. Áı, bárekeldisin aıtady...

Biraq keńestiń ústinde Bekarystan moıyndap ketti.

— Qaraqalpaq-qazaq jaýlasqanda, qol bastamasań da alǵa túsken, qazaqtyń kegin qaıtarǵan azamattyń biri ediń. — Bekarystan sózdi alystan oraǵytyp ákeldi. — Bir qystaýlyq eńbegiń bar. Ókpeń bolsa, onyńdy aıt.

Jurt bas shulǵyp qostap otyr.

— Kıikbaı tuqymynyń sybaǵasyn Bekbaýyl alyp otyr. Janqoja jaltardy.

— Biz seni bir Kıikbaıdyń emes, alty Álimniń Janqojasy dep júr edik. Eneńdi uraıyn! - Jylqy batyr keıidi. — Jylqaıdar aǵam tiri bolǵanda, osy qonystyń eń táýiri soǵan tımes pe edi? Batyrdyń kegin qaıtaryp, aıyzymdy qandyrǵan inim ediń. Al tańdaǵan qystaýyńdy!

Kópshilik Nurymbetke jan-jaǵy toǵaı, shóbi shúıgin bir kóldi atady. Janqoja yrzalyq bildirgen boldy. Óz basy osy qystaýda qalyp otyrǵan tirshilikten góri, qys bolsyn, jaz bolsyn, keń saharany emin-erkin kóship-qonyp júrgendi artyq kóredi.

Endi on shaqty jyldan keıin jut kezdeserin, jylqysyn qyryp alǵan Nurymbet balalary Syrǵa qaraı údere tartatynyn Janqoja bilgen joq...

EL AÝA

Nazarda sendeı soǵylysqan halyqqa qarap turyp, Besbasbaıdyń esi shyqty. Alýshydan satýshy kóp. Atturman ábzelinen bastap, almas qylysh, asyl bolattan soqqan qanjar, — myna bazarda satylmaıtyn nárse joq. Órik-meıizin, halýasy men naýatyn jaıyp salyp, alypsatar saýdagerler otyr. Tapal sary bireýi bazardy basyna kótere aıqaılaıdy.

— Sý dep sút quıyppyn, tuz dep sheker salyppyn, jańylyp jalpaq bolypty. Alyń, alyń!

Besbasbaı áýestenip jaqyndap edi, tóbesine kótergeni daǵara eken. Juqalaǵy sút betindegi qaımaqtaı, úlkendigi etekteı kúlshelerdi tekshelep jınap kóterip júr.

Árirek jataǵan tam úılerdiń aldynda baı sáýdegerdiń jaldaptary ótken-ketkendi etekten alyp júrgizbeıdi.

Altyn júzik, altyn monshaq!

— Úndi jibegi, Buqardan kelgen batsaıy!

— Shaı alyń, ishseń sýsyn qandyrady, tońsań boıyń jylynar!

Qaraqalpaq dıqandary sary ala qaýyndaryn úıip qoıyp, gúriń-gúriń áńgimelesip otyr. Bári de jaıbaraqat, aıqaı salyp asyp-saspaıdy. Olarǵa Hıýanyń kúıip turǵan kúni de áser etpeıdi.

Besbasbaı bir qaraqalpaqtan qaýyn surady. Aqshasy joq. Qaraqalpaq anaıy shaldyń betine qarap bir turdy da, qazaq ekenin baıqaǵan soń kúldi.

— Máńiz!

Qaýyndy alyp jatqanda Besbasbaıdyń júregi dir etti. Osy qaraqalpaqty Mamyttyń qasynda kóretin edi. Aty jeteginde, bazarynda shyǵyp oqshaýlanyp barady.

Besbasbaı osydan bir aı buryn aýyldan shyqqan. Tamdy mańyndaǵy qarasaqaldyń ishinde qudasy bar edi...

Baıaǵy Jalańtós batyrdyń sońyna ergen qarasaqaldardyń bir bólegi Buqar ámiriniń qolastynda qalyp qoıady. Besbasbaıdyń qudasy sol qazaqtardyń biri edi. Qyrdan kelgen qazaqtarǵa bul qaqtaǵy aǵaıyn jylap kórisedi. Besbasbaıǵa bir-bir at mingizdi.

Úlken Qaraqumnyń eli Hıýa men Buqardyń bazaryna jıi qatynaıdy. Úıir-úıir jylqy, qora-qora qoı aparyp satady. Qyzyna jasaý, úıine kerek-jaraǵyn alady. Besbasbaı Hıýaǵa olja jylqysyn ákelip otyr.

On jylqy satylypty. Basynda qudasy júr edi. Besbasbaıdy ertip dúken jaǵalatty. Dúrıa men Maqpalǵa, kók ala qanaýyz ben maqta mataǵa qara qorjynnyń eki basy toldy... Oljaly qaıtqan Besbasbaı kóńildi. Aýyldan ertip shyqqan joldasyna ishtegi eldiń tirshiligin jerge tıgizbeı maqtap, aýzynyń sýy qurydy. Bul jaqta qys bolyp jarymaıdy eken. Bir maly ekeý bolyp ósip jatyr. Jaryqtyq Horezm jurty yrys daryǵan jer ǵoı. Besbasbaıdyń osylaı qaraı jyljıtyn oıy bar edi...

Álgide jegen qaýynnyń dámi tańdaıynda qalypty. Bul jerde janyńa ne kerek, bári tabylady. Eldegi jurt kúzdi kúni Jamanqala asady. Dinsizderdiń qolynan shyqqan múliktiń ne adaldyǵy bar deısiń? Besbasbaı qartaıǵan saıyn dindar bolyp alǵan. Bes ýaqyt namaz, otyz kún orazany qaza qaldyrmaıdy...

Qudasy tanys qaraqalpaqtyń úıine bet alǵanda, Besbasbaı qalaǵa qaraı tartty. Keshe Hıýa hanynyń saraıyn kórgen. Soǵan bir qarap qaıtady.

Túıe jún shekpeniniń eteginde bir aýyldyń shandaǵy ere barady. Ony ańǵarmaıdy. Qalanyń kóshesinde uzaq shyrmatylyp júrdi. Kezdesken jurttan «han turatyn úıdi» suraıdy...

Páránji kıgen áıelder, ala shapandy ózbek sharýalary, Besbasbaıǵa bári tańsyq báriniń betine úńile qarap ótedi. Tanys bireýin izdeıtindeı...

Basynda daǵaradaı sálde, ala shapandy bireý ushyrasty. Aý, mynaý Arystanbaptyń shyraqshysy ǵoı. Áýlıeniń basyna jylda bir ret zıarat etip qaıtar edi, tanı ketti.

— Assalaýmalaıkým! — dedi Besbasbaı qýanyp. — Taqsyr-aý, munda qaıdan júrsiń?

— Nemá dep gáp uryp turǵanyńdy uqpadym...

— Oıbaı, shyraqshy desem, sart eken ǵoı!

Besbasbaı artyna qaraı-qaraı barady. Qan-sólsiz aq sur júzi, sırek saqaly — beıtanys álgi sarttyń bar keskini shyraqshydan aýmaı qalǵanyna tańyrqady. Mynanyń ústinde ala shapan, shyraqshy shekpen kıetin edi...

Adamǵa adam uqsaı beredi-aý...

Ala shapandy da artyna qaraı-qaraı barady. Bir kósheni aınalǵan soń han saraıyna qaraı buryldy.

Kúmbezdi úıler, tóbesin kún shalǵan munaralar... Aınala bıik qamal, temir qaqpalardyń aldynda aıbaltasyn ıyǵyna salyp, kúzetshiler júr.

Ala shapandy kúzetshiniń qasynda kidirdi. Qoınyna qolyn suqqan. Alaqanyndaǵy paıshany kúzetshiniń kózine tosty. Sol-aq eken, túksıip turǵan sarbazdardyń túsi jylynyp, ala shapanǵa jol berip, esik ashty.

Qazir jan-jaǵyna jaltaqtaǵanyn qoıyp, sabyrly qalpyna túsken, Arystanbaptyń shyraqshysy han saraıyna kirdi.

Kenet eleń etti. Ózine suqtana qarap turǵan bireýdiń nazaryn baıqap edi. Qaraqalpaq qoı... Álgide qazaq baıy kezdesip edi, endi aldynan qaraqalpaq shyqty...

Biraq jigit júzi beıtanys kórindi. Syı qonaqtar túsetin mahallanyń aldynda tur. Álde Jańadarıa boıynan kelgen bireýler boldy ma? Ondaǵy qaraqalpaqtar, sırek te bolsa, Arystanbaptyń jaıyna zıarat etip qaıtatyny bar edi...

— Adamǵa adam uqsaı beredi-aý...

Besbasbaıdyń sózin qaraqalpaq ta aıtty. Ala shapandy esitken joq. Uzap ketken.

Jigittiń uıaly úlken kózinde tańyrqaý bar. Bul turǵan Jannazar edi. Aıdos bı shaqyrtypty. Qazir de han saraıyna Aıdosqa erip kelip tur.

Qaraqalpaq bıleriniń ishinde Aıdostyń baǵy asyp, Mýhammed Rahym bekten «begiler begi» ataǵyn aldy. Sońǵy jyldary bıdiń Jańadarıa boıyndaǵy qaraqalpaqtarmen qarym-qatynasy kúsheıdi. Han da Aıdostyń sol artyqshylyǵyn óziniń túpki maqsatyna paıdalanyp qalýdy kózdep otyr. Jannazardyń ondaı jaǵdaıdan habary joq. Ámýdarıadaǵy aǵaıyndaryna kelse, Aıdos bı qasynan qaldyrmaıtyn edi.

Han saraıynda úlken bir keńes ótpekshi. Aıdosty tyǵyz shaqyrtyp otyr. Jannazardy erte shyqty.

Qaraqalpaq bıleri tórt-bes jyldan beri áreketti kúsheıtti. Halyq tozyp barady. Biraz jurt Syrdarıa óńirinen aýyp, Hıýa hanynyń qolastyna ótti. Jańadarıa jaqtaǵy jurt ne el bolyp basy birikpeıdi, ne Hıýaǵa baǵynbaıdy... Birsypyra halyq kóship kelip edi, han Ámýdarıa boıynan qonys berdi... Mundaǵy elge Aıdos bı úkimin júrgizedi.

Qoldaýlynyń bir aqsaqaly halyq bılegeni Jannazar úshin zor mártebe kórinetin edi. Aıdos jarty patsha ispetti... Arany qartaıǵan saıyn ashylyp, endi búkil qaraqalpaqtyń basyn biriktirmekshi. Bul árekettiń shet jaǵasy Áýez hannyń tusynda bastalyp, Eltizerdiń tusynda qaıta umytylǵan... Eltizer qaraqalpaqty baǵyndyrmaq túgil, altyn taqqa quıryǵy úırenbeı jatyp opat boldy. Túbine tátti sharap, sulý áıel jetti. Rahym bektiń eti tiri eken, altyn tájdi kıgeni sol, eldi bir tarynyń qaýyzyna syıǵyzyp áketip edi. Qazir de qýyryp, qýsyryp barady...

Búkil qaraqalpaqtyń basyn qosyp, el bolý Jannazardyńda armany edi. Hannyń keńesine Aıdos qana qatynasady. Ol jerde qalaı sheshilip jatyr, Jannazarǵa qarańǵy...

Baıaǵy Jabyǵa erip baratyn joly... Arystanbaptyń shyraqshysyn sonda bir kórip edi. Han saraıynyń aldynda kezdesip otyr. Qazaq dalasyndaǵy belgisiz shyraqshynyń han saraıymen qandaı baılanysy bolýy múmkin...

Ózderi Aqırek alqabynda bolyp qaıtqannan beri de on bes jyl ótipti. Sondaǵy qalpy... Qalaı qartaımaıdy? Sirá, Jannazar basqa bireýmen shatastyrǵan boldy ǵoı. Jer túbindegi Aqırekten munda qalaı kelip júr?..

Betine daǵaradaı maı jaqqan jyltyrap Aıdos kele jatyr. Anadaıdan aıqaılaıdy. Bıdiń qabaǵy ashylypty. Jannazar bir jaqsylyqtyń nyshanyn baıqady.

— At-kólikti daıyndata ber, júremiz! Keńestiń jaıyn jol-jónekeı aıtty.

— Jańa han qaraqalpaqqa yqylasty. Halyqtyń basyn bir jerge qosýǵa shynymen kirisetin boldy. Sen, sirá, Jańadarıa boıyna júretin shyǵarsyń...

Ekeýi qamaldan birge shyqty. Keńestiń ishinde Aıdostan basqa úsh-tórt adam ǵana bolǵan. Áýeli bıdi shyǵaryp saldy. Onan keıin basqalary tarady. Han jalǵyz. Eki jebeligin ósirip jibergen qara murtyn shıratyp qoıady. Jıyrma bestegi jigitten beter, eki betinen qany tamyp tur. Shyn jasy qyryqtyń ústinde edi. Altyn taq mártebe kóteredi. Tejeýsiz bılik adamnyń tabıǵatyn buzady. Keshegi sypaıy jigit erteń qaharly ámirshige aınalady. Jaǵympaz tobyrdyń madaq sózi áýeli esti alady. Alystan jaý izdeıdi. Jeńis dańq ákeledi. Saraıda otyryp zerikken kezde toı dýmanǵa boı urady. Sharaptyń ýy qanǵa aralasyp, birte-birte adamnyń aǵzasyna sińisedi. Deneńdi maı basqanmen, betten qan qashady. Kózdiń aldynda ájim bilinip, kúltelenip isinedi...

Onyń bári bolashaqtaǵy jumys. Rahym bek taqqa otyrǵaly úsh jyl da ótken joq. Saraı tirshiligi zeriktirýge oǵan ári erterek edi. Qan ańsaǵan hannyń arany endi-endi ashylyp keledi. Hıýa handyǵynyń alaqannyń aıasyndaı aımaǵynan asa qaraǵan kóz janary kórshilerdi túgel sholyp ótkende, toqtaǵan núktesi Jańadarıa óńiri... Qoqan men Buqarǵa kóz alartyp abyroı tappaıdy. Ekeýiniń de dáýirlep turǵan kezi...Tústik bette túrikpen... qysylsa qoınyna kiredi, qytyǵyna tıseń qylyshyn sýyrady. Belgili turaǵy joq kóship-qonyp júrgen halyq synaptaı jylpyldap qolda turmaıtyn edi. Qazir Rahym bektiń nazary teriske birjola aýǵan. Qaraqalpaq tynysh halyq...

Quddy ózbek, alty aı jaz jer ketpendep, bel tebýden qoly bosamaıdy. Til qaıyrmaıtyn momyn ekeni kórinip tur. Sharıǵat belgilegen alym-salyǵyn da mezgilinde tóleıdi.

Qaraqalpaq Jańadarıada otyryp, han bıligin moıyndaý qıyn. Hıýanyń Rahym bekten burynǵy ámirshileri de sony bilip, Ámýdarıanyń boıynan qonys daıyndap qasyna shaqyrǵan eken. Qaraqalpaq bıleri uzyn arqan, keń tusaýǵa salyp júr. Búgin Aıdos bımen sol jaıynda keńesti.

Bı búkil qaraqalpaqqa bılik júrgizýden dámetedi. Rahym bek te Aıdos bıdiń sol mansapqumar, ashkózdigin paıdalanyp kórýge asyqty. Yryq alyp bara jatsa, shetke qaǵý han qolynda... Onyń ornyna taǵy bir Aıdos daıyn tur.

Rahym bektiń túpke saqtaǵan maqsaty qazaq saharasyna shym-shymdap kirý. Eki ortadaǵy qaraqalpaq álgi nıetine bóget jasap otyr. Tili, turmysy, salty uqsas eki halyq, syrttan jaý qarasy kórinse, op-ońaı aýyz biriktirip ketedi. Aıdos bı Nurtaıdy jumsap, qazaq batyryn da óltirtken eken. Qazaqpen jaýlasqysy kelgen adamdy qara halyq qoldamaıdy. Tizesi ótip ketken... Rahym bek bul jaǵdaıdy soǵan jorıtyn edi. Sol qaraqalpaqtardy qasyna kóshirip alsa, qazaq dalasyna jol ashylady.

Qazaqtardyń arjaǵynan qýsyryp orys patshalyǵy keledi... Aýzy túkti kápirden Rahym bek te seskenedi. Orysta soldat kóp, qarý mol... Onyń qasynda qara qytaı men qyzylbas ámirshileri oıynshyq kórinedi. Orys apyr-topyr asyqpaıdy, aqyryn jyljıdy. Biraq tabany tıgen jerden aırylmaıdy. Qazaq dalasyn Batystan Soltústikke sheıin qorshap otyrǵan orys bekinisteri jatyr. Syr boıynda da tartylar. Onan soń orys patshalyǵymen Hıýa betpe-bet qalady...

Ol bolashaqtyń isi. Hıýanyń búgingi eń qaýipti básekelesi — Qoqan handyǵy... Taqqa Narbota bıdiń balasy Álim otyrdy da, kórshilerden maza ketti. Tashkent, Túrkistan, Saıram... Aınalasy eki-úsh jyldyń ishinde Syr óńirindegi talaı qamal Qoqannyń aldynda bas ıdi. Álim Hıýa handyǵynyń aldyn orap qalýǵa asyqqandaı eken-aý... Qoqan birte-birte qazaq dalasyna suǵynyp kele jatyr.

Qaraqalpaqtyń jarasy jeńil. Mýhammed Rahym bek onan árirek bir kezderdi kóz aldyna elestetti.

Qazaq dalasyn keleshek kim bıleıdi? Kimdi kim?..Ol sony oılap ketti.

Han alaqanyn úsh márte soqty.

Qyzmetshi jigit kórindi.

— Bas ýázir men Qojanıazdy keltir!

— Qup!

Qojanıazdyń tegi kim ekenin bilgen jan joq. Hıýada neshe atasynan beri turady. Ózi aıtsa: ózbek te emes, tájik te emes, paıǵambardyń áýletinen...Árirekte bir atasy han saraıynda qyzmet etken... Saraıǵa ózi de jaqyn júredi. Rahym bekpen jigit kezinen syrlas. Hıýa shaharyndaǵy sulý qyzdyń sanaǵy Qojanıazdyń qolynda... Arasynan qyl ótpeıtin jan dosy Rahym bek taqqa otyrǵan soń, jaqyn keńesshileriniń biri boldy. Qazir teristikte jatqan eldermen aradaǵy qarym-qatynas Qojanıaz arqyly júrgiziledi.

Qojanıaz ben bas ýázir kirdi. Syr boıyndaǵy «adamdary» kelgen eken. Jansyz solaı atalady. Qazaq arasyndaǵy jansyzdyń qandaı adam ekenin bilý han úshin qyzyq kórinedi.

— Keltirińder!

Ala shapany súıretilgen aq sur kisi kirdi. Bul Arystanbaptyń shyraqshysy edi.

— Mártebesi bıik uly han, ómirińiz uzaq bolsyn. — Shyraqshy qolyn tósine qoıyp, tizesin búkti. — Basyńyzǵa Alla taǵalanyń rahmeti jaýsyn, uly Rahym bek.

— Otyr, otyr.

Han kilemniń shetin nusqady.

Shyraqshy sóılep otyr. Han onyń sózin jıi bóledi.

— Syr boıynda qaraqalpaqtan kim qaldy?

— Tiri jan qalǵan joq, mártebelim...

— Qaraqalpaqtar qonysyn joqtap saǵynbaıtyny qalaı? Syr boıyna qaıta oralǵysy keletin nıetteri joq pa?

— Qalaı qaıtyp oralady? Syr boıynda bos jer joq. Qaraqalpaqtyń mekeni qazaqtardyń qystaýyna aınaldy. Jaýynger qazaqtardy jeńetin kúsh joq olarda...

— Hıýanyń sypaılaryn attandyrsaq qaıtedi?

— Sypaılar keledi de ketedi. Qaraqalpaq qystaýlaryn kim qoryp otyrady? Qan tógilse, artynda kek qalady. Qaraqalpaq pen qazaq arasyndaǵy sońǵy qaqtyǵystan beri on segiz jyl ótti. Tyqy men Nurtaı óldi. Qaraqalpaq sonda selt etip bas kótergen joq... Bul jaqta Hıýa da únsiz jatty...

— Qaraqalpaqtyń Syr boıyna qaıta oralýy biz úshin tıimdi bola qoımas. Olardyń orysqa qol sozatyndary da bar. Mýhammed Rahym bek tyjyryndy. — Sen mynany aıtshy. Qazaq arasy qazir tynyshtyq pa?

— Ózdi-ózi jıi qaqtyǵysady. Syr boıyndaǵy qystaýǵa talasyp qyrqysqan. Qarýly soqtyǵys bolyp, adam óldi...

— Sonyńdy aıtpaısyń ba?! Rahym bektiń kózinde áýestik ushqyny jalt etti.

— Men osydan eki jyl buryn bir kelip kettim. Marqum Eltigez qaıtys bolǵan jyly. Syr boıyna ásker jiberýin ótindim men. Qyrqysyp jatqan qazaqtar onda basymen qaıǵy

Bolyp ketetin edi. Qaraqalpaqtar ata qonysyna qaıta oralyp, Hıýa handyǵyna ómir baqı qaryzdar bolyp ótetin edi. Qazir bári de tynyshtaldy. Qazaqtar Syrdyń eki jaǵyndaǵy qystaýlyq jerdi bólisip boldy... Qasıetti darıaǵa endi jáhıdter jylqy sýaryp jatyr...

— Eltizer saraı qaqpasynan ári jerge kóz jibere almaǵan kúıi ótti ǵoı, —degen Rahym bektiń úninde muń bilingendeı. — Qazir alaýyz qazaq bútindelgen eken de. Onda halyqqa sózin tyńdatatyn adamy myqty boldy ǵoı...

— Álim rýynyń kópshiligi Shekti. Syr boıynyń eki jaǵasyndaǵy qystaýdyń kóbisi Shektige tıdi. Nurtaıdy óltirgen Janqoja batyr da shektiden shyqqan.

Shektiniń bir atasyn Orys deıtin edi. — Bas ýázir bir jerde qulaǵyna tıgen sezdi qystyryp qaldy. Janqoja sol orysyńnan...

Atasynyń aty Orys eken. Qazaqty da musylman dep júrippiz-aý. - Mýhammed Rahym bek betin tyrjıtty: - Ózderi oraza-namazdy bile me?

Qazaqtyń shaldary dinshil keledi... Orysta Janqojadan basqa taǵy kim bar?

— Bekarystan bıdiń aty shyǵyp júr. Jaqaıymda Baıshoqy bıdi kóp aıtady.

— Janqoja endigi qartaıǵan shyǵar?

— Qyryqqa taqap qaldy. Nurtaıdy óltiretin joly on jeti jasta eken...

— Kóshpeli eldi aqsaqal bıleıtin edi. Janqojaǵa tizgin berip qoıǵandary qyzyq eken. — Rahym bek jaqtyrmaı qaldy. — Qalǵandarynyń jasy qaı shamada?

— Bári de qyryqqa jetpegen adamdar, —dep shyraqshy ezý tartty. — Qazaqqa tizgin alýdyń eki joly bar. Bireýi batyrlyq kórsetip, aty shyǵyp bedel alady. Ekinshi bireýleri atalyqty jerden shyǵady, ózi de dáýletti bolady. Bekarystan ataqty Nurybaı bıdiń nemeresi, myń jarym úı kishkeneden shyqqan. Baıshoqy — Jylqaıdar batyrdyń artyndaǵy jalǵyz tuıaq. Myń úı Jaqaıymnyń endigi estisi de — sol. Janqoja — batyr. Ákesiniń kegin alǵan batyrdy Baıshoqy da syılaıdy. Bekarystan bolsa — Jylqaıdardyń týǵan jıeni. Qazaq osylaı ilik-shatys bolyp kete beredi...

— Osy úsheýiniń jaz jaılaý, kúz kúzeýin aıtshy.

— Janqoja kópten beri Qyzyldy jaılap júr. Syr boıynda ázir qystaý baspaǵan da sol. Bekarystan on shaqty jyldan beri jaz Qyzyldy jaılaıdy. Baıshoqy Qaraqumda, onyń Syr boıynda qystaýy bar...

— Túrikpen jigitteri ystyqqa tózimdi. - Rahym bek endi bas ýázirge qarap sóılep otyr. — Qyzylǵa jıi-jıi shyǵyp turǵany maqul bolar, — dep Qojanıaz pen shyraqshyǵa ıek qaqty.

— Sender bossyńdar.

— Taqsyr, bir aryzym bar edi? — Shyraqshy bas urdy.

— Aıt!

— Otyz jyl ǵumyrym jalǵyzdyqta ótti. Jasym elý beske shyqty. Jat jer qajytty. Qatyn-bala zaryqty. Eki jyl, úsh jylda, onda da jasyrynyp kelem. — Shyraqshy Hıýanyń shaharynda bir kún bolǵanda eki tanysyn jolyqtyrǵanyn eske alyp, qorqynyshyn aıtady.

— Bul kisiniń qasyna zerek jigitterdiń birin qosý kerek, dep Rahym bek ýázirge qarady. — Bir aı demalsyn. Serigin tańdap alyp, qazaq tilin úıretsin. Pirdiń qasynda múrıti júredi. Bir jyl qasynda ustap, qazaq dástúrimen tanystyr. Sodan soń sizdi saraıǵa qyzmetke alamyz. Bas ýázir sizge qazynadan júz dınar aqsha bólip qoıdy. Janqojany kózińnen tasa qylma. Onyń ataǵyn qyzǵanatyn adamdar da tabylar. Adam jaralǵan da qolyna kúnshildik kúlshesin qysa kiredi. Sondaı bireýdi aıdap salyp, onyń kózin qurtý kerek...

— Ámirińizge quldyq...

Shyraqshy qaıta-qaıta ıiledi. Sol eki búktetilgen kúıi esikten artymen shyqty. Aıaǵyn ushynan basyp barady.

Jannazar Hıýadan oralǵanda, jyly shýaq kúz edi. Bir aı ótti, qazan soǵyp, Jańadarıa boıynda kún sýytyp keledi.

Soǵan oraı bul ólkedegi halyqtyń qabaǵy da salqyn edi. O basynda Aıdostyń sálemin esitip, jyly shyraı kórsetkenimen, bıler kún aınalmaı ózgerip shyǵa keldi. Qaraqalpaqtyń birligi sóz bolsa, uıymaıtyn adam joq. Biraq áńgime Hıýanyń qol astyna qaraı jyljý jaıyna tirelgen jerde, bári de nildeı buzylatyn edi.

Bul jaqta Aıdosty Mańǵyt Orynbaı bı tonnyń ishki baýyndaı kóretin. Jannazardy qushaq jaıyp qarsy alǵan bı, ustap kelgen sózin estip, abyrjyp qaldy. Aıtar ýájiniń túıini «halyqtyń aýyzbirligine» saıady. Bılerdiń qashanǵy ádeti, qysylǵan kezde jalasyn halyqqa jaba salady.

Jannazar bir aýylǵa qonady, bir aýylǵa tústenedi. Qalyń qaraqalpaq nege tiksinetini túsinikti edi. Hıýaǵa baǵynǵan eldiń de mańdaıy jarqyrap otyrǵany da shamaly. Alym-salyq eńsesin kótertpedi. Al bul jaqta tapqany tamaǵyna, jutqany jumyryna, — qudaı bermese amal qaısy, on qolynan basqa ortaǵy joq, ońasha tirshiligin qımaıdy eken.

Hannyń qol astynda halyqtyń mańdaıy ashylmasyn Jannazar da biledi, biraq búkil qaraqalpaq bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵaratyn kún týsa, eshkimge tizgin bermesine senetin edi. «Kóp qorqytady, tereń batyrady», kóp bolyp tize qosqan kúni Jannazar hanmen basqasha sóılesedi.. .

Basqany qoıyp, týǵan ákesi Qojamurattyń ózi úrkip otyr. Bári de Hıýa hanynyń alym-salyǵynan qorqady. Qasynda ózimen kóńildes tórt-bes jigit, Toqtabolat, Esengeldi sıaqty bılerge sálem berdi. Kemel aqyldy Maman bımen keńesti... Jańadarıanyń sýy keı jyldary egistikke jaramaı júr. Kúızelis jıilep ketti. Baı aýyldar qanatyn qomdap otyr. Biraq olar Hıýa hany usynǵan qonysqa kúdiktene qaraıdy. Bireýge qonys qonǵansha, ólmeli tirshiligi artyq.... Odan Qońyrat handyǵyn qolaıly kóretin. Quıylystaǵy ózbekter men Qaraqalpaqtardyń arasynda erterekten kele jatqan dostyq bar. Baǵy zamanda Shahtemir han men Orazaq batyrdyń arasynda qyl ótpeıdi eken. Ábilqaıyr nemere qyzyn Shahtemirge yrǵap-jyrǵap uzatatyn joly qudalyqta Orazaq batyr júripti... Jolbarys hannyń tusynda Hıýa ústemdigin moıyndaǵan qońyrat handyǵy odan soń da neshe bólinip shyqty. Tóremurat sofy taqqa otyrǵaly Ámýdarıanyń quıylysyna taman qonys tepken qaraqalpaqtardy qoltyǵynan tartqandaı yńǵaı tanytyp júr...

Bir aıǵa sozylǵan sapardan keıin attyń belin búgin sýytty. Jannazar týǵan qystaýynda, óz úıiniń tórinde aýnap jatyr. Erteń Orynbaı bıdiń úıinde ıisi qaraqalpaqtyń ıgi jaqsylary bas qosady. Qadalǵan jerinen qan almaı qoımaıtyn Jannazar, osy máslıhatqa úlken úmit artatyn edi.

Qasynda joldastary, tańerteń atqa qondy. Kún jeldetip tur. Hıýadan kúzde shyqqan Jannazar qysty boldyrdy.

— Ákemniń tonyn kımegen ekem...

Orynbaıdyń aýylyna kún ornyna qona jetti.

Bul óńirdegi qaraqalpaq túgel jınalypty. Mańǵyt, Qytaı sıaqty órdegi rýdan - Eshjan, Keshenek bıler, Jańadarıanyń quıylysyndaǵy Ashamaıly, Jaby, Qıat ishinen Esengeldi, Maman, Toqtabolat bıler bar. Balyqshy Múıtenderden de keldi. Ataǵy shyqqan aqsaqaldardan eshkim qalǵan joq.

Bulardyń qaı-qaısysy da tutymy qatty Hıýa hanyn jaqtyrmaıdy. Baıaǵy «aq taban shubyryndy» zamanynda kórgen qorlyǵyn aqsaqaldar áli kúnge jyr qylyp aıtatyn edi. Qońyrat ámirshisi Tóremurat sofymen byltyrdan beri astyrtyn sóz júrgizip júrgen Esengeldi, Maman bıler aıtar ýájin daıyndap kelgen eken.

Jannazar Aıdostyń sálemin alyp kelgeli Orynbaı bı men Esjan tynysh uıqydan aıyrylǵan. Buqar ámirine elshi attandyryp edi. Byltyrdan beri Ámirmen jel ushynan jalǵasy bar Kókkóz bı arada júr. Báriniń ishinde bir-bir baý jantaq syrtqa shyǵaryp syr bermeı otyr...

Bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵaryp el bolýǵa bári de qarsy emes, biraq kimniń qoly... Bıler sol daýdyń ushyǵyna shyǵa almaı, túnniń bir ýaǵyna sheıin yrǵasty...

— Men senderdi Hıýaǵa shaqyrǵanda, quldyq qamytyn usynyp otyrǵanym joq. Eldiń basyn bir jerge qosý kerek. Men bilgen jerde, qaraqalpaq jıyrma myń úıden asady eken. Aıqasa ketsek, kóringennen taıaq jeımiz. Hıýa hany myqtaǵanda bes myń sypaı shyǵarady. Onyń ishinde myń jigit qaraqalpaq júredi. Jıyrma myń úı, jıyrma myń qol emes pe? Basymyz birikse, han men qamshyny alǵa tastap otyryp sóılespes pe edik? Bizdi qurtqan bólek-bólek bolyp , basymyz pispeı, ár jerde pyshyrap júrgendigimiz ǵoı... Bul Jannazardyń óz pikiri edi. Osy otyrǵan kópshiliktiń ishinde han jansyzy otyrǵanyn, aýzynan shyqqan sóz ózinen buryn saraıǵa jetetinin bilgen joq... Jannazardyń sóz ańǵarynan qaraqalpaq bıleri shoshyp qaldy. Halyqtyń basyn qosyp, hanmen terezesi teń otyryp, sóıleskisi kelgen eken... Sonda eki arys qaraqalpaq kimniń aýyzyna qaraıdy? Jannazardyń aıtyp otyrǵany Aıdostyń sózi... Ekeýi de Qoldaýly... Aıdosqa han begiler bıigi ataǵan beripti. Beıshara dıhandardyń taban et, mańdaı terin alym-salyqqa sypyryp alyp, baıyp otyr. Ol qaraqalpaqty qaıdan jarylqaıdy?

Bıler solaı tarazylaıdy. Horezm jurtyndaǵy eldiń ishindegi bireýiniń týysy, bireýiniń jekjaty bar... Qoldaýlydan shyqqan «aram bıden» kórgen qorlyǵyn eske alǵanda, qara halyqtyń eńiregen kóz jasyna etegi tolatyn edi. Aıdosqa buryn da tisin qaırap júrgen ár rýdyń jýandary Jannazardyń sońǵy sózine shamdanyp qaldy.

— Jańadarıa boıynda on myń úı qaraqalpaq bar eken. Biz de halyqpyz dep otyrmyz. Ázir kórshi aǵaıyndarǵa esemiz ketken jeri joq. Aıdostyń qoltyǵyna baryp tyǵylǵandaı, kúnimiz neden qýyrylyp otyr? — Otyrǵandardyń atynan Keshenek bı jaýap berdi.

— Aıdos áýeli qasyndaǵylardy jarylqap alsyn! Bizdiń de qulaǵymyz bar. Estip otyrmyz. Qoldaýlydan shyqqan begiler beginiń kóz eti tym ósip ketipti. Hıýa hanynyń jasaýyldaryn qasyna ertip, momyn qaraqalpaqtardyń aýylyna at oınatatyn kórinedi. Osy sózimdi Aıdosqa jetkizshi.

Maman otyrǵan ornynda bir qozǵalyp qoıdy. Bılerdiń ishinde jasy úlkeni de osy. Onyń ishki esebi qaraqalpaqtyń qonys aýdarýyna qarsy. Qazaq jaqsylarynyń arasynda syıly edi. Ózi osylaı qaraı shyqqanda bir jigitti Ábilǵazy hanǵa attandyrdy. Eger qazaq hany qol ushyn bergendeı bolsa, Hıýamen quıryǵyn birjola kesisedi.

Maman bıdi Jannazar da syılaıtyn. Biraq álgi sózine shamdanyp qaldy.

— Maman baba, olaı artyq ketispeıik. Men sóz tasyp júrgen kásipker emespin...

— Sálemdi jetkizý ósek tasyǵanǵa jatpaıdy. - Keshenek bıdiń úninde ap-aıqyn kekesin baıqalady, kúlip aıtty. — Ózińdi osynda kim jumsady? Aıdostyń sálemin ákeldiń ǵoı...

— Hıýa hanynyń tapsyrmasyn oryndaısyń. Aıdostyń sálemin jetkizesiń. Ony boıyńa ar kórmeısiń. Maman Aıdosqa bir aýyz sálem aıtqan eken, oǵan shamdanasyń! -Esjan bıdiń balasy Balmuhammed esiktiń aldynda otyr edi, daýysy sańq etti - Jannazar batyr, osynyńdy túsindirshi!

Balmuhammedtiń tizesiniń astynda eki búkteýli qamshyny kórip, Jannazardyń túsi buzyldy.

Bes-alty jyl sońyna erdi, biraq Aıdostyń kóp isine ózi de yrza emes edi. Byltyr Quttymurat bek bastaǵan Hıýa sypaıylary Shartaqty óńirindegi Qytaı aýyldaryna oıran salǵan. Osy Orynbaı bıdiń Buqardan pana surap jatqanyn estip, beri qaraı betteı almaı keıin qaıtty. Sol joly arqasy qyzǵan Jannazar Aıdos bıge barǵanda, sózin tyńdata almaı, pushaıman bolǵanyn umytpaıdy. Onyń sondaı-sondaı soraqylyqtary ıisi qaraqalpaq balasyn Qoldaýlyǵa jaýyqtyryp qoıǵanym endi bilip otyr.

Birigip el bolýdyń ornyna, álden bılikke talasady. Jannazardy Aıdostyń jeteginde júrgen bireýge esepteıdi ǵoı. Syńar ezýleı bergen bılerge ishteı kijinip qoıady.

El bolýdan ketken ekenbiz... Aıdostyń sózin ustap kelgende, oǵan ishi-baýyry eljirep bara jatqan Jannazar joq. Begiler beginiń bir-aq isin unatady. Onysy: tozyp ketken eldiń basyn qalastyryp, qaıta halyq qylǵysy kelgen ıgi nıeti... Onan keıin kimdi bı qoıady, ony kópshilik ózi tańdap alsyn...

Bári de qur áýreshilik... Eki arys qaraqalpaqtyń jýandary ár jaqqa tartady. Kóp ishinen kim shyqpaıdy, kemel oıly bireý tabylar-aý... Biraq mynalar aıaqtan shalyp qurtady ǵoı... Erteń qaıta qyrqysady.

Jannazar ataqty bılerdi eldiń bútinshileri dep biletin edi. Bir zamanda ondaı-ondaı kemeńgerler bolypty. Orazaq batyr, mynaý Maman bı ... Biri óldi, biri qartaıdy... Qalǵan bılerdiń túri áne, ishine shynashaq aınalmaıdy. Bular bútindeýshi emes, ózi eri moınyna ketip júrgen sormańdaı eldi tozdyrýshylar ǵoı...

Orynbaı bıdiń úıinen aýyr oımen attandy.

Janyndaǵy jigitter onyń ar jaǵynda qynjylady

Jannazardyń jazyǵy qansha? Tozǵan qaraqalpaqtyń basyn qospaqshy edi. Aıdos aram-aq shyǵar. Biraq el qamyn oılap otyrǵan myna nıeti kókeıge qonatyn sıaqty. Kóp bolyp aýyz biriktirse, áńgirtaıaq oınatýǵa Hıýa hany artyna baqsyn... Qaraqalpaq qaıda osy alaýyzdyǵynan taıaq jep júr...

Ata-babalar zamanynda óz aldyna handyq qurǵan el edi. Quba qalmaq kezinde tozyp ketipti. Bir bólegi jeńgen jaý Qaldan Sheriniń qoltyǵyna kiredi. Qalǵan jurt Ábilqaıyrdyń shashbaýyn kóteredi. Keıinirek orys patshasynan pana izdeıdi. Sol alaýyzdyǵy túbine jetti. Ejelgi qonysy Syr boıynan da aıryldy. Qashyp kelip Jańadarıaǵa tyǵylyp edi... Ony da Syrdarıadan jyryp alyp otyr... Byltyrdan beri dıhan halyq sýdan qańtarylyp, etken eńbegi esh boldy. Jerden qunar ketti, sý tapshylyǵy sezilgen saıyn teńiz qoltyǵyndaǵy balyq ta kemip barady...

Jurttyń bári Orynbaı men Esjan emes. Júz sıyr aıdap otyrǵan joq. Jer joq.

Hıýa hany Ámýdarıanyń boıynda bos jatqan qyrýar jerdi óz qolynan usynyp otyr. Ol jaqta topyraqta qunarly, Áneteı Aqırekten aıdap qaıtqan malynyń kóbisin Qojamurat qystaýyndaǵy Qıattarǵa bólip berdi. Qolynda qalǵan azyn-aýlaq qara-quramen kóship edi. Byltyr Saǵyndyq bastaǵan eki úı Qıatyn taǵy aldyrdy. Mamyttyń mańaıyndaǵy aǵaıyndardyń jaǵdaıy túzelip qalypty.

Bereke jerdiń qunarynda ǵoı. Oǵan qosa mol sý kerek. Jannazar bylaı shyqqan soń jigitterge muńyn shaqty. Osynsha elden aqıqatty aqylǵa salyp túsinetin bir adam tappaǵanyna ókinip keledi.

Jańadarıa boıyndaǵy jer shuraıly atalyqty bılerde, Qojamurat qystaýyndaǵy Qoldaýly, Qıattar ker topyraqty qumaıtta qamalyp otyr. Qyryq kún shilde týǵan kezde tarynyń japyraǵy sarǵaıyp shyǵa keledi. Dıhandar muńyn shaǵady. Biraq Hıýa ... Ámýdarıa boıyna kóshkende, eńbek jansa jaqsy... Han ýádesinen shyǵyp, jer bólip bere qoıa ma? Áneteıdiń jóni basqa. Syr boıyndaǵy qaraqalpaqtyń kári árýaǵyndaı kózi tiri qalǵan jalǵyz shal... Atyn esitpegen el joq. Qazaqtardyń ózi bir qora qoı ákelip berip, kóshirisip salǵan... Hıýa hany da táýir jerden qonys beripti. Jaı kópshiliktiń qaısysyn jarylqaıdy? Orynbaı, Keshenek sıaqty bıler ol jaqtan tabylady. Hıýada Qoldaýlylar bedeldi. Olar turǵanda ashamaıly, qıat sıaqty az rýlarǵa tastaǵan tolarsaq tımes... Jannazar bárin de tyńdap kerdi... Áli de attana qoımaı kidirip júr edi

Sol kúni óz úıinde. Jatar kezde ashamaıly aýlyndaǵy joldas jigiti keldi. Túsi buzylǵan. Bir jamanshylyqtan kádik alǵan Jannazar dalaǵa shyqty.

Hıýanyń hany Ámýdarıanyń tómengi jaǵyndaǵy Ashamaılyǵa attanypty. Orynbaı bıge Toqtabolat pen Mamannan shapqynshy ketti. Jigit jınaıtyn oılary bar... Seıitnazardyń dybysy áreń shyǵady. — Keshe bılerdiń syńaıyn jek kórdim. Eger jigit jınap attanatyndaı bolsa, seni ustap qalady. El qamyn oılaǵan er tyńshy atanatyn zaman bolyp tur ǵoı. Esitken-bilgenińdi hanǵa jetkizedi dep, bıler senen qorqyp otyr. Tezirek atqa qonaıyq, batyr.

Jannazar óz úıinen ózi urlanyp shyqty. Mýhammed Rahym bek búgin Ámýdarıa mańyndaǵy Ashamaılyny baǵyndyrady... Odan keıin Jańadarıa boıyndaǵy qaraqalpaqtarǵa attaný kerek. Onyń shet jaǵasyn ózi de estip júretin. Aıdos bı qaıta-qaıta eskertip qalǵan...

Bul da qaraqalpaq aǵaıyndaryn kóndire almaı qaıtyp barady eken... Erteń Aıdostyń aldynda esep beredi. Ol esitken-bilgenderin hanǵa jetkizedi. Múmkin, Ashamaılyny baǵyndyryp bolǵan soń, Hıýa hany beri qaraı bet qoıar... Ony kórgen jurt ne aıtady? Halyqtyń kózinde Jannazar týǵan elin satqan opasyz bolyp kórinedi. Qanǵa boıalǵan qystaqtar aldymen Jannazardy qarǵaıdy. Ózin eki otty arasynda qalǵanyn bilgen kezde Jannazardyń júregi shymyrlady. Jamanattan qutylý joq. Qaıda barsa - Qorqyttyń kóri... Aıdostyń qasyna ergende tapqan abyroıy osy ǵoı. Áttegen-aı, aldanypty-aý... Endi Aıdosty jelkesiniń shuqyry kórer.

Jeldiń yzǵarynan qańtar lebi seziledi. Aıaz qaqap tur. Jannazar sýyqqa shydamdy edi, qaltyrap tońyp ketti. Ústindegi qoı terisi tonnyń eki omyraýlyǵyn aıqastyryp, qaıta qymtanyp aldy. Bul tondy ana joly Seıitnazardyń úıine qonyp shyqqanda qart ákesi kıgizip edi. El degeniń sol, tońyp barsań — baýyryna qysyp jylytady, qarnyń ashyp kelseń - aýzyńa ystyq daǵarasyn tosady. Tek eldiń qadirin el aǵasy azamattardyń bile bermeıtini ókinishti ǵoı...

Jannazar osy tonnyń arqasynda tońyp-sharshamaı Hıýaǵa jetedi... Hıýasy nesi? Onda Jannazardyń qımaıtyn qaıbir týysy bar edi? Jat elde sultan bolǵansha, óz elinde ultan bol. Jannazar qandaı jamanshylyq bolsa da elmen birge kútip alady. Attyń basyn keri burý kerek.

— Seıtnazar, men sizdiń aýylda bolamyn. Hıýaǵa qaıta oralýym qıyn bolar. El ishi — altyn besik.

Dońyz jylǵy jut umyt boldy. Onan keıin de neshe qys ótip jatyr. Mal aman. Sharýanyń bireýi ekeý bolyp, qaǵanaǵy qarq, saǵanaǵy sarq edi. Qazaq jylqy minezdi. Bir kezdegi shý asaý, arqasyna bir jyl er tımese, ıesin tanymaı ketedi. Jaqyn barsa — qulaǵyn jymıtady. Bir qys qara ótse, qazaq ta solaı, qaıtip jut bolmaıtyndaı kóredi.

Byltyrdan beri Syr boıynda qystaýy bar ekenin talaılar umytyp úlgirip edi. Aldaǵy jyldyń qabaǵyn sharýa qazaqtar jazda baǵady. Tipti qaı kúngi ystyqqa qysta qaı kúni boran týra kelerin boljap qoıatyn sáýegeı qarttar bar. Jaz jańbyrly jyly aldaǵy qystyń sharýaǵa jaıly bolarynan habar beretindeı, jurttyń arqasy keńiske túsip qalatyn. Bıylǵy jaz jańbyrly bolyp tur. Kez kelgen shuńqyr kók shalǵyn, jer ot edi. Qazaq qysylmasa qımyly shaý tartady. Ári-beriden soń jurt aýdaryp qonýǵa erinedi...

Al maldyń jaıylymy tarylsa, qazaqtyń tynysy tarylady. Syr boıynda attap bassań bir qystaý, menshikti kólderin alystan kózdep qoıyp, aıaǵy jetken jerde emin-erkin kóship-qonyp jatyr. Sol kúıi qarashaǵa jetedi. Qar aspannan jaýyp, jerden borap, shynymen qysyp ketse, amal joq, qystaýdy eske alady. Áıtpese, qum ishinde buıyǵy tirshiligin artyq kórer edi.

Jaz Qyzyldy jaılaǵan Nurbaı aýyly teńizge jaqyndaý bir bulaqtyń basynda otyryp kúzek aldy. Byltyr da qystaýǵa qańtardyń qaqaǵan aıaǵynda kóship edi. Maly qondy shyqty.

Mal tuıaǵy tımegen kól jaǵasy tunyp turady. Nurbaı kóliniń kók shalǵynyna jylqy jasyrynǵandaı.

Buıyrtsa, bıyl da solaı isteıtin shyǵar.

... Qystyń qara ótkendeı syńaıy bar. Qarashada túsken qar bir-aq kún jatyp erip ketti. Qystyń qansha aıǵa sozylaryn sharýalar soǵan qarap ta esepteıdi.

Eki-úsh kúnnen beri aıaz saqaıyp tur. Esepten jańylmasa, bas toqsannyń kiretin kúni de jaqyndap qaldy. Qazaq aıdyń óliarasynan qorqady. Keı jyldary bas toqsan aqtúnek boranyn ala kiretini bar. Erkek kindik at ústinde aıaqty maldy shashyratpaı, aýyl mańynda ustaýǵa tyrysady.

Bekarystan búgin erterek turyp edi. Kúnniń raıy buzylyp tur... Jylqylardy kózdep qaıtý kerek...

Attandaǵan daýys shyǵady...

Qojabek aǵasy úıge asyp-sasyp kirdi. Bekarystan keregeniń basynda ilýli sadaǵyn alýǵa ázer úlgirip, dalaǵa atyp shyqty.

— Attan, attan!

— Áı, mynaý Táýir aǵamnyń daýysy ǵoı. Dáý de bolsa, taǵy bireýmen jaǵa jyrtysyp kele jatyr-aý...

— Keshe Shalqoshqarǵa sálem berem dep otyr edi.

Atyn tópeı kirgen Táýirge qarap, Bekarystan ezý tartty. Alpystan asqansha aqyly kirmeı qoıǵanyna qynjylady.

— Attan deımin, oıbaı!

— Ýa, ne bolyp qaldy!?

— Túrikpender kele jatyr!

— Astapyralla!

— Shalqoshqardyń aýylyn shaýyp ketti. — Táýir aptyǵyn basa almaı tur. — Qudaı saqtaǵanyn qarashy. Túnde tońazyp jata almaǵan soń, atymdy erttedim. Qarasam qaptaǵan túrikpen at qoıyp keledi eken. Bir-ekeýi izime túsip qaldy. Janýar Aqtanker shaldyrmaı ketti.

Táýirdiń quty qashqan. Bekarystyń aǵasynyń bul jolǵysy shyndyq ekenin baıqap tur.

— Jigitterdi jınatyńdar! Táýir aǵamdy, qasyna úsh-tórt jigit berip, jylqyny qystaýǵa qaraı aıdatýǵa jibereıik. Qalǵandaryń qatyndarǵa kómektesip, úı jyǵysyńdar. Shalqoshqardyń aýyly on bes shaqyrym jer. Salt atty jaý áne-mine degenshe kelip qalady. Asyǵyńdar, kóshemiz!

— Aýyl jaý tıgendeı búlindi. Úzik baýlar byrt-byrt úzilip, ýyqtar sheshildi. Túıelerge kerege qomdady. Bıe saýymyndaı da ýaqyt ótken joq, kóshtiń aldy aýyldan shyǵa berdi.

Bekarystan jylqyshylardy shyǵaryp salyp, aýylǵa qaraı shaýyp kele jatyr edi.

— Teńizge qaraı tartyńdar. Tórt túıege qum teńdep, kóshtiń aldyna salyńdar.

— Salt atty qýǵynshydan jalańash dalaǵa qaraı qashyp qutylmaıtyn edi. Teńiz jaqyn. Eki-úsh kúnniń bedelinde muz ustasa bastady. Árirek ıesiz aralshyq Qıaly bar. Bekarystan keshtiń basyn solaı qaraı burýdy oılady. Túrikpender at taǵalaýdy bilmeıdi. Kókshe muzdyń ústinde taǵasyz jylqy kárip, shatqaıaqtap júre almaıdy.

Bekarystannyń túıege qum teńdetkeni sondyqtan. Tabanynyń búri bar jas túıeler bolmasa, kári ingenderge qaýip, muzda taıyp jyǵylady. Aralǵa jetkenshe muz ústimen on shaqty shaqyrym jol jatyr. Kóshtiń aldyna qum tógip otyrý kerek.

Kósh shubala tartyp alǵa tústi. Bekarystannyń qasynda on jigit, keıinirek keledi.

Kún tús bolyp qalǵan. Aspanda túıdek-túıdek bult jóńkiledi. Jel qutyryna soqty.

Kóshtiń aldy muzǵa ilikkende, jurt demin bir-aq aldy.

Jigitter shý etti.

Baspashylar aýyldy qapysyz-aq taýypty. Biraq jurtyn sıpap qalǵan. Qazir kósh súrdegine túskeni anyq edi. Shamasy qyryq-elý jigit, aıqaı-súrendi salyp keledi.

Bular da jele shoqyraqtatyp teńizge qaraı tartty.

Kósh áli uzap kete almaı jatyr...

Túrikpender at qoıdy. Qyzyl atty bireý báriniń aldynda jalǵyz sýyrylyp shyqqan.

— Bekarystan-aý, ne qarap tursyń!

Qojabek yshqyna daýystaıdy.

Muzǵa túsken jerde attar kibirtikteı bastap edi. Bekarystannyń qolynda sary sadaq, at basyn irke berdi.

— Bolsaıshy, anaý myltyǵyn aldy ǵoı!

Qojabektiń sońǵy sózin sart etken adyrnanyń dybysy esittirmeı jiberdi. Qyzyl atty júz elý qadamdaı jerde edi. Shalqalap qulap barady. Saryja kókireginen qadalypty.

— E, árýaqtar, jebeı gór!

Túrikpender qyzyl attynyń basyna ıirilgende, bular muz ústinde bara jatyr edi. Shashylǵan qumnyń silemi ǵana baıqalady. Attar álgi kibirtik basqanyn qoıyp, basyn shulǵyp tastap, soqtyrta aıandaıdy. Uzap shyǵyp ketti.

Arttarynan eki-úsh ret myltyq atyldy.

— Qudaıdyń saqtaǵanyn qarashy!

Qojabek artynan áli jaltaq-jaltaq qaraıdy.

Qum artylǵan tórt túıe aldynda. Kóshti Bekarystan úıiniń qara atany bastap keledi. Nurybaıdyń taǵy bir balasy Áıitbek kósh basshy edi. Muz ústine shyqqan jerde qum salynǵan alasha qaptarǵa kezdigin bir-bir suǵyp alǵan. Kókshe muzdyń ústinde aq qıyrshyq qum aqyryn sebeleıdi. Ázir taıǵanaqtap kele jatqan túıe joq sıaqty.

Kóshtegi qatyn-balanyń kózi de arttarynda, árkimniń-aq et júregi dirildeıdi. Alǵa sýyrylyp shyqqan jalǵyz atty jaýdyń jazym bolǵanyn da kórdi. Tars-turs myltyq daýsy shyqqanda, qatyndar shý etti.

— Alla, Alla!

— Táńir, óziń jar bola gór!

Qatyndardyń ý-shýynan Áıitbektiń esi shyqty.

Arttarynan azamattar da jetti.

Qatyndar kezek bermeı daýryǵysady. Árqaısysy óz erkeginiń amandyǵyn kórip, bozqasqa aıtyp jatyr.

— Osy qaıda bara jatyrmyz?

— Kún qaqap ketti.

— Balalardy qyryp almasaq jarar edi...

Qar ushqyndaıdy. Jel qataıa túsken. Bekarystanda ún joq, kóshtiń aldyna tústi.

Qar alaı-túleı borap tur.

Taǵy da eki kún ótti. Aq burqaq borasyn basylǵan. Baspashylardyń jónin tapqany anyq edi.

Túıe joq. Qoı kóp shyǵyndamapty. Qojabek bastaǵan jigitter yǵyp bara jatqan ústinen túsken. Aýylǵa aıdap keldi.

Shalqoshqardyń aýlynda baspashylar eki-úsh jigitti shaýyp óltirgen. Bir balanyń qarnyn jarypty. Eki qyz tutqyny bar... Jylqy men túıeden tigerge tuıaq qaldyrmaı aıdap áketipti... Ony da Qojabek estip qaıtty.

Baspashynyń qashanǵy ádeti jan balasyn aıamaıdy. Qojabektiń sózine eshkim tańyrqaǵan joq. Baspashylar qazaq dalasynda eki-úsh topqa bólinip qımyldaǵany málim boldy. Bir kúnde tórt-bes aýylǵa tıip úlgeripti. Jurtty tań qaldyrǵan bir-aq nárse edi: baspashylar qaı aýylǵa barsa da, Janqoja men Bekarystandy suraıdy eken...

— Batyr ekeýmizge quda túsetindeı-aq, shynymen at mandaıyn qoıyp kelgen boldy ǵoı onda. — Bekarystannyń júzi kúreńgitip otyr. — Qudaı saqtaǵan eken...

— Ákesiniń quny bardaı, aıryqsha osy eki aýylǵa qushyry túskeni qalaı? — deıdi Áıitbek.

— Qaıdam...

Baspashylardyń tosyn minezine túsinbeı, bári de daǵdaryp qalyp edi.

* * *

Hannyń óz aýzynan ulyqsat alǵan shyraqshy úıinde aýnap-qýnap jatyr. Qatyn-balasyn qýantyp, ózi de esin jınap qalǵan. Sol eki arada mejeli bir aı da ótip edi.

Qojanıaz shaqyrtypty.

Tórt bólmeden turatyn qysh úı, keń aýla. Jemis aǵashynyń japyraǵy sarǵaıyp, kúz túskenin bildirip tur. Kún búgin erekshe edi. Qojanıaz tósekti aýla ishine, japyraqtardyń kóleńkesinde saıajaıǵa saldyrypty.

Kirip shyqqan áıel jynysy kórinbeıdi. Bul úıde áıel joqtyqtan emes, Qojanıaz musylman saltyn qatań ustanady. Qonaqasy ústinde eki balasy Maıqara men Qaıdaýyl otyrdy.

Áńgime han tapsyrmasyna qaraı oıysqanda, qonaǵyn ertip Qojanıaz ońasha bólmege kirdi. Ekeýinen basqa jan joq.

Teristik bette otyrǵan qaraqalpaq qystaýlarynyń jaǵdaıy sóz boldy. Aıdos bı aǵaıyndaryna adam salyp, árekettengenmen nátıje shyǵatyn túri baıqalmaıdy. Han Aral teńizi jaǵalaýyndaǵy ózbekterge attanady. Ábiláziz qaraqalpaqtardyń qoltyǵyna sý búrkip, Muhammed Rahym bektiń saıasatyna kedergi jasaǵanyn qoımaı júr. Áýeli sony talqandaıdy. Onan keıin kezek qaraqalpaqtarǵa keledi...

Hıýa handyǵynyń jeri batys pen teristiginde qazaq rýlarymen shektesip jatyr. Qaraqalpaqty baǵyndyryp alǵan soń qazaqtarǵa, Syrdyń boıyn jaılaıtyn Álim-SHómen rýlaryna qaraı at basyn burady... Qalaı da Qoqannyń aldyn orap, is qylyp qalýǵa asyǵýy kerek!

Qojanıaz óz pikirinde qazaqtardy jaqsy bilemin dep oılaıtyn edi. «Aqtaban shubyryndy» zamanyn da zerttep júr. Jońǵardyń joıqyn shabýylyna ushyraǵan qazaq aýyldary tozyp ketkende, kóp jurt Hıýa handyǵynyń jerinde panalapty. Eki jyldan keıin Ábilqaıyrdy Han kóterip, tik kóterilip kóship ketedi. Orta Azıany titiretken jońǵarlar qazaq naızasynan mert boldy...

Qojanıaz osy bir musylman ekeni de kádikti taǵy halyqtyń tabıǵatyna súısinetin edi. Tozyp ketken el sonshalyq moıymas jigerdi qaıdan tapty?

Qazaq batyrlary tosqaýyl bolmaǵanda, Jońǵar qalmaqtary bul óńirdegi bytyrańqy musylman ıelikterin bir-aq jaıpaıtyny anyq edi. Baǵy zamandaǵy Horezm patshalyǵy... shejireshiler ras aıtsa, handyq Hıýa men Qoqanǵa, Buhar ámirin qosqanda, júz myń sypaı shyǵara alar ma edi? Áı, bilmeımin... Ana sheti parsy jurty, myna sheti Aýǵanstan... Maýrannahrdyń qolastyna dúnıeniń jarymy kirgen ǵoı. Alty júz myń áskerdi sondyqtan jınap júr... Sonyń ózinde kóshpelilerdiń kósemi Shyńǵys han bastaǵan monǵol sarbazdary Horezmdi jaıpap ótti...

Shyńǵys alpys myń qolmen attanyp edi. Qazaq dalasyna kiretin jerde jońǵar sarbazdary da sol shamalas bolypty. Qazaqtardy bir tozdyrýǵa tozdyrdy.

Qazaqtar esin jınap alǵan soń oısyratyp kek qaıtardy. Qazaqqa kórshi otyrǵan musylman ámirshileri qol ushyn bergen joq. Jońǵarlardan záresi ketip qorqatyn. Eger qarsy attanǵan qazaq sarbazdaryn jer qushtyrǵanda, bir zamandaǵy Maýrannahrdyń taǵdyry aınymaı keletin edi.

Jońǵar handyǵynyń alpys myń qolyn qazaq jigitteriniń qalaı jeńip júrgenine Qojanıazdyń aqyly jetpeıdi. Úsh júzdiń basyn qosqanda, Ábilqaıyrdyń týy astynda jıyrma myń ǵana sarbaz jınalypty...

Qojanıaz sharıǵatty qatty ustanǵanmen, ǵaıyptan bolatyn keremetterdi moıyndamaıdy. Táńir kápir, musylmandyqqa qaramaıdy. Qarasa — musylman Horezm shahy kápir Shyńǵystan taıaq jep, Ábeskýn teńiziniń elsiz aralyna masqara bolyp ólmes edi... Sol tusta shapqynshylyqqa ushyramaǵan musylman patshalyǵy joq, oırandalmaǵan qala joq. Sonda bir jibimegen táńiri qazaqtardyń kóz jasyn kórip, meıirimi túspegen shyǵar... Qojanıaz ondaı sáýegeılikke senbeıdi.

Qazaqtan soqqy kórip qaıtqan jońǵarlyqtar Tashkentti talqan qylǵan joq pa? Musylmannyń qasıetti qalasyn talaı jyl astana qyldy. Ámirsana búlik shyǵaryp, qytaı áskerlerin alyp kelip, óz patshalyǵyn tozdyryp jibermegende, jońǵarlyqtardyń Tashkentte áli qansha otyraryn qudaı biledi...

Mýhammed Rahym bek taqqa otyrǵaly teristik pen batys bette otyrǵan elderge kóz suǵyn myqtap-aq qadady. Ámýdarıanyń quıylysyndaǵy ózbekterdi osy joly baǵyndyryp qaıtýy kerek... Endi bir jyldan soń Hıýanyń qol astyna qaraqalpaqtar qaraıdy. Sodan soń...

Kezek qazaqtarǵa jetken kezde dáýirleıtin Qojanıaz bolady.

Han bul nıetin shet jaǵalap sezdirip te qoıǵan....

«Qum jıylyp tas bolmas, qul jıylyp bas bolmas». Bul Rahym bektiń súıikti maqaly. Quly - qalyń tobyr qara buqara, sonsha quldyń ishinde ne aqyl parasatymen, ne batyrlyǵymen aıryqsha shyǵatyn bireýleri tabylady. Qara tobyrdyń tutqasy da sol. Qalyń el erdiń aýzyna qaraıdy. Rý-rýǵa bólinetin kóshpeli jurttyń bir ózgesheligi handyq ústemdigin sırek moıyndaıdy. Dúnıe júziniń jarymyn alyp jatqan Monǵol memleketi Batý kóz jumǵan kúni ydyrap ketti... Ábilqaıyr ólgen soń, Álim-SHómen Nuraly handy Syr boıynan aıdap saldy... Alty Álim Ábilǵazy sultandy da moıyndaǵan joq. Rýshyldyq jegideı jegen halyqtyń osal jeri sonda, aýyzbirshilik bolmaıdy. Qaraqalpaqtar da sonysynan taıaq jep júr...

Qazaqtardyń «aq taban shubyryndy» zamanynda tez aýyz biriktirýine Ábilqaıyrdyń danalyǵy sebep boldy...

Hıýa handyǵynyń jońǵarǵa qaraǵanda artyqshylyǵy bar, aýzy túkti kápir emes, qazaqtyń óz baýyry, musylman jurty... Qojanıazdyń pikirinde, bul jerde dinniń bedelin myqtap paıdalaný kerek... Hıýanyń bazarynda árkimge bir qol jaıyp, qańǵybastanyp júrgen qoja-shaıhylardy qazaq dalasyna qaraı dúrkiretip qýar edi...

Han basqa tásil qoldanǵysy keledi.

Qojanıazǵa qazaqtyń basty-basty bıi men ataǵy shyqqan batyrlaryn esepke alýdy tapsyrdy. «Altyn kórse perishte joldan taıady», dúnıege qyzyqpaıtyn pende joq. Ári-beriden soń ákesin satýdan taıynbaıdy...

Kúmis kese toly sharap qolynda, Qojanıaz sóılep otyr.

Sharap ýyty júrekke tepti, shyraqshynyń mańdaıynda shyp-shyp ter, úı ıesine qarap basyn shaıqaıdy.

Qazaq Buhardyń sáýdegeri emes, dalanyń jyrtqyshy, mırt keledi. Olar «janym — arymnyń sadaǵasy» deıdi eken. Namysyn janynan qymbat sanaıtyn halyqtyń altynǵa satylýy da qıyn bolar. Al Janqoja aýzyna dán salmaıdy eken, bireýdiń taban et, mańdaı teri bar deıtini ǵoı. Qumnan qumarshyq qaǵyp, sony talqan qylyp jeıdi.

Sol Janqojanyń jaǵdaıyn tolyǵyraq sóıleshi...

Shyraqshynyń sózinen keıin Qojanıaz oılanyp qalǵan.

— Qazaq soıyl ustaǵannyń bárin batyr deıdi. Sonyń ishinde halyqqa sózin tyńdatatyndary sanaýly,— dep shyraqshy sózin ári qaraı jalǵastyrdy. — Bir batyry aǵaıyndy Rahmetáli — Meldebek. Áıderbek atalyǵynan shyǵady. Túrikpennen jylqy alyp júrgen batyr jigitter. Soǵan qarap jurt ta syılaıdy. Jaqaıymda Tolybaı bar. Onyń týysy Baıshoqy bı. Kishkenede Janqojadan keıin Bekarystan bedeldi. Álim ishi Qarakesek Aqtan batyrdy da áýlıe tutady...

Han «túrikpen sypaılaryn qazaq aýyldaryna jumsap alý» jaıly pikirin taǵy da eske aldy. Osy bastan tynyshyn ala berý kerek...

Salt atty baspashy, tutqıyl soqqan kók daýyl. Janqoja sıaqty batyrlardy túrikpenniń qolymen óltirý kerek. Sonda hannyń ataǵyna da kir kelmeıdi. Baspashy qaıda joq? Muzdaı qarýlandyryp, bireý-jarymynyń qolyna myltyq ustatady... Qanshy batyr bolǵanda, qorǵasyn oqqa ne isteıdi?

Qojanıaz álgi aty atalǵan batyrlardyń jaz jaılaý, kúz kúzeýin jazyp aldy...

Bireýi - hannyń jansyzy, bireýi bek — ekeýi túnniń bir ýaǵyna sheıin otyrdy. Sharap basyna tepken kezde shyraqshy byldyraqtap muńyn shaqqan. Qaýipin aıtady. Bıyl jaz Besbasbaımen kezdesip qalǵany esinen keter emes. Han saraıynyń aldynda kezdesken qaraqalpaq jigit túsine kiripti...

— Qasyńa ertetin jigitimizdi kórdiń ǵoı. Qazaq ishine jaqsylap tanystyr. Ózi de pysyq jigit, bir kórgenin umyta qoımas. Qazaq tilin burynda da ájepteýir biledi. Endigi habarshyń sol bolar. Kóktemde bir, kúzde bir jumsap alyp turarsyń. Jumysqa biraz sirnikken soń, ornynda sony qaldyryp, ózińdi osynda aldyramyn...

Qojanıaz qonaǵyn shyǵaryp saldy.

Eki-úsh kúnnen keıin Qyzylǵa qaraı shyǵatyn jol ústinde eki shaıqy ketip bara jatty. Biri - ýyzdaı jas jigit, biri — qartańdaý edi.

— Aqırekte Arystanbap, Túrkistanda Qoja Ahmet, sap júregim, sap, sap!

Shal dárýish qara kórinse zikir salady.

Bul jańa tapsyrmamen bara jatqan shyraqshy edi.

Bul kezde Ámýdarıanyń quıylysyna qaraı attanǵan Mýhammed Rahym joryqtan oralǵan... Eki aı ishinde sharýa baqqan halyqtyń talaı qystaýy oırandaldy. Bekinis salýdy bilmeıtin jurt qarýly sypaıǵa qarsylyq kórsetip jarytqan joq. Joryqtan qaıtqan sypaılardyń qoly bos edi.

Qojanıaz qyryq-qyryqtan úsh top qurap, qazaq dalasyna asyǵys attandyrǵan. Sypaılar Janqojanyń aýlyn tappaı qaıtty. Bekarystan aılasyn asyrap qutylyp ketipti.

Kesh qımyldap edi. Sypaılar Qyzylǵa jetkenshe qys tústi. Jyly jaqtyń tabıǵatyna úırengen jigitter boranǵa ushyrap, adamdaryn úsitip, adasa-adasa áreń jetti...

Bul eki arada Mýhammed Rahym bektiń qaraqalpaqtardy beıbit jolmen baǵyndyrǵysy kelgen saıasaty nátıjesiz aıaqtaldy. Aıdos jibergen elshi qaıta oralmady... Qazir biryńǵaı sol máselemen aınalysyp ketken Mýhammed Rahym bek qaharyna minip otyr edi. Qojanıazdyń qazaqtar týraly aıtqanyna qulaq asqan joq..

Osymen taǵy bir qys óte shyqty.

Qojanıaz kún uzyn han saraıyn jaǵalaıdy. Úıge ylǵı keshigip oralatyn edi.

— Úıde meıman otyr... — Aldynan áıeli shyqty.

— Qaıdaǵy meıman?

— Byltyr kúzdigúni úıde bolatyn... meıman bolyp ketetin kisi bar edi ǵoı...

Qojanıaz shyraqshyny kútken joq-ty. Qazir qasynda jas serigi bar... Asyǵys jumys bolsa, sony jumsaýdy tapsyryp jiberdi. Meımannyń túsin kórgende júregi dir etti.

— Erteletip qaıtypsyz... — Tili kúrmelińkirep sóılep edi. - Amanshylyq pa?

Shyraqshy Aqırekte Besbasbaıdy ekinshi ret jolyqtyrady. Ańqaý shal kezdesken jerde úlken shý kóteripti. «Hıýada... tap ózińnen aınymaıdy-aý, aınymaıdy... ustaı alsam sart bolyp shyqqany...»

— Qutylatyn jer tappaǵanda aýzyma qalaı túskenin bilmeımin. «Atalaryń arýaqty eken ǵoı, — dedim Besbasbaıǵa. - Arýaq árdaıym sart bolyp aıan beredi». Shalym shalqasynan tústi. Tý bıe soıdyryp, quda joly jasady. Tamdy mańaıynda

Qarasaqal qudalary bar eken. Sonda kóshkeli jatyr. Tentek kisi edi, «arýaqpen» kezdeskeli sofy boldy. Bes ýaqyt namaz oqıdy.

Shyraqshy men Qojanıaz qosa kúldi.

— Endi nesine qorqyp júrsiń?

Ol álgi sózin jalpaq jurtqa jaıdy ǵoı. Onan qaraqalpaqqa taraıdy. Meni munda kórgen bir Besbasbaı emes shyǵar. Bireý-mireý sezinip qalýy kádik. Ábilseıtke aıttym. Meni suraǵan adam bolsa, «Mekkege ketkenimdi» aıtady. Ózi alǵyr bala, qazaqtarǵa sińisip ketti...

Osy keńestiń aqyry shaıǵa ulasty.

Janqoja men Bekarystannyń bıyl Qaraqumǵa qaraı kóshkenin esitkende, Qojanıaz barmaǵyn tistedi.

— Qap!

Janqojanyń betine aıtpaǵanyna ókindi.

* * *

Qazaq aýyldarynda jańalyq naızaǵaıdaı shapshań taraıdy.

Besbasbaıdyń ata-babasy aıan beripti. Baı Hıýaǵa qaraı i ósheıin dep jatyr...

Eki kisiniń basy qosylsa, áńgimesi Besbasbaı edi. Basyna qarǵa sańǵyp jatqan ataqsyz jaman shal áýlıe atandy. Jaryqtyq árýaq ta qyzyq-aý, ne túsinde emes, tal túste... qabiriniń basynda bolsa bir sári, Hıýanyń bazarynda sart bolyp kóringeni nesi?.. Jurt jaǵasyn ustaıdy.

Buǵan oraılas Hıýa hany Jańadarıa boıyndaǵy qaraqalpaqqa qaıta-qaıta elshi salyp jatqan habary shyqty. Qazaq aýlynda baspashy boı kórsetti. Osynyń bári sabaqtas nárse ekenin bireý-jarym qazaq bıleri de túsinip júr edi. Hıýa búgin qaraqalpaqty baǵyndyrsa, erteń qazaqqa aýyz salar... Qaýip kútken el qulaǵyn túrik ustaıdy.

Tolybaı bıyl jaz Borsyqtan ári qaraı kóship shyǵypty...

Aqshataýdyń Jaqaıymdary Qaraqumdy qystap júr...

Keshe qyrylysyp alǵan qystaýlary byltyrdan beri qańyrap bos qalǵan...

— Osylardyń ne bilgeni bar?

Bekarystan basyn shaıqap otyr.

Byltyrǵy baspashylardyń oqıǵasynan keıin jurt shoshynyp qalǵan. Bıyl Qyzylda bir aýyl da qalǵan joq-ty.

Nurymbet aýly men Jaqsyqylyshtyń syrtyna shyǵyp qondy. Kishkeneniń bir top jaqsylary, qasynda Bekarystan.

Shalǵa sálem berip otyr.

— Hıýa hany qaraqalpaqty qasyna shaqyratyn kórinedi.

Qalaı jasasa da, jaqsylyq emes. Áli qaraqalpaqtar hanǵa arqa súıep alǵan soń, Syr boıynda tastap ketken qystaýlaryn daýlaıdy... — Muny aıtqan Báıdildá edi. — Jaqaıym, aǵa balasy, qystaý bóletin jerde tańdaýlysyn alady. Endi Qaraqum asyp, jel jaǵyna bizdi ustap otyr.

— Baspashynyń ózi qyryp kete jazdady. Hıýa ásker shyǵarsa, júndeı tútedi...

— Tap sol baspashydan kúmánim bar. Baspashy Bekarystan men Janqojanyń aýlyn izdep ne qylady? Bári sol Hıýa hany salyp otyrǵan ylań ǵoı...

— Men de sodan kádiktimin. Qarap otyryp, aram qatarmyz, buǵan qarsy bir áreket oılastyrý kerek...

Bekarystan alty Álimniń basyn qosyp aqyldasý týraly oı aıtty. Álim-SHómenniń hany Ábilǵazy qyńyr tartyp uzaq jaılap júr. Ony da shaqyrtyp alý kerek. Orys patshalyǵy Syr boıyna sheıingi ólkeni Ábilǵazynyń qol astyna bergen desetin. Hannyń ne oıy bar eken...

Ábilǵazynyń atyn esitkende Janqojanyń qabaǵynda kirbiń bilindi.

— Ábilǵazyǵa Baıshoqyny jumsaý kerek, — dedi Bekbaýyl, aqyl qosyp.

— Arjaǵynda qatysyp otyratyn kórinedi ǵoı...

— Qaraqalpaqtarǵa da adam salaıyq, — dedi Bekarystan oıyn damyta túsip. — Hıýa hanyna shynymen baǵynatyn bolsa, qonysynan aýǵany maqul. Qazaq aýyldary Hıýa hanynyń áskerlerin irgesine qoıyp, tynysh uıyqtaýlary qıyn bolar. Soqpa-soqpada tıip qashatyn baspashylarynyń ózi tynyshymyzdy alyp bitti. Jańadarıaǵa kelgen soń janyńdy qoıa ma?

— Men de sony aıtamyn ǵoı!

— Oǵan Jákem barsyn, — dedi Bekarystan. — Qaraqalpaqtar ataǵyn biledi. Aıtar ýájimiz: qazaqtar Hıýa áskerleriniń aıaǵyn Qyzyldan beri qaraı attatpaıdy. Eki arada shybyn óledi... qaraqalpaq aǵaıyn qosaq arasynda bosqa kúıip júrmesin!

— Áı, bárekeldi!

— Qaraqalpaqqa Bekemdi salaıyq, —dedi Janqoja, basyn áńgime daýdan ala qashatyndaı álpet bildirdi. — Bekem — Eneseı bıdiń jıeni. Onyń adalyn aıtyp otyrǵanyna naǵashy jurty da shek keltirmeıdi.

— Bul da durys eken.

Bılik qumar Bekbaýyl elpeń etip kóne ketken. Tek qasyna bir adam qosýdy surady.

— Báıdilda barady!

— Baraıyn!

Máslıhat Kókdombaqta Bekarystannyń aýlynda ótetin bolyp kelisildi. Oǵan sheıin Ábilǵazy da qulaqtandyrylady. Baıshoqyǵa habar berýdi Bekarystan óz moınyna alyp otyr.

Bekbaýyl men Báıdilda erteń atqa qonady. On kúndi meje qyldy. Sonyń ishinde qaraqalpaqtardyń jaýabyn alyp qaıta oralýy kerek...

Pikir bir jerge quıyldy. Kópshilik bir ýaqyt Maman bı men Mańǵyt Orynbaı bıge aıtylatyn sálemniń jobasyn talqylady.

Qoı eti piskenshe áli biraz bar. Bıler syrly tostaǵannan qymyzdy urttap qoıyp, endi qysyr keńeske kóshken.

Bir ýaqyt sharýa qamy sóz bolyp, árkim óz muńyn shaǵynady. Qudaıdyń jaırańdaǵan jazynda jurt boı jazýdan qaldy. Qudyq jetispeıdi. Jaıylym taryldy. Jazdyń kúni eshteńe emes, erteń qys qysyp ketken kezde jurt ne kún kóredi?

Janqojanyń jaz jaılaýy da ońyp turǵan joq. Jaqsyqylysh jalańash tuz. Batys beti teńizge jetkenshe sary jazyq. Bir jaǵynda bıik qyrat. Jylqyny Jaqsyqylyshtyń shyǵys betindegi byjyrǵa aıdap salyp otyr. Túıe aýyl mańyndaǵy sorań men tyrbyq jýsandy ermek qylady...

Qaraqumdaǵy kóp qudyqtardy burynnan taban aýdarmaı i ele jatqan aýyldar menshiktep qoıǵan. Basyp qonsań, arty naý. Aralasyp qonǵanmen, mal sıyspaıdy. Bir qudyq qyrýar maldy sýǵa qalaı jarytady? Amaly quryp otyr.

— Biz de qysylyp-qymtyrylyp otyrmyz, — dedi Bekarystan qynjylyp aıtady. — Kókdombaqtan aıdap salǵan túıemiz sizdiń aýyldyń ústine kelip qulady. Byltyr bizdiń qudyqqa Rahmetáli otyrǵan eken. Bıyl da kóshin ústimizden alyp ótti. Biraq eshteńe aıtqan joq. Shyqymandaǵy Syrlybaı aýlyna baryp qosylypty. Jamanqulda bes júzden artyq jylqy, bes myń qoı bar. Qıyn ǵoı. Myna jer tarshylyǵy aǵaıynnyń arasyna jik salýǵa qarady.

— Jamanquldyń dáýleti bir shaıqalmaıdy. — Jaqaı tańdaıyn qaǵady. — Ne pálesi bar?

— Sasyq yrys aınalǵan shańyraq emes p? Áıderbekter ol aýyldy áli kúnge «baıdyń balasy»ataıdy. — Bekarystan áńgimesin jalǵastyrdy.

— Tańsyqqoja esti azamat edi, qaq-soqpen jumysy joq, aǵaıynǵa da jaǵymdy boldy. Jamanquldy da jurt sharýaǵa pysyq desip júr. Qudaıdan suraǵannyń búıiri shyǵady degen osy...

— Osy Besbasbaıdy Hıýaǵa kóshedi degen ne sóz?

— Eldiń ishine iritki túsirgeni jaqsy yrym emes. Aldy kóshe bastaǵanyn kórgen soń, basqa jurtta qobaljıdy.

Bekarystan qaýip aıtty.

— Yp-yras!

— Olaı deseńder, men Besbasbaıdyń keshin ustaımyn.

Janqoja jaıbaraqat sóıledi.

— Ol tentek shal onyńa kóne qoısa!

— Qobaljyp otyrǵan elge muryndyq bolatyn ondaı tentekti tyıyp ustaý kerek. Kónbeı kórsin!

Janqoja shyn qatýlanyp otyrdy. Úsh kúnnen keıin Besbas baıdyń aýyly Jaqsyqylyshtyń ústinen qulady. Arqan-jibi daıyn, kúz túsýin ǵana kútip otyrǵan aýylǵa Janqoja jumsaǵan jigitter sap etken. Betine jan qaratpaıtyn tentek shal jaryla jazdap otyr. Janqojamen qatty-qatty tilge keldi.

— Áı, mynaý ıtteriń aldyna salyp aıdap kele jatyr! Meni qońsy qondyratyn kim ediń sen?!

— Qaraqum tarlyq jasap, Hıýaǵa kóshkeli jatqanyńdy esitken soń, jumsaǵan edim. — Janqoja mysqyldaı kúldi. Jaqsyqylyshty qosyla jaılaımyz endi...

— Qap, myna ıttiń qylyǵyn-aı!

Besbasbaı qamshysyn siltep qaldy. Sol kúıi ıyǵynyń sińiri úzilip túskendeı...bileginde búldirgi, qamshy Janqojanyń qolynda ketken eken.

— Batyr, munan jeti jyl buryn bir sabaǵansyń. Sol jeter! Men seni uryp-soqpaımyn, biraq, qasymnan da kóshirmeımin! — Janqojanyń túsi sup-sur edi. Besbasbaı seskendi, Orys, atam balasy, kezińniń eti ósken eken! Boqty kóshirmeısiń! Jaqaıym Besbasbaıdy qasynda qalaı baılap ustaıtynyńdy kórip alaıyn!

— Baılap ustamaımyn, biraq Hıýaǵa qaraı aıaǵyńdy attap bassań, túndigińdi túrip qoıyp shaýyp alam!

Besbasbaı týlap-týlap basyldy. Onyń oıynsha, Janqojanyń bulaı óshigýi tegin emes. Hıýa tek dálel, baıaǵy Besbasbaı siltegen qamshynyń kegin alyp otyr...

Sol kúni Tolybaıǵa bir jigitti attandyrdy.

— Nurymbettiń balasy tóbemde qamshy oınatty. Bir kezde Bozorys baýyrym bolǵan soń, qazasynyń ústine shydamaı ketip, Janqojany qamshymen bir tartyp qalyp edim. Bul sol qamshynyń qarymtasy. Jaqaıymdardyń irgesi aýlaq ketip, jalǵyz aýyl qalǵan soń maǵan zorlyq jasap otyr...

Bir aptadan keıin Nurymbet aýlyna Tolybaı keldi.

Qyrdaǵy Jaqaıymdarǵa Bekarystan attandyrǵan habarshylar da baryp jetedi eken.

Qyr jaılaǵan bir taıpa el áli esh nárseden habarsyz edi.

Barshaqum, Borsyqtaǵy jurttyń jaǵdaıy da máz emes. Qonys onda da tarylǵan. Orysqa jaqyndap qonýdan seskenedi. Jetirýdyń aýyldary beri qaraı yǵysyp jatyr... Jer daýy kóp... Kúnde barymtadan báriniń de tynyshy ketipti.

Alty Álimniń jıyny týraly habar Tolybaıdy da óleńdetti. Janqojanyń mańynda jortýylǵa attanatyndaı. Quttyqtyń bar aýly qanattasa qonǵan eken. At-kóligin daıyn ustap, jigitterdiń basy bir jerge túıisken. Tolybaı onysyn jaqtyrmady.

Mynaýyń bir Besbasbaı emes, ıisi Jaqaıymnyń júregin shaıyp qoıǵysy kelip otyrǵan joq pa?

Biraq bul aýylda ózine degen jaý nıet baıqalmaıdy.

Jaqaı esiktiń aldynda qoı soıyp jatyr.

Janqoja qonaǵyn otaýǵa túsirdi. Jasy otyzdan assa da Múmsin qartaımapty. Syzylyp tur. Qatyndy sharshatatyn bala eken-aý... Tolybaıdyń esine óz kempiri tústi.

Dastarqan jaıyldy. Jaýqashar qara sabany kúrpildetip pisip tur. Saýmal ıisi úıdiń ishin alyp ketti.

Janqoja syr bermeıdi, sharýa jaıyn jaǵalatty. Sóziniń arasynda Hıýa handyǵy aýyzǵa alyndy. Baspashysyn jıi attandyryp, eldi búldirip barady. Tolybaı bul aýyldyń jigitteri nege eleýresip júrgen mánisin endi túsindi.

Biraq Besbasbaı... Ony Hıýaǵa kóshirmeı ustap otyrýynyń sebebi ne? Bir shaldan azaıyp, kóbeımeıdi. Osy kúni kim qaıda kóshpeı jatyr?

Janqoja Besbasbaıdy qonaqasyǵa da aldyrǵan joq.

Tolybaı as piskenshe dalaǵa eki shyqty.

— Besbasbaı aǵańdy qońsy qondyryp alǵansyń ba?

Bul kezde as ishilip, dastarqan jınalǵan. Janqoja óz aıaǵynan tıip, birdeńe aıtar dep kútip edi. Besbasbaı jaıy aýyzǵa alynǵan joq. Tolybaı endi shydamady.

— Shaldy kóshirmeı ustap otyrmyn, Táke...

Janqoja shynyn aıtty.

— Kóshi-qonda árkimniń erki qara basynda... - Tolybaı syzdandy. - Aǵaıyn, adam onyń uıat emes pe?

Janqoja Besbasbaıdy nege ustap otyrǵan sebebin túsindirdi. Búgin qaraqalpaqqa aýyz salǵan Hıýa hany erteń qazaqqa keledi. Qoldanyp otyrǵan tásili bireý... Qoldaýly Aıdos bıdi qoltyǵyna tartyp, bul jaqtaǵy aǵaıyndaryna salady. Erteń qazaqqa da sonysyn isteıdi. Búgin Besbasbaı kóshse, qonystan taryǵyp otyrǵan el túgel eleńdeıdi. Hıýa qushaǵyn jaıyp qarsy alyp, erteń ózimizge Baltaly Jaqaıymdy balta qylyp salmaqshy. Basqaǵa ne qylsań da, óziń bil. Biraq jasy jetpistegi shal ǵoı, oǵan obal bolmasyn!

Bosatamyn, Tóke. Biraq Álim uly bolyp bas qosatynyn estip otyrsyń ǵoı. Sol keńesten keıin Besbasbaı kóshe bersin, ustamaımyn.

Tolybaıdyń ishi kipi aldy. Kishkeneni qoıyp, mynaý bes Shektige bılik júrgizgisi kelip otyr ǵoı. Endi jurt kóship-qonatyn bolsa, Janqojadan ulyqsat alýy kerek eken. Bylaı shyqqan soń osyny Janqojanyń betine aıtpaǵanyna ókindi.

Eger ol Kishkeneniń Janqojasy bolmasa, Tolybaı túndigin túrip qoıyp shaýyp alar edi. Kópke topyraq shasha almaı, amaly quryp bara jatyr.

Besbasbaıǵa sálem berdi. Keýdesindegi ashý otyna shaldyń sózi maı quıyp órshitkendeı, yzasy qaınady. Alty qanat aq boz úıden qany qaraıyp shyqty.

Dúnıe kezek, Janqojanyń bul isin aldyna keltirmese Tolybaı aty óshkeni artyq...

Mýhammed Rahym bek qaraqalpaq ishinde jibergen elshisin joǵaltqaly da bir jyldan asyp ketti. Jannazar sol ketkennen Aıdos bıge soqqan joq-ty. Biraq ony aǵaıyndary qalaı qarsy alǵandaryn, Jannazardyń olarmen ne jaıynda sóıleskenin han bilip otyr.

Ótken bir jyl Ámýdarıanyń quıylysyndaǵy qaraqalpaq rýlary Qońyrat pen Ashamaıly qonystaryna joryq jasaýdyń qamymen ótti. Jańadarıa boıyndaǵy elden basqa taıpalardy birte-birte ýysyna jınap alǵan. Endi jańa joryqtyń daıyndyǵyna kiristi.

Rahym bek saq, qazir basqa túgil, Aıdosqa da kúdikpen qaraıtyn. Jannazar qaraqalpaq bıleriniń aldynda kósilip kóp nárse aıtypty. Óz janynan shyqty ma álde Aıdos bı úıretip jiberdi me, — kózi eshteńege jetpeıdi. Osylaı tolqyp júrgende, taǵy bir oqıǵa kezdesti. Aıdos bıdiń ózine tete inisi Bekish Taldyq mańyndaǵy Qońyrattardyń arasynda, hanǵa qarsy áreket jasap júrgen habary shyqqan... Bıdiń ózi de moıyndaıdy. Mýhammed Rahym bek Qońyrat aýyldaryna Aıdosty attandyrdy. Hanǵa adal ekeni ras bolsa, Bekishtiń basyn aldyrýy kerek. Qoıǵan sharty aýyr edi.

Aıdos ýádesinen shyqty. Qońyrat taıpasynyń aýyldary talqandaldy. Bı hanǵa tartýǵa týǵan inisi Bekishtiń basyn ákelipti. Aıdos bı inisin qalaı aldap túsirip, basyn qalaı alǵan jaıyn aıtyp otyrǵanda, qaharly hannyń tóbe quıqasy shymyrlady...

Bul kezde Ámýdarıanyń tómengi quıylysyndaǵy ózbek ulystarynyń hany Tóremurat sofy Qońyrat handyǵy atalatyn edi. Bir jaǵynan Buhar ámiriniń qoldaýyna súıenip, óz janynan qaraqalpaq bıleriniń qoltyǵyna sý búrkip, tynyshyn alyp júrgen. Qońyrat hany bul joly Qońyrat taıpalaryna ara túse alǵan joq...

Tóremurat sofydan áli de qaýip kútetin han jańa baǵynǵan taıpalarǵa Hojeli mańynan qonys berip, ata mekenine aýdaryp jatyr. Ádeıi jer shuraıyn berdi. Mýhammed Rahym bek osynyń bárin Jańadarıa boıyndaǵy qaraqalpaqtardyń yqylasyn aýdarý úshin isteıdi.

Aıdos bıge erekshe iltıpat bildirip, Kókózek mańynan qala turǵyzdyrtyp berdi.

Bıyl kóktemde jáýmitter men sart jigitterinen jasaqtalǵan tórt júz qol Jańadarıa boıyna attandyrylǵan. Han qalyń qoldy bul joly da Aıdosqa basqartty. Aqjoltaı bıdiń saparynan úlken dámeli edi. Biraq Jańadarıa boıyn kúshpen baǵyndyrýdyń sáti taǵy da túspedi...

Endi úlken joryqqa hannyń ózi jınaldy.

* * *

Qalyń eldiń ishinde boı tasalap júrgen Jannazar Jańadarıa boıyndaǵy aǵaıyndaryn qaıta aralap júr. Bul joly hannyń elshisi emes, halyq qamyn oılap keldi.

Ásker jasaqtalyp jatqanyn, onyń Jańadarıa boıyna qaraı attanatynyń esitken Jannazar Aıdos bıge baryp qaıtqan. Eki jylda kezdeskeni eken. Bı ashýly kórindi... Bekishtiń taǵdyryn jol boıy estip kele jatqan Jannazar áńgime ústinde Aıdos bıden birjola túńildi...

Minsiz adam bolatyn shyǵar... biraq boıyndaǵy minin baıqaıtyn pende sırek qoı. Aıdos ta pende, halyqty qan qaqsatyp júrgen óz qylyǵyn jamandyq dep túsinbeıtin edi. Týǵan inisin oqqa baılaǵan adam basqa adamdy aıamas bolar... Jannazar aman qaıtqanyna qýandy...

Han nıeti qaraıǵanyn, erterek qamdanbasa, beıbit jurt bosqa qyrylatynyn barǵan jerine aıtyp júr.

Qasynda on jigit joldasy bar. Qoldaýly, Qıat, Ashamaıly sıaqty ár rýdan shyqqan aıaýly azamattar edi...

Bári sol qaraqalpaqtardy kóterýdiń qamy... Bári de jaý túsirgish jigitter... Halyq jasaǵynyń sapynda Hıýa hanyna qarsy shaıqasýǵa daıyn, belderin býyp shyǵyp otyr... Alǵash Jannazardyń bul nıetin Maman, Toqtabolat sıaqty aýzy dýaly bıler de quptaǵandaı bolǵan...

Biraq qaraqalpaq alaýyz edi. Orynbaı balasy Dáýletnazardy qasyna Balmýhambetti qosyp, Buhar ámirine attandyrypty. Bular halyq bastap urysqa shyqqannan góri, Buhar ámirine arqa súıegendi artyq kóredi...

Mamannyń qasynda, Keneges, Qypshaq Bessary taıpalarynyń belgili bıleri jınalyp, Ábilǵazy hanǵa elshi salypty. Bular sonymen bir mezgilde Qońyrat hany Tóremurat sofyǵa da astyrtyn adam attandyryp edi...

Jannazar ekige jarylǵan eldi bútindeımin dep qur sharshady. Sol eki arada Hıýa hanynyń elshisi de keldi.

Buhardyń habaryn kútken Orynbaı bultalaqqa saldy.

Maman qazaq hanyna baǵynatynyn aıtyp otyr....

Buhar ámiri Dáýletnazardy qur qol qaıyrdy. Jańadarıaǵa sheıin eki myń shaqyrym jer eken. Onda ásker attandyrýǵa ámir júreksinedi.

Horezm jurty atalatyn elde qazir úsh memleket, birin-biri ańdyp otyr... Buhar ámirine qaraıtyn el onsyz da qyryq rý. Taý jaılaıtyn tájikter, dıqan ózbekter, baıaǵy Jalańtós batyrdyń tusynda kelip, qaıta kóshe almaı qonys teýip qalǵan qazaqtar da bar. Osylardyń ishinde jer emshegin emgen tájik pen ózbekter bolmasa, qazaqtar áli kúnge jartylaı táýelsiz ómir súredi. Ámir ashý qysyp ketse, ásker attandyryp óz halqyn ózi shaýyp alar edi....

Onyń ústine Buhar men Hıýa árqaısysy kóshpeli jurt túrikpenge yqpal etýdi armandaıdy. Attyń qulaǵynda oınaıtyn dala jigitteri shetinen jaý júrek batyr... Mýhammed Rahym bek te, Buhar ámiri de, — saıypqyran sarbazdaryn solardyń arasynan tańdaıdy. Biraq táýelsiz ómirge úırengen kóshpeli taıpalar quldyq qamytyn ońaılyqpen moıyndamaıdy. Buharǵa betin berse, Hıýaǵa syrt aınalyp, kúni erteń bult etip shyǵa keletini bar. Talaı jer soqtyrdy.

Aralarynda burynnan osyndaı kıkiljińi bar Buhar ámiri Hıýamen ashyq jaýlyqqa bara almaı otyr. Ieginiń astyndaǵy qaraqalpaqtardy ámir qaǵyp ketse, Hıýa hany keshirmeıdi. Ári sońǵy on jyl ishinde Qoqan handyǵy da kúsheıip alǵan. Narbota bıdiń balasy úshin Buhardan qaterli dushpan joq, sál qıa basqanyn baıqasa, aıaqtan shalyp qalýdan taıynbaıdy. Tipti Hıýaǵa jaqsyatty kóriný úshin-aq eteginen alyp qalar...

Buhardan kúder úzdi. Hıýa hanynyń jer qaıysqan qoly beri qaraı attanǵany anyq boldy. Janushyrǵan Orynbaı bı Dáýletnazardy hannyń aldynan attandyrdy.

Hanǵa baǵynýǵa ázir ekenin málimdeıdi. Biraq Jańadarıa boıynda otyryp jaǵdaıy kelmeıdi. Hıýaǵa baǵynǵanyn bilgen kúni qazaqtar bas salýǵa daıyn otyr... Han Ámýdarıa boıynan qonys bersin...

Oǵan qosa, Maman bastaǵan bir top bıdiń qazaq hany Ábilǵazyǵa adam salǵanyn da habarlaıdy. Bıdiń qolynan qazyq ketken... endi basqanyń basyn oqqa berý arqyly hannyń aldynda óz abyroıyn kóterýdiń amalyn qarastyrady.

Bul kezde sońynda úsh myń sypaıy bar Mýhammed Rahym bek Ámýdarıanyń oń jaǵasyna ótken. Kókózekke jetip, at basyn irikti. Bir-eki kún erý bolyp, qaraqalpaq jaǵynan habaryn kútedi...

Quba dóńniń basynda, han sarbazdarynyń quba tóbel jappalarynan aýlaqtaý jerde bes shatyr kórinedi. Ortasyndaǵy kók jibek shatyrdyń aınalasynda qarýly kúzetshiler sap túzep tur.

Mýhammed Rahym bek búgin kóńildi edi. Tańerteń Esengeldi bıden shapqynshy keldi. Jańadarıa boıyndaǵy qaraqalpaqtar ishinde Hıýa handyǵynyń bas dushpany Maman bı bolǵanda, Esengeldi onyń oń qoly esepteletin. Olardyń arasyna jik túskeni jaqsylyqtyń nyshany ..

Osydan eki aı buryn Ábilǵazy hannyń ordasyna mol syılyqpen elshi baryp qaıtqan... Qazaq ámirshisi sózinde turypty. Endi ol jaqtan qaýip joq...

Han búgin dastarqanyn keń jaıdyrdy. Alýan túrli taǵamnan kóz súringendeı edi.

Keńesshi bekteri men ásker basy sardarlaryn túgel jınatty. Qaı kúni atqa miný kerek... Sony oılasady. Ári Maman bıden qaýip kúshti. Qazir eki jarym myń úımen qalypty. Túgel atqa qonsa, qaterli edi.

Jańadarıaǵa jetkenshe eki júz shaqyrymnan artyq jol jatyr. Qumnyń ústimen asady. Eń aldymen sýsyn jaǵyn molyraq qamdatý kerek. Osy aradan shyqqan soń, han Jańadarıaǵa bir-aq qulap, at basyn tartady...

Ol Orynbaı bıdiń keshikkeninen qaýiptendi.

Jeltoqsan qabaǵyn túıip, sirkirep qoıyp tur.

Quba dóńniń etegi qybyrlaǵan áskerden kórinbeıdi. Ár jerde shatyrlar, japyraıǵan ıtarqalar... Alaýlap ottar janady... Tońǵan sarbazdar jeroshaq basyna úımelesken. Otqa túsetindeı, bári de abynyp otyr. Bir jaǵynan boı jylytady. Kókózektiń qalyń qopasyna kirip ketken jylqylardyń jony aǵarańdaıdy. Hannyń jasaýyldary ersili-qarsyly shapqylap ábigerge túsip júr. Osy kezde Balmuhammed pen Dáýletnazar da tópep kele jatqan. Qarsy aldarynda qaptaǵan ásker shyǵa kelgende at basyn eriksiz irikti.

— Qudaı-aı, saqtaı gór, qumyrsqadaı qybyrlaıdy ǵoı!

— Mynaǵan jan shaq kelmes!

— Áli, kim ekenimizdi bilmeı, jazym qylyp júrer!

— Aıdosty taýyp alsaq eken.

Ekeýi tez-tez til qatysty.

El ústine ásker kelse búlinedi. Orynbaıdyń oıy han áskerin keıin qaıtarý edi...

Qorqa-qorqa jyljyǵan eki jigit birte-birte ásker jatqan jerge de jaqyndady. Jan-jaqtaryna jaltaqtaı qarasady. Aıdosty izdep kele jatyr...

Basyna daǵaradaı sálde oraǵan qara jigit aldaryn kesti. Sýyq qabaqtyń astynda shúńirek kóz in túbinde tesile qarap, iship jep barady.

— Qaıdan kelesińder, kim bolasyńdar!?

— Orynbaı bıdiń elshilerimiz. — Balmuhammed sóıle. — Aıdos bıge jolyqsaq dep edik...

— Aldyma túsińder!

Ámirli daýsyna qarap, jasaýyl ekenin eki jigit te ańǵardy. Qoly qylyshtyń qynabynda, qate bassa shaýyp jiberýden taıynbaıtyndaı. Elshiler jasaýyl nusqaǵan tóbeniń basyndaǵy shatyrlarǵa qaraı sólektep keledi.

— Mynalar qaraqalpaqtar eken, ustap aldym...

Shúńirek kóz kúzet bastyǵyna málimdep tur.

— Osy jerde turyńdar. Qazir Sardarbekke habarlaımyn. Ol bas ýázirge jetkizedi. Ýázir hanǵa aıtady.

— Bizge Aıdos bıdi taýyp berseńiz..

Jarysa sóılegen ekeýge qarap turyp, kúzet bastyǵy murnyn shúıirdi.

— Kimge aparatynymdy ózim bilemin. Osy jerde kútińder dep aıttym ǵoı! - Kúzettegi sarbazdarǵa myqtap tapsyrdy. — Bular qaýipti adamdar, aırylyp qalmańdar!

Jigitterdiń záresi ushty. Bulardyń Aıdosty bilmeıtinine tańyrqaıdy. Áýlıege túneı baryp, eshkisin qyrǵyzyp alatyn qazaq sıaqty, elshilikke kelip ári bastarynan aırylady.

Kúzet bastyǵy shetki shatyrǵa kirdi. Sodan soń joǵaldy. Bıeniń bir saýymyndaı ýaqyt ótti, habar-oshar joq...

Álden ýaqytta kók shatyrdan eki adam shyqty.

— Aıdos aǵa!

Balmuhammedtiń júregi jarylyp keterdeı, Aıdosqa tura umtylǵan. Kúzetshiniń naızasy jarq etti.

— Alla!

— Bular elshi jigitter eken. — Aıdostyń qasyndaǵy qara quraıyshty birdeńeni byldyryqtady. — Han shaqyryp jatyr. Qaraqalpaq elshilerimen sóılesedi.

Aıdos jigittermen aqjarqyn amandasty. Ekeýin kek shatyrǵa qaraı ertip keledi.

Qonaq kóp. Jibek sáldeli hannyń bitimi bólek. Iyǵynda atlas shapan, shalǵaıyn tizesiniń astyna qymqyra basyp otyr. Qaraqalpaq jigitterge synaı qarap, til qatty.

— Orynbaı men Esjannyń izine myqtasa tórt myń úı eredi. Basqa qaraqalpaqtar ne oılap otyr?

— Kókkóz bı de sálem aıtty. Eki myń úı...

— Kókkóz bı Buhar ámirine bergen antyn qalaı jutty? - Han sál oılandy. — Maman bı ne oılaıdy?

— Ol qazaq hany Ábilǵazyǵa adam salyp jatyr.

— Jannazar qaıda?

— Byltyrdan keıin kórmedik... — Dáýletnazar jaltardy.

— Qazaq arasy tynysh pa eken?

— Qyzylda qazaq qalyp jaryǵan joq. Jazda elshi salǵan. Hıýaǵa baǵynsaq, tynysh otyrǵyzbaıdy. — Dáýletnazar shaǵyndy. — Ákem sizden Ámýdarıanyń boıynan beretin qonysyp ataýdy ótindi. El jyljýǵa ázir otyr.

Han oılandy. Jańadarıa boıynda qalsa, qaraqalpaqtardy baǵyndyryp ustaý handyq úshin kúshke túsedi. Quıylystaǵy jurtty shaqqa baǵyndyryp, Hojelige kóshirdi. Bulardyń bárin kóz aldynda ustaýdyń amalyn qarastyrý kerek...

— Orynbaı bıge sálem aıt. Kókjantaq pen Shylpyqtyń arasynan tańdaǵan jerin alyp qona bersin!

Dáýletnazardyń júregi aýzynan shyǵyp kete jazdady. Bul sıaqty myrzalyq túsine de kirgen joq-ty.

— Biraq Kókkóz bı men Esjan qasynda bolady. Opasyzdyq jasap, eki sóıleımin dep oılamańdar. Senderdiń Buhar ámirine baryp qaıtqan saparlaryń maǵan málim. — Han sony aıtqanda qabaǵynda salqyn yzǵar sezildi. — Hıýa handyǵynyń quryǵy uzyn, qaıda tyǵylsańdar da tappaı qoımaıdy.

Dáýletnazardyn júzi qýaryp ketti. Qur súlderi kózimen jer shuqıdy.

— Qoltyǵyna kirem deıtin el bolsa, Hıýanyń qushaǵy árqashan ashyq, - dedi han. Júzi qaıta jylydy. — Osy sálemimdi aıta júrińder!

Kókjantaq pen Shylpyqqa basqa jurtty ortaq qylyp, Orynbaı bıdiń jyny bar ma? Han ózi joldaǵan bul sáleminiń qalyń qaraqalpaqqa jetpeıtinin bilgen joq.

Hannan ulyqsat boldy. Jigitter dozaq azabyn shekkennen beter, qan sorpasy shyqqan, dalada jelpinip tur.

Endi elge betteısińder toı. — Aıdos olardy shyǵaryp saldy.

— Qudaı jol berse attanamyz. El tek bizdiń habarymyzdy kútip otyr. — Dáýletnazar betinde sorǵalaǵan terdi jeńmen bir sypyrdy — Osy ashyq — jaryqta kóship almasaq, erteń qylyshyn súıretip qys keledi...

— Men de sony oılap turmyn. — Aıdos janashyr keıip kórsetti. — Han áskeri erteń bir kún qozǵalady. Qaraqalpaq aýyldary qobaljýly ekenin estip otyr. Soǵan ashýly. Qoldan kelse, báleniń betin senderden aýlaq qylýǵa tyrysyp baǵarmyn. Ásker Mamannyń qystaýyna qaraı bet alady. Olarǵa shapqynshy attandyryńdar, aqylǵa kelgeni jón...

— Ákem...

Tyńdap al! — Aıdos onyń sózin bóldi. — Jannazar buzyq jurtty dúrliktirip júrgen kórinedi. Onyń kózin joıǵan adamǵa han mol syılyq tartady...

Dáýletnazardyń ishi muzdady. Keshe inisin óltirgen Aıdos búgin Jannazardy oqqa baılap otyr. Júzi sonda shimirikpeıdi. Budan qandaı sumdyqty da kútýge bolatyn shyǵar.

Ol aramza hannyń aldynda abyroıymdy tókti. - Aıdostyń bul sózi odan ári qısynsyz shyqty. — Qasyma ertip adam qylǵan ózim edim, ıt bolyp qapty.

Aldyńǵy sózinen elshi jigitterdiń sekem alyp qalǵanyn baıqap, aqtalǵysy keletindeı. Ańdyǵan dushpan syr alǵysh. Balmuhammed qapy jibergen joq. Endi ózi de sheshildi.

Jannazar qazir at ústinde, qasynda qyryq-otyzdaı jigit jınalypty. Onyń ishinde atalyqty aýyldan eshkim joq. Bári de kedeı-kepshik dıqan, qara borbaı balyqshy jigitter... Jurtty jeliktirip júrgeni anyq. Óıtkeni Jannazardyń qarý-jaraǵy saı dep esittim.

— Esirik! Qarýy qylysh pen naıza shyǵar! Qyryq jigitpen jaý alamyn dep júrgen shyǵar! Han úsh myń qolmen kele jatyr Myltyǵy bar... — Aıdos pyshaqqa túsip tur. — Bizdi qurtyp júrgen Jannazar sıaqty sotqarlar ǵoı! Soǵys bolsa, qansha dúnıe apatqa ushyraıdy...

Eki jigit at basyn aýylǵa qaraı burdy. Kúńkil-kúńkil sóılesip barady.

— Jurt bilmese, aıta ma? Bekishtiń basyn hanǵa tartypty desetin edi. Mynanyń kókiregi qap-qara eken ǵoı. Endi týysy Jannazardy ólimge qıyp otyr. Ashyqsa bóltirigin jeıtin qasqyr shyǵar. Qolyna tússek, kimdi aıaıdy bul...

— Álde Jannazarǵa tuzaq quryp kóremiz be? — Dáýletnazar syr tartty.

— Hannyń kózine túse bergenniń zıany joq...

— Qudaı saqtasyn! Qarap júrip bále tilep nemiz bar! Jannazardyń qasynda qarýly jigitter toptasqan. Syı alamyz dep júrip, basymyzdy aldyramyz...

Hıýa hanynyń qoly Kókózekten attanatyn kúni Jannazar da atqa qondy.

Bul kezde batyrdyń qasynda qyryqtan astam jigit, bári de ózderi izdep kelip qosylyp jatyr...

«Jer qaıysqan» dep dabyraıtqanda, Hıýa hanynyń sońynda úsh-aq myń qol eken. On myń úıli qaraqalpaq túgel kóterilip, atqa qonatyn kún týsa, hannyń áýselesi belgili... Byltyr Ámýdarıanyń quıylysyndaǵy el de bir jeńnen qol shyǵaryp, qarsylyq kórsete alǵan joq-ty. Bul jaqtaǵy el qol ushyn berýge dármeni jetpeı, buǵyp qalǵan...

Orynbaı bıdiń aýlyna baryp qaıtqan Seıitnazar Balmuhammed pen Dáýletnazardyń han áskerin qarsy alýǵa shyǵyp ketken habaryn aıtyp keldi. Buqar ámirinen, túp irgesindegi Hıýa hany qaýiptirek. Orynbaı Mýhammed Rahym bekke jaǵynyp qalýdyń áreketin jasap otyr. Kókkóz bı men Esjan da sondaı uıǵarymǵa kelgeni málim boldy. Ámýdarıanyń boıyna qonys aýdarýǵa daıyn, qanattaryn qomdap, kósh kóligin qamdaı bastapty...

Mamannyń qasyndaǵy eki bı — Esengeldi men Toqtabolat ta ketken. Bir bólek Qypshaq pen Ashamaıly rýlarynyń jaqsylary ǵana qalypty. Búgin Jannazarǵa shapqynshy keldi. Maman bı shaqyrtyp otyr.

Jannazar qyryq jigitin alyp atqa qondy.

Bul jaqtaǵy elde úreı joq edi.

Hıýa hany tómengi elge qaharyn tigip kele jatqany jaıly sybys bar. Baıaǵy Orazaq batyrdyń shashpaýyn kóterip júretin rýlardyń qazaq arasyna ish tartatyny ras edi. Osynyń aldynda Ábilǵazy hannan elshilikke Seıitkereı tóre keldi. Hıýaǵa qarsy áreket jasaýdyń amalyn qarastyrǵan Maman bı, tóreniń qasyna adam qosyp, óz tarapynan Ábilǵazy hanǵa aqyl saldy...

Qazaq hanynda alǵashqy qarqyn joq, basylyp qalypty. Elshi jigitter sóz ustaı almaı qaıtty.

Ábilǵazynyń han degen aty ǵana, Qaraqumdaǵy álimulyna bılik júrgizýden qalǵan. Onyń ústine Hıýa hany mamannyń aldyn orap ketip otyr. Mol syı-sıapat kórgen Ábilǵazynyń qazir úni shyqpaıdy... Hıýa hanyna qarsy attanyp, abyroı alsa jaqsy, áıtpese, kúlki bolady.

Qazaqqa senim joq, shamyna tıse — han túndigin túrip qoıyp, shaýyp alýdan taıynbaıdy. Syrym batyrdyń kóterilisinen keıin bul tuqymnyń júregi shaıylyp qalǵan. Álimulynyń qonysy orys bekinisinen de aýlaq jatyr. Sondyqtan quryq alyp ketkendeı jaıy bar. Ábilǵazy basyn baqqandy táýir kórdi. Qabaǵy buzyq Álim ishinen irgesin aýlaq salyp, Jaıyq bekinisine jaqyn mańaıda kóship-qonyp júretin edi... Maman esitken-bilgenin ortaǵa salyp otyr. Sóz kezegi jaǵalap Jannazarǵa jetti. Shıryǵyp júrgen jigit arǵy tarıhtan qozǵaıdy. Qaraqalpaq talaı batyrdy týǵyzyp edi. Jannazar baıaǵy ótken Orazaqbatyr, Mamyr batyr zamandaryn eske aldy. Qazir syr boıynda on-aq myń shańyraq qalǵan eken. Jońǵar qosynyn qoıdaı bóktirip qýǵan Ótetileý, Jánibek sıaqty qazaq batyrlary taıaqty qaraqalpaqtan jegen joq pa? Qypshaqtan shyqqan árýaqty er Sarhan batyrdy óltirip, Eráli sultandy júz otyz jigitimen tutqynǵa alatyn osy otyrǵan jurttyń ata-babasy edi... Qaraqalpaq qylyshynyń júzi maırylýyna ne sebep boldy? Qazaq handarynyń on myńdaǵan qolyna qarsy shaıqasqanda selt etpeıtin qas batyrlardyń júregi Mýhammed Rahym úsh myń sarbazy kele jatqanyn esitkende nege shaılyǵady? Rahymsyz hanǵa baǵynyp, quldyq qamytyn kıgennen, týǵan jerdiń topyraǵynda sheıit bolyp ólgen artyq. Erteńgi urpaqtyń qarǵysy áli bizdiń ústimizde bolady...

— Onyń ras-aý, Jannazarjan. Maman bı aq kúmis saqalyn sıpap otyr. — Sen aıtqan zamanda el bútin edi. Orazaq batyrdyń aldyn kesip ótken qaraqalpaq balasy joq. Qazir onyń biri bar ma? Orynbaı men Kókkóz ózi azǵantaı halyqtyń arasyna iritki salyp olar júr. Esengeldi-Toqbolat eki talaı jer kelgende jalt berdi. Orynbaı hannyń aldynan Dáýletnazardy shyǵarypty ǵoı. Qudaı kýá, sondaǵy dattaıtyny óz týysy, bizder... Qazir meniń qasymda úrkerdeı ǵana top qaldy, eki jarym myń úı qaldy...

— Páli deseıshi!

— Turymtaı tusyna, balapan basyna degen zaman ǵoı!

— Ábilǵazy qorqady eken, qazaq bılerimen ózimizshe sóılesip kóreıik! — Jannazardyń esine Segiz tústi. Qaraqalpaq kóterilse, tizgin ushyn beretinine senimdi edi. — Bizdiń qaýymyz ortaq ekenin olar túsinbeı otyrǵan joq.

— Qum jıylyp tas bolmaıdy...

— Qazaq atqa qonǵansha, Hıýa sypaıy bizdi oırandap ta bitedi!

— Shýyldamaı toqtańdar! — Maman daýryqqan jurtty ázer basty, daýsy dirildeı shyǵady. — Ábilǵazynyń sózi anaý, Tóremurat sofy buǵyp otyr. Endigi amal, qasha kóship jan saqtaý. Men qasymdaǵy eldi alyp, teńizdiń ataýyna qaraı jyljımyn.

Qashaqtarǵa jaqyndaımyn. Hıýa hany baǵynǵan qaraqalpaǵyn qalaı jarylqaıdy, ańysyn andyp kóreıik...

— Áı, bárekeldi!

Otyrǵan jurt shý etti.

Jannazardyń bar eńbegi zaıa ketti. Ata árýaqtardyń atyn aýyzǵa alyp, qansha tebirentkenmen, qorqyp qalǵan qosúreı jurt soǵystyń atyn esitse úrkip otyr...

— Oıbaı, sorlaǵan ekenbiz ǵoı! El bolýdan ketippiz... Qystyń kózi qyraýda bosqynǵa ushyraıdy ekenbiz... Qatyn-bala qyryldy deseıshi...

Otyrǵandar ún qatqan joq.

Jannazar Mamannyń úıinen jylaǵandaı bolyp shyqty.

Qarańǵy tún. Qorǵasyn tústes qara sur bult qymtap alǵan aspanda jylt etken shyraq joq. Kózge túrtseń kórinbeıdi. Eldiń bolashaǵy da qarańǵy túnekke uqsap ketti. Teristikten soqqan jel yzǵary qos ókpeden qysyp barady. Bas toqsan erteń bir kún kirýi kerek... eger qar jaýyp ketse... aıaǵy aq basqynǵa aınalady... Aq basqyn...

Onyń kózine aq boranmen alysyp kóship kele jatqan qaraqalpaq aýyldary elesteıdi. Sýyqqa ushqan bala-shaǵa... Kempir-shal... Halyq basyna qaraly kún týyp otyr. Taǵy bir «aqtaban shubyryndy» bastaldy.

Ne isteımiz? Seıitnazar ekinshi ret surady.

Jannazar únsiz kele jatyr.

Hıýa hanynyń áskeri Jańadarıa boıyna jaqyndap qalǵan. Sol habardy estip, Qojamurat qystaýy alaqtap otyr eken. Qalaı qaraı jyljyryn da bilmeıdi.

Jigitter der kezinde keldi.

Ne isteımiz?

Aýyl Mamanǵa qosylyp, teńiz mańaıyna qaraı kóshe bersin. Jannazar qysqa qaıyrdy.

— Han sypaıylary qýǵyn salar ma eken?

— Kedergide ózim qalam!

Jannazar asyqtyrdy. Qar jaýyp ketse, bala-shaǵa tońady. Erterek qys qonysyna jetip alý kerek edi...

Bir jigitti Orynbaı aýylyna jumsady. Ondaǵy eldiń aldy Kókózekti betke alyp kóship shyqqan...

Han sypaılary keıbir qystaýda tóbe kórsetipti.

Aýyldy kóshirip saldy. Qasyndaǵy jigitterimen Jannazar qystaýda qalǵan...

Kún qabaǵyn ashpaı tur. Bul bulttyń qar ala keletini anyq edi. Tań atqaly jel teristikten aýǵan joq. Ala quıyn burqasyn bastalady...

Jannazardyń kókeıin tesken jalǵyz oı. Endi kóterilisten kúder úzdi, eń bolmasa, kóshken eldi oırannan saqtaý kerek. Han áskeri bul aýyldyń jurtyna erteń-aq keledi. Sony bógeı túsýdiń amalyn qarastyrmaqshy... aınaldyrǵan qyryq jigit, qalyń qolǵa qandaı qaırat kórsetedi...

— Áne-mine degenshe, keshken el de uzaıdy. Biz de qaramyzdy batyramyz, — deıdi Seıitnazar.

— Men jaı kete bergim kelmeıdi. Olardyń záresin alatyndaı is kórsetip keteıik...

— Óshiktirip alyp júrmeımiz be? Sodan soń qyr izimizge túsip... zıanymyz elge tıer...

— Sypaılardyń atyn qýyp ketý kerek, jaıaý tobanaıaq bolyp qalsyn. Qar tússe, izimizdi jasyrady. Jylqylardy Hıýanyń jolyna qaraı aıdap salamyz. İzge túsip júrip, qashqan aýyl esterinen shyǵady.

— Ol da durys-aý...

Sholǵynǵa shyqqan Seıitnazar han sypaılarynyń qamalda jatqanyn aıtyp keldi. Tyqynyń qamaly... Uzyn sany eki júzdeı adam, sonda jaıǵasypty... Qyryq jigit atqa qondy. Tún keshegi qalpy, qarańǵy.

Bir zamanda qamal bolǵan aty, qazir on ekide bir nusqasy qalǵan joq-ty. Qazǵan or kómilip, ornyna qalyń buta shyqqan. Topyraqtan úıilgen dýal jermen-jeksen bolyp jatyr. Ótken jyldar aty dabyraıǵan qamaldyń jurnaǵyn da qaldyrmaı, birjola tozdyryp jiberipti...

Úsh kún boıy at ústinen túsken joq, silesi qatyp jetken sypaılar qalyń uıqy qushaǵynda jatyr edi. Tyqynyń uly Tórenıaz aldyńǵy kúni Ámýdarıany betke alyp kóship shyqqan. Qystaý ıesiz, bos qalǵan baıdyń qorasynda attar kók pishendi kúrt-kúrt shaınap, jaıyna tur.

Sypaılar qamsyz edi. Qorqaq qaraqalpaqtardan qaýip kútken joq. Qoraǵa ǵana kúzetshi qoıdy.

Baspalap kirgen Seıitnazardy kúzetshi sypaı baıqamaı qaldy. Mosqal mańǵyt qalǵyp-shulǵyp turǵan. Qaıqy qylysh qyl moıynnan shaýyp tústi. Marqum qyńq etip dybys shyǵarmastan ketti. Seıtnazar qoraǵa ot qoıdy.

Jalyn tili jalaq-jalaq etedi. Úrikken attar shylbyrlaryn byrt-byrt úzip, aspanǵa shapshıdy. Shyńǵyrǵan, kisinegen daýystan qulaq tunady. Shyrt uıqydaǵy sypaılar dúrligip jatyr... Qora bos qalǵan...

Qyryq jigit úrkip shyqqan attardy bezdire qýyp tún qushaǵyna sińip joq boldy... Aq tútek izderin jasyryp jatyr. Qara jaıaý qalǵan sypaılar Tyqynyń qamalynda eki kún qamalyp otyrdy. Kún alaı-dúleı borap tur. Dalaǵa attap bassa — adasady...

Bul baqytsyzdyqtyń sebebin odan sonda eshkim bilgen joq. Tońǵan kúzetshi ot tutatqan shyǵar... órt sodan qashýy múmkin... Syrt halyq soǵan jorydy.

Eki júz attan on shaqtysy tabyldy. Olar ár jerde, jalǵyz-jalǵyz júr edi...

Segizdiń aýly toqsannyń basynda Qaraqumǵa qaraı kóship shyqty. Hıýanyń áskeri qumyrsqadaı qaptap kele jatqanyn qazaqtar da estip otyr. Atqa qonǵan qaraqalpaq joq. Jańadarıanyń órindegi el túgel qozǵalyp, Ámýdarıaǵa qaraı kóshe bastaǵanyn kórgen soń Qyzyldy jaılap otyrǵan azǵantaı qazaq aýyldary da qobaljydy...

Segiz Jannazardan habar kútip otyr edi. Maman bıge qaraǵan biraz eldiń teńiz qoltyǵyna qaraı jyljyp bara jatqanyn esitti. Qojamurat qystaýyndaǵy qaraqalpaqtar da sol jaqqa bet alǵan. Sodan keıin birjola kúder úzdi...

Bas toqsannyń óliarasyndaǵy soqqan boran da basyldy.

Qaraqalpaqtar kóship bolyp, Hıýanyń áskeri keıin qaıtqanyn esitken soń, qazaq arasy da tynyshtaldy.

Janqoja batyrdyń aýylynda úlken shoǵyr bolyp toptasqan Qurmanaı-Quttyqtyń jigitteri de tarady.

Bıyl kúzden beri atalyqty aýyldardyń bárinde de solaı edi. Jaratylǵan attar, naızasyn saptaǵan jigitter... Syrdarıanyń arǵy betinde ár jerden qaraýyl beketteri ornalasqan... Qater bulty aıyqqan soń, qazaqty bir mınýt ustap tura almaısyń... aldy-aldyna tarap jatyr...

Jylqy batyr Laıkóldegi qystaýyna kóship kelipti.

Bul aýylda jańa ǵana ólik shyqqandaı, qatyn-balanyń qabaǵy qatý edi.

Baıaǵy Kápiraryqtyń toǵany buzylyp, qaraqalpaqtar bosqynǵa ushyraıtyn jyly Syr boıynda qalatyn jalǵyz úı - Mátnıaz kóship jatyr...

Bıyl qys úrikken qazaq aýyldary Qaraqumnyń túkpir-túkpirin kezip, uzap shyǵyp ketti... Birsypyra el Qarakeńgir ózeniniń boıyna, taǵy bireýleri Sarysýǵa qaraı oıysypty.

Buryn qazaq baspashylardan qorqatyn edi. Endi Jańadarıa boıyna qaraı han áskeri qaptaı bastaǵanyn kórgen kezde, bárinen de záre ketti...

Syr boıyndaǵy qystaýyna Jamanqul ǵana oralypty.

Esitken jurt jaǵasyn ustap otyr.

— Basqa qazaq qum saǵalap bezip júrsińder, maldy da qyrasyńdar. Kórersiń áli, Jamanqul taǵy da bir tuıaq bermeı aman shyǵady. Báriń de keýdelerińe nan pisip, jylqy qýýǵa sheber edińder. Sirá, túbi naǵyz júrek jutqan batyryń osy Jamanqul bolatyn shyǵar...

Jylqy batyrdyń qaljyńdap aıtqan sol sózi jurtqa jaıylyp ketti. Bas toqsanda batyrdyń ózi Laıkóldegi qystaýyna qaraı jyljyp edi.

Sońǵy eki jylda baspashylar da jıi-jıi aınalyp soǵyp, oıran bolǵan talaı aýyldyń jurtynda keregelerdiń saǵanaǵy qalǵan. Hannyń sypaıy qaısy, baspashy qaısy, — jurt aıyra almaı daǵdaryp otyr.

Sonaý bir keńshilik jyldary, jatpaı-turmaı kásip qylyp, jalǵyz úıli qaraqalpaq turmysyn túzep alǵan. Boıyna shyr aınalyp, bosaǵasyna bes-alty buzaý baılaıdy. Ata kásibi — qoı men sıyrdan basqa maldy ustamaıtyn edi. Óıtkeni jaz Jylqy batyr jaılaýǵa qaraı kóshkende, Mátnıaz Laıkóldiń jaǵasynda qala beredi...

Talaı qazaq baıynyń qora-jaıy qolynan ótti...

Jaz darıanyń boıynda móltek salady. Ýysty qulaq tarysyn alady. Baıdyń malyna shóp daıyndaıdy. Arasynda tam salatyn kásibin de umytpaıdy.

Sóıtip júrgende, Kúláıimi boı jetti. Jylqynyń balasy Qoshqarbaıǵa uzatyldy.

Kúláıim tym jas edi. Batyr úıiniń beıneti aýyr. Oǵan qońsy otyrǵan aǵaıyndary kómektesedi. Qazaq jalshy ustaǵandy boıyna min kóredi. Qońsy qonatyndar da amaly quryǵandar, kóliktiń maıy, ishetin aıran-shalaby úshin baı aǵaıynǵa qolqabys tıgizedi. Kóp maldyń beıneti baı úıdiń erjetken uldary men jas kelinniń moınyna túsedi.

Kúláıimdi aıaǵan Gúlbazar sol jyly kóktemde baı úıine ilesip, jaz jaılaýǵa shyqqan.

Onan beri de tórt jyl ótipti. Mátnıaz jerge tary sepken joq. Azǵantaı qara-quranyń aýzy shópten qaǵyldy.

Sıyrdy qys Laıkóldiń qopasyna aıdap saldy... Áneteı men Saǵyndyq uzaq asyp Úrgenishke qaraı kóshkennen beri, Mátnıazǵa at izin salǵan aǵaıyn joq. Jas keldi. Basy aýyryp, baltyry syzdaıtyn bolyp júr. Sondaı kezderi kóp Qıatty jıi eske alatyn edi... Súıek shatysyp, tamyr-súgireı bolyp aralasqanmen, qazaqtyń ishinde jalǵyzsyraıdy. Jas elýden asqan soń, adamnyń kóńilshek tartatyn ádeti... Baıaǵy bir aıaq kóje tappaı otyratyn kezderi oǵan ujmaq bolyp elesteıtini bar...

Kúláıim uzatylǵan jyly ǵoı... Áneteı bı Saǵyndyqty jiberipti. Jasy júzge taqap, bı tósek tartyp jatyp qalǵan eken. Ata qonysyn sonda umytpaıdy. «Qaıran, Aqırek-aı! Onyń tarysynyń sógi qandaı edi. Qaınap jatqan sýǵa bir tostaǵanyn tastap jibergende, betine kópirship maıy shyǵa keletin edi-aý. Óler shaǵym keldi deı beripti. - Bar armanym, Aqırektiń sógine bir toıyp ólsem deımin...»

Saǵyndyqtyń qasyna Mátnıaz erdi. Aqırektiń astynda on shaqty úı Altynbaılar otyr edi. Solardan keýsen surap, Saǵyndyqqa bir túıe tary alyp berdi...

Áneteıdiń sózi Mátnıazdyń júıkesin bosatty. Oılanǵany da sodan soń. Aǵaıyndaryn ózi de saǵynyp júr edi. «Esiń barda — eliń tap» degen qazaqtyń maqalyn eske alady. Mátnıazdyń eli Horezm jurtynda...

Sógile kóshken aýyldastarynan jyrylyp qala bergende, sonaý jyly jalǵyz úı qalyp bara jatqan Áneteıdi qımap edi. Onan Jylqy batyrdyń tamyn salyp berýge jaldandy. Bir-jar qara-qura bitken soń, ony da qıyp kete almady... Taǵy da batyrdyń balasy Qoshqarbaıǵa Kúláıimdi atastyrǵan soń... Basta bir kóńildenip otyryp, aýzynan shyǵyp ketip, keıin jaltara almaı, dińkesi quryp qalǵan... Sıyr múıizinen, adam tilinen baılanatyny ras eken...

Birte-birte qaraqalpaqtyǵy umytylyp, Mátnıaz qazaq arasyna sińisip ketti. Sıyr tuıaǵy onnan asyp jyǵylǵan... Mal kózdiń qurty, dúnıe qyzyl túlki... Sol túlki kóz aldynda quıryǵyn bulǵańdatyp, arbap jibermesin...

Sıyrdyń sanyn jıyrmaǵa jetkizip, bir-eki júz qoı aıdasa... Oıhoı, dáýren! Mátnıazdy arman adastyrdy ǵoı... Tórt qanat úıiniń keregesin tórt túıege teńdep, kóship bara jatatyn bir kezi kóz aldynda elestep turyp alǵan... Kóp Qıat qyzyǵa qarap turar edi-aý...

Árıne, erte me, kesh pe. Qaraqalpaq aǵaıyndaryna bir kóshetini anyq... Basta da Jylqy batyrdyń qystaýy basýsyz qalady eken degen joq. Qolynyń misekeri bar, kásip isteıdi... Qazaqtar qolynan is keletin adamǵa dilger bolyp otyr... Batyrdyń qasynda qara-qura jınap alǵysy kelgen ıgi nıetpen qalǵan...

Qara-quranyń basy quralǵan saıyn arany ashyldy. Taǵy da Kúláıimdi qımaıdy...

Onan Kúláıim balaly-shaǵaly boldy...

Qazir onyń da boıy ósip, buǵanasy qatty. Inabatty kelindi ata-ene de unatady. Mátnıaz Kúláıimniń endi qor bolmaıtynyn bilip otyr.

Saǵyndyqqa ilesip kete bergende ǵoı. Áneteı de aıta-aıta qalǵan eken. Marqum endigi tiri deımisiń... Oǵan da topyraq salatyn edi... Mátnıaz qazir ókinip júr.

Aǵaıyn dushpan.... Qazaqtyń ishinde jalǵyz úı qalyp edi. Qazaqqa qyz berdi... «Sondaǵy tapqany qaısy... shekpen shalbary butyna qatyp júr...» Jurttyń sondaı nasaǵynan qysylǵan Mátnıaz baıyp kóshkisi keldi...

Byltyr, aldyńǵy jyly... Jylqy batyr Laıkóldegi qys qystaýyn birjola umytqandaı. Áýeli qys jaıly bolyp, qum arasynda qystap qaldy. Odan baspashynyń habary shyqty... Aýyl burynǵydan ary yǵysty...

Mátnıaz taılaqtyń jabýyna jabysqan qumalaqtaı, baı aýyldyń kóshine ilesip, jyljyp qonyp júre berdi. Ózi de yǵysa-yǵysa jyraq shyǵyp ketipti. Bıyl baıqady...

Ótken qys sıyr men qoıdan qol jýdy...

Sıyr degen jylqy emes, qar teýip jaıylý bul paqyrlardyń saltynda joq. Onyń qys jeıtin shebin jaz daıyndap, aýzyna tosyp otyrý kerek. Qaı qudyqtyń basynda qystap qalatyny beımálim... Qazaq bir bosyp júrgen halyq... Mátnıazdyń sıyryna shóp qaıdan tabylady...

Baıytpasyńdy bilippin, tilente kórme, qudaıym...

Mátnıazdyń esine byltyrdan beri osy mátel jıi túsedi. Osy qańǵyrǵany da jeter! Bıyl aǵaıyn ortasyna kóshýge birjola bel baılaǵan.

— Qatyn, qaraqumnyń da qyzyǵyn kórdik. Bir qaraqalpaq bizdeı-aq kezgen shyǵar. Onymen baıyǵanymyz belgili. Azǵantaı qara-qurany jutqa berdik. Qazaqtar «esiń barda — eliń tap» deıdi eken. Biz de elimizdi tabaıyq...

Gúlbazar nalydy. Eń bolmasa, but artatyn kólik joq. Byltyr batyr Gúlbazardyń kenjesi Yrystyǵa bir taılaqty enshi qylyp edi... Tórt keregeni qalaı jetkizemiz... Ári bala-shaǵanyń da basy barshylyq...

Qudadan túıe surap alarmyz...

Qudasy Mátnıazdyń sózin estip qynjyldy.

— Malyndy aıdaı almaı júrgendeı, kóshemin dep aıtasyń. Bıyl jutap otyrmyz. Azdyryp-tozdyryp jiberdi degen maǵan da jaqsy emes...

Ony Mátnıaz da oılaǵan. Bıyl ushtyǵyna jetti. Baımyn dem júrip, qara shashy appaq boldy. Aldyna qaraı jasy alpysqa shyǵady eken. Osylaı júrip súıegi qumnyń ishinde qalar... Erterek aǵaıynǵa qosylǵysy keledi...

Jylqy batyrdyń kóńilinde alalyq joq. Jańaǵysy shyny edi. Byltyrǵy taılaq qunansha shyǵyp tur. Onyń ornyna bir túıe berdi. Batyr súmbileniń týýyn kútken. Mátnıazdyń qasyna kúıeý balasy Qoshqarbaıdy qosady. Bastaǵy kelisim: Jańa darıanyń boıyna kóshirip salyp qaıtatyn edi...

Sol eki arada qazaq arasy búlindi.

Jańadarıa boıyndaǵy qaraqalpaqtar Hıýa hanyna baǵynǵaly jatyr eken... Hannyń áskeri irgege keledi. Qaraqalpaqtan keıin aýyzdy qazaqtarǵa salmaq kórinedi... Sondaı alyp-qashty sóz kóbeıdi.

Kókdombaqtaǵy Nurybaı bıdiń qara shańyraǵynda alty Álimniń bıleri máslıhat qurǵan. Ordadaǵy Sherǵazy hanǵa adam salý jaıy aýyzǵa alynypty... Qazaq jigitteri naızalaryn qaraǵaıǵa saptap, at jaratty. Hıýaǵa qaraı bir úı jiberilmeıdi Besbasbaıdy joldan qaıtaryp, Janqoja batyr qasyna qońsy qondyryp otyr...

— Onyń ne jazyǵy bolǵany?

Qonysy tarylǵan jurt aldy-aldyna qozǵala bastasa, tym tyraqaı bári kóteriledi. Bıler sodan qorqyp otyr. Jylqy batyr esitken-bilgenin aıtyp keldi. — Sen de kidire tur. Qazaqtar qanyna qaraıyp júr, jazym qylar...

Mátnıaz túsindi. Syrdyń boıynan aldymen Mamyt pen Kújban kóship edi, sodan-aq el irgesi buzyldy. Qazaq bıleriniń bul áreketi kókeıge qonady...

«Kidire tur, kidire turmen» bas toqsan jetti.

Jańadarıa boıyndaǵy qaraqalpaqtyń kóterile kóship ketken habary estiledi. Hıýa hanynyń áskerinen jer qaıysady Aqyry baǵyndyryp tynypty...

Qazaqtar eleýresip at ústinen túspeıdi.

Biraq Hıýanyń áskeri beri beri qaraı attap basqan joq. Qara qalpaqtyń irgesin aýdarǵan soń, ózderi de eline qaraı bet qoıǵan..

El arasy qaıta tynyshtaldy.

Janqoja Besbasbaıdy bosatypty. Onyń qudalaryna qaraı kóshkeni estildi.

Mátnıaz birdeńeni oıǵa alsa, qashan bitirgenshe taǵattan aırylady. Baıaǵyda qazaq arasynda jalǵyz úı qalatyn joly da, Áneteıdiń nalyǵanyn kóre turyp, tyńdaǵan joq-ty. Qazir de Syr boıynda baılasań turatyn emes.

Qystyń kózi qyraýda kóshkeli otyr.

Jaz shyqsa, byltyrǵydaı dúrbeleń taǵy bastaldy. Qazaqtar kóshin ustap qalýdan taıynbas. Osyndaı áýir-sáýirde syzyp turǵysy keledi...

— Basqamyzǵa eshteme emes, Yrysty men Dámelijanǵa qıyn bolady ǵoı... Shektibaı túnerip otyr.

Mátnıazdyń jalǵyz uly Shektibaıdyń jasy endigi jıyrmanyń ústine shyqty. Áli aıaqtana almaı júrgen. Mátnıaz bir jaǵynan ony da ýaıymdaıdy. Bir-eki qazaq aǵaıynǵa quda túse baryp beti qaıtty. Bári de ózi sıaqty kedeı-kepshik edi. Sonda da qaraqalpaqqa qyz bermeı syrǵytady. Osy jaǵdaı da oılandyrǵan...

Mátnıazdyń sońǵy eki balasy qyz edi. Yrystysy beste, Dámeli alty jasar... Qystyń kózi qyraý... Shektibaı kishkentaı qaryndastaryn aıap otyr...

Mátnıaz tas-talqan bolyp ashýlandy. Sáti kelip turǵanda, báriniń de kejegesi keıin tarta qalypty. Joq, ondaı qıqańǵa Mátnıaz kóne almas!

Adam qartaısa, minez ashady.

Tórkini kóshetin bolǵanyn esitkeli Kúláıimniń de kózinen jas ketpeıdi. Ákesin de aıyptamaıdy. Qudadan góri, osy aýylǵa qońys qonyp otyrǵan baıǵustarǵa kóbirek uqsaıtyn edi. Gúlbazar bıe saýady. Shektibaı jylqy baǵysady. Solardy kóre júrip, Kúláıim namystan jarylyp kete jazdaıdy. Biraq jas kelinniń joly jińishke...

Baı úıiniń aıran-shalabyna kóz satqansha, eline qosylǵan kóp artyq. Ashtan ólip jatqan eshkim joq. Ákesi bir adamdaı kúnin kóredi.

Ony Kúláıim de buıdasynan ustaǵan joq.

— Bir ótinishim bar. Yrysty men Dámelini maǵan tastap ketińder. Jolda aýyrtyp alarsyńdar. Qasymda qara bolsyn. Meniń kózim tiri bolsa, ol ekeýin qanattyǵa qaqtyrmaspyn, tumsyqtyǵa shoqyttyrmaspyn... Kúláıim jylady. — Erteń aınalyp soqpaısyńdar ma?

Bári ketse, qaıtyp at izin salmaıtyndaı. Ózin dalada qalyp bara jatqandaı kóredi. Kúláıimniń júregi shymshyp aýyryp tur. Eń bolmasa sińlilerin alyp qalǵysy keldi.

Mátnıaz Gúlbazarǵa qaraıdy. Bala anaǵa jaqyn. Gúlbazar kenjetaılaryna qaraıdy. Eki sińlisi eki qoltyǵynda, Kúláıim kóz jasyn tógip otyr.

Dúrbeleń de basylar. Jaz shyǵyp, jer aıaǵy da keńıdi. Baryp ornalasyp alǵan soń Shektibaıdy jibermeısiń be? Qaryndastaryn kelip alyp qaıtsyn. Qudaıy amanat, balalardy qaldyryp ketińder...

Jylqy batyr aqyl aıtty. Jasy seksendegi shal, qudasyna jany ashyp, ol da kózine jas aldy.

Bul keńes Mátnıazdyń da kókeıine qondy.

— Keýdemde janym tursa, aldaǵy jazda aınalyp soǵarmyn. Qudaı qosqan qudam ediń, mynaý eki bala áýeli qudaıǵa, sodan keıin sizge amanat...

Gúlbazar eńirep qoıa berdi.

Mátnıaz qaraqalpaq kóship bara jatyr.

— Apa, apa!

— Kóketaıym

Eki qyz jaýtańdap qalyp barady. Esi kirip qalǵan náresteler ǵoı, ata-anasynyń alys saparǵa bet alǵanyn olar da ishi sezedi. Biraq baqyryp-shaqyryp shý shyǵarǵan joq. Kóshtiń artynan tomsara qarap tur.

Gúlbazar men Mátnıaz, biri - túıeniń ústinde, biri - jaıaý, artyna qaraı-qaraı barady.

Keler kúzge qaraı Syr boıyna soǵyp, balalaryn alyp ketetinine shák keltirgen joq.

Kúláıim de ákesin sarǵaıa kútedi...

Týǵan baýyrlaryn qaıtip kórý joq ekenin, eki jyldan keıin ákesiniń qaıtys bolǵanyn beısaýbet bir jolaýshynyń aýzynan esitetinin Kúláıim bilgen joq.

Eki sińlisi Dámeli men Yrysty boıjetetinin, on jyldan keıin olar da óziniń kebin kıip, eki qazaqtyń úıinde kelin bolyp otyratynyn Kúláıim bilgen joq.

İnisi Shektibaı, qazaq ishinde qalǵan baýyrlaryn eske alyp, izdep kelgenshe taǵy da jıyrma segiz jyl bar ekeni ol kezde bárine de beımálim. Shektibaı Kúláıimniń qyrqy berilip jatqan ústine keledi... Dámelini ǵana taýyp qaıtty... Kúıeý balasynyń esimi Qońdybaı, Jaqaıym ishinde dáýletti eken. Jasy Shektibaıdyń ózimen qurbylas. Aǵasy qonyp otyrǵan úlken qýanysh kúni Dámeli jas bosanady. Onan buryn da bes qursaq kóterip, balasy turmaı júr edi. Shektibaı soǵan yrym qylyp, jıen qyzynyń atyn Tıshimbıke qoıdy. Perzentteri turmaı, zaryǵyp júrgen paqyrlardyń kóńilderi tynshysyn degeni ǵoı...

Al Yrystynyń uzatylǵan elin Jetirý dep esitti. Shómishti tabyndar Or ózeniniń bergi jaǵynda kóship-qonyp júretin... Or qaıda, bireý qaıda? Ári Kenesarynyń ylańy bastalyp, orystar men qazaqtyń el arasy mazasyz bolyp turǵan kezi edi. Shektibaı Yrystyny kóre almaı qaıtty.

Bul oqıǵanyń bári de keıinirek bolady.

Adamdiki úmit qoı.Aldaǵy taǵdyryn kim boljaıdy? Kúláıim de kúder úzip turǵan joq.

Qurtaqandaı eki qyz da ata-anasyn jıi eske alady. Keıde túsinde kórip qýanyp oıanady.

Mátnıazdyń úıi kóship ketti. Sonymen birge Syr boıynda qalǵan jalǵyz úı qaraqalpaq ta joǵaldy...

Jańadarıa, Qýańdarıa boıynda da el joq. Qaraqalpaq qystaýlary qańyrap bos turǵan. Anda-sanda Qyzylǵa qaraı kóship ótken qazaqtardyń ıesiz qystaýlarǵa kózderi tússe, tóbe quıqalary shymyrlaıdy.

Bul jeti jurt kóship ótken jer emes pe? Áli Syr boıyna kimder kelip, kim ketpeıdi? Mátnıaz sol kópshiliktiń eń sońy bolmas.

EKİNSHİ BÓLİM

QUMAR SULÝ

Sary shaldyń júzin ótken jyldar aıamaı-aq aıǵyzdapty, shalbar-shalbar ájimnen kórinbeıdi. Ústindegi syrmaq shapany da - ıeginde bir tal qyly joq óńine uqsaıdy, jyrym-jyrymy shyǵyp tozǵan, túte-túte maqtalary endigi tozaqqa aınalypty.

Torańǵyly toǵaı ishindegi jalǵyz aıaq izdik bar. Sary shal empeńdeı basqanda, attyǵa jetkizbeıtindeı, jaıaý júriske kánigi ekeni kórinip tur.

Kún sáskege kóterilip, ysyp ketti. Sary shaldyń ájimdi túri sonda ǵana jipsidi. Joldyń shetine otyra ketip, aıaǵyndaǵy kemis-másisin sheshindi. Tula boıyndaǵy eń qasıetti nársesi de sol sekildi — jyrtyq shapanyna orap aldy. Sharshaý tartqan dene qozǵalýǵa erinetindeı, kúrsindi. Kózi aınala qydyrady. Torańǵy butaqtaryna qarady. Jaryqtyq bular da búrshiktep qalypty-aý. Shal kenet ózin shól qysqanyn sezindi. Joldan ońǵa qaraı burylsa, júz qadam jerde Ámýdarıa aǵyp jatyr.

Jaǵalaý qalyń qamys edi. Shógirden qoryqqan shal aıaǵym andap basady. Darıa beti jarqyrap jatyr. Sýdyń saýmal ıisi ańqyp qoıa bergen. Kenet...

Qoryqqan shaldyń daýysy shyǵyp kete jazdady.

Shashy jalbyraǵan qyz. Alǵash ony shaıtanǵa joryǵan shal keıin qaraı sekirip tústi. Denesi kıikteı jeńil. Ony baıqaǵan sát qyzdyń da esi shyqqandaı. Tura qashqysy keletin sıaqty. Ornynan tura berip jalp etip qulaıdy.

Joq, shaıtanǵa uqsamaıdy.

Shal artyna qaıta qaıyryldy.

— Alda, paqyr-aı!.. — Shaldyń daýsy shyǵyp ketti.

Qyz taǵdyryna qul bolǵan jandaı, erni kemseńdeıdi. Ústindegi jalǵyz lypasy — jabaǵydan qabyǵan kúpi, sonysyn jalańash tizesine tarta túsedi.

— Qoryqpa, aınalaıyn. Meniń atym — Ómirqul. Ómirqul laqqy. Adasyp ketkensiń ǵoı, sirá?

Ómirquldyń ájimdi júzinde jyly meıir bar, ony qyz da ańǵaryp otyr. Kezergen ernin jalap qoıdy.

Qyzdyń násili qazaq eken. Esimi — Qumar. Qazaq ishinde ashtyq jaılaǵan. Úı ishi osydan on kún buryn on úsh jasar Qumardy Hıýa saýdagerine satady. Qumar ákesiniń atyn aıtqanda Ómirqul eleńdedi.

Báldir ápendi... Bilem, bilem... Alda, paqyr-aı!!

Qazaq naqurys adamdy ápendi aıtady. Al «paqyr» sózi qaıyrshylarǵa ǵana arnalady. Qumardyń esi kirgeli búıiri shyqqan jeri joq. Biraq paqyr bolǵysy kelmeıtin edi. Ákesin de naqurys dep oılaǵan emes. Namystanyp qaldy.

Keshe Hıýa saýdagerleriniń kerýeni Ámýdarıa boıyna jetip túneıdi. Qumar qarańǵyny paıdalanyp qashyp shyqqan.

Ómirqul sasqalaqtady. Óziniń da bala-shaǵasy ash. Bul jaqtaǵy Qıatta Mamyttan dáýlettisi joq. Sonda kele jatyr edi. Bul qyzdy úıine alyp barǵanda, ne taýyp beredi?

Aıtpaqshy, Mamyt.. Jabynyń alyp otyrǵany qazaqtyń qyzy edi-aý. Qarakóz kelin... Mamyttyń ózinen qaıyr joq. Jaby azamat... sol ǵana panalatady.

Mamyttyń qystaýy bes-aq shaqyrym jerde. Biraq jurt kózine túsip, kúndiz barýǵa bolmaıdy. Qyzyn joǵaltqan saýdager uryp izdep júrgen shyǵar. Ómirqul Qumardy qalyń

torańǵynyń ishine jasyryp, Mamyttyń qystaýyna jalǵyz ketti.

Qashqyn qyz jaıy Mamytqa aıtylǵan joq. Jaby Qumardy áýeli Shektibaıdyń úıine jasyrdy. Qazaq ishinde eki birdeı qaryndasy qalǵanyn ıisi qaraqalpaq biledi. Kózge túsip qalǵandaı bolsa, «qaryndasym» deı salar...

Bir aıdan keıin Jabynyń úıinde ǵaıyptan bir sulý qyz paıda bolǵan habary shyǵady. Qarakózdiń týǵan sińlisi eken. Áýeli ápkesine kelip jatqanyn aıtyp edi...

Sol boıy ápkesiniń úıinde qalyp qoıdy.

Qumardyń óńi ákesine tartqan, ashań júzdi, appaq qyz kózdiń suǵyn alǵandaı sulý bolyp ósti.

Jabynyń baldyzy endi qaraqalpaq jigitteriniń aýzynan túspeıdi. Qumar esimi jyrshylardyń qosyǵyna qosylyp aıtylyp júrdi.

ARYNǴAZY

Torǵyn kóılektiń syrtynda jelbegeı jibek shapan, han jeleń otyr. Segiz qanat úıdiń kóleńke bettegi týyrlyǵy túrýli, jazǵyturǵy samal lebi sap-salqyn edi.

Arynǵazynyń qolynda meıizdeı qatqan sary dombyra, perneleriniń ara-arasyna súıek shaptyrylyp, qos qulaǵyn kúmisten quıdyrǵan. Qas sheberdiń qashaýynan shyqqan buıym ekeni kórinip tur. Hannyń qabaǵy tunjyraı túsip, salaly saý saqtary perne ústinde qulyqsyz jyljıdy. Dombyra kómeıinen baılanyp, aıanyshty yńyrsıtyndaı...

Oń jaqta otyrǵan qama bórikti kelinshektiń aq óndir júzinde kirbiń bar. Balym sultannyń kóńil kúıi buzylyp otyrǵanyn túsindi. Ol dombyraǵa ǵashyq. Basyna aq jaýlyq salynǵaly eki jylǵa qarap barady, tyńdaǵan saıyn qulqyny ashyla túsetindeı, bir toımaı-aq qoıǵan. Búgin han ıe bir aıań shoqyraq áýen taýyp alyp, qaıta aınalyp soǵa berdi de. kelinshektiń júıkesine tıdi. Balymnyń ańsary basqa kúıde edi batyp aıta almaı otyr. Shamdandyryp alýy kádik. Keıde kóńilshek, keıde qaharly han minezi oǵan jumbaq. Balymnyń qarap otyryp ishi pysty. Iyǵynda qyzyl masaty shapan, sybdyryn bildirmeı úıden shyqty.

Arynǵazy buryn dombyra ustasa, basqa dúnıeni esten shyǵaratyn edi. Qazir kúıshi Arynǵazydan han Arynǵazy ústem túskendeı, ol oı qushaǵynda otyr. Dombyranyń shanaǵy ornyna kókirek kúmbirleıdi, úmit pen kádik qos ishek bolyp arbasady.

Osydan tórt jyl buryn ákesi Ábilǵazy han dúnıeden kóshti. Osydan tórt jyl buryn Arynǵazy taqqa otyrdy . Murager bolyp otyrǵan joq, keskilesken kúreste jeńip aldy. Atasy Qaıyp hannan qalǵan altyn taqqa otyrý úshin Ábilqaıyr áýletimen alysýǵa tura keldi.

Sonaý jońǵar shapqynshylyǵy zamanynda Ábilqaıyrdyń qalaı han kóteriletinin Arynǵazy ákesinen esitken. Jádik sultan áýletiniń ańǵyrttyǵyn paıdalanypty-mys... Baraq sultan sonda ketken esesin jıyrma jyldan keıin qaıtarady. Ábilqaıyrdyń basyn alady. Ákesi osy bir qandy oqıǵany maqtanysh keretindeı, al Arynǵazy ókinip otyrady. Sonda aqyldy hannyń, túkpirli Ábilqaıyrdyń túbine bir tentektiń qanjary jetipti...

Sol Ábilqaıyrdyń shóberesi Janǵazymen Álim-SHómenniń taǵyna talasatyn joly Arynǵazy túk shimirikken joq.

Ákesi Ábilǵazynyń han degen aty ǵana, halyq tizginin qoldan shyǵaryp alǵan eken. Álimniń bir taıpasy Qarakesek pen Syr Shektisiniń kóp aýly Janǵazynyń shashpaýyn kóterdi.

Ákesiniń sońǵy jıyrma bes jyl ómirin qyr Shektisiniń ishinde ótkizgen sebebin Arynǵazy sonda túsindi. Onyń jaz jaılaýy Óten sazy, súıenetin adamy Qabaq Kótibar batyr edi...

Qıyn jaǵdaıda qalǵan Arynǵazyǵa da sol Kótibar batyr shylbyr ushyn beredi. Qyr Shektisi alty-jeti myń shańyraq.

Oǵan Tórtqara men Qarasaqal sıaqty taıpalar qosyldy. Kete, Shómekeı de Arynǵazyny qoldap shyqqan kezde, Janǵazynyń qasyndaǵy top úrkerdeı ǵana bolyp qalǵan...

Olar Jańadarıa boıynan irge kótergen soń, birjola qazaqtardyń enshisine tıdi... Arynǵazy solaı dáleldeıdi.

Qazirdiń ózinde Janǵazy sultannyń sońyndaǵy tórt myń úı Álim Qyzylqumdy jaılaıdy. Sony eske alǵanda Hıýa elshisiniń ezý tartqany Arynǵazynyń kóz aldynda áli tur. Óz jaýaby daıyn. Elý myń úı Álim-SHómennen Janǵazynyń sońyna tórt-aq myń shańyraq eredi eken. Bútin otyrǵan elge iritki salyp, búırekten sıraq shyǵaryp júrgen búlikshi sultandy ustap berýdi talap etip edi.

Keler jyly kúzde Álimuly shapqynshylyqqa ushyrady. Janǵazynyń sońynda eki myńdaı jigit, Syrdyń oń jaq jaǵalaýyna ótken Qaraqumdy jaılaıtyn kóp aýyl oırandaldy. Keıin keıbireýler Janǵazy sarbazdarynyń ishinde Hıýa sypaılaryn da kórip qalǵanyn aıtyp júrdi.

Shapqynshylyq habaryn estip asyǵys atqa qonǵan Arynǵazy keshigip jetti. Janǵazy mal-múlkin alǵanymen qoımaı, Áıderbek, Jaqaıymǵa qaraıtyn kóp aýyldardy kóshirip áketipti. Arynǵazynyń qasynda bes júz jigit, Qyzylqumǵa sheıin qýyp bardy. Qolyna túskeni on shaqty aýyl, olardy keıin qaraı, burynǵy qonysyna qaıtardy...

Keler jyly han ordasy Qyzylǵa qaraı kóship shyqty. Arynǵazynyń kóńili júırik, jaýdyń jolynda otyrý arqyly, qara qazaq arasynda abyroı asyratynyn bilip otyr. Kóre kózge qaterge bas tikken.

Úsh jylǵa qarap bara jatyr, Hıýa tynysh jatyr.

Biraq qater ekinshi jaqtan, Qoqan handyǵy tarapynan kúsheıe túsetin syńaı tanytty.

Álim hannyń esimi dúrildep turǵan sonaý bir jyldary Arynǵazy jas jigit edi. Onda Qoqannyń qarqyny tipti qatty. Birinen soń birin — Tashkent, Shymkent, Saıram qamaldaryn baǵyndyryp, qazaq dalasyna enteleı kele jatty. Aldy-arty oırandalǵan aýyl, ortasyna túsken shańyraq... Álim han jylaý eldiń qarǵysyna ushyraǵandaı, Túrkistanǵa jete almaı basyn jutty...

Qazir Qoqan taǵynda Omar otyr.

Álim bastap berip ketken jaýgershilikti odan ári jalǵastyrýdy oılaıtyndaı, Omardyń áreketi de qaterli kórinedi. Áýeli Orta Azıa musylmandarynyń qasıetti ǵıbadathanasy sanalatyn Túrkistandy baǵyndyrdy. Odan keıin Aqqorǵan men Jólek... Omardyń Syr boıymen tómen qulap kele jatqanyna tórt jyl... Byltyr jańa qamal turǵyzyp, onysyn Aqmeshit atandyryp otyr.

Byltyr Álim-SHómen jaqsylarynyń keńesinde Arynǵazy eski qamal Jánkentti astana etkeli otyrǵanyn jarıalady.

Aqmeshit pen Jánkenttiń arasy úsh júz shaqyrymdaı ǵana jer. Arynǵazy taǵy da qaterge basty.

Jánkent qaraqalpaq hany Esmuhammedtiń astanasy. Odan keıin Ábilqaıyr... Atasy Qaıyp han da bir kezde Jánkentte otyrypty degen bar... Arynǵazy qazaq handarynyń eskilikti astanasyna ádeıi ornalasty.

Jas Arynǵazynyń bul qadamy qara halyqqa da unaǵandaı eken. Álim-SHómenmen irgeles otyrǵan Orta júz taıpalary da eleńdeı bastady. Bıyl qys Borsyq qumynda otyrǵan Arynǵazy ordasyna — bir jaǵynan Arǵyn-Qypshaq, Kereı-Ýaq, bir jaǵynan Jetirý men Baıuly aýyldarynan kúnde shapqynshy kelip jatty.

Sońynda qyryq jigit Adaıy bar Syrym batyrdyń balasy Júsip keldi. Qazir ol hannyń áskerbasy edi.

— Han aǵa, Júsip keldi!

— Kelsin!

Arynǵazy endi shynymen eleńdedi.

Osydan tórt kún buryn Júsip batyrdy Aqmeshit qamalyna attandyryp edi.

Omar hannyń aryny qatty. Túbi Hıýadan da góri, osy Qoqan handyǵy qıynǵa túsetindeı, Arynǵazy Aqmeshit qamaly túskeli tynysh uıqydan aıryldy.

Qaraketken mańynda bir bólek Kete, Shómekeıden shapqynshy kelip otyr. Qoqan jasaýyldary jıi-jıi at izin salyp, bóriktirip bitipti.

Júsip batyr Kete, Shómekeıge ara túsip, qoqandyqtarǵa bul taıpalardyń qazaq handyǵynyń quzyrynda ekenin eskertýi kerek edi.

Júsiptiń jasy qyryqtyń ústinde, qyzyl shyraıly kisi. Murtynyń eki jebesin ósirińkirep, qalyń qara saqalyn dóńgeletip qyryqtyryp qoıady. Ár sózi qolmen qalanǵan kesekteı aqyryn bappen sóıledi.

Aqmeshit begi qazaq hanynan barǵan elshini sypaıy qarsy alyp, buıymyn bitirip qaıtarady. Bul jerde túsinispestik jasaýyldar tarapynan bolypty. Qoqan handyǵynyń biletini qolastyndaǵy qońyrat aýyldary... Álim-SHómende alty alasy, bes beresisi joq ekenin aıtady. Buzaqy jasaýyldardyń qylmysyna qaraı jazasyn alatynyna sendirip otyr...

Arynǵazynyń qara sur óńinde shyraı bilindi.

Han ordasy qanatyn qomdap otyr edi. As ústinde kóshi-qon jaıy sóılesildi. Qoqan tarapynan qaýip joq ekeni aıan... Hıýa ańdysqan jaý... Arynǵazy qamsyz emes. Han ordasynyń qasynda tórt júzdeı sarbaz ere júredi...

— Berdińqul Jaqaıym men bir bólek Áıderbek aýyldary Syrdan óte qoımaı, kesheýildetip jatqan túri bar. Jigitterin de jibergen joq,— dedi Arynǵazy oılanyp. -Tolybaı kópten beri qonaqqa shaqyryp júr edi. Sony syltaý qylyp, Berdinqul aýlyna barǵym kelip tur. Júseke, kóshtiń basynda óziń bolasyń ǵoı. Meje burynǵysha, Jańadarıadan bir kóshtik jerdegi «Qalybaı» qudyǵyna qonarsyńdar...

Sol kúni tús qaıta, Arynǵazynyń qasyna on kisi serigi bar, atqa qondy.

Balymnyń astynda qara jorǵa, tórt aıaǵy birdeı shalys, janýar dóńgelenip keledi. Jas hanymnyń sońynda on shaqty qyz-kelinshek. Bári de sary jelisten artyqqa baspaıdy. Balymnyń yzasyn qaınatty.

Aldyńǵy jaqta aq shaǵyl qum shoqylary. Qyzylqum osy jerden bastalady. Balym — Qabaqtyń qyzy. Búkil ómiri qum ishinde ótken ǵoı. Ózi de qyrdyń aq bókenine uqsaıtyn edi. Kesheden beri kórgeni jýsandy kebir jer, at tuıaǵynan aq shańdaq burqyraıdy. Tunshyǵyp tynyshy ketip kele jatqan kelinshek, aldynan aq shaǵyl qum shyqqanda, shydap tura almaıdy.

Qumǵa kirgen jerde, qasqa joldyń súrdeginen shyǵyp, bir qum shoqynyń basyna tike salǵan. Janýar qara jorǵa qumǵa tizesinen kirip, tapyryqtap qaldy.

Balym jan-jaǵyna eleńdeı qaraıdy.

Han ordasynyń mańynda qyryq-elý úı jaqyn aǵa-inileri, ýázir-qolbasshysy, oǵan tóleńgit atalatyn atshylary men qosshylary qosylady. Tórt-bes júz úıli kesh edi, aldy qumǵa kirgende, sońy sary dalanyń tósinde shubatylyp jatqan. Uzyn bir qara shubar jylan jer baýyrlaı ırelendep, kelip qalǵandaı, han ordasynyń kóshi tym susty kórindi.

Aldyńǵy jaqta tórt-bes salt atty, kóshbasshy shaldar bara jatyr. Qorǵaýshy sarbazdar áldeqaıda qarasyn batyrypty. Bastyǵy Júsip batyr, tórt júz jigit, kóshtiń aldy qozǵalǵan kezde atqa qonǵan.

Balymnyń keýdesinde áldebir tentek tilek alaburtyp tur. Bálkim, jorǵanyń jelisine eligip, jas júrekke jelik kirdi me? Qazir qalyń jaý sap ete tússe eken deıdi. Qarýly sarbazdar sart-sart shaıqasyp qalady. Al at ústi soıyldasyp jatqandarǵa alystan qarap turý qandaı qyzyq...

Kóshtiń aldy kelinshektiń tusynan etip barady. Eń aldymen sary ingen. Qorshaýdyń ishinde aq sary kempir Altyn otyr. Tórt ul, tórt qyzdyń anasy, osy otannyń úlkeni, qart ene Nurǵazy qaınysynyń qolynda turatyn edi. Jasy alpystan assa da qaıraty qaıtpaǵan kisi, kóshti ózi bastaıdy. Ashýlansa, kelinderin bıdaıyqtaı qýyrady.

Balym qymsyndy, endi serikterin izdeıdi. Qyzdardyń júrisi baıaǵy aıań-shoqyraq, edáýir jerde qalyp qoıypty.

— Attan, attan!

Qamsyz turǵanda qulaǵyna sap etken qorqynyshty daýystan Balym selk etti. Endi eki kózi kóshbasshylar ketken jaqta, úrkekteı qaraıdy. Eshkim joq. Tek kóshtiń aldy toqtap qalǵan. Enesi qorshaýdan domalanyp túsip jatyr edi.

— Attan, attan!

Bul joly daýys bir tóbeniń astynan estildi.

Sodan soń kóshbasshy shaldar kórindi.

Shabdar atty sarbaz jigit qamshysyn áldeqaıda shoshaıtyp, aptyǵa sóıleıtin sıaqty. Balym onyń sarbaz ekenin aq kıiz qalpaǵynan tanydy. Kıiz qalpaqty oılap shyǵarǵan Júsip batyr. Sarbazdar byltyrdan beri bir óńkeı aq qalpaq kıetin edi.

Aldaǵy kósh osharylyp, artynan jetken túıeler kımelep, soqtyǵysqan kerege-ýyqtar syqyr-syqyr synyp jatyr.

Balym solaı qaraı umtyldy.

Kóshbasshy tóleńgit shal sary kempirge áldeneni túsindirgisi keledi. Ózinde óń-túsi joq, alqynyp tur.

— Táıt ári! — Sary kempir aqyrdy. — Túıeli kósh keıin qaraı bosqanda, qaıda qashyp qutylady? Qudaıdyń salǵanyn kórermiz. Kósh osy jerge toqtaıdy. Jaýdyń beti qaıtsa, aldymyzdaǵy qudyqqa jetip erý bolamyz. Áıtpese, bala-shaǵa shólden qyrylady.

— Samsaǵan sary qol dep otyr ǵoı...

— Qoryqqanǵa qos kórinedi. Bul da sonyń keri! — Kempir endi sarbazǵa keıidi. — Sen keıin qaraı tart. Attan salyp kóshti úrkitkendi qoı. Joldan kezikken aýyldardyń bárin habarlandyrasyń.Han da onsha qashyqta emes, Jaqaıymdardyń kóshinde kele jatqan shyǵar...

Habarshy jigit shoqyta tartyp uzaı berdi.

Bes júz túıeli kósh bir jerge osharyldy. Túıeler shógerilip túsirilip jatyr. Sary kempir bar jumysty bir ózi bastap-tósteıdi. Túıe bitkendi tizdetip tastady.

— Keregelerdiń aıaq baýyn sheshińder. Áı, Shońmuryn, súmireıip naǵyp tursyń? -Jasy ózi qurbylas úlken muryndy qara shalǵa aqyrdy. — Kerege qorǵan jasaý kerek...

Kele jatqan jaýdan góri sary kempirdiń qahary qattyraq kórinedi. Bir keregeni Balym da kóterip bara jatyr. Bir jerge úımelegen kóshti aınala keregeler jaıyldy. Sary kempir talaı súrgindi, shapqynshylyqty bastan keshken. Jaıýly keregeler atty jaý úshin myqty tosqaýyl edi.

— Al, qatyndar, qoldaryńa bir-bir adalbaqandy alyńdar! Baqan jetpegenderge ketpensap ta jaraıdy. Jamandyǵyna baǵyp, jaý ústimizge kelip qalsa, eń bolmasa qarmanyp óleıik!

Balymnyń qolynda qyzyl josamen boıalǵan adalbaqan, júregi dúrs-dúrs urady. Enesiniń sózi qaıratyn janı túskendeı, jaý kelse, ólispeı berisetin túri joq. Adalbaqannyń sabyn qushyrlana qysady.

Abyr-sabyrdyń ústinde ýaqyttyń ótkeni de sezilmeıdi. Kún batýǵa taqap, kókjıekte qan qyzyl shapaq shashyratady. Shól qysqan balalar jylaıdy. Bir qatyn júktiń astynda qalǵan mesin izdep bajalaqtap jatyr.

— Oıbaı, jaý keldi!

Aldyńǵy jaqtaǵy qum shoqynyń qyltasynan bir top salt atty shyǵa keldi.

Bular jaý emes edi. Ózderinen eki ese mol jaý qolymen shaıqasyp, sarbazdarynyń jarmysynan aıyrylyp qaıtqan Júsip batyr edi. Jan alyp, jan berisken osy qyrǵynda Arynǵazynyń týǵan inisi Nurǵazy da qaza tapty.

Arynǵazynyń ordasy qaı kúni irge kóteretinin Janǵazy sultan bilip otyr. Úsh jerden tosatyn boldy. Árqaısysynda alty júzden adam, eki top, eki jaq qanatta qozǵalyp barady. Kezdesken kóshti oırandap, mal-múlkin talaýǵa salý tapsyrylǵan. Adamdaryn tutqyndap, keıin qaraı jóneltedi...

Janǵazynyń qasynda segiz júz adam edi. Onyń da jartysynan artyǵy Hıýa sypaılary. Arynǵazynyń ordasynda tórt júz sarbaz bar ekenin biledi. Kezdesip qalsa, ústem túsetinine shek keltirgen joq.

Biraq aýyldaǵy ádemi oıdy bazardaǵy naryq buzady.

Arynǵazy sarbazdarynyń sońynda kósh keledi. Kóshpen birge kóbisiniń qatyn-balasy keledi. Basy Nurǵazy bolyp, han jigitteri aqıkózdenip alǵan, arystansha aıqasty. Maıdanda eń áýeli syr bergen hıýalyqtar... Júsip batyrdyń qol shoqparyna urynyp aldy qulaı bastaǵanyn kórgende, jalt berdi.

Janǵazynyń jigitteri bolsa, kópshiligi Shekti, Qarakesek aýyldarynan jınalǵan. Tap osyndaı qan tógiske kezdesermiz degen oıda joq, kóbisi Shorabaıdyń ekekesine eligip, tegin oljadan dámetip kele jatyr edi. Onyń qymbatqa túsetinin, qyp-qyzyl qyrǵyn bastalǵan kezde baryp uqty...

Eki jaǵynda da adam shyǵyny mol. Nurǵazy sypaılardyń myltyǵynan óldi. Sol myltyqtan seskengen Júsip batyr keıin shegingen Janǵazy qolyn qýa túsýden boı tartty...

Daýys qylǵan qatyndar... Oǵan jaraly sarbazdardyń yńqyly qosylady. Bir jaǵynda shól qysyp qatalaǵan balalar shýlaıdy. Qarańǵy tún qasiret kúıin shertip, dala kúńiredi.

Alda bes-alty shaqyrym jerde qudyq bar. Soǵan jetý kerek edi. Tiri qaıtqan jigitter túıelerdi qomdap, aýyl kósh qamyna kiristi. Júsip bárine ámir berip, ózi basqaryp júr.

Balym qorshaýly túıe ústinde daýys qylyp barady. Qaınylarynyń ishinde ázilkesh aq kóńil Nurǵazynyń orny bólek edi. Kelinshek shynymen egildi. Soǵys degen osy eken. Balym buryn as pen toıda at ústi saıysty qyzyqtaıdy. Barymtashy jigitterdiń qalaı soıyldasatynyn estıdi... soǵysty soǵan uqsas birdeńege jorıtyn. Qazir jany túrshigip keledi.

* * *

Nurǵazynyń janazasyna at jeter jerdegi Álimniń jaqsylary túgel jınaldy.

Tórtqaradan Shúńgil bı, Qabaq Kótibar batyr keldi. Syr İİİektisinen qart batyr Bıdaı, Bekarystan, Baıshoqy... Kelip jatqan kópshilikte esep joq. Qaza kórgen adam tek tóbe kórsetpegen jaqsylardy izdeıdi.

At aıaǵy jetpeıtin alystar bar. Jamanat habar olardyń qulaǵyna keshigińkirep tıedi. Oǵan keshirim de mol... Jetirý men Baıulynan, Arǵyn-Qypshaq, Kereı-Ýaqtan eshkim kelmeı jatyr. Óıtkeni habar tımeı jatyr. Arynǵazy jaqyn jerde otyryp, tóbesin kórsetpegen jaqsylardy sanaıdy. Qarakesek Aqtan batyr, Ótegenniń Bekbaýyly, Báıdilda men Ramanqql... Olardyń bári Janǵazy sultannyń sońynda júr...

Bul qazanyń ústinde Nurymbettiń balalaryn da kóre alǵan joq. Arynǵazy Janqoja batyrdyń ataǵyn ǵana estıdi. Nurymbettiń balasy osydan tórt jyl buryn bolyp ótken han saılaýynda da kórinbeı qoıǵan.

Shekti ishinde taǵy bir árýaq qonǵan shańyraq Jánike men Sary edi. Han saılanatyn úlken jıynda olardan da eshkimdi kóre almaǵany esine tústi.

Arynǵazyǵa syrt bergen basqa Shekti Janǵazy sultannyń shashbaýyn kóterip júr. Janqoja men Rahmetáli olarǵa da qosylǵan joq. Quryq alyp qashqandaı tosyn minez tanytqan...

Arynǵazy taqqa otyratyn jyldary Jánike — Sary áýleti Qalbanyń Qarataýyn jaılaıdy eken. Keler jyly Sarysýǵa qaraı jyljyp ketipti. Bıyl Túrkistannan ári qaraı, úlken Qarataýdy bettep bara jatqanyn estip otyr.

Úsh jyldan beri Janqojanyń jaz jaılaý, qys qystaýy Boqan taýy. Arǵy jaǵynda — Hıýa handyǵy, Janǵazy sultan, olardyń Janqojany qalaı tynysh qoıyp otyrǵanyna Arynǵazy tań qalady.

Syrt halyq Jánike—Sary áýletin barymtashy sotqar ataıdy. Sodan kele Álim ishinde bir adammen sheksip qalǵanyn kórgen eshkim joq. Arǵyn—Qypshaqpen barymtalasyp, ary ketip túrikpennen jylqy alyp júredi eken...

Janqojanyń bitimi odan bólek. Barymtaǵa shyǵyp, jylqy alǵan da jeri joq. Syrt kózge ánsheıin sharýa baqqan kóp qazaqtyń birine uqsaıtyn edi.

Al Tolybaı batyr ony syrttaı qyjyrtyp otyrady.

Arynǵazy qazaq bılerin tizgindep ustaıdy. Olar aýyl-aýyldyń arasyndaǵy usaq-túıek daýdy ǵana bitiredi. Jer daýy, jesir daýy, barymta sıaqty aqyry nasyrǵa shabatyn daý-sharalar qazir hannyń aldynan tarqaıtyn edi. Jylda kúzge taman Arynǵazy ordasynda bıler úlken keńeske jınalady. Eldiń hal-ahýaly, tirshilik-qareketi, zeket jaıy sóz bolady. Eń sońynda álgideı asqynǵan daýlar talqyǵa túsedi.

Qyr Shektisinde Kótibar batyr, Syr Shektisinde Bekarystan bı men Tolybaı batyr... Han el bıligin osy sıaqty myqtylarǵa tapsyryp, ózi tek solardyń qabaǵyn baǵatyn edi.

Han ordasynda jıi tóbe kórsetip, bar qyzmetine ázir júretin — Tolybaı. Byltyrdan beri ashshy ishekteı aınaldyryp, janynan shyqpaıtyn bolyp alǵan. Arynǵazy osynyń Janqojany sonshalyqty nege jaqtyrmaıtynyna túsinińkiremeıdi.

Keshe bul jaqta qyrǵan bolyp jatqan kezde han Tolybaıdyń úıinde qonaq edi. Úı ıesi Janqojany jıi aýyzǵa alyp, álde neni jaqaýratqan. Keıde Tolybaı sol minezin han ordasynda da sezdirse, Júsip batyr jaqtyrmaı qalatyn. Bul joly handy ádeıi ońashalap, syr aıtqysy kelgendeı yńǵaı tanytty. Biraq qonaqasy ústinde shapqynshy kelip, Arynǵazy asyǵys atqa qondy.

Janqoja Boqan taýynda. Qasyna eki júzdeı úı jınalypty. Onda kep halyq emes. Sodan kele oǵan Hıýa hany da tımeıdi. Janǵazy da beıbit saıasat ustap otyr...

Bul tegin emes. Batyr sultan Shektini bólip áketpegende, Baraq ta Ábilqaıyrǵa qol jumsaı almas edi. Arynǵazy sodan seskenedi. Janqoja han ordasynan bulaı shetteýin qoımasa, kúnderdiń kúninde Janǵazynyń qoltyǵynan tabylýy kádik.

Edige Toqtamyspen ókpelesip bara jatqanda, Sypyra jyraý hanǵa aqyl qosady eken deıdi:

Shaqyryp ony qasyńa al,

Qasyńa al da, basyn al.

Eger basyn almasań,

Basyńa basyn qosyp al...

Arynǵazy da Shektiniń eki tentegine álgi Sypyra jyraý aıtqan amaldy qoldanýy kerek edi.

Qazir qarsy kelgen qazaqtyń basyn aldyrý Arynǵazy úshin jumys emes. Han taǵynda otyrǵan tórt jylynyń ishinde on shaqty tentekke ólim jazasyn kesip, álde neshe baı aýylǵa aýyr aıyp saldyrǵan eken... Hannyń túsi buzylsa, árkimniń de sheke tamyry syrqyraıtyndaı bolǵan.

Nurǵazynyń janazasy berilip, onyń aıaǵy han jıynyna aınaldy. Bir jylǵy zeketin syrǵytyp, keler jylǵa sheıin sozyp júrgen baılar bar. Bireýi jesir daýlaıdy... Han qylmystylarǵa aýyr-aýyr aıyp saldyrdy. Janǵazy bastap kelgen keshegi Hıýa joryǵynda ondaǵan aýyl oıran bolyp, mal-múlikten qol jýǵan. Ólgen adamnyń sany úsh júzge jetti. Eki júzdeı úı, uzyn sany bir myńdaı jandy kóshirip áketipti. Kúshtep kóshirgen...

Han bes júz jigitti atqa qondyrdy.

— Janǵazynyń aýyly Qazaqdarıa boıyna qaraı yǵysyp barady eken degen. Jetseńder oırandap qaıtyńdar. Eń bolmasa jylqysyn qýyp alý kerek. Mundaǵylardyń shyǵyny sonyń esesinen óteledi. Bul joryqty Júsip batyrǵa tapsyrdy. — Qara halyqqa qıanat jasalmasyn. Eger beri qaraı kóshkisi keletinder tabylsa, ala qaıtyńdar...

Han ony kóz qylý úshin aıtyp otyrǵan joq, shyn nıeti. Qazir Janǵazyny qarǵamaı otyrǵan Álim joq. Jónsiz jasalǵan qıanatty, kisi ólimin halyq keshirmeıdi. Janǵazy bel kúshke salamyn dep taǵy qate jasady. Qorqytamyn dep júrip, qara buqarany úrkitip alǵanyn bilmeı otyr. Sońyndaǵy tórt myń úıdiń bıyl qasynan qanshasy ketetinin ózi bilsin... Arynǵazy osy bir shyndyqty álde qalaı túsindi.

Hannyń buıryǵyn qulaǵymen estip otyrǵan bılerdiń betine han júgirip, ánderi kirip qalypty. Endi barǵan jerlerinde aıta júredi. Arynǵazynyń danqy odan ári dabyraıady...

— Bıylǵy jıyn osymen aıaqtalǵan bolsyn. Senderge aıtatynym: taǵy da jaý keler dep qoryqqandaryń keıin qaraı kóshińder. Men osy arada qalyp, jaz jaılaımyn. Janǵazydan kelgen bále bolsa, kórip alǵanym!

Bılerge hannyń bul qaıyspas minezi da unady.

Ár rý basy on jigit, on bes jigitten mindetine alyp jatyr. Kózi joq bılerdi eseptemegende, orda mańyndaǵy sarbazdardyń sany qazir-aq myńǵa taqap qalyp edi.

— Onyń azyǵy kimnen bolady?

Hannyń aldynda kózge túsip qalatyn jer kelgende, Tolybaı qapy jibergen joq.

Ár rýdyń belgili-belgili baılary ataldy. Soıystyqty solar mindetine alatyn boldy.

Han bıler taraıtyn jerde keler jyly maýsym aıynyń aıaǵyna taman jıyn ótkiziletinin eskertti. Oǵan jalǵyz Álim Shómen emes, Baıuly men Jetirýdyń jaqsylary da qatysady. Orta júzden Arǵyn-Qypshaq pen Kereı-Ýaqtyń bilgilikti bıleri de shaqyrtylady. Ol jıynda ne másele sóz bolady. Arynǵazy ári qaraı qazbalap aıtqan joq. Tek jıyn ótetin jerdi atady.

— Qaraqumda Aqsaqaltáýip kóliniń jaǵasynda ótkizem!

Arynǵazy qyrkúıektiń basynda ordasyn Qaraqumǵa qaraı kóshirdi. Qasynda alty júz sarbaz, kóshti Syrdan ári ótkizim salǵan soń, attyń basyn keıin burdy.

Júsip batyr kóktemde Qyzyldyń ishinde jıyrma kún kezip, Janǵazynyń aýlyn ushyrata almaı qaıtqan. Ári Qazaqdarıa jaǵasynda Hıýa sypaılary top quryp jatqanyn esitti.

Jeti júz jylqy oljasy bar, ordaǵa oraldy...

Qyzylda Arynǵazynyń qolastyndaǵy Shektiden on shaqty-aq aýyl, alty aı jaz at ústinen túsken joq. Hıýanyń jolynan kúzetti aıyrmaıdy. Janǵazynyń qaıta oralýynan qaýiptenip edi.

Jaz tynysh ótti.

Arynǵazy uzyn habardan estıdi. Janǵazynyń aýly Qazaqdarıa mańynda kóship júrgen kórinedi... Odan oısyratyp kek qaıtarý hannyń armany edi.

Qasynda alty júz qol, Qyzyl qumynda bir aı jorytty Janǵazy Qazaqdarıadan ári ótip ketken. Qasynda tórt-bes júz úı, Qońyrat mańynda keship júrgeni belgili boldy.

Arynǵazyǵa Qazaqdarıadan ári ótýge bolmaıdy. Hıýa hany onsyz da synyqqa syltaý izdep otyr. Han Qyzyldaǵy qazaq aýlyn bir aı aralady.

Bári de tóbesine kóterip kútedi. Qudaı aljastyryp Janǵazynyń sońyna ergen... Sony aıtyp otyryp, Itiǵul saqaly selkildep jylap aldy.

Bes júzdeı úı beri qaraı kóship shyqty.

Qalǵandary qobaljıdy. Qaraqum alty Álimge tarlyq qylatyn edi. Ony Qarakesek aýly aıtyp otyr. Bir bólegi qys qystaýy da joq. Jaz Qaraqumǵa basy syıyspaıdy. Qudyqqa talasyp, aǵaıyndy eki rýdyń qyrylysyp qalatyny bar eken...

— Bizdi Qyzyldan qozǵamańdar. Odan da qyryq kún shildeniń aıaǵyna taman eki-úsh jigitti atqa qondyryńdar. Sol kezde Hıýanyń zeket jınaýshylary jasaýyldaryn ertip shyǵady. Ózimiz-aq ustap bereıik...

Bul Segiz balýannyń sózi edi. Arynǵazy seriniń úıinde bir tún jyr tyńdap, kóńil kóterdi.

Segiz on bes úıli aýyl. Qyzyldy jaılap júrgeli kóp zaman ótipti. Jyly ornyn sýytqysy kelmeıdi.

Arynǵazy seriniń keńesin túıip otyr.

Júsip batyrdyń armany Janqojamen júzdesý edi. Ekeýiniń jasy da qurby, kezdesýdiń sáti túspeı-aq qoıǵan. Ánsheıinde senimdi seriginiń qolqasyn qaıtarmaıtyn Arynǵazy bul joly qabaq túıdi. Han basymen qaradan shyqqan batyrdyń aldyna kishireıip barýdy qorlyq biledi. Janqoja ne jıynda tóbe kórsetpeıdi, ne qazaǵa kóńil aıtpaıdy. Han ashýly edi.

Biraq qastyq jasaýǵa bata alǵan joq. Nuraly han qyrsyqqanda, osy Júsip batyrdyń ákesi Syrymnyń izine túsken. Onyń aqyry kózi tirisinde taqtan taıyp, qalǵan ómirin orys qalasynda ótkizipti... Ábilqaıyrdyń taǵy odan keıin alty jyl bos turady.

Nuralydan soń taqqa otyrǵan Eráli sultan uzaq jasaǵan joq. Búkil ómirin Syrym batyrmen alysyp ótkizgenniń bireýi sol edi. Han saltanatyn úsh-aq jyl qyzyqtap, bahı jaıǵa attandy. Onyń ornyn basqan Esim sultandy eki jyldan keıin Syrym óltirdi...

Arynǵazynyń topshylaýynsha, sonsha dúrbeleńdi Ábilqaıyr áýleti ózderi tilep alyp júr. Syrym búligi olarǵa qymbatqa tústi... Baıuly, Jetirýdy úrkitip aldy...

Janqojadan qorqyp júrgen Arynǵazy joq. Qasynda alty júz sarbaz, Boqan taýyn jaılap otyrǵan Nurymbet aýlynyń túndigin túrip qoıyp shaýyp alar edi. Onda kúni erteń alty Álimnen aıryldy. Eń aldymen qasyńdaǵy dosy Júsip batyrmen ketisedi...

Arynǵazy joryqtan aýyr oımen qaıtty. Myna jaqta Arǵyn-Qypshaq, Kereı-Ýaq, myna jaqta Baıuly men Jetirý – oǵan bári qolyn sozyp otyr. Han etek-jeńi mol osynsha eldi qushaǵyna syıǵyzar amal tappaı daǵdarady.

Bir aı júrip Qyzyldy aralady. Janǵazydan bári de bezerdeı bolyp otyr. Hıýadan odan da ári... Bes júz úı beri qaraı kóship shyqty. Qyzylda áli de úsh myńdaı shańyraq qalyp barady. Ony Hıýa shapqynshylyǵynan, Janǵazydan qorǵaıtyn shamasy joq, hannyń ishi qazandaı qaınaıdy.

Jaıyq boıyna, Ertis jaǵalaýyna orys bekinisteri túskeli ne zaman. Ázir beri qaraı jyljıtyn túri baıqalmaıdy...

Oǵan qater basqa jaqtan — Hıýa men Qoqan handyǵynan tónip otyr...

Syr boıyna Aqmeshit qamalyn kóshirý kerek. Qolynan kelse, Túrkistan men Sozaqqa sheıingi óńirden Qoqannyń tabanyn aýdarar edi. Biraq dármen joq. Jalań qylysh, qara soıylmen qamal buzý qıyn...

Hıýanyń jolyn kesý úshin Qazaqdarıa boıyna shyǵý kerek. Arynǵazynyń bir búıirinde ondaı nıet te bar. Jaý betine ustaıtyn turaqty eki myń sarbazy bolsa. Hıýa baspashylarynyń aıaǵyn Qyzylqumǵa bastyrmas edi.

Biraq eki birdeı qaýipti jaý — Hıýa, Qoqanmen qatar alysyp qalaı kún kóredi.

Túbi Hıýany Qyzylqumnan kúder úzdirmeı, Álim-SHómendi qolda ustap turý qıyn ekenin túsinip keledi.

Halyqqa qonys kerek...

Býyny qatpaǵan qazaq handyǵyna súıenish kerek...

Ol «súıenish» Hıýa men Qoqan emes. Onda jaqyn jerden qylyshyn jalaqtatyp, eńseńdi kótertpeıdi.

Orys patshalyǵy...

Arynǵazy bıyl kóktemdegi Hıýa shapqynshylyǵynan keıin orys patshalyǵyn kóbirek eske alatyn bolyp júr.

Baıaǵy Ábilqaıyr zamany... onyń orys patshasyna ant beretini esine túsedi.

Ábilqaıyr áýleti arǵy astanasynyń orysqa baǵynǵanyn maqtanysh etip aıtyp otyrady eken. Arynǵazynyń oıynda: ol ánsheıin ottaǵan sóz. Ábilqaıyr orys elshisi Mámed myrzanyń aldynda anttyń rásimin jasaǵanda, sol arqyly Hıýa hany Jolbarysqa aıbat kórsetip edi. Qaraqalpaq bıleri orys patshasyna ish tartatynyn kórgen kezde, shaýyp alǵan joq pa? Baǵynyshty ekenin moıyndasa, ondaı qaterli qımylǵa barýy múmkin emes!

Arynǵazynyń aldynda da jalǵyz-aq jol qalyp otyr. Hıýa men Qoqandy aýyzdyqtap ustaý úshin, oǵan orys patshalyǵynyń qoltyǵyna kirý kerek...

Jol boıy osy nıetin Júsip batyrǵa aıtý úshin neshe oqtalǵan shyǵar. Biraq múdire berdi. Júsip syr shashar dep qoryqpaıdy, óziniń erteńgi kúni oılantady.

Onyń túsiniginde, orys patshasy tákappar, túlkideı qý... Erteń qapy urǵyzyp ketýi kádik edi.

Salt atty tórt jolaýshy Qyzylqumnyń ishinde cap jelip keledi. Bul bette aýyl sırek, adam-qara sırek ushyrasady.

Ońynda da, solynda da sulap jatqan qum shoqylar. Aınala appaq, qarap turyp kóz qaryqqandaı edi. Qum shoqynyń birinen asyp tússeń, aldyńnan ekinshisi shyǵady. Ushy-qıyry kórinbeı-aq qoıǵan. Búgin úshinshi kún ótti. Jolaýshylar osylyp jatqan Qyzylqumnyń ushtyǵyna shyǵa almaı-aq keledi.

Álde qaıda kóz ushynda bıik qyrattyń silemi munartyp kórinedi. Ózderi izdep kele jatqan Boqan taýy sol ekenin Bekbaýyl aıtty. Ol Janǵazydan at quıryǵyn byltyr kúzde kesisken. Sońynda alty júz sarbaz, Arynǵazy hannyń Qyzyldaǵy aýyldardy aralap kele jatqanyn esitken kúni Bekbaýyl Syr boıyna qaraı kóship shyqty.

Tóbesi tańerteń kózge shalynǵan Boqan taýy tús qaıtqansha jetkizbeı-aq qoıdy.

— Batyr da jer túbine shyǵyp-aq ketken eken...

Baıshoqynyń úninde narazylyǵy ap-aıqyn bilinedi. Jaqaıymnyń bıi, jasy qyryqty ortalamaı jatyp-aq tolysyp bolǵan. Qaba saqaly, júndes bet-aýzy, erdiń qasyna túsip jatatyn qarny, — ony tipti kekse adam etip kórsetkendeı eken. Ózi etjendi kisini moıny uzaq mynaý jol tipti yǵyr qylǵan, er ústinde jıi qozǵalaqtaıdy. Búgin at búlkiline ázer shydap kele jatyr.

Qyzylqumnyń bul tusynda aýyldyń sırek ushyrasatyn bir sebebi bar edi. Osydan bes-alty kóshtik jerde Sháýdir túrikpenderdiń jaz jaılaýy tıip tur. Jánike-Sary áýleti sıaqty tentek aýyldyń jortýylshy jigitteri Sháýdirdiń jaz jaılaýynan talaı-talaı jylqy alǵan. Iini kelse, olar da esesin jibermeıdi. Qazaq aýyldarynyń irgesi jaqyndaǵanyn esitse, Sháýdirler de attaryn baptaı bastaıtyn edi.

Erýlige — qarýly, qazaqtyń talaı aýlyn zar qaqtyryp, jylqysyn qýyp áketti...

Ondaı-ondaı shapqynshylyqty talaı kezdestirip, túrikpenderden kózi qorqyp qalǵan jurt, ózine-ózi sengen. Taqa júrek jutqan bireýler bolmasa, Boqan taýy jaqqa kóp úıir bola bermeıdi.

Qysy jumsaq, shóbi shúıgin jaılaý Qyzylqumda qadam bassań qater edi.

Bıyl besinshi jaz qaıtyp oraldy, Nurymbettiń aýly osy Boqan taýyn jaılaıdy.

Arynǵazy han saılanatyn joly Janqoja qatysqan joq. Osydan tórt jyl buryn ótken jıynǵa da barmaı qaldy. Bıler handy Janqojaǵa ashýly dep biledi. Shaqyryp ákelýge ózderin jumsaǵanda, qaı-qaısysy da qýanyp edi. Olar úshin batyrdyń bas amandyǵy kerek... Janqoja bul jıynǵa qatyssa, han da raıynan qaıtady...

Tóbesi tańerteń kózge shalynǵan Boqan taýyna jolaýshylar uly besinde jetti. Qyzylqum artta qalǵan. Aldarynda jazyq dala, ker topyraqty sary beldiń erkek shóbi attyń tizeligin qaǵady. Bekbaýyl tamsanyp qoıdy.

— Jaryqtyq Qyzyl, maldyń jaıy ǵoı...

Boqan taýynyń kúngeı betindegi qońyr tóbeniń baýraıynda qanattasa otyrǵan on shaqty úıli aýyl elshilerdiń kózine jyly ushyraı ketti. Nurymbettiń aýlyn sonadaıdan tanyǵan Bekarystannyń júregi lyqsyp aýzyna tyǵylǵandaı. Tórt-bes jyldan beri elden jyraq shyǵyp, uzaq keship, shet jaılap júrgen aǵaıynǵa at izin salyp turǵandary da búgin eken. Onda da Arynǵazy hannyń ámirimen kelip otyr. Óz betinshe izdep shyǵýǵa jurt hannyń qaharynan seskenetin edi...

Apyraı, bastan bılik ketip barady eken-aý...

Boqan taýy óńirindegi eldiń bul kezde bes júz úıge jaqyndap qalǵany ras... Nurymbet aýly sógile kóshkende, sońyna nemere-shóbere týysy Jumaǵuldyń balalary ǵana ergen. Bir Baraqtan segiz ul, jıyrma shaqty úı, etek-jeńi mol aýyl edi.

Bir jyldan keıin bularǵa qasynda on shaqty úıi bar Segiz kelip qosyldy. Bul aýyl qyryq rý qurandylaý... Eki úı qaraqalpaǵymen Jannazar batyr bar... Bir úı Úısin qýda... Qalǵan úsh-tórt úı Álimniń ár qıly atalyǵynan shyqqan jarly-jaqybaı aǵaıyndar.

Sońynda qyryq-elý úı Qarakesegi, Aqtan batyr da byltyrdan beri osy mańaıda kóship-qonyp júr.

Byltyr bulardyń qaýymyna otyz bes úı Qarasaqal kelip qosylypty. Olar da úsh-tórt jyldan beri Arynǵazydan irgesin aýlaq ustap júredi eken. Jazǵyturym han attandyrǵan jasaýyldar aýyldy qapyda basyp, oıran salady... Qarasaqaldarǵa tigerge tuıaq qaldyrmaı, bar jylqysyn kótere aıdap ketedi...

Osydan bir jyl buryn bolyp ótken Hıýa shapqynshylyǵy Boqan taýy mańyndaǵy eldi de qatty tiksintedi. Buryn ár shuqyrda bytyrap bet-betimen kóship júrgen aýyldar, aralaryn jaqyn salyp, tórt-bes qudyqtyń basynda otyr.

Maldy Boqan taýynyń jyqpyl-jyqpylynda kúndiz-túni kúzette ustaıdy.

Hıýa jaq bettegi tóbe-tóbeniń basynda qaraýyl, ár aýyldyń sergek jigitteri kezektesip turady.

Aýyl bolǵan aýylda quryp tastaǵan kermeler, júırik attardyń arqasynan eri alynbaıdy...

Boqan taýyndaǵy eldiń tirshiligi qazir jaýgershilik zamandy eske túsirgendeı eken.

Osynyń bári Janqojanyń oılap tapqan áreketi ekenin túsinip, Bekarystan súısindi.

Áıteýir-aý... Syr boıyndaǵy qalyń eldi zar qaqsatyp shaýyp alyp jatqanda, Jákeme Hıýa hanynyń da tisi batpaıtyn edi. Bes júz úıden kemi alty-jeti júz qarýly jigit shyǵady. Bir Janqojanyń ózi nege turady? Tóbe-tóbeniń basynda qaraýyl kútinip otyr... Qapyda basa almaıdy...

Ótken bes jyldyń bederinde Nurymbet aqsaqal kóp eńkeıip qalypty. Sonda da saǵynyp kórisken aǵaıyndy qasynan shyǵarǵysy kelmeıdi. Qonaqtar túnniń bir ýaǵyna deıin otyrdy. Shal Arynǵazynyń jaıyn kóbirek surastyrady.

Bılerdiń jaýaby ázir. Qazir Arynǵazynyń aýzyna bir Álim emes, Arǵyn, Jappas sıaqty taıpalar da qarap otyr. Halyqtyń da bereketi kirip qalǵan... Bes jyldan beri baspashynyń habary da estilmeıdi. El ishinde birin-biri barymtalap jatatyn jaman ádet te tyıylyp kele jatyr.

Olardyń jaýabyna aqsaqal qanaǵattanbady.

— Biz de bul jaqta estip jatyrmyz. Bes jyldyń ishinde on azamattyń basy alynypty. Qazaq kúnde barymtalasyp jatqanda kisi óliminiń habaryn on jylda bir estıtin edik. Arynǵazy han emes, qandy balta boldy ǵoı...

— Óıtpese, tentek tyıyla ma, handa qadir bola ma?

— Bireýdiń qanyn júkteý arqyly qadir tappaqshy bolsa, ondaı handyqta qansha qasıet qalady? — dedi Janqoja, erteli únsiz otyr edi, basyn kóterip aldy. — Nuraly men Eráli qansha qarabet bolǵanmen, qasyndaǵy momyn qarashanyń qanyn júktegen joq edi. Arynǵazy Álimniń ortasyna kelgeli qan sheńgeldemegen kúni joq eken. Tek osynyń arty qaıyrly bolsyn...

Bul kúni eki jaǵy da onan artyqqa barǵan joq. Jol soqty bolyp jetken bıler tósekke bas qoıdy.

Erteńine Jumaǵuldyń nemeresi Boranbaı qonaqtardy úıine shaqyrdy. Baraqtyń balalary ishinde kózge túsip kele jatqany osy jigit edi.

Qonaqasy ústinde Arynǵazynyń aty taǵy aýyzǵa alynyp, bılerdiń saǵy syndy. Bul aýyldaǵylardyń aýzy bir yńǵaı ekeni kórinip tur. Áńgime ústinde, bastyǵy Baraq bolyp — bári de ytyrynyp otyrdy.

Boranbaıdyń úıindegi qonaqasyda syrt aǵaıynnan Segiz ǵana boldy. Aqtan batyr aýylda joq, jolǵa shyǵyp ketken kórinedi. Jasy Boranbaı qurbylas qara jigit, Qarasaqal rýynyń endigi bas kóterer azamaty eken. Esimi Dabyl. Byltyr Qarasaqal aýylyna han jasaýyldary salǵan oıran sóz bolyp edi...

Dabyl qutyrǵannan qutylǵan dep otyr.

Bıler Baraqtyń úıinen shyqqan soń jaıaýlap qaıtty. Eki aýyldyń arasy eki shaqyrymnan artyq emes. Keshe ǵana jurt aýdaryp qonǵan jerde iz túsip jarymapty.

Zaýal aýǵan shaq. Taý betten qońyr samal esedi. Áli de mal tuıaǵyna japyrylyp úlgirmegen erkek shóp shapanyńnyń etegine oratylady. Qurtqashashtar jappaı qyzǵaldaq jarǵan. Kók jýsannyń salaly shashaǵy jupar ıisin ańqytyp, murnyńdy qytyqtaıdy.

Bekbaýyl Arynǵazynyń sálemin kele jatyp aıtty.

Han Janqojaǵa Shektiniń ár atalyǵynan bir-bir adam jiberip otyr. Qasyna týysy Bekbaýyldy qosty. Janqojanyń bıylǵy jıynda tóbe kórsetkeni jón. Áıtpese, hannyń qaharyna ushyraıdy, elden de shyǵady...

— Barymtalap mal qýǵan jerim joq, kisi óltirip qan da júktegenim joq, qalaı elden shyǵamyn? — Janqoja shıryǵyp tur. Hannyń qasyna baryp, basyma quryq tiler jaıym joq. Senderdiń ne bitirip jatqandaryńdy da bilip otyrmyz... Egizińniń syńary basyn aldyrady, oǵan ara túsetin dármenderiń joq. Janqoja oǵan kónbeıdi. Bireýdiń qanyna ortaq bolǵansha, basymdy aldyrǵanym kep artyq!

Bekarystan sartasynan júginip otyra ketken kúıi bir qurtqashashtyń qyzǵaldaǵyn julyp alyp jatyr edi. Qolynan túsip ketti. Janqoja sońǵy sózdi soǵan arnap aıtqandaı. «Egizdiń biri syńaryń...» Bul Baıjigittiń qazasyn betine basyp otyrǵany ǵoı...

Baıjigit Bekarystanmen jaqyn aǵaıyn. Qysta yǵyp ketken jylqysyn izdep júrip, hannyń jasaýylyna jolyǵady... Anaý astyndaǵy aty zoryǵyp ólip, jaıaý keledi eken. Baıjigittiń atyn aýdaryp alǵysy kelgen jasaýyl taıaq jeıdi.

Arynǵazy tentek Asannyń aıaq-qolyn baılatyp ákeldirdi. Baıjigitke ólim jazasy kesilgende, osy bılerdiń tórt kózi túgel han ordasynda otyr edi...

Er baýyrǵa shydamaıtyny ras eken, Bekarystan tiksindi. Biraq hanǵa qarsy sóz aıta alǵan joq. Mezgil qyryq kún shildeniń ishi, kúıip tur edi. Bı qamzolynyń eki omyraýlyǵy ashyq, aq bóz kóılektiń syrtyna teri shyǵa keldi. «Bekarystan aǵa-aı, meni shynymen-aq ólimge qıǵanyń ba?» — dedi Baıjigit jylap jiberip. Et baýyry eljirep, qur súlderi otyrǵan bı ústindegi bóz kóılektiń omyraýyn qalaı qaq aıyrǵanyn bilmeıdi. Bar ashýy ýysyna jınalǵandaı, tes etin mytyp qalǵanda, emsheginen qyp-qyzyl qan shapshyp ketti. «Janym aýyrmasa — mynaý ne? Eki qolym baılaýly, amalym quryp tur ǵoı...» Sony aıtqanda Bekarystannyń daýysy ázer shyqty.

Beker kelgen ekem-aý. Han qaharyna ushyrap, Janqojanyń moınyna quryq túskendeı kún týsa, osy otyrǵandardyń ishnide ara túse alatyn biri joq. Al batyr shet jaılap júrse de han onyń aıbarynan seskenedi...

Ashýlanyp kele jatqan Bekbaýyldy Bekarystan toqtatty.

Baıshoqy kózimen jer shuqıdy.

— Hany qurysyn! - dedi kúrsinip. — Meniń janym saǵan ashıdy, Jáke. El ishi — altyn besik. Seni halqyń izdep otyr. Jalǵyz aýyl qashanǵy otyrasyń?

— Qudaı jalǵyzdyqtan saqtasyn. — Janqoja keıip qaldy. — Kıikbaı men Jumaǵul otyz úı. Byltyr Aqtan naǵashym keldi. Bıyl Segiz balýan qosyldy. Jańa kórdiń, Qarasaqal aǵaıyndar da bar. Hannyń aldaǵy jıynynan keıin tipti kóbeıemiz be dep otyrmyz. Biz de bir taıpa el bolyp qaldyq.

— Hanǵa ne betimizdi aıtyp baramyz? — Bekbaýyl etegin qaǵynyp ornynan turdy.

— Jamandap barýǵa tiliń jetpeı tur ma? Janǵazynyń sońyna erip qashqan sen ediń, jyly oryndy tapqan ekensiń! — Janqoja qatýlandy. — Meni jaý almaıdy. Aspan asty keń, taqa qysylyp ketsem, túrikpenniń Qaraqumy jaqyn...

Bulardyń aldynda Báıdilda kelip ketti. Janǵazy sultannyń sálemin ákelip edi. Janqoja ony da biraz silkilep aldy. Janǵazy Shektini sońǵy bes jylda eki ret shapqynshylyqqa ushyratqan eken. Qasyndaǵy sarbazynyń kópshiligi Kishkeneniń jigitteri... Sonyń ishinde Asanǵa qaraǵan aýyldardan jınalǵanyn estip otyr. Nurymbet shal Báıdildanyń ıt terisin basyna qaptady.

Eger Qojamberdiniń bıi sózinde tursa, bıyl Janǵazy sultannan irge aıyrýy kerek...

Biraq ondaı syr Shekti bılerine aıtylmaıdy. Sypaıy sózben shyǵaryp saldy.

Keshkisin Boqan taýyn jaılaıtyn Álimniń jaqsylary Aqtan batyrdyń úıinde bas qosty. Batyrdyń jolaýshylap ketetini beker, han jibergen elshilermen kezdesýden boı tartqan... Aqtan batyr Qaraqumǵa oralǵysy keletinin aıtty.

Dabyl men Janqoja bir jaq. Al Segiz bolsa, Syr boıyna jaqyndaıtyn oıy joq. Qaraqalpaqtaǵy qaryndasy Qarakózdi qımaıdy. Ol jaqta Jaby bedeldi edi. Atasy Kúrjibaı ólip, bar dáýleti Segizde qaldy. Buryn dóńgelek sharýaly Topynyń balalary qazir keýde baıdyń qataryna qosylyp otyr.

Janqoja qart naǵashysyn taǵy bir jyl kútýge ázer kóndirdi. Arynǵazy tiri tursa, áli de talaı jıyn bolar... Ázir ańdysyn ańdyǵan durys... Sóz osylaı baılandy.

Rahmetáli Quralaıdyń salqynyn ótkizip baryp atqa qondy. Qasynda on segiz jigit, báriniń de er qarýy boıynda, jıynǵa emes, túrikpennen jylqy alýǵa attanyp bara jatqan adamǵa uqsaıtyn edi.

Merzimdi ýaqyty áldeqashan bolyp, endigi maýsym aıy týsa da, kún jıi-jıi jańbyrlatyp qoıyp, qabaǵyn ashpastan tur. Bıylǵy kóktem jańbyrly, aldaǵy jazdyń mal baqqan sharýaǵa jaıly bolatynyn ańǵartqandaı edi. Kók jýsannyń salaly shashaǵy attyń shashasynan kelip, erkek sheptiń sabaǵy jel lebimen jelkek qaǵady. Ushy-qıyrsyz dala tósin taspadaı tilip, ırelendep jatqan jalǵyz aıaq joldyń eki jaǵy bup-buıra, tań atqaly ala buta kók shaǵyr jolaýshylarmen jarysyp kele jatyr.

Bular shyqqan Qalbanyń Qarataýy men Aqsaqaltáýip kóliniń arasy salt atty jolaýshyǵa onsha qashyq emes, arada tórt qonyp jete beretin edi. Rahmetáli tipti sýyt júrdi. At moınyn taldyrar uzaq joldy úsh kúnniń ishinde qýsyryp-aq tastady.

Sońǵy túni dalaǵa qonyp shyqqan jolaýshylar túske sheıin han ordasyna jetýdi meje qylǵan. Rahmetáli arqan boıyndaı jer alda, Shalbýryldy soqtyrta aıańdatady. Ústinde qara maýytymen ádiptetken túıe júndi shekpen, ishinen juqa qamzol kıipti. At ústinde syptaı bolyp túp-túzý otyr. Aıaǵynda Buhardyń tekekisinen tiktirilgen uzyn qonysh mási. Onyń syrtynan kıgen kebisin kóksaýyrlatyp tiktirgeni, mosqal jasty osy kisiniń áli de kárilikti moıyndaı qoımaǵanyn kórsetkendeı edi. Basynda kıiz qalpaq, ony da qara maýytymen ádiptetip, saı-saıyn qyzyl maqpalmen bastyrtypty. Áli at ústinde jortýdan qalmaǵan kisiniń on eki múshesinde aram etten yrymǵa joq, qaǵylez qalpy qaıraty qaıtpaǵanyn kórsetip tur.

Jolaýshylar tús qyzǵansha at basyn irikken joq. Shalbýryl qattyraq aıańdaǵanda, basqa attar jelip otyrady. Rahmetáli tańerteńgi qalpy, er ústinde eń bolmasa bóksesin de buryp otyrǵan joq. Kóz aldynda bıik qońyr tóbe, sáskeden beri jetkizbeı kele jatyr edi. Tús qyzdy. Qońyr tóbeniń baýraıynda Rahmetáli Shalbýryldyń tizginin tartty. Qamshysynyń sabymen kek bas erdiń qasyn tyq-tyq uryp tur. Basqalary da toqtady.

— Aqsaqaltáýip osy tóbeniń astynda... Rahmetáli sodan soń únsiz qaldy.

Jolaýshylar qońyr tóbeniń basyna kóterildi.

Árirek sary jonnyń bókterinde appaq shaǵaladaı úıler... Kóptigi sonshalyq, kóz súringendeı eken. Tory tóbeldi tebinip, aǵasyn janamalaı túsken Meldebektiń túsi buzyldy. Aqyryn kúńk etti.

Han qanadan ketip tur eken-aý. Mynaýsy eń kemi eki júz úı bar ǵoı...

Sary jonnyń arǵy eńkeýinde jaltyrap kól kórinedi. Jaǵalaý jap-jasyl, balǵyn quraq aqyryn tolqyp basylady. Ol mańaıda jıyrma shaqty úıdiń qarasy kózge shalynady. Bári de qońyrqaı úzikti jupyny úıler. As-sý saqtaý úshin ádeıi tikkizgeni baıqalady.

Aýyldyń aldynda jalǵyz shoqat. Kók shoqattyń basynda jalǵyz kisi, qaraýyldaı qaqshıyp turǵany aldaqashan. Bular qasyna kelgende qozǵalǵan joq.

Mal baqqan qazaqtyń kózi qyraǵy keledi.

Ana turǵan jalǵyz kisi han ıeńniń ózi, - dedi Rahmetáli, tizginin qymtyńqyraı ustap, attyń júrisin baıaýlatty.

Qaharly han týraly talaı qorqynyshty ańyzdardy estip, júrekteri shaıylyp qalǵan jigitter selk etti. Báriniń de tústeri ońǵan, dybystaryn shyǵarýǵa qorqady. Rahmetáli ońyna bir, solyna bir qarady.

— Áýeli han ıege sálem bere ketkenimiz jón bolatyn shyǵar. Sony aıtyp turyp kúldi. — Aldarynda aranyn ashyp ajal turǵannan beter qutanaılaryń qashqany qalaı, jigitter. Qazir hanǵa sálem berip turǵan jerde buttaryńa jiberip qoıyp júrmeńder...

Jigitter qysyldy. Rahmetáliniń qasynda erip júrip, talaı márte týra ajalmen betpe-bet kelip baıqaǵandary bar. Osy kisiniń sasqalaqtap syr bergen jerin osy turǵandardyń ishinde bilgen jan joq. Minezi qandaı salqyn bolsa, qımylǵa sonshalyqty shapshań, saqtyqty bir mezgil esten shyǵarmaıtyn. Bul jerde de qysylyp turǵan túri baıqalmaıdy. Kók shoqattyń basynda turǵan jalǵyz adamǵa qaraı Shalbýryldyń basyn burdy.

Jolaýshylardy Arynǵazy da kórdi. Ókshe izderi Qalbanyń Qarataýynan shyqqan eken. Ol jaqtan keletin qazaq bıleri sanaýly. Toptyń aldynda arqan boıy ozyq kele jatqan batyrdy eshkimge uqsata almaı tur edi. Esine Sary bıdiń balasy Rahmetáli tústi.

Hannyń qabaǵynda kirbiń bilinip, aqquba júzi sýyn alǵan bolattaı surlandy. Arynǵazynyń jasy aldyna qyryqqa shyǵady. Qarashyǵynan kóri aǵy molyraq uıaly kelgen úlken kózi sup-sýyq qaraıdy. Bet súıegi shyǵyńqylaý, mongol tuqymdas bolǵanmen, han ajarly edi. Onsyz da ortadan bıik boıyn etegi jerge súıretilgen Hıýanyń qyzyl jibek shapany tipti bıiktetip kórsetedi.

Rahmetáliniń ózine qaraı tike kele jatqanyn kórgende, jyny tipti qurystady. Endi qyńyraıa túsip, jolaýshylarǵa syrtyn berip edi.

— Assalaýmaleıkúm, han ıem!

Qazaq batyrynyń daýysynda diril baıqalǵan joq. Áli de zybandyǵyn ótkize túsýdi oılaǵan han Rahmetáliniń sálemin alǵan joq.

— Sarynyń balasy tym asqaqtap ketken ekensiń. — Arynǵazy kómeıinde turǵan ashýdy irikken joq. — Men han taǵyna otyrǵaly bes jyl, tóbeńdi bir kórsetkeniń joq. Eki ret shaqyrtyp ázer keldiń ǵoı!

— Taqsyr-aı, kelmeıin dep júrgen men joq-aý... Rahmetáliniń shegir kózi kirpik qaqpaıdy, hanǵa qadala qarap tur edi, bir sát arbasyp qaldy. - Qalaı keleıin, uly tóbeni shandaısyń, kishi tóbeni qandaısyń. Qaı jaǵyńnan shyǵyp qalamym dep qoryqqannan, Qarataýda boıymdy baǵyp jata bergenim joq pa?

— Eshten de kesh jaqsy, — dedi han

Er kókirek Arynǵazy ór minezdi erkekti syılaıtyn edi Rahmetáliniń jaýabyna yrza boldy. Sol eki ortada tóleńgitteri de jınalyp qalǵan. Hannyń nazary túzý ekeni qabaǵynan-aq belgili. Tóleńgitter Rahmetáliniń shylbyryna oralyp jatyr.

Segiz qanat aq boz úı. Kútýshiler qonaqtardy sonda bastap alyp bardy.

Kózine judyryq syımaıtyn tar kóz keregeleriniń túsi qyp-qyzyl. Túskıizderin kók masatymen oıýlatypty. Basqurdan bastap, úıdiń ýyq baýlaryna sheıin qyzyl men sary tús jarystyra shabystyrylyp, shashaqtary shym jibekten órilgen edi. Aıaqtarynyń astynda túrikpeni atlas kilem, bylq-bylq etedi. Ústinde jaıylǵan kórpelerdiń tysy qyzyl ala batsaıy. Hannyń ádeıilep tiktirgen úıleriniń biri ekeni kórinip tur.

At-kólikti jaıǵastyrýǵa Aıbas bastaǵan eki jigit qalyp basqalary úıge kirdi. At soqty bolyp jetken qonaqtar bir-bir taı teri jastyqty bastarynyń astyna tastap, qısaıyp-qısaıyp jatyr.

Biraz kúttirip qymyz keldi.

Sálem beretin adamdar bir-birlep tóbe kórsetti. Rahmetáli eki jyldan beri shet jaılap júr. Saǵynysqan aǵaıyn osyndaıda júzdesedi.

Jamanqul keldi. Bári de jaqyn týys, jalbyraqtasyn qushaqtasyp jatyr. Bul jaqtaǵy Jamankóz tuqymynyń amandyǵy suraldy. Aýyl jyldaǵy jaılaýy Shyqyman tóńiregine kóship kelipti. As kelgenshe sharýa sóz boldy.

Túnniń bir ýaǵynda qonaqasy ishildi.

Tósekke keshtetip bas qoıǵan, uıqysy qalyń Balpan sıaqty jigitter sáskeletip oıandy.

Han májilisti búgin tústen keıinge jobalap qoıypty. Jolaýshylar sony sóz qylyp otyryp, syzdyqtatyp qymyz jutady. Taǵy da sálem beretin jurt qaptady.

Qum ashyq. Búgin áýe aınalyp jerge túskendeı ystyq edi. Kól jaǵalaı tigilgen qońyrqaı úılerdiń aldynda qazylǵan jeroshaqtar. Úıitken bastyń kóńirsi ıisi alyp ketti. Taı qazandar burq-burq qaınap jatyr.

Syr boıynda júrgen Báldir osynaý jıynnyń habaryn osydan bir aı buryn esitken. Sol kúni shaban toryǵa er saldy. Sýyt júrip ketse bir aptada jetip keler edi. Biraq jol boıy

talaı jyldan joly túspeı júrgen aǵaıyndar otyr... Bir aýylda tústenedi, bir aýylda qonady. Jaǵdaıy kelip, qarny toısa, aptalap jatyp ta qalady... Báldir áıteýir jetkenine qýanady.

Keshe túste Tolybaıdyń aýlynan shyǵyp, dalada túnedi... Báldir ash. Shaban tory onyń arjaǵynda, janýar túıe sıaqty, qysylyp ketse, júrip kele jatyp shalyp ottaıdy. Qamshy batsa, turyp qalatyn «aýrýy» taǵy bar...

— O, aram qat, aramqatqyr! Bekbaýyl qaıdan ońdy atyn mingize qoıdy dep edim-aý...

Ony túsinip jatqan tory at joq. Túnde qonǵan jerde tas qylyp baılap qoıǵan aqyreti bar, Báldir balaǵattap jatqanda, al basyn bir kótermeıdi.

Báldirdiń kózi aq ordalardan buryn qońyr úılerge túsedi. As qaıda yrys ta sonda. Qońyr úılerdiń aldynda qazdaı tizilgen jeroshaqtardy kórgende, jalaq ernin jalanyp-jalanyp qoıdy.

Bir taı qazan basqasynan oqshaýlaý qaınap jatyr edi. Soǵan týra keldi. Báldir umar-jumar attan tústi.

— Assalaýmalaıkúm!

Qazanshy oǵan burylyp ta qaraǵan joq. Báldir sálem berdi, mindetinen qutyldy. Bálkim, baıǵustyń qulaǵy tas kereń shyǵar. Esitpese obaly ózine, qazannyń beti ashyq tur, bir jambas Báldirdiń kózine jyly ushyraı ketti. Ári bet jaǵynda jatyr eken. Suraǵanmen sańyraý neme esitpes... Qazanshynyń qasynda jatqan temir istikti ala salyp, jambasty shanshyp kelip qaldy!

Áı-áı! — Qazanshy barq etti.

Ondaı-ondaıdy ilestire berse Báldir bola ma, ózi sańyraý qazanshyǵa jaǵdaı aıtyp túsinisip jatqansha ne zaman... Qoıdyń jambasy túıe jún jyrtyq shapannyń shalǵaıynda ketti. Anda sanda aýyzdy salyp qalyp, apyl-qupyl julmalaıdy. Qazanshy barqyrap júr.

— Bul hanǵa asylyp jatqan qazan dep turmyn ǵoı saǵan! Áı, mynaý kereń neme eken ǵoı!

Qazanshy tóbeniń basynda turǵan bir top salt attyǵa qaraı júgirdi. Áli baıbaılap barady. Bul eki arada ishine el qonyp, esin jınap alǵan Báldir qazanshynyń aıtqan sózin aqylǵa salýǵa jarap qalǵan. Hanǵa asylyp jatqan qazan dedi-aý... Onyń ishindegi eń atalyqty múshesi qarnynda jatqany esine tústi. Han qahary qatty ekenin qulaǵy shalǵany bar. Ana qazanshy jasaýyldarǵa jetkizip barsa, bir zobalań daıyn tur. Báldir sasty.

Qarny ashqan kezde tútin shyqqan túndikti qıadan baıqaıtyn kózi endi aq úılerde edi. Ózi de solaı qaraı empeńdep barady. Baıǵus tory at hanǵa asylyp jatqan qazandy kúzetip qala berdi.

Art jaǵynda dabyrlasqan daýys estildi.

— Ana bara jatqan sol!

— Anany ustańdar!

Qater jaqyndaǵany anyq edi. Báldir eń birinshi kezdesken úıge zyp berdi.

— Aǵataılar, ara túse kórińder!

— E, ne boldy?

Báldir «ne bolǵanyn» aıta bastap edi, tórde teńkıip jatqan shúı jelkeler úrpıise bastady.

— Oıbaı, qury! Basymyz ketedi!

Báldir úıden atyp shyqty. Anadaı jerden qylyshtary sartyldap eki jasaýyl jaqyndap qalypty.

Báldir ekinshi úıge kirdi. Onda da sol «hanǵa asylyp jatqan qazannyń» jaıy aýyzǵa alynsa, jurttyń kózi atyzdaı bolyp, qýyp shyǵady.

— Oıbaı, qarandy batyr!

Báldir tórtinshi úıden shyqqan kezde, jasaýyldar elý qadamdaı jerde ókshelep kelip qalyp edi. Aldyndaǵy úıdiń bosaǵasynan attaı berip, qulaı ketti.

— Eı, ne boldy?

Báldir aıtyp bolǵan joq jasaýyldar da keldi.

— Mynaý ǵoı!

— Júr, sumyraı!

Jasaýyldar Báldirdiń ústine tónip qalǵan kezde terde jatqan shegir kózdi sary kisi basyn kóterdi.

— Ony qaıtesińder, jigitter?..

— Hanǵa aıdap alyp baramyz!

— Endeshe, joldaryńnan qalmańdar. Qonaq meniki. Báldirdi hanǵa óz qolymmen aparyp tabys etemin...

Jasaýyldar tórde samsap otyrǵan jigitterdi kórdi, shegir kózdi shaldyń susynan da yǵysqan. Báldirge qaraı-qaraı úıden shyqty.

Qoıdyń jambasynan shyqqan daýdyń sonshalyqty ushynǵanyn esitkende, árkimniń-aq túsi buzyldy.

— Al, baýyrym, min meniń moınyma!

Rahmetáli qarsy aldynda tizerlep otyra ketkende, Báldirdiń kózi atyzdaı boldy.

— Aǵa-eke!...

— Doǵar sózdi! Min moıynǵa! — Báldir sasqalaqtap ornynan turdy.

Rahmetáliniń kózi shaqshıyp ketken eken, moınyna minip jatqanda Báldirdiń býyn-býyny qaltyrap, kózi buldyrady. Batyr aǵasynyń talaı oǵash minezin kóre júretin Balpan, tap osy jolǵydaı súısingen emes. Ana ekeýi úıden shyǵyp bara jatqanda, qasyndaǵy Meldebekti túrtip qaldy.

— Al endi biz de saqtyqty umytpaıyq. Rahmetáli aǵam han ordasynan tegin qaıtpaıdy. Ne álgi baıǵusty tiri ákeledi, ne sol deliqulmen birge basyn aldyrady.

Jigitter qarýyna jarmasty.

Aıbas jaıylyp júrgen attar jaqqa júgirip barady. Kózi han ordasynda... Rahmetáli sol arqalanǵan kúıi ordaǵa kirip bara jatyr eken.

...Arynǵazynyń qolynda dombyra, saýsaǵyna kóz ilespeıdi. Qaperinde túk joq-ty. Meıizdeı qatqan dombyra ózi sóılep tur. Sary shanaqtan kúmbirlegen ún keldi. Álde bir údere kóshken eldiń sarynyndaı. Kósh asyǵys, jeter meje alys, tartyp barady... Kúı tynysynda taryǵý, talyqsý baıqalmaıdy. Kósh aldynda dúrkirep úıir-úıir jylqy bara jatqandaı, ara-tura at tuıaǵynyń dúbirine uqsas dybys estilip qalady.

Dombyra da bir kári árýaq, anda-sanda osylaı býyp-býyp ketetini bar. Odan keıin búkil dúnıe umytylady. Han alda-jalda dombyra qyzyǵyna túsip ketkendeı bolsa, kúzetshi bekter aldıardyń ústine adam kirgizbeıtin edi. Aıbarynan arystan yǵysatyn Arynǵazynyń eki ıyǵy búlkildep dombyra tartyp otyrǵany syrt kózge ersi kórinedi.

Qazir de ońasha, hannyń qasynda hanymy Balym ǵana edi. "Qazan basyndaǵy janjaldyń» habaryn alyp kelgen jasaýyldar esiktiń syrtynda kútip qalǵan. Kúzet bastyǵy eki ret bas suǵyp, bir aýyz til qatýǵa batyly jetpeı qaıta shyqty.

Kúı aryndap baryp, kilt aıaqtaldy.

Sony kútip turǵan bas ýázir esikten zyp berdi.

Hanǵa asylyp jatqan qasıetti qazanǵa qara buqaranyń qol suqqany - adam qulaǵy esitpegen sumdyq edi. Onyń jalǵyz jazasy ólim bolýy lázim... Qazan buzar tentekti jasaýyldar ustap alǵan jerde bir shegir kózdi shal ara túsip jibermeı qoıypty... Han aýzyn asha berip toqtady. Esikten arqalanǵan ekeý kirip kele jatyr eken.

Taǵy da Rahmetáli... Sarynyń tentek uly búgin aldynan ekinshi ret shyǵyp otyr.. Jáne jaı kelmeı, tártip buzǵan qylmystyny arqalap kirdi. Jelkesine mingizgeni — aldymen óz basyn shaptyryp baryp, Báldirdi ólimge sodan soń beretininiń ısharasy edi.

Kúı sıqyrymen balqyp otyrǵan hanym sol áserlengen kúıi soqtaldaı adamdy arqalap kirgen Rahmetálige súısine qarady. Er kóńildi Arynǵazy jaıylyp sala berdi.

— Rahmetáli myrza, tentegińdi qaıtara ber. Paqyrdyń bir qasyq qanyn keshtim, — dedi.

Báldir yrjıa kúlip, Rahmetáliniń arqasynan tústi. Eki ezýi qulaǵynda, aldyna otyrǵan hanǵa alǵys aıtyp, bas ıý saltynda joq, esikten shyǵa berdi.

Ornynan turyp jatqan batyrǵa han ıek qaqty.

— Batyr, óziń otyr.

Han ordasynyń túski qonaqasy ishilip bolyp, Dármenqul qoja as qaıyrdy. Búgin tórt kúnge sozylǵan keńes qorytyndylanatyn kún edi. Han únsiz oıǵa shomyp qalǵan. Onyń qabaǵyn baqqan qojekeń da qalǵyp-múlgip otyr.

Arynǵazy árisi Ábilqaıyrdan bastap, kishi júz ordasynda taqqa mingen búkil hannyń tarıhyn bes saýsaqtaı biledi. Tóre tuqymynda Ábilqaıyrdan basqa sultannyń bireýine de kóńili bitpeıdi. Ásirese Nuraly... Orys patshasynan alǵan jalaqysyna qyzyǵyp, han taǵynyń qadirin ketirgenin eske alsa, jyny qurystaıdy.

Ábilqaıyr tuqymy túgel azǵyndaıdy. Eráli, Esim, Aıshýaq... bári de syrttan jaý izdeý ornyna, halyq ortasynan shyqqan aıaýly erlermen ustasty. Eń aıaǵy Qarataıǵa sheıin Syrymnyń sońyna shyraq alyp túsip edi.

Han aldynda qaltyrap turý qara buqara úshin paryz ekeni ras. Biraq taq ıesi el tiregi batyrlary men halyq tutqasy batagóı bılerdi renjitpegeni lázim. Qonysyna qol salsań, eldiń tynysy tarylady. Arynǵazy talaı tentekti elim jazasyna kesti. Bárinde de qylmysyn sharshy toptyń aldynda moıyndatyp alyp jazalaıdy. Áli kúnge árýaqty erler men aýyzy dýaly bılerdiń mańdaıynan shertken jeri joq. Aıyp salǵanda da, az atalyqtan shyqqan, arqa súıer eshkimi joq baılardy tańdap alady. Al han ordasy nókerlerdiń shyǵyny men qonaqasyǵa qajet mólsherde ǵana mal ustaıdy. Sondyqtan Arynǵazyǵa basy artyq qonys izdep, bireýdi jábirleýdiń qajeti bolǵan joq.

Qazir-aq kishi júzdiń qaq jarymy, orta júzdiń bir bólegi ýysyna jınaldy. Jalǵyz Nurymbettiń balasy... Aqtan batyr... Bıylǵy jıynǵa ekeýi ǵana kelmeı qalǵan. Olar da qashanǵy júredi? Qasynan el kete bastasa, ózderi-aq keledi.

Keshe bir tentektiń qanyn keship, ádildik kórsetti. Sol úshin abyroı tapqan Sarynyń balasy Arynǵazyǵa ómir baqı qaryzdar bolyp ótedi. Budan bylaı han ordasyna jaqyn júrýge tyrysatyny anyq.

Birlik osylaı birte-birte bastalsa kerek...

Keshe hannyń aldynan talaı-talaı daý tarady. Bireý barymtaǵa ketken malyn izdeıdi, bireý jesir daýlaıdy... Qazaq arasynda qudyq talasy bastalypty... Arynǵazy eshkimdi renjitpeýdiń áreketin qarastyrdy. Jınalǵan kópshilik yrza bolyp taraǵan sıaqty...

Kúrdeli keńes búginge qaldyrylǵan.

Teristikte orys patshalyǵy, qolynan kelse, Arynǵazynyń basyna Sherǵazy men Bókeıdiń kebin kıgizýge daıyn otyr. Ońtústikte Hıýa hany... Janǵazy sultandy betke ustap, bes jyldyń bederinde Álimdi eki ret shaýyp aldy. Qoqan bolsa, túp irgesinde Aqmeshit qamalyn turǵyzyp, kók jelkesinen qaraýyl qaraıtyn syńaıyn baıqatady...

Janǵazyny qoltyǵynyń astyna panalatyp otyrǵan Hıýa hanymen Arynǵazy sóılespeıdi. Qoqannyń da yrymy jaman... Qolastyndaǵy Qońyrat aýyldaryn qan qaqsatyp jatyr...

Endigi qalǵany orys... Arynǵazy shylbyr ushyn sodan suraýǵa bekinip otyr. Bókeı eldi. Jáńgir ship-shıki bala... Aıshýaq taǵynyń murageri Sherǵazy bolsa, kúpi kıgizip áremniń shetine qalqıtyp qoıǵan qaraqshydaı ǵana qaýqary bar. Ony han tutyp, moıyndap otyrǵan qazaq balasy da joq.

Qyzyldyń qumy arqyly Buharaǵa qaraı shyqqan orys kerýenderi jylda tonalady. Tonap otyrǵandar da Hıýa men Qoqannyń bekteri... Kerýen jolyn qaýipsiz ustaı alatyn qudiretti bireý orystarǵa da kerek shyǵar...

Arynǵazy bıyl jaz ortasynan aýa qol jınap Qyzylǵa qaraı attanady. Hıýa mekterleriniń zeket jınaýdy syltaý qylyp jappaı qaptaıtyn kezi... Byltyrǵy Segiz balýannyń sózi esinde. Hıýalyqtardy tutqynǵa alýdy oılap otyr.

Keler jazda han Orynborǵa attanady. Eń aldymen orysqa óziniń adaldyǵyn kórsetýi kerek. Qolǵa túsken hıýalyqtardy Orynborǵa jóneltpekshi edi. Óziniń han ekenin solaısha moıyndatady...

Orystyń zeńbiregi men myltyǵyn alý úshin ol Ábilqaıyrdyń saıasatyn ustanýǵa bekindi.

Oǵan tek qarý kerek. Al sarbaz qazaq dalasynda jetip artylady...

Qyryq myń úı Álim-SHómen ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda. Oǵan kórshi otyrǵan Jetirý men Baıuly aýyldaryn, Arǵyn men Qypshaqty qosqanda, úı sany seksen myńnan asyp ketedi eken. Arynǵazy shyn qozǵalsa, seksen myń jigitti atqa qondyra alatyn edi...

Kórshi handyqtardyń bárinde de myltyq bar, zeńbirek bar... Qaraǵaı sapty naıza, qara soıylmen qurýly myltyq qursanǵan jaýǵa qarsy shappaq qıyn.

Arynǵazy bılerdiń aldynda shyn nıetin jaıyp saldy. Han qara qazaqtyń qaıtkende qabyrǵaly el bolatynyn aıtyp bergen kezde, otyrǵan jurt aýzyn ashyp, kózin jumǵan. Arynǵazy sheshen sóıleıtin edi. Ári bilikti bılerdiń kókeıindegisin tap basyp taýyp aıtyp otyr. Byltyrǵy Hıýa shapqynshylyǵynan keıin kózi qorqyp qalǵan jurt bul sózge ımandaı uııdy.

Arynǵazy byltyr kúzden beri Jánkent qamalyn jóndetip, soǵan oraı bul óńirde buryn joq «hannyń qazýy» atty salyq shyqqan. Qara jumysqa jigit, baılardan soıystyq jınalady... Jánkentte Arynǵazynyń týy jelbirep turǵanda, Syr boıyndaǵy elge syrt dushpannyń aıaǵyn ańdap-ańdap basatyny bárine de anyq edi. Eshkim de tartynyp qalǵan joq.

Arynǵazynyń búgingi sózinen úlken bir jaqsylyq nyshany seziledi. Orystyń atyn esitip úrkekteı bastaǵan Jetirý men Arǵyn-Qypshaq bıleri, hannyń shyn nıetin baıqaǵan kezde, bas shulǵysty.

Arynǵazy kókeıin tesken shyndyqty moıyndatyp alǵan soń, túpke saqtap otyrǵan oıyn ortaǵa saldy. Orys qarý-jaraǵyn teginnen tegin ustata salmaıdy. Onyń aqyry esepsiz shyǵynǵa soqqaly tur. Oǵan qosa han turaqty sarbaz sanyn kóbeıtip, aldaǵy jyly bir myń jigitten qosyn uıymdastyrýdy jobalap qoıǵan-dy.

Sarbazdarǵa at-kólik kerek, azyq kerek...

Jyldaǵy zekettiń ústine han ataqty-ataqty baılarǵa bıyl da qolqa salmaq...

Soıystyq surap otyrǵan joq, jylý jınatady...

Jıynǵa kelgen baı-baǵlandardyń ishinde jasy kishisi Jamanqul jurttyń bárinen tómen otyr edi. Han jaǵdaı aıtqan kezde kópshilik tosyrqap qalǵandaı, sýyrylyp shyǵa qoıatyn eshkim tabylmady. Bir jyly shapqynshylyqqa ushyraıdy. Birese zeket, birese soıystyq, qazaqtyń eńsesin kótertpeı-aq qoıǵan. Oǵan mynaý jylý qosylǵan soń, elde ne bereket qalady. Bıler biriniń qabaǵyn biri baǵyp, kibirtikteı bergenin kórgen kezde, Jamanqul bir aýyz sóz surady.

— Kórip otyrmyn, han ıem bir ıgilikti isti qolǵa alǵan eken. Nas ıip qup alý biz sıaqty qara buqaranyń boryshy ǵoı. Dúnıemen bitetin jumys bolsa, qazaq odan tartynyp qalmaıdy. İlláhı, han ordasynyń irgesi berik bolsyn. Men óz tarapymnan hannyń qazynasyna bes júz qoı, jıyrma bes jylqy, on túıe qosam...

Jamanquldyń baılyǵynan habary az jurt ishegin tartty.

Baıdyń bir aýyz sózi muryndyq boldy. Basqalar da qozǵalaqtaı bastap edi. Bireý az, bireý kóp, árkim óziniń shama-sharqyna qaraı zıapatyn atap jatyr.

Osy jerde Bekbaýyl sóz qosty. Osy hannyń kóp ýáziriniń birinen sanalatyn edi.

— Biraz maldyń basy kórindi. Biraq beretinderdiń aty jylqy bolmasyn, hanǵa sarbaz minýge jaraıtyn at kerek. Sulama órkesh, qısyq tós, kúlge shógetin qospaq berip qutyla almaısyńdar, júk artýǵa jaramdy, sút te beretin tús aıyrdan bolǵany artyq. Aq aýyz qoı aıdatyp, aldaı salyp júrmeńder. Sarbazǵa azyq alatyn bolǵan soń, onyń da qońdysy jaqsy...

— Zeket kúz túse jınalady. Al myna maldy osy qyryq kún shildeniń ishinde jetkizip berińder. — Arynǵazy óziniń keler jyly tamyz aıy týa orys patshasyna attanatynyn aıtty.

Sodan keıin joryq jaıy sóz boldy.

Arynǵazy ár rýdyń atalyqty bılerine tapsyrma berdi. Qarý ustaıtyn jigitterdi túgel atqa qondyryp, súmbileniń basynda jınalyp bitýi kerek... Turaqty sarbazdar da keıin solardyń ishinen iriktelinip alynatyn edi.

Keıbir bıler sarbazǵa alynatyn jigitterdi rý-rýǵa bólip beretin nıet baıqatqan. Rahmetáli qarsy shyqty.

— Bizdiń Áıderbekte eki júz elý úı, Kishkenede eki myń bes júz úı bar. Taǵy da jigit bolǵan jigit naıza ustap, jaý qaıtarmaıdy. Qazaqta jaý túsirip júrgen batyrdyń basy sanaýly ǵoı. - Rahmetáli ózi biletin otyz adamnyń atyn atady. — Basqa er kóńildi jigitter de osylardyń aınalasyna jınalady. Jańaǵy aty atalǵan batyrlar bas-basyna otyz adamnan ertip kelse, jetip artylmaı ma?

— Bul da jón!

— Bári de qasyna óz atalyǵynyń jigitin ertip júr!

— Durys aıtady!

Arynǵazy Rahmetálige kóz toqtata qarady. Sarynyń balasyn jıynǵa beker aldyrmaǵan eken. Taryqqanda shylbyr ushyn beretin, sózden tosylǵanda aqyl taýyp ketetin myqtylar osyndaı tentekterden shyǵady eken-aý.

Arynǵazy Álim ishine kelgende qasynda Syrym batyrdyń balasy Júsip bar edi. Kópten syralǵy, úzeńgiles joldasyn tonnyń ishki baýyndaı kóredi. Kóp sarbazdyń sardarlyǵyna da Júsipti saılap otyr.

Álgiden keıin Rahmetálige kóńili toldy. Átteń, jasy ulǵaıyńqyrap qalǵany ókinishti. Bolmaǵanda, bir myńdyqtyń basyna qoıatyn-aq adam... Sarbaz at ústinde kún keshedi, asharshylyq shól keshedi... Ondaıda kári súıek syr beredi-aý...

Erteńine jıyn taraıtyn edi. Arynǵazy basty-basty bılerge ordasynda qonaqasy berdi.

Jıyn tarqaǵan soń, Balpan Rahmetáli aǵasynan ruqsat surady. Boqan taýyn jaılaıtyn aýyldarǵa tórt jyldan beri at izin salýdyń reti kelmeı júr edi. Qasynda Saılybaı men Aıbas, Balpan sonda baryp qaıtqysy kelip otyr.

Búgin Kókqabaqtaǵy Jaqaıym aýyldaryna qonyp shyqqan. Kún kúıip tur. Aldaǵy qudyqtyń moıny alys, erteletip atqa qonǵan jigitter, jer utýdyń amalyn qarastyryp, oqtyn-oqtyn jarysyp alady.

Jol nar órkesh qum shoqylardyń arasyna kirgen jerde tús qyzdy. Shólge shydamsyz Balpan jantorsyǵyndaǵy sýsyndy eldiń aldymen taýysqan. Maýyty shapanyn qorjynǵa salyp, qamzolyn basyna búrkenip aldy. Kún kózinen tyǵylatyn jer joq.

Anadaı jerde qyzyl dúzgenniń tasasynan bireý erbıip turyp jatyr. Balpan tanı ketti. Keshe han ordasynyń kóleńkesinde tońqaıyp jatqanyn kórip edi. Bireýler beıtanys osy kisini Arystanbaptyń shyraqshysyna uqsatqan.

— Assalaýmalaıkúm!

Beıtanys jolaýshynyń erni ázer qybyrlaıdy. Aıbas attan túse qalyp, jantorsyǵyn aýzyna tosty.

— Alda paqyr-aı, endi bolmaǵanda óledi eken...

Balpan qorjynynan shapanyn alyp, qyzyl dúzgenniń ústine japty. Bir adamnyń basy syıǵandaı kóleńkede úsheýi tyǵylysyp jatyr.

Jigitter jolaýshydan jol mánisin surastyrdy. Esimi — Ábilseıit, Aqırekte shyraqshy eken. Han jıynǵa shaqyrtyp, sonan oralǵan beti...

— Taqsyr-aý, qyryq kúnshilik shólde jaıaý júrgenińe jol bolsyn...

— Jaıaý júrmek shaıqylardyń salty...

— Aqırek qaıda, bireý qaıda, mynaý Qyzylqumda adasyp ólem dep qoryqpaısyń ba?

— Bári qudaılyq is...

Aıbas uzaq tájikelesip, aqyry qoıar da qoımaı, shyraqshyny artyna mingestirdi.

Sol kúni zaýal aýa jolaýshylar Bıdaı batyrdyń aýlyna qulady. Qazaq áýlıeniń shyraqshysyn tóbesine han kóterdi. Batyr astyna at mingizdi.

Shyraqshyny jıynǵa shaqyrǵan han da joq. Kelgen ózi edi. Onyń habaryn Hıýada Mýhammed Rahym bek kútip otyr. Atqa minse, jurt kózine túsip qalamyn dep qorqady...

Qazir Hıýanyń jansyzyna ár ótken kúni qymbat. Bıdaı batyrdyń at mingizgeni jaqsy boldy. Jolda shóldep ólýi de múmkin eken...

Shyraqshy jolyndaǵy Aqırekke da soqqan joq. Hıýa handyǵyn betke alyp, syzyp otyrdy.

Balpan bastaǵan jigitter bir aýylǵa qonady, bir aýylǵa tústenedi. Jazdyń kúni Syr boıynda el qalmaıdy. Altynshy kúni Aqırekten qulady. Áýlıeniń basyna zıarat qylyp shyraqshynyń úıinde túnep shyqpaq edi. Ornyn syıpap qaldy. Jigitter ıesiz tamda túnep shyqty.

Aqsaqaltáýipte ótetin jıynǵa Muhammed Rahym bek úlken mon berip otyr. Hıýa sarbazdarynyń kóktemdegi shapqynshylyǵynan keıin Arynǵazy oılanýǵa tıis edi...

Syr boıynda qazaq handyǵy paıda bolyp, onyń jyl sanap kúsheıe túskeni Mýhammed Rahym bektiń bir búıirinen shanshýdaı qadalyp, mazasyn ketirdi. Osy jıynda Arynǵazynyń qalaı qaraı bet buratyny birjola anyqtalady.

Qoqan hany Omar Aqmeshit qamalyn ornatyp jatqanda, Mýhammed Rahym bek qyńq etip dybys shyǵara alǵan joq. Arynǵazynyń elshisi Buharda júrgenin biledi. Ámirge qarsy jalǵyz kúresý qıyn edi, ol odaqtas izdegende Qoqandy tapty.

Syr boıyna bes jylda eki ret joryq jasaǵan eken. Ekeýinde de Janǵazy arandatty. Bıylǵy joryqtyń maqsaty Qyzylǵa qaraı kóship shyqqan Arynǵazy ordasyn qapyda basyp, qazaq hanyn tutqynǵa alý edi. Qate etkenin endi túsinip otyr.

Mýhammed Rahym bekke qolynda bıligi bar adam kerek. Jıyrma myń shańyraq Álim-SHómennen Janǵazynyń sońyna eki-aq myń úı ergen eken. Ondaı bedelden jurdaı bolǵan sultannyń shashbaýyn kóterip, abyroı tabýyń qıyn...

Osylaı tolqyp júrgende jansyzy da jetti.

Arynǵazynyń Qyzyldaǵy qazaq aýyldaryna joryqqa shyǵatyn nıeti bar ekenin esitkende, han onsha eleńdegen joq. Shapqynshylyqqa ushyraıtyn Janǵazy sultan eken. Sonysynyń ózi jaqsy... Arynǵazy ıkemge keletindeı bolsa, tentiregen sultandy jer soqtyrýǵa aldymen Mýhammed Rahym bek kómekteser edi...

Qazaq hany Orynborǵa sapar shekpekshi... Jádik sultannyń áýleti Ábilqaıyrdyń jolyn qýǵysy kelgeni me? Bul da orys qarýyna arqa súıep, Hıýanyń jaǵasyna qol salady. Mýhammed Rahym bek tistenip otyr.

Jansyzy ras aıtsa, qazaq bıleri bir aýyzdan sóz, bir jeńnen qol shyǵarǵany anyq edi. Kóz aldyna jer qaıysqan qalyń qol, salt atty qazaq sarbazdary elesteıdi... Onyń bárine azyq-túlikti qaıdan tabatyny tań qaldyrady.

Ataqty baılarǵa jaǵdaı aıtyp, jylý jınatyp jatyr. Han qazynasyna syılyq esebinde, mal-múlikterin óz erkimen berip jatqandar da bar...

— Jaýǵa olja bolǵansha, sarbazdardyń azyǵyna bergenderi, árıne, artyq...

Bul sózdi aıtqan Qojanıaz edi. Bıylǵy kóktemgi joryq bastalar aldynda osy Qojanıaz saqtyq aıtqan. Han saraıynyń dalasyndaǵy is-áreketin basqaratyn begi Janǵazyny ıttiń etindeı keretinin Mýhammed Rahym bek te túsinedi. Qojanıazdyń boljaýy durysqa shyqqanyn qazir bilip otyr.

Arynǵazyǵa elshi salý kerek... Ol úshin eń aldymen Janǵazyny shettetýi kerek edi.

Qulannyń qasýyna — myltyqtyń basýy dál keldi. Kúzetshi qazaq sultany kelip turǵanyn habarlady...

Aqsaqaltáýiptegi jıynnyń habaryn esitkende, aldymen Janǵazy eleńdedi. Sol kúni Shorabaıdy atqa qondyrǵan. Soıyrǵastyń sodyry aı júrip, búgin oralyp otyr.

Ózi aqyldy, sózge shorqaq adam aqyldy keńesten de eshteńe uǵyp jarytpaıdy. Janǵazy uzaq túrtkilep otyryp, óz kóńilindegi kóp túıtkildiń jaýabyn ázer ustady. Arynǵazy orys patshalyǵyna qaraı birjola bet qoıǵany anyq edi. Hıýa hany Mýhammed Rahym bektiń shamyna tıý úshin sol shyndyqtyń ózi de jetip artylady. Janǵazy atqa qondy.

Oǵan bes júz sypaı kerek. Arynǵazy Orynborda júrgende, bul baryp ordasyna oıran salady.

Janǵazy qan ańsap júr.

Biraq joly bolmady. Hıýa hany qabyldamaı qaıtardy.

— Hannyń ýaqyty joq!

Saraı ýáziri sony aıtqanda, beti qosa tyrjıdy. Bir jamandyqtan sekem alǵan Janǵazy endi kidirgen joq. Qara sur júzi qanyn ishine tartqan, qaqpa aldynda ózin kútip turǵan Báıdildany da ańǵarmaı, iri attap syrtqa bettep edi. Hannyń qabyldamaı qaıtarǵany alǵashqy ret... Al nazary buzylǵany aldaqashan bolatyn. Janǵazy ony jop-jorta ańǵarmaǵansyp júre berdi.

Hıýa saraıyna senim joq. Han Arynǵazymen jeń ushynan jalǵasyp alǵan boldy. Osydan keıin bul saraıdy jelkesiniń shuqyry kórer...

Mýhammed Rahym bek Arynǵazymen til tabysqan kúni Janǵazynyń basyna qater tónedi. Erteń kóshý kerek. Qazaq saharasynan basqa tyǵylatyn pana qalǵan joq. Arynǵazy kelesi jazda Orynborǵa qaraı sapar shegedi eken. Osy jaǵdaıdy paıdalanyp, qazaq bılerimen taǵy bir tildesip kóredi. Hannyń aýzy túkti kápirdiń qoltyǵynan pana izdegeni jaqsylyqtyń nyshany emes. Qazaqtyń shyn musylman bıleri Arynǵazynyń bul áreketin qalaı quptaı qoıady...

Oǵan sheıin Sherǵazy men Bókeıdiń bireýin panalaı turady. Bastyǵy ózi bolyp, Ábilqaıyr áýletiniń Arynǵazyǵa atarǵa oǵy joq ekeni belgili...

— Terem, hannyń aldynan tez shyqtyń ǵoı...

— Onyń mánisin keıin aıtarmyn...

Janǵazy artynda sólektep kele jatqan Báıdildany jańa ańǵaryp edi. Tez boıyn jıyp, tomsyraıyp ala qoıǵan. Bári aryǵyn bilgizbeıdi. Bıge shyndyǵyn aıtyp bolmaıdy. Onda sońyndaǵy tórt-bes júz úıden aırylady. Endi óziniń qazaq arasyna qaraı jyljıtyn saparyn da hannyń nusqaýymen bolyp otyrǵan is qylyp kórsetýi kerek...

Arynǵazy ámirin júrgizip otyrǵan eldiń ústin basyp kóshe almaıdy. Onda qater... Aral teńizin arǵy jaǵynan oraǵytyp, Ústirt shóline qaraı shyqqaly otyr...

Sultannyń han aldynan beti qaıtyp shyqqanyn Báıdilda da sezdi. Byltyrǵy Janqojanyń sózinen keıin Janǵazydan irge aıyrýy kerek eken... Aqyly qyrsyqty. Janǵazy aldap soqty ǵoı. Hıýa sypaılaryn alyp, Arynǵazyǵa qaıta attanbaqshy edi.

Endi Sultan Ústirtke qaraı bet alatynyn aıtqanda, Báıdilda da qobaljydy. Janǵazy aýlyna qaraı burylǵan jerde, bul Ramanqul otyrǵan Aqqudyqqa bet qoıǵan. Sultanda kúshtep kóshirip áketetin qaýqar joq ekenin biledi. Kishkenege qaraǵan aýyldardyń tórt júz úıin sońyna ertip, Báıdilda men Ramanqul Syr boıyna qaraı jyljydy.

Qasynda qyryq-elý úı, Janǵazy Ámýdarıadan jasyrynyp ótti. Erterek ketkeni abyroı bolypty. Sultannyń kóshi qozǵalǵan soń, bir apta da ótken joq, Arynǵazynyń Qyzylǵa qaraı attanǵaly jatqan habary estildi.

Taspen japalaqty ursań da, japalaqpen tasty ursań da — nátıjesi bireý... Sol sıaqty, bul joly da qazaq aýyldary taıaq jedi. Arynǵazy Hıýa mekterlerin jazalap qana qoıǵan joq, Janǵazyny alty jyldan beri belsene qoldap kele jatqan bılerdi tańbalap shyǵaryp, aýyr aıyp kesti. El Syr boıyna qaraı kóshirildi. Álim-SHómenge Jańadarıadan ári qaraı attap basýǵa tyıym salyndy.

Janǵazy aman-esen Ústirtten ári asyp bara jatyr.

Arynǵazy saqtyqty da eskerdi. Jańadarıa boıynda úsh jerde qaraýyl úıshigi belgilendi. Ár tóbeniń basynda on bes jigit qaraýyl sholǵynshy ustalady.

Hıýa betten qybyrlaǵan qımyl baıqalsa, qaraýyl úıshigindegiler han ordasyna habarlaıdy.

Orynbor gýbernatorlary ishinde qara qazaqqa tizesi batqan han tuqymynyń ataq-abyroıdan jurdaı bolǵanyn alǵash baıqaıtyn adam Igelstrom edi. Aqyldy baronnyń Kishi júzde handyq saltanatyn birjola joıǵysy kelgen ıgi nıeti Aleksandr patshanyń otarlaý saıasatymen úılese ketti.

Ol kezde Nuraly han Úpi qalasynda aqyrǵy kúnderin bastan keship jatyr. Onyń namysyn jyrtqan Eráli sultan bul jaqta Syrym batyrdy qolǵa túsiredi. Kek qaıtaratyn kezeńi jetkendeı edi. Kenet Orynbor ákimshiligi Syrym batyrǵa ara túsip, tutqynnan bosattyrdy... Nuraly ólgen soń bir jyldan keıin Eráli sultan han saılanady. Óıtkeni orys ákimshiliginiń atalyqty bılerge súıene otyryp, qazaq dalasyn otarlaýdy jedeldetkisi kelgen jospary údesinen shyǵatyn túri baıqalmaıdy. Syrym sıaqty bedeldi batyrlar aq patshaǵa adaldyǵyn sóz júzinde ǵana moıyndap, al is júzinde ózderin táýelsiz ustady. Qazaq arasy qobaljýly edi. Ári bul daǵdarys 1789 jylǵy fransýz revolúsıasymen tuspa-tus keldi de, Orynbor ákimshiligi Syrym batyr bastaǵan qozǵalystan úrkip qaldy.

Eráli sultan han saılanatyn jıynǵa gýbernatordyń ózi qatysty. Sonda Syrym batyrdy qoldaıtyn Baıuly men Jetirýdyń jaqsylary tóbe kórsetken joq-ty.

Úsh jyldan keıin Eráli ólip, orys ákimshiligi Ábilqaıyrdan qalǵan altyn taqqa Esimdi otyrǵyzdy. Syrymdy buryn da ata jaýy kóretin Esim sońyna shyraq alyp túsken. Aqyry Syrymnyń semserinen ajalyn tapty.

Esimnen keıin orystyń shóbi seksendegi shal Aıshýaqqa túskende, Nuraly balalarynyń eń pysyǵy Qarataı sultan syr berdi. Salt boıynsha taq ákeden balaǵa mura bolyp qalatyn edi. Orynbor ákimshiligi ol dástúrdi buzyp otyr. Nuralynyń taǵyn balalary nege baspaıdy. Áýeli Erálige, odan keıin Esimge berdi. Endi ákelip aljyǵan shal Aıshýaqty han qoıady...

Qarataıdyń mysyq tileýi qabyl bolyp, Aıshýaq kózi tirisinde taqtan túsirildi. Orys ákimshiligi bul jerde de Nuraly áýletin aınalyp ótip, Aıshýaqtyń balasy Jantóreni han saılaıdy. Qarataı shart ketti. Bir jyldan keıin han ordasy shapqynshylyqqa ushyrap, Jantóre Qarataıdyń qolynan qaza tabady.

Bárinen de Nuralynyń ekinshi uly Bókeı túkpirlirek bolyp shyqty. Jantóre men Qarataı Ábilqaıyrdyń taǵyna talasyp, qyrylysyp jatqanda, ol orys ákimshiliginen qonys surady.

Edil men Jaıyq eki sýdyń arasynda Naryn qumy jatyr.

Bir zamanda bul óńirdi qalmaqtar qonystanady eken. Obaıshy hannyń tusynda qalmaqtar qazaqtan soqqy jep, Edildiń arjaǵyna ótedi. Búginderi qonystan taryqqan Baıuly aýyldarynyń anda-sanda Narynda qystap ketetini bar. Onda da Jaıyq boıyndaǵy orys bekinisterinen ruqsat kerek. Qazaq emes pe, ol tártipti birde eskerse, birde esten shyǵarady. Talaı qazaq júzdikteriniń shapqynshylyǵyna da ushyrady...

Bókeı sol Naryn qumyn suraıdy.

Orys ákimshiligi ol tilegin qanaǵattandyrdy.

Bókeı Narynǵa kóship shyqqan jyly qasynda bir myń úıdeı Baıuly bar. Qazir segiz myń shańyraq bolyp otyr. Jan-jaǵynda orys bekinisteri qorshap jatqan keń ólkeni orys ákimshiligi «İshki Orda» ataıdy. Bókeıge han ataǵy berildi.

Bul kúnderi Bekeı ólgen. İshki Ordany on úsh jasar Jáńgirdiń ataǵynan Shyǵaı sultan bıleıdi. Qarataı sultan da qartaıyp, búlikten tyıyldy. Jantóreniń taǵynda Sherǵazy otyr...

Syr boıynda Arynǵazynyń dańqy qattyraq shyqqan saıyn, Sherǵazy men Shyǵaı sultan tynysh uıqydan aırylǵan.

Jádik sultan áýleti Álim ishinde ornyqqaly qashan. Biraq Jetirý men Baıulyna jol bolsyn. Kishi júzdi qoıyp, Arynǵazy qarmaǵyn Arǵyn-Qypshaq, Kereı-Ýaqqa da salyp jatqan kórinedi. Aqsaqaltáýip kóliniń jaǵasynda ótken jıynǵa olardyń da aqsaqal bıleri qatysypty...

Arynǵazy byltyr kúz bir top Hıýa mekterlerin tutqyndatyp, Orynborǵa jóneltkenin de esitken. Qyzyldyń ishinde talaı orys kerýenderi talaýǵa túsip, adamdary tutqynda ketken... Báriniń izi Hıýadan shyǵady. «Qul qashsa, Hıýadan shyǵadynyń» keri. Orys ákimshiligi olarǵa tisin basýly edi.

Arynǵazy bul jerde de qýlyǵyn asyryp ketti. Endi Álim-SHómen hanyna orys ákimshiliginiń nazary túzeledi. Shyǵaıdyń qaýpi sonda... Astrahanda oqyp jatqan Jáńgir ordaǵa kelgen saıyn, aǵasy qulaǵyna quıýdan jalyqpaıdy. Arynǵazy óliden Kishi júzdiń jarymyna yqpalyn júrgizip otyr. Túbi Uly Ordanyń ámirshisi bolýǵa jan salyp júrgeni anyq... Bul aýyr syrqat, aldyn almasa, asqynyp ketýi kádik edi...

Oǵan jas jigit Jáńgir de eligedi.

Aqsaqaltáýip kóliniń jaǵasynda ótken úlken jıynnyń bel ortasynda Bekeı ordasy salǵan jansyz da júrdi. Janǵazyǵa habar tıetin kúni Shyǵaı da bar shyndyqty estip otyr edi. Eki jigit shapqynshy sol túni atqa qonyp, Orynborǵa qaraı tópep bara jatty. Aldyńǵysynyń qoınynda Jáńgirdiń qolymen jazylǵan hat. Shyǵaı ony jansyzy kelmeı jatyp-aq daıyndatyp qoıǵan. Asyǵys áreketke kiristi.

Shyǵaı Jáńgirdiń atynan jazdyryp, Arynǵazynyń basyna bar bále-jalany aıamaı-aq úıip-tógip baqty. Álim-SHómenniń ámirshisi orys ústemdigin moıyndaımyn dep beker aıtyp júr. Shyn nıeti qarý-jaraq almaq... Orystyń zeńbirek-myltyǵymen qarýlanyp alsa, bul ólkede onan kúshti han bolmaıdy. Qazirdiń ózinde Baıuly men Jetirýdyń búıregi Arynǵazyǵa bura bastaǵany baıqaldy. Orta júz ordasyna ylań salyp, Arǵyndy bólip alyp otyr. Hat áserin kúsheıtý úshin «Arynǵazynyń sarbazy bes myń jigitten asady» degen sózdi qosyp qoıdy.

Keshegi jıynda aýyzǵa alynbaǵan talaı jáıtti óz janynan qosqanda, Jáńgirdiń beti shimirikken joq. Hannyń sózine baqsa, Arynǵazynyń túpki maqsaty tipti áride kórinedi. Ýálı hannyń qolastyndaǵy Orta júz handyǵy da ydyrap otyr. Uly júzge qaraıtyn qazaqtardyń kóbisi Qoqan handyǵyna alym tóleıdi. Arynǵazy qýatty armıa qurǵanda, ıisi qazaqtyń basyn qosyp, ózi han taǵynda otyrýdy kókseıdi. Áridegi áz Jánibek pen Kereı, onan qalsa áz Táýke tusyndaǵydaı iri memleket quratyn oıy bar ekenin basa aıtty...

Aqsaqaltáýipte ótken keńeste osynyń bári aýyzǵa alynypty-mys...

Mazmuny osydan aınymaıtyn taǵy bir hat Sherǵazy Ordasynan da jolǵa shyqty. Jádik sultan men Ábilqaıyr áýletiniń arasynda han taǵyna talasqan qyrqys bastaldy.

Baron Igolstrom Orynbor gýbernatorlyǵynan baıaǵyda taıdyrylǵan. Arynǵazynyń ataǵy jańa general-gýbernator knáz Volkonskııdiń tusynda shyqty. Qazir ol da joq, áskerı gýbernator graf Essen edi. Búırekten sıraq shyǵaryp, ózin-ózi han saılap alyp júrgen Jádik sultannyń shóberesin Essen onsyz da jaratpaıtyn. Sondyqtan Ábilqaıyr áýletinen shyqqan eki hannyń aǵynan jarylyp otyrǵanyna tıtteı shák keltirgen joq.

Kádik shyndyqqa kóz jetkizýge kómektesetini ras. Patshalyq tártipke jan-tánimen qulshylyq etip úırengen graf onsha kemel aqyldyń ıesi emes edi. Al aldynda ǵana Napoleondy tize búktirip, uly joryqtan úlken abyroı alyp qaıtqan Aleksandr patsha bolsa bul kezde meımanasy tasyp dáýirlep turǵan. Taǵy qazaqtyń ortasynan orys ústemdigin moıyndaǵysy kelmeıtin, álde bir aty-jóni belgisiz sultannyń tuqymy shyǵyp, ózin-ózi han saılap alyp otyrǵany týraly Orynbordyń áskerı gýbernatory jazǵan raportty tyjyryna otyryp oqydy...

Eger Eýropada fransýz revolúsıasy bastalyp, onyń aıaǵy úlken dúrbeleńge ulasyp qolyn baılamaǵanda, orys patshalyǵy qazaq saharasyn endigi bir-aq qylǵyp qoıatyny aıdan anyq...

Qazaq hany beri qaraı sapar shegetin habaryn esitkende,

Orynbor ákimshiligi alaqanyna túkirip otyr edi.

* * *

Jol Jetirýdyń ústin basyp ótedi. Bul óńir Arynǵazy esimine qanyq, at basyn qaı aýylǵa bursa da, tóbesinen tik turyp kútip alyp jatyr. Ásirese Jaǵalbaıly, Tabyndar... Bári de Jaıyq boıyn jaǵalaı túsken orys bekinisteri ata mekeninen yǵystyryp shyǵarǵan aýyldar... Sherǵazydan túńilip otyr.

Jábir kórgen elge syrt dushpannan qorǵanysh bolatyn myqty ámirshi kerek edi. Bári de Arynǵazyǵa han saltanatyn kórsetip qarsy aldy.

Han Orynborǵa súmbileniń ishinde jetti.

General Essen bul kezde Peterbýrgten habar kútip otyr edi. Arynǵazyny osy jerde tutqynǵa ala ma álde astanaǵa attandyryp sala ma — sonyń anyǵyna jetýi kerek. Qazaq hanyn qabyldaýdy bir aptaǵa keshiktirdi.

Gýbernatordyń keń kabıneti jasaýly. Aýqatty qazaqtar ústine kıýge tappaı júrgen qyzyl búlishti, gýbernator myrzanyń ústelge jaýyp qoıǵanyn kórgen jerde, Arynǵazy sultannyń qasyndaǵy bılerdiń kózi jypylyq qaqty. Al sol ústeldiń tartpasynda qazaq hanyna shyǵarylǵan úkim jatqanyn eshqaısysy baıqaǵan joq.

Aq patsha qazaq sultanyn óz quzyryna jiberýdi buıyryp otyr. Biraq hatta handy tutqynǵa alý jaıynda bir aýyz sóz aıtylmapty. Essen soǵan ókindi. Ondaı jaǵdaıda, «Qazaq hanyn» qabyldap áýre bolyp jatpaı-aq, qolyna kisen salyp túrmege tyǵar edi.

Graf barynsha degdarlyq kórsetip baqty. Arynǵazynyń bar tilegi óz tarapynan qoldaý tabatynyn aıtyp otyr.

Sultan uzaq sóıledi. Qaraqum óńirindegi Aqsaqaltáýip kóliniń jaǵasynan qamal saldyryp, astanasyn sonda kóshiretin nıeti bar... Ony Hıýa shapqynshylyǵynan shyǵaryp aıtty. Qaraqum qamaly salynsa, Buhar men Hıýaǵa qatynaıtyn orys saýda kerýeniniń joly da qaýipsiz bolatynyn eskertti. Arynǵazynyń qazirgi astanasy Jánkent Orta Azıadaǵy mazasyz kórshilerine jaqyn turǵany ras. Qoqan hany Aqmeshit qamalyn salǵaly, orys ákimshiliginiń de tynyshy ketken. Hannyń bul sózi generaldyń da kókeıine qondy.

— Onyń jobasyn jasaýdy bir senimdi ınjenerge tapsyrarmyz...

Kóre kózge ótirik aıtyp otyrǵanda, asyl tekti myrzanyń beti-aýzynda bir tamyry búlk etken joq. Solaı aldap-sýlap Kishi júzdiń beımaza ámirshisin Peterbýrgqa shyǵaryp salyp, qosh aıtyp qala berdi.

Peterbýrg aıshylyq alys jol. Qyrdyń nadan qazaǵy uly Rossıanyń qaı qalasyn, qaı derevnásyn bilip jatyr? Sonsha adamnyń ishinde orys tilin jóndi biletin de bireýi joq... Sondyqtan sultannyń qasyna ofıser bastaǵan on soldat kúzetshi ertti. Arynǵazynyń túsiniginde, bulardy jolbasshy dep uǵady. Óziniń jartylaı tutqyn esebinde bara jatqanyn, al mynaý soldattar sypaıy kúzetshi ekenin bilgen joq...

Arynǵazy osy Peterbýrg saparynan qazaq ortasyna qaıtyp oralǵan joq. Qazaq sultanynyń sóz álpetin bir jaqtyrmasa, onyń elden bólek susynan onan ári qaýip qylǵan Aleksandr patsha sol jaqtan «handy» Kalýga qalasyna jer aýdarttyrýǵa buıryq bergen. Qasyndaǵy serikterinen Arynǵazymen birge tutqyndalyp Kalýgaǵa jiberilgen Júsip batyr edi. Ony jeti-segiz jyldan keıin bosatyp, elge qaıtardy...

Solaısha Álim-SHómenniń bıleri óz bildigimen saılap alǵan hannyń ómiri onsha uzaqqa sozylmady...

Arynǵazy keń baıtaq Rossıanyń belgisiz bir túkpirinde on eki jyldaı ámir súrdi. Júsip batyrdyń basyna bostandyq berilgennen keıin, japadan jalǵyz qalǵan. Qara shashy bir aıda appaq qudaı bolyp, qajyp, qartaıyp bitti. Qasiretti bul ǵumyry taǵy da úsh-tórt jylǵa sozyldy. Jat qala, kúndiz-túni jandarmerıa tyńshylarynyń baqylaýynda, qaladan aıaǵyn attap bastyrmaıdy...

Solaı ish qustada kún keship, qazaqtyń keń dalasyn, shól saharasyn ańsaýmen ǵumyr keship jatty.

Arynǵazynyń basqan qadamyn qas qaqpaı baǵyp otyrǵan syrt dushpan onyń aıdalyp ketkenin esitti.

Syr boıyna enteleı kelip qalǵan Qoqan handyǵy Aqmeshitten ári qaraı attap basqan joq. Buhar ámirine qarsy jalǵyz odaqtasy Hıýa hany. Mýhammed Rahym bek Syrdarıanyń tómengi aǵysyn mekendeıtin Álim-SHómendi qolastyndaǵy otaryna esepteıdi. Omar onan ári jyljıtyn bolsa, odaqtasyn renjitip alatyny anyq edi.

Arynǵazynyń aıdalyp ketýi Hıýa handyǵyn da tynyshtandyrdy. Qazir onyń nazary túrikpen dalasynda, Buhar ámirimen arasyndaǵy eski daýdy aıaqtaýdyń áreketinde edi. Sharjaý óńirine eki márte joryq uıymdastyrdy.

Qazir Syr boıy qazaqtaryna qarýly kúsh attandyrýǵa Mýhammed Rahym bektiń ýaqyty joq. Anda-sanda alym-salyq jınaýǵa mekterlerin jumsaıdy. Onda da Syrdyń arǵy shetindegi elge tereńdep enýge bata almaı, Qyzyldaǵy aýyldardan qaıtatyn.

Qazaq dalasynan Buhar ámiri de dámesiz emes. Biraq onyń áreket túri basqasha edi.

Torǵaı men Tosyn mańyndaǵy Kereı-Ýaq arasynda Maral ıshan atty bireý paıda bolypty. Shyn esimi - Isa, Maral ákesiniń aty eken. Býharı sherıfte on segiz jyl oqyp, jeti ǵylymdy tamamdap shyǵady. Isany pir tutyp tóbesine kótergen Qulsary Kereı men qalyń Sıban, burynǵy ata qonystaryn tastap, Qoıbaǵar, Tuńǵatar mańaıyna qaraı jyljyp top qurap jatqan. Kórshi Arǵyn-Qypshaq rýlary da tolqyp, Maral ıshannyń qasyna jınala bastaǵan habary estiledi.

Qyrda alýan túrli daqpyrt jaıyldy. Maral ıshan ıisi qazaq dalasynyń basyn qosyp, el qylmaq eken. Onan ári orys patshalyǵyna qysym jasap, munan bir ǵasyrdyń arjaǵynda bodan bolǵan musylman ýálaıattaryna bostandyq alyp beretin oıy bar eken. Onysy berisi bashqurt, árisi noǵaı halyqtary desedi.

Tabıǵatynda jyrshy halyqtyń ańyzynda qıal da aralasa júredi. Bir aıtqyshtardyń sózine qaraǵanda, Maral ıshanǵa atsań oq darymaıdy, sýǵa salsań batpaıdy, otqa salsań kúımeıdi.

Bul da Buhar ámiri oılap tapqan árekettiń bir túrine uqsaıdy. Orys patshalyǵymen soǵysyp jeńe almasyn baıqaǵan jerde qazaqtyń dinı sezimin oıatyp, áıteýir búldire berýdi oılaıtyn sıaqty...

Aleksandr patsha bolsa, Arynǵazyny aıdatyp jibergen soń, saqtanyp qaldy. Ózderi qalap han qoıǵan Jádik sultannyń áýletin orys patshasy tutqynǵa alǵanyn esitkennen keıin, qazaq arasy tolqıtyny anyq... Taǵy halyq ókpesin ońaılyqpen keshpeıdi. Qazaq dalasy keń. Kóshpendi eldi qaı shuqyrdan izdeısiń? Sondyqtan baǵyndyrý da qıyn. Saharaǵa tereńirek suǵynǵyń kelse, arasy jaqyn-jaqyn bekinis salyp otyrý kerek edi. Ózi narazy halyq, jerine qala túse bastasa, onan ári ashynar... Taǵy halyqtyń qoltyǵyna sý búrkýge — arjaǵynda musylman memleketteri da daıyn tur.

Syrdarıa boıyna qaraı jaqyndasa, eń aldymen Hıýa, Qoqan handyqtarymen soqtyǵysady.

Bul kezde Aleksandr patshanyń bar nazary Kavkaz óńirine aýǵan. Orta Azıa men Qazaqstannyń shet túkpiri Syr ólkesin ekinshi kezektegi másele dep qaraıdy.

Al Horezm jurty atalatyn ólkedegi úsh handyqtyń qaı-qaısysy bolsyn, bir ulttan quralǵan memleket emes. Ulttyq birliktiń joqtyǵy memlekettiń irgesin de álsiretedi. Óz qolastynda mekendeıtin halyqtarǵa kúdikpen qaraıtyn Hıýa hany saraı kúzetetin senimdi sarbazdaryn túrikpen jigitterinen jasaqtaǵandy artyq kóredi. Ózbek pen Qaraqalpaqty qysylǵan kezde ǵana eske alatyn Buhar ómiriniń hali de soǵan uqsas, qolastyndaǵy halyqtardy atystyryp-shabystyryp, bir-birine aıdap salý arqyly altyn taqtyń qaýipsizdigin nyǵaıtýdy oılap otyr. Ondaı memleket ózinen kúshtirek dushpannyń alǵashqy soqqysynan keıin-aq ydyrap ketýi tıis edi.

Ony Aleksandr patsha bilgen joq.

Qazaq kóshpendi el. Ol áıteýir jyljı berýdi biledi. Bıyl Aq Jaıyq mańynda tóbe kórsetse, keler jyly Qaraqumnan shyǵady. Onan qalsa Qyzylqum bar...

Boqan taýyndaǵy Nurymbet aýly, Qarakesek, Qarasaqal rýlary beri qaraı jyljyp keledi.

Segiz bul joly da Syrdyń bergi betine qaraı aıaq salǵan joq. Qyzylqum óńiriniń qysy jumsaq, qys qystaý izdetpeıdi. Hıýa handyǵy tynyshty alatyny ras... Buryn da birneshe ret alym-salyq tólep, boıy úırenip qalǵan. Nar táýekelge basty.

Bıyl Jannazar Ámýdarıa boıyndaǵy aǵaıyndaryna kóshti. Kegeıli mańynda úlken aryq qazylǵaly jatqan kórinedi... Sonan qonys alýdan dámeli eken.

Jannazar bir jaǵynan Jabyǵa senip barady. Mamyt aýly men Aıdos bı qudandaly jekjattaı bir jaqyndyq taýypty.

Biri Qytaı, biri Qoldaýly bolǵanymen, Jaby men Jannazardyń arasynda berik dostyq bar. Birin-biri jábirleýge bermeıtini anyq edi.

Syr óńirindegi eldiń tirshiligi daýyl aldyndaǵy teńiz tynyshtyǵyna uqsaıdy.

QUN DAÝY

Jaqsyqylyshtaǵy Nurymbet aýly bes-alty kúnnen beri qonaqbasty edi. Jaz mal baqqan qazaqtyń qoly bos, top-top bolyp qydyrady. Óliniń artyna qol jaıady, syrt aǵaıynnyń qýanyshyna qutty bolsyn aıtady. Sondaı kóp boryshtyń bireýi - jasy úlkenge sálem berý. Bul kúnde Nurymbet aqsaqaldyń jasy toqsanǵa taqap, endigi Quttyqtyń úlkeni bolyp qalǵan. Qara shańyraqta otyrǵan batagóı shalǵa qaraıǵan qazaq at basyn burmaı ketpeıdi.

Jıyrma jyldan beri Qyzyldy jaılaıtyn seri Segiz bıyl Qaraqumdaǵy aǵaıyndaryna kelip jatqan. Bir qyrdyń astynda otyrǵan Nurymbet aqsaqalǵa soqpaı kete almady. Boqan taýynda eki jyl dámdes boldy... Kóńilderi jaqyn edi Qasynda Rahmetáli men Balpan bar, alty-jeti kisi bolyp keldi.

Bul jaqtaǵy aǵaıyn seriniń ánine ǵashyq. Kókdombaq bir qyrdyń asty, onda Bekarystan otyr. Janqoja jaqyn mańaıdaǵy syılas azamattaryn túgel shaqyrtty.

Kúndiz aýyzdary qymyz ben etten bosamaıdy. Arasynda qysyr keńes... Segizden Hıýa jańalyǵyn surastyrady. Úsh jyldan beri Janǵazydan da sybys joq. Hıýa hany da tynyshtaldy. Sol jerde Segiz Mýhammed Rahym hannyń joryqtan qoly bosamaı júrgenin aıtty. Bir jyl Buhar ámirimen, bir jyl parsy patshalyǵymen soǵysady. Aldyńǵy jyly da, byltyr da joryqqa shyqqan... Bıler tańdaı qaǵady. Bir Hıýa hanynyń eki birdeı jaýǵa tótep berip jatqanyna tań qalyp otyr. Arynǵazy onymen da ustasty-aý. Osydan úsh jyl buryn Itjekkenge aıdalyp ketken handy eske alǵanda, bári de eleńdesip qaldy. Shirkin, arystan eken-aý. Orys aqyry túbine jetti...

Bireýi jelpine sóılep otyrǵanda, qymyz býynyna túsken ekinshisi qalǵı bastaıdy. Janqoja keshke qaraı alty qanat úıdiń kóleńkesine tósek saldyrady. Segizdiń qolynda dombyra, Qaztýǵan men Dospambetti tolǵaıdy.

— Bes kúnnen beri Nurymbet atamnyń qara shańyraǵynda jatyrsyńdar. Búıte berseńder, jambastaryń tesiler. Basqa jerge irge aýdarmaısyńdar ma?

Jyr qumar Bekarystan bir jasap qalǵan. Endi seri Segizdi qonaqqa shaqyryp otyr.

Sálem berý syltaý, qazaqtyń kókeıin tesken et pen qymyz ǵoı. Ári jaz jaılaýda zerikken jurtqa ermek kerek. Endi Nurybaı bıdiń qara shańyraǵyna osharylady...

Bekarystan Jarshaǵylda otyrǵan Baıshoqy naǵashysyna at shaptyrdy. Qonaqtar ruqsatty áýeli aqsaqaldan suraıdy. Nurymbettiń qabaǵynda kirbiń bar edi. Esenáli-Áıderbektiń jaqsylary jınalǵan eken. Sózdi sodan sabaqtap, Tatyran Tábeken bıdi eske aldy. Jıyrma jyl kórispeı ketken Nurybaı bı men Jylqaıdar batyrdy Tábeken tabystyrady eken. Bıdiń aq batasy qabyl bolyp, Jylqaıdardyń qyzynan mynaý Bekarystan týdy. Qazaq pen qaraqalpaq, eki taıpa eldiń arasy neshe búlingen Joq, bárinde de Tábeken bitiretin...

— Senderdiń keskinderiń mynaý. Bir Maıdannyń balasy Quljaman men Kenjeǵuldy tatýlyqqa shaqyra almaı júrgenderiń!

— Maıdan atam baldarynan batyr da shyqty, bı de shyqty. Biraq el buzar tentek eshkim joq edi. Osy Ramanqulǵa tań qalamyn. Keýdesine nan pisip, aryndap turǵan bireý...

Bekarystan kúıinip otyr. Alty jyl Janǵazynyń sońynda júrip, aǵaıyn ortasyna oralǵan Ramanquldyń kóre kózge ózgerip qaıtatyny ras. Ár jerde atalyqty bılerdiń aldyn orap, aýyzǵa qaǵyp sóıletpeıtin edi.

Nurymbet osydan eki jyl buryn Baraqtyń tentek uly Boranbaıdyń naızasynan qaza tapqan Ramanquldyń inisi Sándibaıdyń ólimin eske alyp otyr.

Biri - Quljaman, biri - Kenjeǵul — shóbere-shóptikteı týys edi. Baraq pen Kıikbaı Quljamannan taraıdy. Boranbaıǵa bir ata jaqyn Janqoja, osy daýdyń tusynda beıkúná kúıip júr.

Bári bir júırik attyń kesiri...

Buryn bireý bilip, bireý bile bermeıtin Baraqtyń Boranbaıy, mańdaıyna júırik at bitti de, ataǵy alty Álimge jaıyldy. Bul ólkede Tarlanbozǵa ǵashyq bolyp, qolqa salmaǵan qazaq joq. Boranbaıdyń keýdesine da bir aıaq as sıady. Kisimsigen baı-shoralardyń atyn suraǵany tentek jigittiń namysyna tıgendeı eken.

Sol Tarlanbozdy Ramanquldyń taqymynda kórgende, tań qalmaǵan Kishkene joq. Biraq ersi kórinetin de eshteńesi joq edi. Quljaman men Kenjeǵuldyń týys ekeni ras, tórt qońyrdyń alalyǵy joq, Boranbaı sıaqty aǵasynyń bir jylqysyn Ramanqul suramaı minip ketkende — kim sógedi? Onda da maıyn surap mingen ǵoı. Qazaqsha — aǵaıyn adam bir-birinen at maıyn surap mingendi aıypqa buıyrmaıdy. Bir jaz basqa-kózge tópep minip, qyzyǵyn kórip, qys túsken soń ıesine qaıtarady...

Shataq sodan shyqty, Tarlanboz bul qysta Boranbaıǵa qaıtarylmady...

— Maıdannyń mańdaıyna táýir at bitse, ony bizdiń Ramanquldyń taqymynan kór...

Janqojanyń qaljyńǵa aıtqan osy sózin jurt elden elge taratyp áketipti. Onan beri de neshe qys ótti, batyr aǵasynyń mysqyl sózi Ramanquldyń qulaǵyna tıgen. Janqojany jaqtyrmaı, syrttaı qyjyrtyp otyratyn edi.

Talaı aǵaıyn-týysynyń táýir aty Ramanquldyń taqymynda qartaıǵany ras. Áýeli «maıyn» surap minedi, artynan bulań buıryqqa salyp qaıtarmaı, sińirip ketedi. Jas bıdi tonnyń ishki baýyndaı kórip, týys tutyp júretin Boranbaı Tarlanbozdy surap bara qoıǵan joq.

Bir jyl ótpeı dostyqtan shı shyqty.

Kóktemge salym Ramanquldyń kelinshegi Kipıa ul taýyp, oǵan shildehana jasaıdy. Bir tóbeniń astynda otyrǵan Boranbaıdyń aýlyna habarshy jibermeıdi. Shildehana bala-shaǵanyń qyzyǵy... Shaqyrmaǵany sondyqtan shyǵar. Ondaı-ondaıdy Boranbaı da elestirmeıdi.

Shı shyǵyp júrgeni osy shildehanadan keıin...

Boranbaı jylqy qarap júrip, Ramanquldyń úıine bara qalǵan. Qonaq bar ekeni kórinip tur. Sandybaı qara toqtynyń jelkesine minip otyr edi. Boranbaıǵa sálem berip, moınyn da turǵan joq.

Ol az bolǵandaı, Ramanquldyń úıinde «ata jaýy» Báıdildamen kezdesti.

Bir aptadaı ǵana ótken, osy Báıdilda men Boranbaı qudyqqa talasyp qyrylysyp qala jazdaǵany bar...

Boranbaı - ataǵy shyqqan qudyqshy. Boqan taýynan oralǵan betinde, qaıda barsa qudyq joq, Baraqtyń balalary qonaǵyn jer tappaıdy. Boranbaı teńiz jaǵasynan alty-jeti shaqyrym jerde, bir adyraspandy tóbeniń baýraıynan qudyq qazǵan. Sol jerde kúzek aldy.

Qys Syr boıynda qystap shyqqan. Nurymbet Jaqsyqylyshta otyr. Jalǵyz aýyl Qyzylǵa qaraı bettep shyǵýǵa baspashydan qorqady. Boranbaı, amaly joq, ózi qazǵan Adyraspandy qudyqqa oraldy...

Alystan salyǵyp jetken kósh, Báıdildanyń aýlyna kezdesti. Úsh kún bolǵan, Adyraspandy qudyqqa Báıdilda qonyp alypty...

Báıdildanyń úıinde osy Ramanqul bar... Qonaq eken. Tóbeles burq etetin jerde, Kenjeǵuldan týǵan inisi qolyn ustady. Báıdilda jasy úlken aǵa... Basyp qonsa, týysqan adamnyń bazynasy shyǵar. Bir qudyq úshin Kishkeneniń eki aýly qyrylysyp jatqany uıat... Ramanqul solaı jylmańdatyp kelip, óz aýlynyń qasynda bos turǵan qudyqty aıtty. Boranbaıdy qasyna shaqyryp otyr.

Aq kókirek Boranbaı Adyraspandy qudyqtan solaı aıryldy. Sol jerde bir kún erý bolyp, erteńine Ramanqul aıtqan Úden tamyna qaraı kóshti.

Biraq ózi qazyp shyǵarǵan qudyqtan aırylǵanyn eske alsa, jarylyp kete jazdaıtyn...

Sol dushpany Ramanquldyń tórinde shaljıyp jatqanyn kórgende Boranbaıdyń túsi buzyldy. Týysyna jol bolsyn. Qyrymdaǵy Báıdildany úıine shaqyryp, qoı soıady. İrgesindegi Boranbaı shildehanasyna qatyspaıdy... Kóńilge túıtkil baılandy. Boranbaı qazanda qaınap jatqan asqa qaramaı, atqa qonǵan.

Úsh kúnnen keıin inisi Oljabaıdy jiberip, Tarlanbozdy suratty. Bir jyl armansyz mindi ǵoı. Ramanquldyń qumary tarqaǵan shyǵar. Attyń kezin qaıtarsyn...

— Bákem umytpaıdy-aý. — Ramanqul Oljabaıdy tyńdap otyryp, lekitip kúlgen kórinedi. — Sandybaı bir jaqqa minip ketip edi. Kelsin, berip jibereıin...

Odan keıin de bir apta ótedi. Ramanquldan habar joq. Ekinshi márte at suraı barǵan Oljabaıdyń taýy shaǵylyp qaıtqan. Kenjeǵul aýlynyń on shaqty saıaǵy eki-úsh kúnnen beri jylqydan bólinip ketedi eken... Shyn aıtsa, Tarlanboz sonyń ishinde ketken. Kezi tabylsa keler... Taqa tabylmasa, Boranbaı bir taı alady...

Bir top jylqysy bólinip ketip, tynysh jatatyn adamyń Ramanqul emes. Bul jyljytpaǵa salǵandaǵysy... Taıdy aýzyna alǵany... zorlyǵy... Tarlanbozdy sińirip ketkisi kelip otyr... Tapqan eken mondybasty!

Erteńine Tarlanbozdy alyp qaıtýǵa Boranbaıdyń ózi attandy. Solaı bolatynyn Ramanqul da sezip otyr. Astynda Tarlanboz, Báıdildanyń aýlyna syzyp turdy...

Habarlas qylǵan Boranbaıdyń aldynan Kipıa shyqty. Baıynyń ketken jónin jasyrdy.

— Mańyramaı baı atamnyń aýylyna baram dep otyr edi...

«Mańyramasy» — Qoılybaı. Úsh kóshtik jer. Onda ketkeni ras bolsa, bir aptasyz oralmaıdy.

— Tarlanbozǵa kelip edim...

— Ony izdep taba almaı júr ǵoı...

Kipıa qasyn kerip yńyrsı sóıleıdi. Qatynyna sheıin kertıip, kisi mensinbeıdi. O, toba, synyqtan basqanyń bári jutatyny ras eken-aý. Qaıyn-qaınaǵanyń aldynan kesip ótpeı syzylyp turatyn Kipıa... Endi «úıge kirip, sýsyn aýyz tı» deýmen de isi joq. Boranbaıdyń kózi jelide jatqan qyryq-otyz qulynǵa tústi. Kenjeǵuldyń balalary qalaı qutyryp ketti dep júr edi, quıryǵyna shel baılanypty-aý. Baıyp bitipti...

Aýyl mańyndaǵy jylqylardy bir sholyp ótti. Bári de saýýly bıeler edi. Jalǵyz Boranbaı emes, Ramanqul talaıdyń táýir atyn sińirip ketip júr. Sondyqtan saqtyqty umytpaıdy. Tańerteń aýylǵa qulaǵan jylqyny sýaryp bolǵan soń, qyrdan asyryp aıdap salǵan ǵoı...

Boranbaıdyń kánigi kózi jylqy órisin aınytpaı-aq tanyp tur. Boranbaı shabdar aıǵyrdy shaptan tartyp qaldy. Ne de bolsa, Ramanquldyń jylqysyn bir súzip shyǵý kerek edi.

Boranbaıdyń nıeti buzylyp bara jatqanyn Kipıa da baıqady. Baıynyń yńǵaıyn baǵyp ósken sum qatyn qaınysy Sandybaıdyń úıine júgirdi:

— Ana jyndy jylqyǵa bar jatyr!

— Atyn tappasa, aqysy bar ma? Keter...

— Ol tegin ketpeıdi, bir júırigińe quryq salady! Bar, oıbaı!

— Qap!

Sandybaı báıgi kúreńdi kósilte shaýyp artynan jetkende, Boranbaı jylqy aralap júr edi.

— Tal túste jylqyda ne aqyń bar, aqsaqal.

Sandybaı súıkene keldi.

— Tarlanboz qaıda?

— Tarlanbozdy qasqyr jegen!..

— Bala, olaı ottama! — Boranbaı kúıip ketti. - Qandaı qasqyr jegeni kórinip tur. Biraq Boranbaıdyń aq adal malyn sińirip ketýge, Kenjeǵul, kótińe baq!

— Aqsaqal, olaı kúsh aıtpa!

— Kúsh aıtqanda qandaı! Boranbaı tabanyńa is qoıyp otyryp, Tarlanbozdy taptyryp alady!

— Alarsyń!

— Endeshe, qara da tur! Qalaı alatynymdy kórseteıin! Boranbaı shabdar attyń tizginin julqyp qalyp, qamshysyn kóterdi. - Al, Kenjeǵul, qýdym jylqyńdy! Jumaǵul, Jumaǵul!

Jylqyǵa bóri tıgendeı, bóriktire qýdy.

— Qaıt, qaıt!

Sandybaı qaryna naıza ile shyqqan. Boranbaıǵa bir búıirden sap etti. Shansharman jerge kelip qalypty. Boranbaıdyń kózine qan toldy. Onyń da qarynda naıza. Boqan taýynda jaılap qaıtqan bes jyldan bergi ádeti, qudaıdyń tynyshtyq kezinde qaraǵaı sapty naıza Boranbaıdyń qarynda júretin edi. Úıde bolsa, bosaǵada súıeýli turady...

Shalt qımyldy Boranbaı Sandybaıdyń tónip qalǵan naızasyn qaǵyp tastady. Sodan soń-aq túk kórgen joq. Ekinshi ret betpe-bet kelgende, naızalary sart-surt soǵylyp qalǵanyn biledi. Boranbaıdyń naızasy buryn tıdi. Álde bir tastaı nársege tyq etip... sýyryp alýǵa kelmeı, Sandybaıdyń denesinde qala berdi...

Anadaı jerge shyǵyp ketip, qaıta buryldy. Sandybaıdyń eki aıaǵy úzeńgide, denesi qur salaqtap barady. Báıgi kúreń erin baýyryna alyp týlap júr. Burylyp alyp, aýylǵa qaraı saldy. Qaraǵaı sapty naıza Sandybaıdyń denesinde ketti.

Boranbaıdyń júregi muzdaı boldy.

Sandybaıdyń qalaı ólgenin esitkende, júz elý úı Quttyqtyń esi shyqty. Tal túste tóbesinen naızaǵaı túskendeı. Ótegen—Nurymbet aýlynyń er azamattary Kenjeǵul otyrǵan Kókshoqatqa qaraı shubyrdy.

Oı baýyryn sógip Ramanqul otyr. Basý aıtqan aǵaıyn jaý, betten alady. Oǵan qan ornyna qan kerek. Jumaǵuldyń bir balasynyń qanyn ishpeı kegi qaıtpasyn ashyq aıtty...

Bes jyldan beri tósek tartyp jatqan toqsandaǵy Nurymbet amalsyz ornynan turdy. Bir zamanda qandy qanmen jýatyn salt bolǵany ras. Tyıym salǵan áz Táýke edi. Erdiń qany bir myń qoı kesik sodan keıin shyqqan...

Biraq «Jeti jarǵynyń» kesigine Ramanqul kónbeı otyr.

Kúıiktiń joly qıyn... Ashýy basylmaı jatqan shyǵar. Baraq ta, Kenjeǵul da bir Maıdannyń balasy... Ókpege qısa da ólimge qımaıtyn týysy... Áliptiń artyn baqqan jón... Aǵaıyn soǵan toqtady.

Áliptiń artyn baqqaly eki jyldan asty. Byltyr jaz Sandybaıdyń jyly berilip, oǵan Jumaǵul balalary shaqyrylmady. Ramanquldyń baıaǵy sózi... Ashýy basylyp, raıdan qaıtatyn túri baıqalmaıdy. Qystan bergi ádeti: Baraqtyń balasyn qoıyp, Janqojaǵa aýyz salyp otyr.

Jaman Boranbaı Kenjeǵul aýylynyń jel jaǵynan júrýge artyna baqsyn. Bul isti Janqojaǵa arqa súıep istep otyr. Keshe Arynǵazydan qashyp, Boqan taýyna asqanda, Janqojanyń izine jalǵyz Baraqtyń balasy erip edi... Janashyry sol bolyp otyr endi...

Bul sózdiń basta kimnen shyǵyp júrgenin Janqoja bilmeıdi. Ata sanap júrgen Ramanqul, oǵan salsa Baraq ta birdeı, Kenjeǵul da birdeı... Bir týysy oǵan arqa súıep, ekinshi týysyn óltiredi eken... Endi aqtalyp kór!

Áýeli eki týysyn tabystyrýdyń áreketinde ábiger bolyp júrgen Janqoja, álgi sózden keıin eriksiz boı tartty...

Qun tóleý jaıyn aýyzǵa alýdy Bekbaýyl da qoıǵan. Sońǵy bir jyldyń ishinde otyz úı Maıdan bir-birimen aıaq-tabaq qatysýdan qalyp bara jatyrmyz.

Bıyl kóktemde Janqoja Bekbaýyldy Bekarystanǵa jumsady. El eldigin jasaǵany jol... Maıdandy qyrylystyryp qoıyp, qalys aǵaıyn qyzyǵyna qarap qashanǵy otyrady? Bekarystan men Báıdilda anaý Ramanqulmen sóılessin degen.

Sońǵy eki-úsh jyldyń bederinde Ramanqulǵa jaqyn júretin jalǵyz kisi Báıdilda edi. Janǵazy sultannyń shashpaýyn kótergenderdiń biri — Ramanqul... Sonda Báıdilda ekeýiniń pikirlestigi alty-jeti jyldyń arjaǵynda bastalady eken...

Báıdilda ras aıtsa, Ramanquldyń baıaǵy sózi sóz, ala-ala qashatyn kórinedi.

Kishkeneniń kózi túgel, bir Ramanqulǵa sózin tyńdata almaıdy. Álgide Nurymbet shaldyń taýsyla sóılep, Tábekenniń árýaǵyn tebirentip otyrǵany sondyqtan edi.

Kóktemge salym Nurymbet aýlyna Báıdilda kelip ketedi eken. Ramanquldyń baıaǵy sózi, qun jaıy aýyzǵa alynsa, erin baýyryna alyp týlaıtyn kórinedi...

— Aǵaıynnyń qadiri joq. Ramanqulǵa Kishkeneniń sózi ótpeı otyr ǵoı... — dedi Rahmetáli, jaıbaraqat sóıleıdi. — Bes Shektige salyp kórmeımiz be? Shider úzgende qaıda barar eken?

Kishkeneniń jaqsylarynda Ramanquldyń qyńyr tartqan minezin quptaıtyn bir jan joq. Sandybaı Boranbaıdyń naızasynan jazym bolsa, ol qudaılyq is. Qýyp shyqqanda Kenjeǵuldyń balasy da qarynda naıza, aıaspas jaý nıetin tanytypty. Sol naıza qate tıse, Boranbaı da óler edi. Bar bále Tarlanbozdan ushynyp otyr. Basta maıyn mingen jylqysy, Boranbaıǵa bir jaz, bir qys qaıtarmaı qoıǵan Ramanquldyń isi tentek. Aǵaıyndy basyndy... Bir attyń qolqasy, bulaı kisi ólimine soǵyp otyrǵany da sondyqtan. Qun daýyn syrttaı salmaqtap júrgen bıler solaı ekenine shek keltirmeıdi...

— Nurekem aıta qoıǵan eken. Bul daýdyń tezirek bitetin amalyn qarastyraıyq. — Taǵy da Rahmetáli sóıleıdi. — Qazir osy úıden biz shyqpaı jatyp, myna sheti Kishiqum, Borsyq, myna sheti Qyzyl — bes Shektiniń jaqsylaryna at shaptyrylsyn. Endi bir aıdan keıin jıyn bolyp, sonda eki týysty tabystyramyz?

— Sol jıyn bizdiń aýylda — Kóqdombaqta ótse eken, — dedi Bekarystan.

Daý bes Shektiniń talqysyna salynatyn bolsa, kemi eki júzdeı kisi jınalady. Onyń aıaǵy esepsiz shyǵynǵa soǵatyn edi... Bekarystan shal aldyndaǵy kinásin jýý úshin sol shyǵyndy ózi surap alyp otyr.

Segiz Bekarystannyń aýlynan keıin qydyratyn oıy joq, aýlyna qaıtatyn edi. Endi bógeletin boldy. Endigi jasy elýdiń ústine shyqty. Serilik dáýren bastan ozǵaly qashan. Aqsaqaldardyń keńesine qatysyp ta kerý kerek.

Ramanqul byltyrdan beri Qyzyldy jaılaıdy.

«Itjekkenge» aıdalǵan Arynǵazy sultan sol ketkennen Álim ishine qaıtyp oralǵan joq. Qazaq dalasynda handyq dáýiri de osymen aıaqtalǵan syńaıy bar. Orys patshasy Kishi júzdi úsh ákimshilik ólkesine bólipti degen sybys estiledi. Budan bylaı tómengi eldi, onyń ishinde Álim-SHómen de qosylady, Jantóreniń bir balasy Baımaǵambet sultan basqaratyn bolypty.

Arynǵazyny eske alsa, Álimniń jaqsylary áli kúnge ókinip otyrady. Onyń tusynda barymtaǵa, ury-qary, teli-tentekke tyıym boldy... Endi-endi ózine kelip, Hıýa men Qoqannyń aldyna tosqaýyl qoıa bastap edi... Baspashy taǵy da basynyp, aýyl-aýylǵa búligin salady ǵoı...

Hıýa shapqynshylyǵyn oılasa, árkimniń de et júregi titireıdi. Qazir Álimuly atalatyn bir taıpa el Qyzylǵa qaraı kóship shyǵýǵa betinen basady. Jaz jaılaýy Qaraqum — Shekti, Qarakesek, Qarasaqal taıpalary malyn syıǵyza almaı qamalyp otyr. Aýyl-aýyl bolyp qudyqqa talasyp, eki kúnniń birinde qyrylysyp jatqandary...

Ramanqul Qaraqumdaǵy jaz jaılaýynan Sandybaı óletin jyly kóship shyqqan. Keler jaz oralǵan joq. Jalǵyz aýyl Qyzylǵa qaraı jyljydy. Qan ornyna qan suraǵan tilegi oryndalmady. Jas bıdiń shataıaqtaǵan minezinen Qurmanaı-Quttyq tiksinip qalǵan. Al Ramanquldyń aǵaıynǵa degen ekpesi qara qazandaı edi. Bir jaǵynan bóline kóshkende doń aıbat kórsetken. İrgesin birjola bólip áketti.

Odan keıin Qojamberdi men Qudaıberdi qaraǵan aýyldardy sońyna eritip Báıdilda kóshti. Qaraqumda ondy qonys buıyrmaı shettep júrgen az rý — Jalshora men Úsen de Qyzylǵa qaraı jyljyp edi. Ázir baspashynyń habary joq, tynyshtyq kórinedi. Kúzge salym Hıýanyń alym-salyq jınaýshylary aralaıdy. Qonystan taryqqan qara halyq oǵan qul bolyp otyr.

Al Báıdilda men Ramanqul sıaqty azýly bılerdiń bir jaıynda qýlyǵy júredi. Salyq jınaýshylardyń tóbe kórsetetin kezi jaqyndaǵanyn andyp turyp, úıir-úıir jylqysyn adam aıaǵy jetpeıtin alysqa aıdap salatyn edi.

Bıyl Kishkenege qaraǵan aýyldardyń kóbisi sógile kóship, Qyzylǵa qaraı bet alǵan...

Kókdombaqtaǵy Bekarystan bıdiń aýlynda máslıhat bolǵaly jatqanyn esitkende Ramanqul tańdanǵan joq. Báıdilda qyrdaǵy aǵaıyndardan habar alyp otyr edi. Nurymbettiń úıinde bolǵan keńesti, onda ne aıtylǵanyn sol jetkizdi.

— Qan ornyna qan surap qasarysqanmen, oǵan bes Shekti kónbeıdi. Aqylǵa keleıik, batyr, kópti jamandaǵan kómýsiz qalady. Jalǵyz basyń elden shyǵyp, qaıda barasyń? Jek kórseń ishinde tur ǵoı. Janqoja aǵańnyń juldyzy qashanǵy órleı berer deısiń. Súrinbeıtin tuıaq joq, bir kezeńi keler. — Báıdilda ashýly Ramanqulǵa basalqy aıtty. — Ázir tatýlasqan bolyp qoıa sal...

— Endeshe, meniń sózimdi ustaıtyn óziń bolasyń. — Ramanquldyń kókeıinde tórt erdiń quny tur edi, biraq ashyp aıtýǵa uıaldy. —Jalǵyz ótinishim, Jumaǵul men Kıikbaıdy aıap qalma.

Báıdildaǵa kózi túsip edi, óńi kirip jaınap otyr eken. Ramanqul kóńildendi.

Bozorysqa eki erdiń qunyn tóleıtin Qotankól daýy Báıdildanyń kóz aldyna taǵy da elestep ketken. Bıdiń kókeıinde Janqojaǵa aıtar ýáji de daıyn edi. Bozorystyń jóni basqa, ol at ústi urysta, jaza tıgen soıyldan óldi. Sandybaıdy shanshyp óltirip otyr... Boranbaı týys ekeni, jany ashıtyny ras bolsa, attyń baýyrynda salaqtap bar jatqanyn kóre turyp, nege qaırylyp kelmeıdi. Sandybaı bir ólgende eki ólgenge esep...

Eki bıdiń izinde úsh-tórt jigit atqosshy, basqa aýyldyń azamattaryna qosylǵan joq.

Báıdildanyń ishinde bir baý jantaq, ári-beriden soń eń jaqyn syrlasy Ramanqulǵa da ashyla bermeıtin edi. Azǵantaı Qojamberdiden týyp, alty alashqa sóz tyńdatýy qıyn eken. Basqany qoıshy, Asannyń ishine kelgende, sóz bir Bekarystannan aýyspaıtyn. Kishkenege baqqanda, syrt aǵaıyn aldynda bet bedeldisi Quttyqtyń balalary... Bir naızanyń ushy Janqojaǵa abyroı alyp berdi... Qazir búkil Quttyq «batyrdyń aýly» atanyp, demderine nan pisip júr. Kúrish arqasynda kúrmek sý ishedi. Keıingi jyldary Bekbaýyldyń belgili bılerdiń sanatyna qosylyp júrgeni de sondyqtan. Shekti ishinde bireýge esesi ketken aǵaıyn Ótegen-Nurymbettiń aýlyna shabatyn bolypty. Báıdilda sony esitkende qyzǵanyshtan jarylyp kete jazdaıdy. Bir zamanda Janqojany ózi de arqa tutyp, alys aǵaıynǵa jelke júnin úrpıtetin edi. Tolybaımen sharpysyp qalatyn jyly birjola túńildi. Janqoja men Bekarystan sóz ustap baryp, jaman Bozorysqa eki erdiń qunyn tóleıtin bolyp qaıtty-aý... Báıdilda ony eki dúnıede keshpeıdi...

— At tóbelindeı Jaqaıymnyń aldynda qurdaı jorǵalap, myna ekeýi namysty qoldan berdi-aý...

Sol joly Ramanquldyń aýzynan shyqqan osy sóz Báıdildanyń qulaǵynda áli tur. Onda Kenjeǵuldyń balasy on toǵyz jasar jas jigit, janyp turǵan ot edi.

Aýzy bútin Quttyqtyń arasyna jik tústi. Báıdilda soǵan qýandy.

Jik shyǵaryp otyrǵan Janqojanyń kóılekteı aǵaıyny Kenjeǵuldyń balasy eken. Báıdilda bul sıaqty ertti órshite túsýge tyrysady.

Sońǵy bes-alty jyldyń bederinde Ramanqul da keýde bılerdiń qataryna qosylǵan. Qaı jerde daý bolsa — sol jerde Ramanqul júredi. Tar qamaý jerde osy bir jas jigittiń omyraýlap ketetin minezi Báıdildaǵa unaıtyn edi. Aldyna ózi izdep kelgen bireýdiń sózin ustamasa, Janqoja daýdyń kisisi emes. Buryn Quttyqtyń sózi Bekbaýyldan aýysqan joq. Oǵan Ramanqul qosyldy... Qosylyp qana qoımaı, aldyna túsip bara jatyr. Ramanqul omyraýǵa salyp ketse, Bekbaýyl kúltektep sóıleı almaı qalatyndaı. Túbi Quttyqtyń tizginin osy Ramanqul ustaıtynyna Báıdilda shek keltirmeıdi.

Sandybaı ólip, Ramanqul qara jamylyp otyrǵanda, qasynda Báıdilda boldy. Basqa aǵaıyn basalqy aıtady. Báıdilda óz inisi ólgennen beter, oı baýyryn kesip otyr.

Buryn búkil Quttyqtyń aýzy bir, Nurymbet shaldyń sózin jerge tastap, buzyp-jaryp shyǵatyn eshkim joq edi. Endi aralarynan qan ótip, bir Maıdannyń balasy ekige jarylǵanyn kórgende, Báıdildanyń jany kirdi. Qan ornyna qan suraý aǵaıynǵa shet is ekenin, Sandybaı úshin Baraq segiz ulynyń birin elimge baılaı almaıtynyn bári de túsinedi. Báıdildanyń nıeti búlingen eldi bútindeý emes, biteý jarany ýshyqtyra túsý edi, Ramanquldyń qoltyǵyna sý búrkip qalýǵa asyqty. Bozorystyń qazasyna eki erdiń qunyn tóletetin Janqojany bir súrindiretin jeri kelgen eken.

— Qudaı isi...

Qaza ústinde Bekbaýyl jubatý aıta bastaǵany sol edi, Ramanqul shalqasynan tústi.

— Bul adamnyń isi! Sandybaı ajalynan qyryq kún buryn ólip otyr. Qudaıdyń ajaly emes, Boranbaıdyń naızasynan ólip otyr! Jumaǵuldyń urpaǵy kóp qoı! Baraq segiz ulynyń birin bersin! Maǵan qan ornyna qan kerek!

Sandybaıdyń jamanat habaryn alyp shapqynshy jetkende, Ramanqul Báıdildanyń úıinde otyrdy. Otqa kúıgen, sýǵa ketken, jaýdan ólgen adamnyń ajaly qyryq kún buryn keledi eken degen sóz sonda aıtyldy. Shala moldadan esitken shalaǵaı sharıǵatyn qońyrsytqan Báıdilda edi.

Kúıikti Ramanqul basyn taýǵa uryp jatyr.

Nurymbet Dármenquldyń balasy Sámeke qojaǵa at shaptyrdy. Sýfy Áziniń áýleti, ıisi qazaq, pir tutqan tuqym edi. Báıdilda aıtqan raýaıatty bekerge shyǵaryp otyr.

— Ramanqul myrza, onyń bári bos áńgime... Qudaıdyń buıryǵynan tysqary eshteńe bolmaq emes. Qaı kúni demi bitedi, pende sol kúni óledi...

Ramanquldyń oıy jamandyqty qaýyp qalǵan, qojanyń sózinen keıin de qaıysqan joq.

Biraq qudaıdan da, onyń qazaq ishindegi ókili qojadan da myqty bir kúsh bar eken. Shektiniń jaqsylary shaqyrtqanda, Ramanqul eriksiz atqa qondy.

* * *

Úshirgeden ótken soń, Aqırek sáskelik qana jol. Sol jaǵynda Bekbaýyldyń qystaýy, tip-tik jarqabaqtyń astynda úrkerdeı bolyp kórinedi. Alasalaý qyrattyń ústi keń jazyq, topyraǵy tastaqty bolyp keledi. Kápiraryqtyń eki jaǵy jasyl quraq, qashan Aqırekke jetkenshe jarysyp otyrady. Oń jaǵynda Qaraqumnyń silemi kók erkekpen talasa esken alabuta, ıtsıgek, súttigen sıaqty shóldiń sińirli shópteri tamyryn tereńge kómip alǵan, Aqpaıdyń basyna jetkenshe jalańash qum kezdespeıdi. Jolaýshylardyń sol jaǵynda bes-alty qamys qalyp barady. Mástát tóbesinen bastap, Aqpaıǵa deıingi Kókshekól jaǵalaýynda — bir jerde eki úı, bir jerde úsh úı, kózge ushyrasa bastady. Báıdilda ana jylǵy úlken jutty eske alǵan. Onda Aqırek asty qarasha úıler men qamys qostan kórinbeıtin edi-aý...

— Arynǵazy han saılanatyn jyly ǵoı... - dep kele jatyr edi, Ramanqul túzetti:

— Arynǵazy juttan bir jyl keıin keldi. Bul jaqtaǵy Shekti maldan juqaryp, jappaı Qyzylǵa qaraı kóshtik qoı.

— Sol jylǵy shóptiń bitimi-aı! Qyzyldaǵy el bir jazda qalpyna kelip, ortaıǵan sharasy qaıta toldy...

Jolaýshylar at basyn Arystanbap áýlıeniń jaıyna qaraı burdy. Daý qýynyp kele jatqan jaıy bar... Báıdilda áýlıe attaǵan ońbaıdy degen maqalǵa ımandaı uııtyn edi.

Ol sońǵy jyldary tym dindar bolyp alǵan. Úıde bolsyn, túzde júrsin, bes ýaqyt namazyn qaza qaldyrmaıdy. Sol namaz sabaǵyn úırený úshin Sámeke qojany úıinde bir jaz ustaǵanyn jurt kúlki qylyp aıtyp júr...

Byltyrdan beri joly tússe, Arystanbapqa bir soqpaı ketpeıdi. Ramanqul ómiri basy sájdege tıgen jan emes. Arystanbaptyń basyna bir-aq ret barǵan eken. Báıdildanyń sózi súıeý boldy. Bir búıirinde baıaǵy dúdámal sharıǵatyna jaýap izdeıtin aram pikiri de jatyr edi...

Shyń basyndaǵy tas qorymdarǵa kózi túskende, tóbe quıqasy shymyrlady. Qudaıdyń birligine, qurannyń shyndyǵyna osy jerde kózi jetkendeı. Árkimnen úırengen bir-eki aýyz namaz sabaǵyn kúbirleı bastady.

Baıaǵy jas jigit Ábilseıit qaıystaı qatqan qara sur kisi bolǵan. Báıdildany jaqsy tanıdy. Uzyn súre aıat oqydy. Eki bı qıpalaqtap qaltalaryn aqtarǵanda, Ramanquldyń qolyna jalǵyz kúmis teńgelik qana iligipti. Shyraqshy alyp jatyp ezý tartty. Endi sol ushqalaqtyǵynan qymsynǵandaı, kúmis teńgelikti mańdaıyna tıgizip táý etti.

— Jaryqtyq, musylman patshasynyń tańbasy ǵoı...

Sodan shyǵaryp qazaq dalasyna qaraı qaptap kele jatqan ıajýsı-mójýsı týraly ertegisin bastady. Aqmolaǵa orys qamaly túsken. Aýzy túkti kápir... aqyrzamannyń alamaty... Ramanquldyń erni kúbir-kúbir, shyraqshynyń sózin shala uǵady. Ol Janqojany qarǵaıdy. Sol dinsizdi jazalaýdy áýlıeden jalbarynyp ótinedi...

— Áı, májýsıindi qoıa tur! Maǵan mynany aıtshy. — Otyryp-otyryp shyraqshyǵa suraq qoıdy. — Jaýdan ólgen adamnyń ajaly qyryq kún buryn keletini ras pa?

— Ol qandaı jaýdan ólgenine baılanysty... — Shyraqshynyń oıynda Hıýa sypaılary.

— Nemere-shóbere týysym inimdi óltirip otyr. Qanǵa qan surap edim, Janqojaǵa arqa súıep, tendik bermeı ketti. Bul sharıǵatynda qandaı jaýǵa jatady?

— Baýyryn óltirgen adam múrtet qoı. Ondaı adam úshin qudaı júzin kermek aram deıdi... Shyraqshy Ábil men Qabyl týraly ertegini bastap ketti.

— Janqoja ólgen soń, qudaı júzin kóre me, shaıtan júzin kóre me, maǵan onyń qajeti shamaly. Meniń esem oǵan búgin bul dúnıede ketip otyr ǵoı. Janqojaǵa osy dúnıede qandaı jaza laıyq ekenin aıtshy!

Shyraqshy onyń júzine zer sala qarady. Bıdiń shıkil sary júzi narttaı janyp tur eken. Ashý qysqanda kózi shapyrashtanyp, demigip qalǵan. Bul sıaqty adam qysylyp ketse, ákesin satýdan da taıynbaıdy.

— Kentti jurtta týysynyń qanyn júktegen adamdy qyryq qulash zyndanǵa salady. Qyryq rýdan qyryq kisi shyǵaryp, tas atqyzady...

— Átteń, Janqojany zyndanda shiritetindeı bir myqty qazaq arasynda tabylmaı tur ǵoı!

Shyraqshy taǵy ezý tartty. Ondaı myqtyny qaıdan izdeýge bolatynyn aıtqysy kelip, biraq bata almady.

Qyryq qulash zyndan jaıyn qazaqtar ertegilerden ǵana estıdi. Ózderine beıtanys kentti jurttyń zań-dástúrin shalalaý uqqan syńaılary bar. Bylaı shyqqan soń da edáýir jelpinip basylǵan. Ramanqulǵa unaıtyn jeri — ózi jaqtyrmaıtyn Janqoja sıaqtylardy ol jaqta zyndanda shiritetini edi.

— Bas-basyńa bı bolsań, Manartaýǵa syımaısyń. Álim-SHómen Janǵazydan beker aırylyp qaldy ǵoı. Kótibardyń sózinen shyǵa almaı, Ábilǵazynyń deliqul balasyn han kóterdi. Janǵazy taqqa otyrǵanda talaıy táýbesinen jańylatyn edi... — Báıdildanyń armany handyq dáýirin qaıta oraltý, opynyp keledi.

— Osy Janǵazyń qaıda, qarasy batty ǵoı?

— Baıulynyń ishinde júrgen shyǵar. — Báıdilda jarytyp eshteńe aıta almady. Janǵazynyń Ústirt shóline qaraı bettegenin biledi. Asyǵys nege kóshti, kimnen qashyp barady — tek sol jerine aqyly jetpeı qoıǵan.

— Bul ómirimde talaı qara baq adamdy kórip edim, — dedi Ramanqul shynymen ókinip. — Bir adamnyń talaısyzy Janǵazy sultandaı-aq bolar. Aqyly qyrsyqpasa, Baıulynyń ishinde oǵan ne bar? Endi bir jyl shydaǵanda ǵoı, Arynǵazynyń taǵyn sol basatyn edi.

Janǵazy han taǵyna otyrsa, ózderiniń jeli ońynan turatynyn Ramanqul da túsinetin edi. Onyń Hıýa hany Mýhammed Rahymnan qorqyp, basymen qaıǵy bolyp ketken jaıyn ekeýi de bilip kele jatqan joq.

Hıýa handyǵynyń sońǵy shapqynshylyǵy Syr boıyndaǵy ólimdi, onyń ishinde Jaqaıym aýyldaryn qatty kúızeltti. Jaýdyń betin solaı qaraı burǵyzatyn da Báıdilda, Tolybaıdyń jylqysyn qýdyrtyp aldy... Jaqaıymnyń batyry Arynǵazyǵa tyǵylyp qana aman qalǵan. Janǵazynyń Álim ishine qaıta oralmaı júrgeni de sondyqtan...

— Uıat ımannyń qaby degen ras qoı...

— Han tuqymynda uıat bar ekenine óz basym senbeımin. Bári de azǵyndady ǵoı. Ásirese Ábilqaıyr áýleti... — Ramanqul jaqynda bir Tabynnyń shalymen kezdesken, jaǵasyn ustap keledi. - Bókeıdiń balasy Jáńgir orys ishinde júrip shoqynyp kelgen kórinedi. Teris qarap jazylǵan kitap oqıdy deıdi. Túregelip turyp dáret syndyrady eken...

— Abylaıdyń taǵyna Ýálıhannyń toqaly otyrypty. Jas toqal orys tóresimen kóńildes eken. Qasym sultan óleriniń shaǵynda, saqalynyń aǵynda qýǵyn kórip, Kókshetaýdan qonys aýdarypty. Zaman buzyldy ǵoı...

— Álgi shyraqshy Aqmolaǵa orys qamaly tústi dep otyrǵan joq pa? Aqmoladan shyqqan kisi aty jaramdy bolsa, tórt-bes kúnde Jarshaǵylǵa kelip qulaıdy...

— Osy Qoqan ne bitirip otyr?

— Omar han ólipti. Báıdilda aıtty. Qońyratty tozdyryp jiberip edi. Ana dúnıede jazasyn tartyp jatqan shyǵar...

— Qazaq qoryqpasa, syılamaıdy. Qoqandiki durys...

Ramanquldyń kóz aldynda ana jylǵy shapqynshylyq. Bir ret sypaılarǵa jol basshy bolyp, Shómekeı aýlyna aparǵany bar. Oıran bolǵan aýyl kópke sheıin túsine kirip júrdi.

* * *

Báıdilda kúpinip barǵanmen, tar qamaý jer kezdeskende kúltektep qaldy.

... Bir baı aq taqyrda asyq oınap júrgen balalardy qýsa, basynan berki ushyp túsip, úrikken at jalt bergende, ózi jalp etip qulaıdy. Qun daýyna jınalǵan bıler ári tartysyp, beri tartysyp, bir sheshimge kele almaı qoıǵan. Sonda on jasar bala Móńke terelik beredi eken. «Balalardy qýǵan baı tentek, basynan ushyp túsken bórik tentek, bórikten úrikken at tentek». Úsh tentekti baıdyń óz boıynan taýyp berip, balalarǵa taqyrda oınaǵany úshin bir tentektiń úlesin kesken. Rahmetáli sodan shyǵaryp, biraz áńgime aıtty.

— Bul da sol sıaqty. Kim tentekke kelsek, Ramanqul, sen de aman qutyla almaısyń. Mynaý týysyńmen tabys! Buqar jyraýdyń Kereıge aıtqan sózin biletin shyǵarsyń:

Abylaı aldynda tabyssań,

Qudandaly tanyssyń.

Abylaı aldynda bitpeseń,

Atasyn bilmes alyssyń!

Bes Shektiniń aldynda týysqanmen tabyspasa, elden shyǵady. Ramanquldan saýyn saýyp kún kórip otyrǵan Shekti joq... Budan bylaı da saýyn suramaıdy. Ramanquldyń bolam-tolam degen úmiti bar, Shektiden shyqsa, sózden qalady. Sózden qalǵany ólgenmen teń...

— At jaýyrǵa shydamaıdy, er baýyrǵa shydamaıdy... Jan baýyrym jardaı qýlap jatqanda, ashý ústinde shatqaıaqtaǵan shyǵarmyn. Senderden shyǵyp qaıda baramyn?

— E, báse!

— Ashý — dushpan, aqyl — dos. Bala jón aıtady.

Úı toly jurt qaýqyldasyp qaldy.

Janqoja Boranbaıdy búıirinen túrtti.

— Jasyń úlken bolǵanmen, qylmysty bolǵan basyn bar. Ramanquldyń qolyn al!

Bul bir syn kezeńi edi. Boranbaı shyn tabysatyn adamnyń kelbetin tanytty. Ornynan turýǵa júreksingendeı, qashan Ramanquldyń qasyna kelgenshe tizesimen jorǵalap kelip edi. Kózinde jas, qoldasatyn jerde eńkildep jylap jiberdi.

— Toń aıyrǵan maı jeıdi, dos aıyrǵan boq jeıdi. Týysqan adam birin-biri ókpege qıǵanmen, elimge qıa ma?...

Bekarystannyń kóz aldyn kireýme shalǵandaı, aqyryn kúbirleıdi.

Osynsha halyqtyń ishinde jibimesten qalǵan jalǵyz Ramanqul, qanyn ishine tartqan kúıi bir aýyz til qatqan joq. Boranbaıdyń alaqanyndaǵy saýsaqtary muzdaı edi. Qoldasýdyń rásimin jasaǵan soń, tez keıin tartyp aldy.

Eki týys tabysty. Endi bitpeı qalǵan jalǵyz daý qun kesimi. Álgi sózden soń artyq qun surap, tartysyp jatýdyń da jóni joq edi. Báıdilda tuıaǵyn tas qaqqan attaı kibirtikteıdi. Bekarystan kósheli. Sandybaıǵa eki erdiń qunyn óz aýzymen atap otyr.

Eki erdiń quny eki myń qoı... Báıdildanyń oıynsha, bul az shyǵyn emes. Ol Janqojanyń qabaǵyn baqqan. Aýyr qunnyń salmaǵy Quttyq ishinde eń áýeli Kıikbaı balalaryna túsedi eken. Janqojanyń aýyrsynar, qabaǵyn shytar jeri edi.

Kıikbaı men Jumaǵulda bir jan qarsy daý aıtyp, aýyz ashqan joq. Bekbaýyl ǵana shybyjyqtaǵandaı edi, Janqoja ony da sóıletpedi. Batyrdyń mańqıǵan salmaqty túrine qarap, Báıdilda jaǵasyn ustady. Buǵan daýa joq shyǵar, etinen et kesip alǵanda, qyńq etetin keskin baıqatpaıdy.

— Maldy jaý da alady. Dalaǵa ketip jatqan joq, beretin de, alatyn da bir maıdannyń balasy eken. Beremiz! Maǵan aǵaıynnyń tatýlyǵy qymbat...

Janqoja osy sózdi aıtqanda, Ramanquldyń júzi kúreńitti. Muqatqaly aıtyp otyrǵanyna kúmáni joq. Óz týysyn ózi shaýyp alyp jatyr dep emeýirin jasaǵan túri ǵoı... Ramanqul jer basyp júrse, Janqojanyń osy tabaǵyn aldyna tartpaı qoımas! Onyń ishinde bir bólek muz jatqandaı, qaltyrana tústi. Bıler bata qylyp, aǵaıyn tatýlyǵyn aıtyp jatqanda, Ramanqul tistenip otyrdy.

Sodan soń ruqsat surady.

Bekarystan Baıshoqyǵa qarady. Shektiniń basy kúnde bulaı qosyla bermeıdi. Jaqaıymnyń bıi jaqsylardy dámge shaqyryp otyr. Bekarystannyń bógele túskeni sondyqtan eken.

Ramanqul oǵan da qaırylǵan joq. Myń da bir sharýasyn syltaý qylyp atqa qondy. Birge kelgen joldasy Báıdilda bılerdiń qasynda qalyp qoıdy. Ramanqul jalǵyz qaıtyp bara jatyr.

* * *

Uzyn sany otyz-qyryq adam Kókdombaqtan tańerteń atqa qonǵan. Úlken shoǵar bolyp aýyldan shyqty.

Shektiniń bıleri Jarshaǵylǵa bet túzedi.

Bul tusta jol Jaqsyqylysh qyratynyń teristik jaǵyn bókterleı júrip, qatqaqqa túsetin edi.

Bekarystannyń aýlynan shyqqan soń, bir baýyr jer júrgende, oń jaqtarynda úlken qorym kórindi.

... Áýeli Qazan handyǵy qýlaıdy, Ivan Groznyı onan keıin Astrahan handyǵyn baǵyndyrady. Tozǵyndaǵan noǵaıly, ol kezde tórt arys el, beri qaraı yǵysady. Bul óńirde biraz jyl Asanqaıǵy jaılapty. Osy arada aqynnyń balasy Abatty jaıyn jutyp óltiredi... Qazaqtyń shaldary myna qorymdy soǵan baılanystyryp aıtatyn edi.

Jolaýshylar at basyn solaı qaraı burǵan. Bári de qorymnyń aldynda júreleı-júreleı otyr. Bekbaýyl aıat oqydy.

— Apyraı, baıaǵynyń adamy bir josyn bolǵan-aý! — Jaqaı áli tańyrqap keledi. — Álgi Abattyń molasyn ádeıi ólshep shyqtym. Uzyndyǵy on eki qadam eken. Sonshama úlken adamdy jutqan jaıynnyń qandaı bolǵany?

Nurymbettiń aýly jaz Jaqsyqylyshty jaılaıdy. Abattyń qorymynyń tusynan ótkendeı bolsa, Janqoja bir soqpaı ketpeıtin edi. Jaqaıdyń aıtqany ras. Osy qorymdy alǵash kórgende, rabaısyz úlkendigin baıqap, ózi de tańyrqap júrdi. Keıinirek oı tústi... Asanqaıǵy zamany on san noǵaıdyń búline keship júrgen kezi eken. Edil darıasynyń boıyndaǵy shuraıly qonysynan aırylǵan soń, qınalǵan kezde Aral teńiziniń mańaıynda biraz jyl erý bolady... Jaýgershilik zaman... Qyryq rý noǵaıly jerge syımaı, kúnde qyrylysyp jatyr. Abattyń basy ýaqytysynda qaraıtylmaı qalýy ábden múmkin edi.

Arada álde neshe jyl ótip, Asanqaıǵy Abattyń basyna qaıta aınalyp kelgende, batyrdyń qasyndaǵy mola da kóbeıip qalǵan. Qazaqtyń bále-qazasy jetip jatyr. Bireý jaý qolynan qaza tapsa, bir jaǵynan indeti qabattasady. Keń beıil aqsaqal Asanqaıǵy balasynyń qasynda neshe adam jatsa, beıit salatyn jerde báriniń de molasyn qorshatyp jiberedi...

Biraq búgin áńgimege zaýqy joq, álgi kádigin de aıtpaıdy. Úsh kúnge sozylǵan daý dińkesine tıgen. Ana jyly Sandybaı ólgende bir kúızelgen. Jurt ne demeıdi... Túbi birge týys... Birin-biri óltirip jatyr... Tasta tamyr joq, tasbaqada baýyr joq. Osy sózdi aldymen Ramanqul aıtty ǵoı. Qojamurat tuqymy qanisher atanǵanda, ishinde ózi ketkenin bilse edi, shirkin... Sodan beri Ramanquldyń júzine qaraǵysy kelmeıdi.

Bıler uzaqqa sozylǵan daýdy eki erdiń qunymen bitirdi. Sonymen kóńildiń kiri jýylyp, kekti týystar tabysty ma? Janqoja soǵan kádik keltiredi... Ramanquldyń aǵash oǵy Boranbaı ǵana emes, ózin de aıamaq emes. Oǵan osy týysynyń surqy unamaıdy. Aq tulpar Jylqaıdardyń túbine jetip edi. Boranbaıdyń mańdaıyna bitken Tarlanboz taǵy bir búlikke bastaıtyndaı. Janqoja sodan qorqady.

Tebirenbeske qarap shyqqan soń jer reńki de ózgeredi. Tyrbyq jýsandy aq tatyr at tuıaǵyn zar qaqtyratyndaı. Oń jaqta qumaıt dala qalyp barady. At kólikti kóp qınaǵandy jaqtyrmaıtyn qazaq Jarshaǵylǵa qaraı shyqqanda qatqaqpen ketetin edi.

Tebirenbestiń tóbesi kóringende zaýal aýǵan. Taýdyń stegindegi qarakól on shaqyrymǵa sozylyp, batys jaq beti tip-tik jarǵa aınalyp ketedi.

— Oıbaı, kıikterdi qara!

Qaptalda kele jatqan Jaqaı eki qoly erbeńdep aıqaı saldy. Taý etegindegi oıpatta bir úıir kıik tyraıyp-tyraıyp jatyr.

— Túz ańynyń minezi qyzyq-aý. Mynaý aq taqyrdan ne taýyp jeıdi eken. — Báıdilda tańdandy.

— Jazǵyturym osy jerde qaq bolatyn. Sý iship júrgen jerleri ǵoı. Qazir qaq tartylǵanmen, ornynda syz jatady...

Janqojanyń sózin Jaqaı bólip jiberdi.

— Báke, sadaǵyńnyń oǵy jetse, anaý tekeni qaraýylǵa alyp kórshi!

— Eki-úsh júz qadamnan ne artyq deısiń.

— Bekarystan, baıqap kórshi!

— Endi ketedi-aý anaý! Qap! — Jaqaı tyqyrshıdy. — Báke, atsaıshy endi! - Janqoja úndegen joq. Bekarystanǵa senedi. Biraq qapy ekiniń birinen ketedi.

Eger jaza basyp, kıikke tıgize almasa, serikteri aldynda Bekarystannyń abyroıy tógiledi. Janqoja eregisti jaqtyrmaıtyn edi. Bı qoramasqa qol salǵan kezde onyń júregi dúrsildep ketti.

Múıizi qaqaıǵan, iriligi taıynshadaı qońyr teke basqalarynan oqshaý tur. Sóz ózi týraly bolyp jatqanyn túsinetindeı, jolaýshylar jaqqa odyraıa qaraıdy.

Bes shektiniń kózi túgel, ózine bir syn ekenin Bekarystan da uqqan. Al aıdalada taǵyny keziktirip turyp, oǵan aınalmaı kete berý sadaqshyǵa uıat. Sadaǵyn serite ustap, atynyń basyn tartty. Janqoja demin irkip alǵan. Bekarystan shirene tartqanda, sadaqtyń syrtyn qaptaǵan túıeniń kóni sytyr-sytyr jyrtylyp jatqandaı kórindi.

Qońyr teke aýnap tústi. Jaqaıdyń shańq etken daýsy qosyla shyǵyp, dalbaqtap shaýyp barady.

Álgide ǵana typ-tynysh jatqan kıikter jaý tıgendeı búlindi. Taýdy bókterleı jalt berdi...

Janqoja onan keıin aınalǵan joq, jolǵa tústi.

Bir kezde ózi de ań qumar edi. Nurymbettiń balalary qurǵan arandy ár jerden kezdestirýge bolady...

Kıik aýlaýdyń talaı qyzyǵyn kórgen.

Solaı ań aýlap júrip, bir sumdyq jaǵdaı kezdesti de, Janqoja bárinen de jerip shyqty.

Onan beri de on jyl ótipti. Kúni búgingideı kóz aldynda tur. Aýyldan shyqqan alty-jeti jigit... Bir úıir kıikke kezdesti. Salt attylar andaǵaılaı shaýyp, aıqaı-súreń molaıǵan kezde, kıikterden de es ketip, janushyra silteıdi. Osylaı aparyp aranǵa kirgizip edi...

Janqoja bárinen buryn jetti. Aq bókender qarǵyǵany qarǵyǵandaı aranǵa urynyp, omaqasa qýlap jatyr... Atynan qarǵyp túsken Janqoja typyrlap jatqan bir tekeni kórip, tura umtyldy. Qynyndaǵy kezdigin alýǵa ázer úlgerip, kıiktiń jelkesine qona túskeni sol... teke baqyryp qaldy. Ómiri talaı tekeni atyp ta aldy... aranǵa da túsirip júr... Biraq osy bir aıaýly ańnyń qyńq etip dybys shyǵarǵan jerin esitken joq-ty. Janqojanyń tóbe shashy tik turdy. Kıiktiń kózinen jan tásilim aldyndaǵy úreıge uqsas birdeńe baıqady. Janarynda móldirep jas tur eken. Onyń qoly qaltyrady. Baýyzdaýǵa batyly jetpeı, batyr ornynan turyp ketken.

Álgi teke sodan soń túsine kirdi. Onyń baqyrǵan daýsynan ózi shoshyp oıanatyn edi...

Batyrdyń jasy endigi elýdiń ústine shyqty. Múmsin áli bala kótermeı júr. Tiri jándiktiń báriniń de obaly bar... Álde sol tekeniń kóz jasyna qaldy ma? Keıde ońasha nalyǵanda oılamaıtyny joq.

Ákesiniń de óler shaǵy jaqyndaǵan sıaqty. Jasy toqsanǵa taqap qaldy... «Qarmanǵan qarap qalmaıdy». Shal osy maqaldy balasyna kúnde eskertedi. Qarmanyp jatsa, Múmsin de kese turmaıdy. Biraq mynaý aýmaly-tókpeli zamanda ıini kelmeı-aq qoıǵan. Ári jasy da ulǵaıyp barady...

Ańshylyqty eske alsa, batyrdyń qaı-qaıdaǵysy qozǵalatyndaı, júregi qan jylaıdy.

Qazir de qıystaı tartyp jalǵyz shyǵyp barady. Aldynda jarqabaq, jol joǵary qaraı qıalaı tartatyn edi. Tory jorǵa aıaǵyn kibirtikteı basady.

Janqoja qozǵalǵan soń, basqalar da jyljydy. Bireýler kıik soıyp jatqan Jaqaı jaqqa jalt-jalt qaraıdy. Shoǵy buzylyp, jolaýshylardyń basy shashyrady. Janqoja jarty shaqyrymdaı shyǵyp ketken eken. Tory jorǵa aýyzdyǵyn qarsh-qarsh shaınap, soqtyra aıandaıdy. Keıindep jetkende, qalǵandar tezirek jeliske tústi. Arttarynan Jaqaı jetkende, bular Sarbulaqtaǵy aýylǵa jaqyndap qalyp edi

— Appaq maı eken!

Jaqaıdyń aýzynyń sýy quryp keledi. Ony tyńdaı qoıǵan eshkim bolǵan joq. Endigi kún eńkeıip, namazdyger jaqyndap qalǵan. Bir aýylǵa jetip, namazyn oqyǵansha asyqqan Báıdilda attyń ústinde otyra almaı typyrshı tústi.

— Jylqy aǵamnyń shańyraǵyna qol jaıa keteıik...

«Áýlıe attaǵan ońbaıdy» degen sózge ımandaı senetin Janqoja Sarbulaqqa qaraı buryldy.

Shúkisýǵa jaqyndaǵan soń, jerdiń de óńi kirdi. Bul mańaıda attap bassań bir bulaq, kókoraı shalǵyn edi.

Qoı qulap, qozy jamyrap, keshki aýyldyń ý-shýy molaıa túsken kezi. Qońyrqaı úılerdiń beldeýinde qańtarýly attar kórinedi. Úı-úıdiń arasynda kerýli arqan. Ortadaǵy jalǵyz aq boz úıdiń aldynda shoǵyrlanǵan kisiler. Eki-úsh jerde jer-oshaq, ottar lapyldaıdy.

— Jylqy aǵamnyń asy byltyr berilip edi ǵoı...

— Amanshylyq bolǵaı...

— Bir jamandyq bolsa, adam qarasyn kergen qatyndar daýys qylar edi ǵoı...

— Men bilsem, osy aýylda toı bolyp jatyr!

Jaqaı bilgendeı aıtypty, aýylda toı bolyp jatyr edi.

Mátnıaz qaraqalpaqtyń Jylqy batyrdyń qolynda qalǵan qyzdary boıjetken. Úlkeni Yrysty byltyr uzatyldy. Búgin Dámeliniń toıy edi. Aýylda qudalary Jaqaıymnyń Dáýlet, Itaı, Sherý, Marqadam, İzbas atalyqtardynyń jaısańdary osharylyp jatyr.

Jylqy batyr ólgen soń bul shańyraqtyń da dáýleti ortaıǵan. Qoshqarbaı syrt aǵaıyndy shaqyryp, dúrildetip toı jasaı almaıtyn edi. Ári baýyrynan shyqqan balasy emes, baldyzy... Qaraqalpaqtyń qyzy... Óziniń on shaqty úı Alshynbaıy ǵana jınaldy. Qudanyń aýlynan bes-alty adam bar...

Keńpeıil qazaq syrt aǵaıynǵa syr berýdi súıekke min kóredi. Ári bul kelip turǵandar ıisi Shektiniń ıgi jaqsylary eken. At qınap izdegende basyn qosý qıyn edi. Jigitter qonaqtardyń shylbyryna oralyp jatyr.

Qyz-qyrqyndar otyrǵan aq boz úı bosatyldy.

— Igiliktiń ústine jaqsy kelip qaldyńdar, aǵalar, tórge shyǵyndar.

Qoshqarbaı esiktiń aldynda qol qýsyryp tur.

— İnshálla, toıyń toıǵa ulasady eken. — Aqsaqaldardyń atynan Bekarystan qutty bolsyn aıtty:— Túz ańyna kezdesip, qanjyǵamyz qandanyp kele jatyr edi. Qudasha úbirli-shúbirli bolar...

Jaqaıdyń qanjyǵasyndaǵy tekeni óz qolymen sheship alyp, Qoshqarbaıdyń aldyna tastady.

Baıshoqynyń daýdyń basyna baryp, bılikke aralasyp júrgenine on jyldan asqan eken. Qansha aıtqanmen Jylqaıdardyń balasy, túkti qoshqardyń tuqymy da ... Iisi Jaqaıymnyń tizgini birte-birte sonyń qolyna kóshti.

Bul kúnde jas emes, jasy qyryqty ortalap qaldy. Al bes Shektide bıdiń basy barshylyq, báriniń aldynda túsý ońaı emes edi. Ol úshin baqas rýlardyń belgili jaqsylarymen kóbirek janasyp, syrt aǵaıyndy ish tarta júrýi kerek. Bir Jaqaıymnyń sózin ustap, top jaryp shyǵa qoıýyń qıyn. Onda da túgel Jaqaıym aýzyńa qarap otyrsa ǵoı. Tar jerde syńar ezýlep shyǵa keletin Tolybaı sıaqty tentek aǵalary da bar...

Kishkene ishindegi azýly tuqym Nurybaı balalarymen súıek shatystyǵy Baıshoqy úshin úlken aıbar edi. Týǵan jıeni Bekarystan tar jerde qoltyǵynan demeı júretin. Al Nurybaıdyń nemeresimen kóńili jaqyn Janqoja Jaqaıymnyń bıin tonnyń ishki baýyndaı keredi. Jigiti mol eki rý Kishkene men Jaqaıym tize qosqan jerde basqa Syr Shektisine tastaǵan tolarsaq tımeıdi.

Bul kúnge sheıin Kishkeneniń jaqsylary Baıshoqynyń sózin jerge tastaǵan emes. Sońǵy jyldary Jylqaıdardyń balasynyń abyroı-ataǵyn týysy Tolybaı da kúndeıtindeı. Sóz Jaqaıym ishine kelse, jurt áýeli Baıshoqyny aýyzǵa alady...

Jýas aıǵyrdyń úıirin at saqtaıdy. Baıshoqy keń peıil edi. Tolybaıdyń jasy elýdi ortalap qalǵan eken. Áli kúnge at ústinde jortýyn qoıǵan joq. Janasyp ketken aǵaıynǵa tize batyrady. Alys-jaqyn áıkápir atanyp júrgeni sol minezi ekenin túsinbeıdi. Baıshoqyny syrttaı qyjyrta júretin. Búgin de onyń qonaqasyna qaıyrylǵan joq. Tolybaı jolaı aýlyna buryldy.

Baıshoqynyń taǵy bir artyqshylyǵy — osy qoly ashyqtyǵy. Jaqsynyń atyn shyǵaratyn da dastarqany... Baıshoqy solaı túsinetin edi. Tórinde otyryp, dastarqanyńnan dám tatyp ketken azamat kórine jamandyq isteýi múmkin emes...

Sonaý Qyzyldan qudaı aıdap Segiz keldi. Buryn syrlas adamy emes, Bekarystannyń úıinde úsh kún jatqanda, seriniń ózgeshe bitimine kóńili toıdy. Baǵy zamanda ótken jyraýlardyń tolǵaýy Segizdiń aýzynan shyqqanda jańa bir mán tapqandaı. Bılerdiń aǵaıyn tatýlyǵyn oılastyrǵan kóńil kúılerine úılese ketken. Baıshoqy sol úshin yrza boldy.

Ári alty-jeti jyldan beri Janqojaǵa da úıden dám tatyra almaı júr. Arynǵazydan keıin irgesi jaqyndaǵany byltyrdan beri... Ákesi Jylqaıdardyń kegin alǵan batyrǵa Baıshoqy jan teńgermeıdi. Aýyldan attanarda Qypshaq ishine bir jigitti attandyrdy. Sol jaqta Yrysbaı atty jyraýdyń ataǵy shyǵady. Qonaqtardy bir apta ustap, jyraý jyrlatyp kóńil kóterýdi oılap edi.

Bul túni qonaqtar tósekke erterek bas qoıdy.

Kóz ilmeı jatqan jalǵyz adam on bes jasar bala Tóremurat edi. Aqırektiń astyndaǵy Qurmanaı, tary salyp otyr. Bala Janqojanyń aýlynda jıyn bolyp jatqanyn áldeqalaı esitti. On beske shyqqansha batyr aǵasynyń júzin kórýdiń ıini kelmeı-aq qoıǵan. Tóremurat tory qunandy ákesinen urlap minip ketti.

Janqojany Bekarystannyń aýlynan tapty. Bıdiń segiz qanat úıinde daý qyzyp jatqanda esikti jamylyp Tóremurat ta otyrdy. Eki kózi Janqojada edi. Batyrdyń ıyǵy salbyraǵan túrin kórip, qarny ashyp qalǵan.

Tóremurat Kıikbaı tuqymynda Jaqaıdy ǵana tanıdy. Bıler Baıshoqynyń aýylyna qaraı bet qoıǵanda, Jaqaıdyń sońyna erip júre berdi. Segizdiń jyryn esitip, qumary tarqamaı qalǵan. Bir jaǵynan sony da qımaıdy. Ári kóz ashqannan jataq, boıkúıez bolyp júrgen bala, ol úshin jaılaý ómiri jumaqqa uqsaıtyn edi. Túnde qonaqtardyń atyn jaılaýǵa kómektesti. Tańerteń óristen ustap alyp kelip, jigitterge qosylyp jylqy sýǵarysty...

Túnimen shym-shytyryq tús kórdi. Asanqaıǵy, Qaztýǵan jyraý, Dospambet... Óńkeı bir aq saýyt kıgen batyrlardyń ortasynda, ózi de joryq jortyp júr eken deıdi. Tańerteń tastaı qatyp uıyqtap qalypty.

Tóremurat dabyrlasqan balalardyń daýsynan oıandy. Túsindegi súrgin joryq joq, qoıshynyń úıinde jatqanyn kórdi. Kún sáskelikke kóterilip qalǵanyn kórip ókindi.

Dalada jurttyń sózi Yrysbaı jyraý edi.

— Yrǵyzdyń ber jaǵyndaǵy Shómekeıdiń ishinde júr eken. — Ysqaıaq qara jigit jyraýdy qalaı taýyp alǵanyn aıtyp tur. — Arada úsh qonyp jetkenimiz ǵoı. Túnde dalada túnedik...

Baıshoqynyń segiz qanat úıi aýzy-murnynan shyǵypty. Tóremurattyń tumsyǵy batpady. Tórde jasy otyzdyń ishine kirgen qara jigit otyr. Boıy kózge qorash, bet pishini qarapaıym edi. Qara sózge shorqaq ekeni kórinip tur. Beıtanys azamattardan qysylǵandaı, júzinde qobaljý bar. Tóremurat Qypshaqtyń jyraýyn Segizben salystyrady. Jurt ishinde seriniń eńsesi bıik. Keń mańdaıy, aq sur júzi, tipti balýan denesimen de bólek kórinedi. Tek jasy ulǵaıyp qalǵany... Biraq daýysynda aqaý joq. Yrysbaıdyń aldynda biraz kósildi. Shalkıiz ben Dospambetti kezek silteıdi.

— Segizden keıin Yrysbaıdyń jyrlaýy qıyn shyǵar...

— Mynaý qara nóser ǵoı!

Jigitter esiktiń aldynda kúbir-kúbir sóılesedi.

Bıler joldan sharshap kelgen Yrysbaıdy qınaǵan joq.

Qaıym óleńge Tóremurat ta júırik, bir aýyz, eki aýyzdy tabanda shyǵaryp aıta beretin. Keıbir pysyq jeńgeleri jyrshy qaınysynyń aldynda shybyjyqtap turady.

Segizdiń jyryn esitkeli ózi qozǵalaqtap qalǵan.

Endi qashan kún batyp, Yrysbaıdyń jyryn esitkenshe taǵaty ketedi.

Búgin qonaqasy erterek ishildi.

Adam yǵylym. Baıshoqy úıdiń bir týyrlyǵyn túrgizip tastady.

Qolyna dombyra ustaǵan soń, Yrysbaıdyń túsi birden ózgerdi. Buıyǵy kelbeti ajarlanyp, bólekshe sus baıqatqandaı. Áýeli bir-eki tolǵaýdy qaıyryp tastap, sodan soń «Qobylandy batyrǵa» kiristi.

Tóremurat «Qobylandy batyr» ertegisin biledi. Alǵash ákesiniń aýzynan estipti. Bulaı uzaq jyr dep oılamaıtyn. Yrysbaı tań appaq atqansha siltedi. Qońyr daýsy sonda bir qarlyǵyp, ne qaqyrynyp-túkirinip syr bergen joq. Basqa jyraýlarsha astyna kópshik te qoımady. Tań ata Qobylandy qyz Qurtqany alyp qana úlgirdi. Oqıǵanyń budan ári qaraı órbıtinin jyraý aıtyp otyr.

Qurtqa baqqan Taıbýryl qyryq kúnshilik Qazanǵa qalaı bir kúnde jetetini. Er Qazanmen jekpe-jegi... Odan ári Qobylandynyń Kóbiktige attanyp, qolǵa túsetini... Hannyń qyzy Qarlyǵanyń kómegimen qashyp shyǵyp, elge oralatyny... Álshaǵyrdy óltirip, ata-anasyn azat etetini... Bul jerge sheıin Tóremurat ákesiniń ertegisinen esitken. Yrysbaıdyń aıtýynsha, Kóbiktiniń qazasy úlken shapqynshylyq ákeledi. Qarlyǵanyń naǵashysy han Shoshaıdyń joryǵy... Qobylandynyń eki uly — Kıikbaı men Bókenbaı... Olardyń Úńgirli-Dombaýyl, Qara-Túnek qos batyrmen soǵystary... Bárin jyrlaı bastasa, «Qobylandy batyrdyń» taǵy neshe tańǵa sozylaryn qudaı bilsin...

Tań ata qonaqtar jastyqqa bas qoıdy.

Tóremuratta uıqy joq, qonaqtar oıanyp, jyr qaıta bastalǵansha asyǵyp júr.

Biraq «Qobylandy batyrdy» onan ári estýdiń sáti túsken joq. Keshkisin Janqojanyń artynan shapqynshy keldi.

Bekbaýyl Kókdombaqtaǵy jıyn tarqamaı jatyp aýylǵa qaıtqan. Endi shapqynshy attandyryp otyr.

Yrǵyzdyń ber jaǵynda Qurmanaı-Quttyqtyń Aıdarqul bastaǵan jigitteri Tórtqaralarmen qaqtyǵysyp qalady. Kisi ólimi bolypty. Óletin Tórtqaranyń jigiti kórinedi. Habaryn aıtyp kelgen Ótegenniń Qojasy sózge jarytpady...

— Yrǵyzdyń ber jaǵynda bolatyny qalaı? - Janqojanyń júzi buzyldy. — Maǵan Aıdarquldyń ol jaqqa ne izdep baryp júrgenin túsindirshi?

— Jylqy yǵyp ketken deı me? — Qoja onan saıyn tanjyraqtatty. — Kimniń jylqysy yǵyp ketkenin de bilmeımin. Áıteýir bizdiń jylqy emes...

Janqojanyń esine Bekbaýyldyń sózi tústi. Áldeqalaı aıtqan sıaqty edi. Qysty kúni bir úıir jylqysy yǵyp ketedi eken. Janqoja bireýdiń mal túligine kóz sala júrýdi uıat biledi. Onan keıin Bekbaýyl da yqqan jylqy jaıyn aýyzǵa alǵan joq-ty. Qazir esine túsip otyr. Biraq ańqaý Qoja shynyn aıtyp otyrǵanyna qyldaı kádik keltirmeıdi. Endeshe «yqqan jylqy» týraly sózdi Qurmanaı-Quttyq oıdan shyǵaryp otyr. Janqojanyń júregine sezik kirdi.

— Bular birdeńeni búldirip júrgen boldy. Men aýylǵa qaıtaıyn. — Bekarystan men Baıshoqyny ońasha shyǵaryp alǵanda sony aıtty. — Sender de habarsyz otyrmańdar. Kisi óliminiń bir daýynan jańa qutylyp edik. Taǵy da órt tastady...

Janqojanyń qasyna Jaqaı erdi. Tóremurat erdi. Baıshoqynyń aýlynda saýyq qaldy. Yrysbaı jyraý qaldy. Bárinen de buryn «Qobylandy batyr» jyrynyń aıaqtalmaı qalǵany Tóremurattyń janyna batady. Artyna qaraı-qaraı bara jatyr.

Óziniń bul saparyna bala yrza. Ataǵy ańyzǵa aınalǵan serini — Segizdi kórdi. Ómiri túsine kirmegen baǵy zaman jyraýlary Shalkıiz ben Dospambettiń atyn esitti. Tolǵaýlaryn tyńdady. «Qobylandy batyrdy» ertegi dep júretin edi, onyń uzaq sala jyr ekenin bilip qaıtty. Dıhan aýyldardyń balalaryna aıtyp baratyn jańalyǵy kóp edi.

— Áı, jaman neme, qalyp jyr tyńdaýǵa da jigeriń jetpegeni ǵoı. Baı aýylda qala bermediń be?

Bylaı shyqqan soń Jaqaı jazǵyrdy. Tóremurat ún qatpaıdy.

Jaqyn týystarynan bir jan joq, súıek ańdyǵan ıtke uqsap qala berýge namystanady.

Janqoja balanyń tomsarǵan túrine kóz toqtata qarady. Talaǵynda bıti bar-aý... basqa bala bolsa, tegin et pen qyzyq jyrdy qıyp kete almas edi. Aǵaıynshylyn qaraı ǵoı... Biraq ol oıyn syrtqa shyǵaryp aıtqan joq.

Qyzyldyń qumy bir-aq adamǵa — Bekbaýylǵa jaǵdaısyz tıdi.

Arynǵazy Janǵazynyń sońynan Júsip batyrdy attandyratyn joly Bekbaýyl shabylyp qaldy.

Janǵazynyń sarbazdary áldeneshe aýyldy oırandap, tórt-bes myń jylqy áketedi. Sońynan qýǵan Júsip ony qýyp jete alǵan joq. Eki ortada shybyn ólip, Ótegen aýlynyń bar jylqysy jaý alǵan jylqynyń bodaýynda ketti... Arynǵazy aıdatyp alypty.

Syr boıyna asyǵys kóshetini sodan keıin. Qashqyn sultannyń shashpaýyn kótergenshe, Arynǵazynyń qosyn jekkeni artyq edi. Bekbaýyl hannyń qoltyǵyna kirýdiń áreketin jasady. Bir búıirinde Júsip aıdap ketken jylqy... daýlaıtyn da nıeti bar. Biraq Baıulynyń batyry han aldynda bedeldi edi. Bekbaýyl onymen ustasýǵa bata alǵan joq...

Bul jyldary Bekbaýyl qys qystaýyna da jolaı almaıdy. Kekshil sultan Janǵazy keship ketkenin keshirmesin biledi. Ári sońǵy bir jylda Arynǵazynyń oń qoly bolyp, qyzmetin ótkizip júrgeni bar... Ol da tek ataǵy, Arynǵazy Shekti ishinde Tolybaıdy ish tartatyn edi.

Qaraqumnyń qysy qatal. Bul jaqta belgili qystaýy da joq, Ótegen aýlynyń Qyzylqumnan juqaryp qaıtqan dáýleti áli de tolysa qoımaı júr.

Ondaıda basqa qazaq orta túsken dáýlettiń ornyn barymtamen toltyrady. Buǵan sheıin bireýge jaladan urynyp, alystan olja izdeý Kıikbaı tuqymynyń saltynda bolǵan emes. Buryn shaldar bar, aıýdaı aqyryp, aıaqtaryn qıa bastyrmaıtyn edi. Oǵan Janqoja qosyldy. Ury-qary serik bolyp, syrt aǵaıynǵa qıanat jasaǵandy batyr keshirmeıdi.

Bekbaýyl qys basynan-aq bir tosyn qımylǵa qamdanyp, alýan túrli qýlyq-sumdyqtyń jolyn qarastyrdy. Áýeli bir úıir jylqysy yǵyp ketkeni jaıly ańyz taratty. Ózinde bary-joǵy bir-aq úıir jylqy... Ony qazbalap surastyryp jatqan da eshkim joq. Endi sol «yǵyp ketken jylqyny» syltaý qylyp, moıny uzaǵyraq jerge jigitterin attandyrady... Sonda bireý bilip, bireý bilmeı qalatyny anyq... Aldyrǵan adam jylqysynyń izin shyǵaryp úlgirgenshe, boıǵa sińedi...

Bári de oraıyna kele ketkendeı. Kenjeǵul balasy men Quljaman arasyndaǵy daýdan Janqojanyń moıny bosamaı jatyr. Bekbaýyldyń oılasqan adamy Qurmanaıdan shyqqan batyr jigit Aıdarqul edi. Ol da izdegenge suraǵannyń ózi, Bekbaýyldyń qaıda megzep turǵanyn op-ońaı túsindi.

Barymtashylardyń ishinde Esenbaı bastaǵan óz aýlynyń úsh jigiti bar, on adamdy atqa qondyrdy. Sol kúni Bekarystannyń úıinde kúrkildegen daý, eshkim sezgen joq. Bekbaýyl Baıshoqynyń qonaqasynan jyrylyp qalyp, aýylǵa qaıtqanda kóńilinde túıtkil bar edi... Alǵash jortýylshylardyń da joly ońǵarylǵandaı. Úshinshi kúni beısaýbet jylqyǵa kezdesedi. Jylqyshylar tórt jigit eken, at ústi saıysta olardy bir-aq jaıpady. Qyrsyqqanda, bir jylqyshy sytylyp ketipti. Aty ushqyr eken, sońynan túsken Aıdarqulǵa shańyn da kórsetpeıdi. Sodan sońǵysy belgili, bular sáskelik jerge shyǵyp ta úlgirmeı, arttarynan qýǵynshy jaý qosylady. Jaz jaqyndap, aýyl-aýyl jan-jaqqa irge aıyra kóshetin mezgil týǵan kezde árkimniń-aq kútinip otyratyn ádeti. Tórtqaralar jıyrma shaqty adam, bárinin de soıyl-shoqpary daıyn... At ústi urysta Estekbaıdyń naızasyna urynyp, bireýi qulaıtyny anyq... Naıza qýlaǵan jigittiń denesinde qala beripti. Analar sonyń qasynda ý-shý bolyp jatqanda, bular qara úzdirip uzap ketedi. Jylqydan da aırylǵan, ózderi ázer qutylyp kelip otyr...

Bekbaýyldan es ketti. Barymtalap jylqy qýyp, ortaıǵan dáýlettiń ornyn toltyrmaq edi, aqyry kisi ólimine soqty... Ári Estekbaıdyń naızasynan ólip otyr. «Bizdiń tuqymǵa aram mal jaqpaıdy...» Sony aıtqan ákesi áýlıe eken... Endi Kıikbaı tuqymy qandy moıyn qylmysker atanady. Keshe ǵana týysyn óltirip, aýyr qun tóledi. Qun aınalmaı taǵy bir qun daýy kezdesti. Qurmanaı-Quttyq eki júz úıge jetpeıdi. Al naızadan ólgen adamyna Tórtqara neshe erdiń qunyn suraıtynyn ózi biledi. Bul ólim Bekbaýyldy týralatyp ketkeli tur...

Barymtaǵa attanarda jasyrǵanmen, Bekbaýyldyń sasqan jerde tyǵylatyn panasy — Janqoja... Oǵan aıtatyn ýáji de daıyn. Qysta úıirli jylqysy «yǵyp ketkeni» jaıly jar salyp baqqan. Sonyń izin Tórtqaradan shyǵarǵan bolady... Qalyń shekti qozǵalsa, at tóbelindeı Tórtqarany aıaǵyna otyrǵyzbas edi. Janqojany syılamaıtyn aǵaıyn joq...

Bekbaýyl áńgimeni «yǵyp ketken» jylqyǵa bura bastap edi, Janqoja toqtatty.

— Áı, Bekbaýyl, jylqy sende shamaly sıaqty edi. Yǵyp ketken úıirińniń mánisin túsindirshi?

— Nemene, meniń jylqyma qaraýyl qoıyp júr me ediń? — Bekbaýyl shamdandy.

— Men mynaý Qojanyń sózin aıtyp otyrmyn. Seniń jylqyń aman kórinedi... Janqoja Bekbaýyldy sóıletpeı bastyrmalatyp ketti.

— Al jylqyń joǵalǵan-aq bolsyn, onyń izin Tórtqaradan shyǵarǵan-aq bol. Áýeli kisi salyp suratpaısyń ba? Tórtqara toqaldan týǵan joq, Álimniń bir balasy. Igi jaqsylary bar, irgeli el... Bekbaýyldyń jylqysyna qalaı zorlyq qylady?

— Endi at tóbelindeı Tórtqaranyń aıaǵyna jyǵylýym kerek eken ǵoı. Ol basynyp jylqymdy qosyp alady. Men qyzyǵyna qarap otyramyn! — Bekbaýyl baıbalamǵa basty,— Qurmanaı— Quttyqtyń jel jaǵynan júrip etken jaý joq! Kelip kórsin Tórtqara, qolynda óleıin!

— Seniń myna sóziń Álimniń bıleri aldynda aıtatyn ýájińe uqsamaı ketti. Ata saqalyń aýzyńa shyqqanda, uıalsań etti. Bala-shaǵanyń aldynda kórsetetin qoqan aıbatty bul jerge salǵanyń ne? «Qosyp aladyńa» jol bolsyn. Qańǵyp júrip qaı qazaqtyń jylqysy qaıda baryp qosylmaı júr? Sonyń bári kisi óltirip, qun tólep jatqan joq qoı!

— Munan keıin jurttyń betine qaraýdan qalatyn shyǵarmyz. — Bekbaýyldyń sózi shıki ekenin Aqmyrza da bilip otyr edi. — Kıikbaı balasy bolyp, aýyzǵa aramnan as salǵan jerimiz joq edi. Bizdiń tuqymda kisi óltirgen mynaý Boranbaı eken. Ol da Ramanquldyń zorlyǵyna shydaı almaı qol qımylyna bardy. Búgin beıkúná bireýdiń qanyn júktep otyrmyz. Bárin istetip otyrǵan sensiń, ońbaısyń Bekbaýyl!

— Áı, sen ekeýiń Tórtqaranyń jyrtysyn jyrtyp, meni múıizdegenderiń ne? Basyma is túskende qol ushyn beredi ǵoı desem...

— Men Tórtqaranyń jyrtysyn jyrtyp otyrǵanym joq, áýeli túsinip al. Bul kisi ólimi aıaqsyz qalmaıdy. Beri qoıǵanda, alty Álimniń aldynda tekseriledi. Burynda kisi óltirip, qun tólep otyrǵan ataǵymyz bar... Mynaý qylmysty Álimniń balasy keshirmeıdi. Jelkeńnen basyp otyryp qun tóletedi jáne eki erdiń qunyn tólep, op-ońaı qutyla almaısyń. Bul joly aýyryraq soǵýy múmkin.

— Jylqy qýyp, kisi óltirip jatqan jalǵyz Kıikbaı tuqymy emes. Bári de ushyqsyz ketip jatatyn edi. Aıt anaý Baıshoqyń men Bekarystanyńa! Aqtan batyr naǵashyń bar. Eńkeıgen jerde ıegińnen súıemeıtin bolsa, adamdyqtary qaısy? — Bekbaýyl álgideı emes, qarqyny basylyp qalǵan. — Jylqymyz yǵyp ketkeni anyq qoı...

— Anyq emes! - Janqoja aqyrdy.— Men erteń aldyńnan shyǵatyn sózdi aıtyp otyrmyn. Tórtqara jylqymdy qýdy dep qaısyń aıta alasyń? Quran ustap ant berip kórshi.

— Kóp bolsa, ólgen kisiniń qunyn alar. Jylqy úshin ant beretin jaıym joq!-Bekbaýyl yrshyp tústi.— Qun tólense, sen de aman qalmassyń...

— Qaıtemiz, basqa tússe...— dedi Aqmyrza.

— Tórtqaraǵa qun tólenbeıdi! — Aıdarqul qyńyraıyp otyr.

— Sonda zorlyq qylasyń ba?

— Zorlyq qylsam - qylǵanym!

— Azǵantaı Tórtqara dep basynǵyń keletin shyǵar. Biraq Álim-SHómendi qaıda qoıasyń.

— Bir Tórtqaraǵa Esenáli de jetedi!

— Esenáli qaı bir bútin otyrsyń? - Azǵantaı Quttyq birińniń kisińdi biriń óltirip, qyryq pyshaq túriń mynaý. Senderdi aldymen Ramanqul týysyń tabalaıdy. Qalǵan Shektini Báıdilda men Shorabaı-aq jaýyqtyryp bitti. Álim bolyp Kishkeneniń daýyn bitire almaı júr. Sonda súıenetiniń kim? Qun tóleısiń, Aıdarqul! Jáne Tórtqara qansha surasa — sonsha beresiń. Ózim bergizem!

Jurt únnen qaldy.

Bekbaýyldyń bitirgeni: jan-jaqtaǵy Kishkenege adam shaptyrypty. Qyzyldaǵy Ramanqul men Báıdildany da atap otyr.

— Áıderbek týysyń qaıda? Jaqaıym men Janqylyshty nege qaldyrasyń? Esenáli dep keýde qaǵasyń, Kótibar aǵań bastaǵan Bólek qaıda? — Janqoja bas-basyna sanap berdi.

Shapqynshy olarǵa da jibergeli jatyr.

— Attan, attan!

«Attandaǵan» daýys alystan estiledi. Úıdegi jurt óre túregeldi. Jaqaı dir-dir etedi.

— Tórtqaralar basyp qalǵany ǵoı!

Jurt dalaǵa atyp-atyp shyqty.

Shabdar atty borbaılap bireý kelip qalǵan eken.

— Áı, mynaý Báldir ǵoı!

— Aıtamyn-aý...

— Aý, bul Baıshoqynyń úıinde qalǵan joq pa edi?

— Oıbaı, attanyńdar! — Báldir attan domalanyp túsip jatyr. - Baıshoqynyń aýylynan keshe shyqtym. Tórtqaralar attanyp «Kishiqumdaǵy» Jaqaıymdardan shapqynshy kelipti. Maǵan «batyrǵa tez jet» degen Qabylanbaı!

— Onda ras boldy!

Jurt sasqalaqtady.

— Tórtqara kele jatqany ras shyǵar. Biraq biz tımesek, óz aıaǵynan urynbas. Jigitterdi Bekem aýylyna áketińder. Qara kóbeıtpeńder, tarańdar! — Janqoja ǵana syr bergen joq. — Aıdarqul, sen Kótibarǵa barasyń.

Bekbaýyldyń ishi jylydy. Janqojanyń Kótibardy shaqyrtqany Tórtqaraǵa qyr kórsetkisi kelgeni ǵoı. Bes İİİektiniń kózi túgel turǵanda, aıaǵyn ańdyp-ańdyp basar...

— Aý, Kótibardyń aýly osy aradan alty kóshtik jol. Oǵan baryp qaıtqansha, Tórtqaranyń toıy tarqap biter. — Aıdarqul qynjyldy.

— Maǵan Bekeń Shalbýrylyn bersin...

— Bereıin!

* * *

Jaqsyqylyshtan uly besinde atqa otyrǵan Aıdarqul Kótibardyń aýylyna erteńine túste jetti...

Jut kórmegen baı aýyldyń túri bólek. Anadaı jerdegi jeliniń uzyndyǵyna qarap, Aıdarqul jaǵasyn ustady: kemi eki júz bıe saýady eken. Baılyq qaıda jatyr!

Segiz qanat aq boz úıdiń aldyndaǵy kermege Shalbýryldy baılap jatyp, Aıdarquldyń júregi dúrsildedi. Kótibardyń batyrlyǵyn, jomarttyǵyn jurt neshe saqqa júgirtip aıtatyn edi. Tentektigi odan ári... aty ólip jolda qalǵan Meldebekti jaıaý jiberipti degen ańyz bar... Jánike-Sarynyń qasynda Aıdarqul nege turǵandaı?

Kótibar aıaǵyn kósilip salyp, kóılek-dambalshań otyr. Beıtanys qonaqty kórip turyp aıylyn da jıǵan joq. Kósilgen aıaǵyn jıyp alǵan joq.

— Qaı jaqsysyń? — Mańqyldańqyrap sóıleıdi eken.

— Shekti...

— Shektiniń qaısysy bolasyń?

— Oryspyn.

— Men bilmeıtin qaıdan shyqqan oryssyń?

— Esenáli Kishkenemin. Janqoja aýly...

— E-e, toqaldan týǵan tomarbas boldyń ǵoı.

Aıdarqul da minezge kidi, tyǵylyp ázer otyr.

Kishkeneniń báıbishesinen Jıenaı, Jolshora, Asan, Úsen.

Kishi áıeli Qulanbıkeden Qurmanaı-Quttyq týady. Kótibar ádeıi kemitip otyr dep uqty.

Bul asyqqanmen, Kótibar sasatyn emes. Qazanda baǵlannyń eti pisip tur eken. Sol jelindi.

— Janqoja basqa ne aıtty? — Kótibar ekinshi ret qaıtalap surady.

— Kótekem jetsin dedi...

— Qazir men besin namazyn oqımyn. Oǵan deıin seniń atyń da terin úger. Bir kúnde jetip otyrsyń. Apyr-aı, á... Ózi kimniń aty edi?

— Bekbaýyl aǵamnyń Shalbýryly.

— Dáribaı qaıda eken, tobylǵy kúreńdi erttesinshi. — Kótibar áli tisin shuqyp otyr. — Júremiz.

Yrǵalyp-jyrǵalyp uly besinde ázer shyqty. Aıdarqul qynjylyp kele jatyr. Kótibar batyrdyń aýlyna Tórtqaralar attanǵanyn esitti. Eń bolmasa, batyr qasyna inileriniń bes-altaýyn eritpeı, jalǵyz shyqqany qalaı? Biraq ol túıtkilin batyp aıta almaıdy.

Jolaýshylar joryta aıańdatyp keledi. Tobylǵy kúreń aıańshyl kórindi. Keı jerde Shalbýryl cap jelip otyrady. Sondaı kezderdiń birinde asyǵys kele jatqan Aıdarqul Kótibarmen úzeńgi qaǵystyryp, alǵa túsińkirep ketipti.

— Bala, at baýyryn jazyp alamyz ba, qaıtemiz?

Kótibar taqymyn qysyp qaldy.

Eki júırik birin-biri jibermeı, josyp keledi. Solaı bıeniń bir saýymyndaı ýaqyt siltesti. Qońyr tóbeniń etegine túskende, Shalbýryldyń moıyny alda edi. Órge salǵanda, kúreń ozady. Yldıǵa salsa, Shalbýryl alǵa shyǵady.

Sary belden asyp túsetin jerde kúreń ozyp shyǵa keldi. Kótibar sonda ǵana yrzalyq tapqandaı, at tizginin tarta túsip, Aıdarqulǵa qarady.

— Áı, toqaldan týǵan tomarbas!

Kótibar ekinshi ret kelekelegende, Aıdarqul ashýlandy.

— Esenáli men Bólektiń shyqqan jeri bir edi ǵoı. Onyń nesin aıta berdiń?

— E, báse, erkek qusap tirilseıshi solaı! — Aıdarquldyń ashýlanǵanyn qyzyq kórgendeı, Kótibar qarq-qarq kúldi.

Aıdarqul máz bolyp kúldi. Jurttyń sózine qaraǵanda, Kótibar qazan buzar tentektiń ózi edi.

Sol Kótibardy ańqyldaǵan aq kóńil shal dep kim oılaǵan. Álgideı emes, Aıdarquldyń arqasy keńiske túsip, endi sheshile bastap edi.

Kótibar áýeli qara shańyraqqa túsip, Nurymbet shalǵa sálem berdi.

Qolynda bir tostaǵan qymyz edi. Qaı atalyqtan kim keldi? Janqojadan sony surady. Álimge qaraǵan aqsaqal-bılerdiń tórt kózi túgel kórindi. Aqtan, Baqa sıaqty batyr aǵalarynyń aty atalǵanda, Kótibar asyqty. Jasy úlkenge sálem berý borysh... Shaldan ruqsat alǵan soń, qasyna Janqojany ertti.

— Áýeli Baqa otyrǵan úıge basta. Kinámshil kisi ǵoı, qylyshyn ala júgirer, — degen.

Baqa Jaýqashardyń úıinde edi.

Esiktiń aldynda Áıderbektiń aqsaqaldary, Rahmetáli, Meldebek, Sahar sıaqty batyrlary túgel kelipti. Jasy úlken Kótibardy kórgende, bári qozydaı jamyrady.

Baqa alty qanat úıdiń tórin jalǵyz alyp jatyr. Teris qarap jatyr edi. Kótibardyń sálem bergen daýsyn estip jatyp, basyn kótergen joq.

— Báke, Kótibar aǵam kelip tur. — Rahmetáli aǵasyn ıyǵynan tartty.

— Kóti joq adamdy tapqan ekensiń! Baqanyń tili tátti. — Ornynan sóıleı turdy.

— Báke, bergen sálemimdi almaǵanyń, bul qaı qorlyǵyń? — Kótibar ádeıi aýzyn burtıtty.

— Meldebekjan aty ólip, aýlyńa kelgende, jaıaý jibergen Kótibar ediń. Bir taıdyń ishine kirgen seni qaı kúnime jaraıdy deıin. Sálemińdi sosyn almadym!

Biraq Baqanyń qaıtymy jyldam. Janqojaǵa ámir berip, dastarqan jaıdyrdy. Kótibarǵa qymyz toly tostaǵandy ózi alyp berip, báıek bolyp jatyr. Bıeniń bir saýymyndaı ýaqyt ustap ázer bosatty.

Baqadan keıin Aqtan batyr... Olardan basqa da jasy úlken shaldar tabyldy. Tús qaıtqansha Kótibardyń qoly sálem berýden bosaǵan joq.

Bul kezde bıler Aqmyrzanyń úıinde, kúrkildegen daý qyzyp jatyr. Kótibar sońyn ala keldi. Kesheden beri daý. Janqoja kisi óliminiń beıbit tynymyn jaqtaıdy. Óz aýzynan úsh erdiń qunyn atap edi. Bekbaýyldyń jany shyǵyp ketti.

Aqsaqaldar tolqydy. Úsh erdiń qunyn qaı-qaısysy da aýyrsynady. Bekarystan Tórtqaralardan syr tartyp qaıtqan kórinedi. Sapaq bı tórt erdiń qunyn aıtypty. Aýyzy aıtqanmen, úsheýge kelisedi...

— Beıbit bitýájany men de quptaımyn. Olaryń oń bolǵan. Eki torynyń ala-qulalyǵy joq, bárimiz bir Álimniń balasymyz... — dedi Kótibar.

— Biraq úsh erdiń quny dińkeni qurtyp turǵan joq pa? — Bekbaýyl typyrshydy. -Keshe ǵana bir qun tólep...

— Onda jylqy qýyp ne aqyń bar? — Kótibar keńkildeı kúldi. — Ári kisi óltiresiń!

— Soıyl bolsa bir sári, naızanyń ushynan ólip otyr, — dedi Baıshoqy yńyranyp...

— Maǵan qalys aǵaıynnyń sózin aıtshy? - dedi Kótibar. — Túbi kesik aıtatyn solar ǵoı.

— Qarakesek pen Qarasaqaldyń jaqsylary «shyn tabysatyn bolsaq, Tórtqarany renjitpegendi» maquldap otyr.

— Onysy jón...

— Kishkene jylda qun tóleıdi. Jurtqa de shirkin bolyp bittik. — Bekarystan kúrsindi.

— Tentek týǵan ózińnen kór!

— Kóteke, ázildi qoıa turaıyq...

— Syr Shektisi jutap shyqqandaı munsha qaltyraǵandaryń ne qylǵandaryń? Jaǵdaıdy kóbirek aıtyp kettińder ǵoı. - Kótibar júreleı otyrǵan kúıi jaǵalaı bir-bir qarap shyqty. - Aýyrsynsańdar, osy shyǵynnyń jartysyn maǵan qıasyńdar ma?

— Ýaı, erim-aı! — Bekbaýyldyń kózinen jas ytyp ketti.

Bıler otyrǵan oryndarynan bir-bir qozǵalyp qoıdy.

— Tórtqaralarǵa Bekarystan qaıta barsyn. Janqoja úsh erdiń qunyn usynyp otyrǵanyn aıt. Alsyn da bitsin!

Qarakesek Aqtan bılikti qysqa qaıyrdy.

Tórtqaralar úıge shaqyryldy. Ánsheıin qara kórsetip, qalyń shoǵyr bolyp attanǵany, áıtpese bes Shektini shaýyp alamyn dep dámetip kelgen olar da joq. Janqoja óz aýzymen úsh erdiń qunyn ataǵanda, Sapaq marqaıyp qalǵan.

Aǵaıyn tabysty.

Aıdarqul dalada búlinip júr.

— Búıtip bitisetinderi bar, Shalbýryldy bosqa qınap, Kótibardy aldyryp ne jyndary bar edi? At tóbelindeı Tórtqaranyń qarasynan qorqyp... Úsh erdiń qunyn tólep...

Qonaqtar tarady. Tórtqaranyń kóńilinde ókpe-kiná joq, kúlip attandy.

— Áı, Jáke! Bes Shekti Janqojamyz bar dep keýdesin uratyn edi. İnshálla, osydan keıin alty Álim qýanar! — dedi Sapaq qoshtasyp turyp. — Shekti atamnyń balalary, biz senderge yrzamyz. İzbas, Báımen iniń ótinip tur. Osynda qatysqan bıler, bizdiń aýylǵa júrip, qonaq bolyp ketse eken deıdi...

Sekteı ekshelip Kishkeneniń jaqsylary qaldy. Úsh erdiń quny úsh myń qoı... Árkimge óz úlesi bólinip jatyr.

Aıdarqul dastarqannyń shetinde qyńyraıyp jatyr edi, basyn kóterdi.

Álgide daladaǵy aıtqan sózin qaıta aıtty. Jurt dýyldaı kúlgende, Janqoja aqyryp tastady.

— Men Kótibardy shaqyrtqanda, Tórtqaraǵa álim jetpeı jatyr, maǵan kómektes degenim joq. Kórip otyrsyńdar, Tórtqara tórt kisiniń qunyn surady. Bıler úsh erdiń qunyn kesti. Osylaı bolaryn basynda-aq bilgenmin. Keshe týǵan baýyryna naıza siltegen Quttyq búgin Tórtqaranyń jigitin óltirdi. Tentekke bir tyıym bolýy kerek qoı. Erteń qalys aǵaıynnyń taǵy bireýine urynbaıtynyńa kepildik beretin Shektini taýyp alshy! Senderge, Kishekem balasy, alty Álim túgel narazy. Endi qybyr etseń, osylaı jelkeńnen basyp otyryp, aıyp salady. Onyń aty «artyńa baq» degen sóz! — Janqoja endi Aıdarquldy kózge shuqyp sóıleıdi. - Toqsan úı Qurmanaı, saǵan myń qoı olja salǵanymdy nege baıqamaısyń? Jigit jıyp jylqy alǵanda, ne taptyń? Bireýdiń qanyn júktep qaıttyń. Aýyldyń ústine jaý shaqyrdyń. Janqoja jylqy qýmaı-aq batyr atanyp edi. Suq semirmeıdi, ury baıymaıdy. Zıanyń jazyqsyz elge tıdi ǵoı. Kúshiń asyp bara jatsa, Qyzylǵa shyǵyp qonsaıshy. Bizge qalqan bol. Anda-sanda eldiń shetine baspashy kelgen habary shyqsa, jaý qaıdalap jurt aldyna túsetin bireýiń joq. Tóbe-tóbeńi tasalap, qashyp-pysyp júretin edińder. Búgin kózderiń qyzaryp, irgeden jaý izdeısińder! Endi meni de qarap otyrǵyzbadyńdar. Seńder bále bastap kelesińder, uıatyna Janqoja qalady. Barymta jasaǵandaryńnyń aldy-arty osy bolsyn, endi qaıtalaıtyn bolsańdar, maǵan da ókpeleme, elge de ókpelemeńder!

— Jáke, qoıdyq!

— Barymtasy qurysyn!

— Óz malymyz ózimizge buıyrsa da bolar

Ár jerden daýryqqan daýystar shyqty. Bul kezde Bekbaýyl men Aıdarqul kózderimen jer shuqylap qalǵan.

Jaqaı tyńqyldap kúldi.

* * *

Tóbeniń basynda otyrǵan eki adam Bekarystan men Janqoja edi. Bıeniń bir saýymyndaı ýaqyt ótti, áli qozǵalǵan joq.

Jıyrma bes jyldyń arjaǵynda edi-aý... Janqojanyń esine osy Tórtqaranyń ishinde bir bolyp ketkeni esine tústi. Onda qasynda Segiz seri... Ózi de jas edi. Qulaman aýylyna qyz kóre kelgen... Sasyq baıdyń saldy balaq qyzyn jaqtyrmady.

Bireýdiń aq beıilin attaý túbi jaqsylyqqa jetkizbeıdi. Osy shyndyqqa batyr ımandaı uııdy. Qazaq balasy úshin urpaqsyz ótýden artyq jamandyq joq. Keıde ózimen ózi ońasha qalyp kúızelgende, batyrdyń esine Qulamannyń qyzy túsedi. Bári de jastyqtyń áseri eken. Qudaıdyń qaı jerden jetkeretinin qaıdan bilipti. Bálkim, bul kezde ul men qyzdyń ákesi bolyp otyrar edi... Solaı bolaryna shák keltirmeıdi...

Sapaq aq beıilimen aıtyp otyr. Qaryndasyn da kórdi. Kelimi kelgen bala... Túri aqyl-parasattan da qur alaqan emes shyǵar. Jasy elýdiń ústine shyqqan shalǵa on ekide bir gúli ashylmaǵan bala óz yrzalyǵymen keledi degenge batyr senbeıdi. Shaı quıyp bere kelgeni nar táýekelge bel baılaǵanynyń belgisi... Endi bilip otyr, qyzdyń qımyl-qozǵalysynda erekshe bir bıazylyq ta baıqalǵan eken. Batyr degen dańqyna qyzyǵady, buny bir qol jetpeıtin bıik kórip júr ǵoı. Qaıdan bilsin... Sapaq qaryndasyna qyryq jeti qalyńmal surap otyryp alatyndaı bolsa, sol batyryńnyń taýyp bere almaıtynyn qaıdan bilsin...

— Qaıdaǵyny aıtyp ketkeniń ne, Jáke! - dedi Bekarystan keıistik bildirip. — Erdiń maly qaıda edi, erikkende qolda edi. Kıikbaı balasynyń maly jetpese, batyrdyń qalyńmalyn Kishkene bolyp tóleıdi. Ólgen adamǵa qun berip te jatyrmyz ǵoı. Bul bir otannyń ıgiligi emes pe? Maldy adam qýanysh-qyzyǵy úshin jınamaı ma? Janqojanyń qýanyshy ıisi Kishkeneniń qýanyshy. Tórtqara uıalmasyn istesin. Tóleýge men daıyn!

— Onda degenderiń bolsyn... - dedi Janqoja, sóılegeli oqtalǵan Bekarystannyń tizesinen basyp otyr. — Aǵańnyń jasy elýdiń ústinde ekenin bilesiń. Uryn kelip qalyńdyq oınaıtyn jastan kettik qoı. Tórtqara qalyńmalynyń mólsherin aıtsyn. Adamyn erte ketip, maıyn aıdatamyz. Ózimiz de soǵan aralas kelip, uzatyp alyp ketkenimiz jón bolar. Yrym-jyrymy qalyńmalynyń ishinde bolsyn. Quda tartys bolmaıdy.

Úlken basymyzben bala-shaǵaǵa etegimizden tartqyzyp jatqanymyz jaraspas...

Tóbeniń basynan Bekarystan jalǵyz qaıtty. Batyrdyń aıtqan sálemi Sapaqtyń da kókeıindegisi edi. Kúlshimdi otaý úıdegi qyzǵa jumsady.

— Aǵama aıt, qalaýy bolsyn. Qatyn ústi degen atynan uıat. Biraq qudaıdyń jazǵany shyǵar. Jamannyń qoınynda jatqansha, jaqsynyń aıaǵynda jatqan artyq deıtin edi ǵoı. Halyq syılaǵan azamat eken, jasy úlken dep aıaq salmaǵanym uıat bolar. Áıeldik qylmaıyn...

Sony aıtqanda Aıbarshanyń kózinde dóńgelenip jas turǵan.

Bul kúni túnde Yrysbaı jyraý demaldy. Sapaq bıdiń úlken úıinde qudalyq jaıy sóılesilip jatyr...

Janqojanyń Tórtqaranyń ishinen qyz aıttyryp qaıtqan habary bul jaqtaǵy Shektige ózinen buryn jetti.

Dos qýanyp, dushpan súıingendeı oqıǵa boldy. Kóńili jaqyn aǵaıyn, dos, jekjat bir-bir malyn jetektep kelip jatyr. Aıbarshaǵa beriletin qalyńmaldyń aýyr salmaǵy Ótegen— Nurymbetke túsken joq...

Qazaqta eki qatyn alyp jatqan jalǵyz Janqoja emes. Aldyndaǵy malynyń esebin aıtyp bere aımaıtyn sasyq baılardyń talaıy jasy alpysqa kelgende kedeıdiń qyzyn aıttyryp, jeligip jatady. Olarǵa qaraǵanda Janqojanyń isi han saltanaty edi...

Biraq alaýyz qazaq qarap otyra ma, kúndeıtinder de tabyldy.

— Jatyp-jatyp tars bergen myrzam dep, jasy alpysqa kelgende jelikkenine jol bolsyn. Bala izdeıtin bolsa, baıaǵydan beri qaıda júrdi eken. Úki ańdyǵan balyqshydaı, bir tesikke úńilip jatatyn edi. Onyń da tirilgeni ǵoı...

Tolybaı bul jerde de muqatyp qaldy.

Arada bir apta da ótken joq, Tolybaıdyń úıine toqal kirdi. Kedeıleý jamaǵaıynnyń qyzy edi. Jasy on beste eken. Jylatyp-eńiretip alyp otyr...

Bireý-jarym kúndeıtin adamdar Kishkeneniń óz ishinen de tabyldy

— Qurmanaı-Quttyq bir jyldyń ishinde eki adamǵa bes erdiń qunyn tólep otyr. Nurymbettiń balasy Tórtqaranyń qyzyna qyryq jetini qyrqa matap beretin bolyp kelipti. Qudaı qalasa, otyna qarap qalǵan shyǵar.

Nurymbet aýlynyń dóńgelek sharýasynan habary bar Báıdilda aıyzy qana tabalap otyr.

— Tórtqaraǵa beriletin qunnyń kóbisin Esenáli-Bólek bolyp bólip tóledińder. Bárin istep júrgen Bekarystan baýyryń. Erteń meni áýlıe deısiń, osy qalyńmaldy da Bekarystan genderdiń moıyndaryńa salady...

Ramanqul ony qaırap qoıady.

— Bekarystan ońbaıdy! — deıdi Báıdilda kúıip-pisip. — Osy Bekarystan atqa mindi de, eki myń úı Asan jetpis úıli Quttyqtyń qanjyǵasynda ketti... Búıte bersek, basqa Kishkene el bolýdan qalatyn shyǵarmyz!

Báıdilda ejelgi dushpany Tolybaıdy da aıap qalǵan joq.

— Qatynnan qatyn qalsa, etegin kesedi deıtin edi. Ol da qatyn. Baıaǵyda basyna jaýlyq orap qashty ǵoı... Endi Janqoja bolǵysy kelipti!

Bir jylda eki qun tólegen Kıikbaıdyń urpaǵy da qyz aıttyryp jatyr. Sońǵy on jylda Tolybaıdyń dáýleti eselep ósken. Ásirese Arynǵazy han bolyp turǵan kezde dáýirledi... Tolybaı uldan da jarly emes. Jasy elýdiń ústine shyqqanda tósek jańǵyrtqany tasqandyqtyń belgisi edi.

Syrt aǵaıyn bıyl jazda bolyp ótken eki oqıǵany neshe saqqa júgirtip alyp ketti.

Al Ótegen-Nurymbetke qaraǵandar toı qamyna kirisip, ábiger bolyp jatyr...

Bekbaýyl qýanyshty edi. Tórtqaraǵa beriletin qalyńmaldyń aýyr salmaǵy túsken joq. Ótegenniń shańyraǵy Janqojaǵa bir bıe nemeýringe berip, bar qaryzynan ońaı qutyldy. Batyrdyń qasyna bas quda bolyp ózi eredi eken. Tórtqara qur qaıtarmaıdy. Bıe ornyna at minip keletini anyq... Sonymen Bekbaýyldyń da ishki esebi túgeldendi.

Aıbarsha súmbileniń aıaǵynda uzatyldy.

Batyrdyń aýlynda qonaq bir aıǵa sheıin úzilgen joq. Toıyna tóbe kórsete almaǵan alystaǵy aǵaıyn úzip-tamshylap kelip jatyr, kelip jatyr...

— O, táńir, bergenińe shúkir...

Nurymbet aqsaqal eki jyldan beri tósek tartqan naýqas edi. Ólgeni tirilip, óshken oty qaıta janǵandaı, qart júregi qýanyshtan alyp ushady. Kelin túsken kúni basyn kóterdi. Úsh kúnge sozylǵan toıda shaldardyń ortasynda basy qaraıyp Nurymbet te otyrdy.

Syrqaty uzaqqa sozylǵan súr naýqastyń úlken qýanysh ústinde serpilip shyǵa keletini bolady. Ony qazaqtar naýqastyń «boı jasaǵany» dep ataıdy. Nurymbettiń qalqaıyp basyn kótergen jaǵdaıy da sonyń bir túrine uqsaıtyn edi... Toı tarqaǵan kúni qaıta jatty...

Bul joly Nurymbet aqsaqaldyń naýqasy bir aıǵa sozyldy.

Bir kúnnen bir kún ózin-ózi ishteı jep taýysatyndaı, tómendeı berip edi. Jan tásilim kez jaqyndaǵanda da alas uryp qınalǵan joq. Maıy túgesilgen shamnyń jaryǵy aqyryn-aqyryn álsireıtini sıaqty, qamyrdan qyl tartqandaı qalaı jan keshkeni baıqalmaı qalǵan...

— Armanym joq...

Shal birdeńe aıtqysy kelip oqtalǵandaı edi, biraq dármeni jetpedi... Dem alysy birte-birte báseń tartyp, kilt toqtaǵan. Júregi sońǵy ret bir týlap basylǵanda, bolar-bolmas ıegin qaqty...

Nurymbettiń janazasyna alty Álimniń ıgi jaqsylary túgel qatysty. Janqojany syılaıtyn jurt kúzdigúni kóshi-qonǵa da qaraǵan joq.

Janazadan keıin de bir apta ótti. Janqoja bul kúnde aıaýly ákesin jalǵyz azalaıdy. Bir aıdyń ishinde batyrdyń qas-qabaǵyn baǵyp úırengen Aıbarsha bárin de uǵady. Biraq jubanysh taýyp berer dármeni joq, aıaǵynyń ushynan basyp júr.

Sol kúni shaldyń jetisi berilip edi.

— Batyr-aı, kelinniń aıaǵynan, qoıshynyń taıaǵynan deıtin edi. Atam meniń kelinshek bolyp túsýime qarap otyrǵandaı, qazasy qatty batty ǵoı janyma. Er dushpany kóp bolady. Endi jurt ne demeıdi. Tek qyrsyǵym saǵan tımese eken...

Shyn egilip aıtqan Aıbarshanyń kózinde móltildegen jas tur edi.

Janqoja únsiz jatyr. Aqyryn ǵana shashynan sıpaıdy.

Aıbarsha áleýetti saýsaqtardyń qaltyraǵanyn baıqaıdy. Batyrdyń da ishin ıt jyrtqandaı edi. Biraq Aıbarshanyń ne jazyǵy bar? Jas kelinshegine degen aıanysh sezim onyń býynyn bosatty. Aýzyna sóz túspeı jatyr. Aq beıilin alaqanymen bolsa da sezdirgisi kelgen.

Úıdiń ishinde qarańǵylyq qoıýlana tústi.

HIÝA JOLYNDA

Uzyn sany myń jarymdaı qoı, tuıaqtary sytyr-sytyr, órip kele jatyr. Aıaqtarynyń astynda shań boraıdy. Qoı túligi jylqy emes, qybyr-qybyr júrisi enbeıdi. Balpannyń qarap turyp qaradaı ishi pysady.

Qazaq úshin qala shyǵý aqyrzaman. Saýda-sattyqqa da beıimi bar adam kerek. Jamanqul baı bazarǵa mal aıdatqandaı bolsa, kúni Bógenbaıdyń nemeresi Qojambetke túsetin edi. Bıyl da sony jumsap otyr.

Qojambettiń jasy otyzdyń ústinde. Jyqpa-jyǵylma kún-kórisi bar pysyq jigit, aǵaıyn-týystyń bitpeı jatqan sharýasyna qol jalǵaıtyn jerde eshqashan tartynyp kórgen emes. Ásirese baı týysy Jamanqulǵa janasa júretin. At maıyn surap minse de, saýyn surap saýatyn bolsa da, bar aǵaıynnyń zıany joq. Jamanquldyń da eki inisi Tólebaı men Toman... Jalǵyz uly Nádir syrqat boldy... Sharýa baqqan adam qol úshin beretin joq-juqa týystaryn baýyryna tarta júretin edi.

Qalashylardyń aldyndaǵy qoıdyń jartysynan kóbiregi sol Jamanqul baıdiki. Jamankózdiń basqa shańyraqtary, árkim óziniń shamasyna qaraı, bes tuıaq, on tuıaq qosady. Al mal aıdasýǵa Jamanquldyń ózinen shyǵa qoıatyn eshkim joq. Qojambet jaldanyp kele jatyr. Qaıtqan betinde ár júz qoıǵa bes qoıdan aqy alady. Onyń ústine Jamanqul qalashylardyń jol azyǵyn da kóterip otyr.

Buryn bul óńirdiń qazaqtary malyn Jamanqalaǵa shyǵaratyn edi. Orys qalasyna alǵash mal aıdap baratyn jyly, — osy Qojambet on úsh jasar bala. Jıyrma jyldyń ishinde Yrǵyzdyń ústin basyp ótetin qara jolmen neshe asqan shyǵar...

Qyzylqumdy jaılaıtyn Kishkeneniń aýyldaryna Hıýa jaqyn, Úrgenishke qoı aıdatady eken. Uzynqulaq habarǵa sense, ol jaqta maldyń narqy kóterińki... Jamanqul bir saparynda Qojamberdi Báıdilda bıdiń úıinde qonaq bolyp qaıtqan... Alty qanat úıdiń tórindegi eki túrikpeni kilemdi kórdi de, bıyl nildeı buzyldy. Álgi masaty kilemder uıyqtasa túsine kiretin bolyp júr. Óziniń de boıjetip otyrǵan qyzy bar... Jasaý kerek edi...

Sonymen qalashylar Úrgenishke kele jatyr.

Toqalǵa qaraǵan Áliqul aýlynan bes júz qoı. Olar eki adam — Balpan men Qutpany qosty. Jánike-Sary áýleti qala shyqqannan góri, naıza ustap jaýǵa shapqandy jeńil kóredi. Sharýaǵa beıimi Qatpa bolyp shyqty. Jasy Qojambet qurbylas jigit, qala shyǵýǵa ózi suranyp kele jatyr.Taǵy da ekinshi bireý kerek bolǵanda, Rahmetáliniń shóbi Balpanǵa tústi. Seri jigitti kúshtegendeı bolyp kóndirdi.

Tórtinshi qalashy — Bógenbaıdyń Shalqary. Bul kele jatqandardyń jasy úlkeni de — sol. Shalqardyń jasy endigi jetpisti alqyndyryp qalǵan. Eńkeıgen shal adamnyń osy samarǵa shyǵa qoıatyn ıini joq edi. Obaly ne kerek, attanatyn jerde jasy ulǵaıyp qalǵan jaıyn Jamanqul da eskertti. Biraq qyńyr shal birdeńege yqylasy qulady degenshe, kóldeneń jurttyń sózin qulaqqa ilmeıdi. Hıýadaǵy han saraıy jaıly alýan túrli ańyz-áńgime estıtin. Jatqan bir ǵalamat, kúmbeziniń tóbesi kókke tıip turatyn bolsa kerek. Aıtyp júrgen Itiǵul. Borannyń pysyq balasynyń bilmeıtini jerdiń astynda... Shalqar sodan soń-aq jelikti.

Shaldyń osy sapardy qatty moıyndap ketken taǵy bir sebebi bar. Myna maldyń ishinde onyń da otyz qoıy kele jatyr. Shalqar — Shalqar bolǵaly, bazarǵa mal shyǵarǵany da bıyl eken. Onyń oıynsha, kózi joqtyń ózi joq, qala shyǵatyn basqa týystaryna senbeı otyr...

Mynaý otyz qoı Úrgenishtiń bazarynda satylady. Onyń pulyna masaty kilem, qyzyl ala batsaıy, Buhardyń qanaýyzy alynady. Sol qymbat buıym kelgen kúni qyz Qyrmyzy uzatylady.... Qyzdan kelgen maldy aıdap berip, úlken uly Beıiske qalyńdyq aıttyrylady... Shalqardyń ekinshi uly Bekjaras ta jıyrma beske shyǵyp otyr edi... Qysqasy, bir shańyraqtaǵy jalǵyz qyzdyń uzatylýy da, eki birdeı jigittiń aıaqtanýy da osy otyz qoıdyń taǵdyryna tirelip turǵan jaǵdaıy bar...

Shalqar astyndaǵy shaban toryny anda-sanda bir tebinip qoıady. Mańdaıyna bitken jalǵyz aty, oǵan qamshy salǵandy obal kóretin. Sary jalaq shal, úlken kisi bolyp ataly sózge da joq. Sodan kele, osy tórteýiniń ishinde kóbirek sóıleıtin de Shalqar. Qaı jyly Tańsyqqoja aǵasynyń úıinde qandaı batyr qonaq boldy, oǵan qandaı qoı soıyldy... Sol kúni soıylǵan qoıdyń túri-túsin de umytpaıdy. Aq kókirek shal, qoıan jyly aýzynan aqtarylǵan appaq maıdy aıta bastasa, onsyz da qaradaı ishi pysyp kele jatqan Balpannyń júregi aınıdy.

Qoı aıdaýdyń aqyrzaman ekenin kim bilgen. Balpannyń moınyna arqan salyp súıretkendeı edi. Qýań ótkelinen ótkeli kejegesi keıin tartyp, ázer keledi. Segizdiń aýly Qyzylda... Úsh jyldaı bolyp qaldy, seri Syr boıyndaǵy aǵaıyndaryna at izin salǵan joq-ty.

Jaqyn kúnderi Segizdiń aýlynda Rahmetáli qonaq bolatyn edi.

Syltaýy alystaǵy týysynyń amandyǵyn bilip qaıtady. Ári Segiz shaqyrtyp adam jiberipti. Balpan ishinen Rahmetálini qarǵap-sileıdi. Eń aıaǵy jaz aıynda boı jazýǵa mursha bermeı, Sarshatamyzdyń ishinde qoı aıdatyp qoıdy.

Rahmetáliniń Qyzyldaǵy aǵaıynyna qydyrýynyń ekinshi bir sebebi de bar. Sońǵy tórt jyldyń bederinde jut kórgen joq, qazaqtyń bir maly ekeý bolyp ósip jatyr. Mal kóbeıgen saıyn qonys ta tarylady... Qys qystaýdan da jaz jaılaý qıyn bolyp tur. Kórshi otyrǵan eki aýyl qudyqqa kúnde talasyp, árkimniń-aq tynyshy ketti...

Rahmetáli osy saparynda Qyzylqumdy aralaı qaıtady.

Arynǵazynyń qarasy batqaly da alty jyl. Hıýa handyǵy da tynysh... Qyzylda baspashy habary da estilmeıdi. Bul kúnderi qazaq dalasynda qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaıtyn zaman oralǵandaı. Tek álgi qonystyń tarlyǵy... Álimuly malyn syıǵyza almaı jatyr... Qyzylda buryn Báıdilda men Ramanqul jaılaıtyn edi. Byltyr kóktemde Bekarystan kóship shyqty. Sol-aq eken, el sógile kóshken. Qazir Qarakesek pen Kishkenege qaraıtyn aýyldardyń kópshiligi Qyzylqumda otyr. Sol jaqta bir bólek Shómekeı aýly da paıda bolypty. Rahmetáli aralap kóredi. Keler jyly óziniń de solaı qaraı jyljıtyn oıy bar... Balpan onyń bárin joramaldap bildi.

Onyń oıy ańqaý Shalqardy aldap-sýlap ruqsat alyp, Segizdiń aýlyna syzyp otyrǵysy keledi.

Jaqyn týystary Shalqardy eki esti kóretin edi. Osydan jıyrma bes jyl buryn Jánike-Sarynyń batyr uldary men Bógenbaı balalary shekisip qalyp, sol jyly kúzde bir aýylda tórt-bes azamat tyryspaı tıip óledi. Úsh birdeı jaqsy kóretin aǵasy - Sandybaı men Daırabaı, sadaqshy Dúısenbaı osy Shalqardyń kóz aldynda jan keshken... Sodan soń-aq shashyna aq kirip, minezinde ózgeris paıda boldy...

Qalashylar sonaý Shyqymannan shyqqaly alty kún eken. Zaýal aýa Jańadarıaǵa qulady.

Qaraqalpaqtar Ámýdarıa boıyna aýa kóship, Jańadarıa boıynan el ketkeli de on jeti jyldyń júzi bolyp qalypty. Ár jerde qańyrap turǵan qystaýlardyń qarasy ǵana kórinedi. Ana jyly basqynshy Hıýa sypaılary qystaý bitkenge órt qoıyp ketedi eken. Kúıik shalǵan qaqyra tamdardyń tóbesi opyrylyp ortasyna túsip, qur qalqıǵan qabyrǵalary tur. Áýeli órt jaılap, onan jańbyr shaıyp, jel mújip taýysqan tam úıdiń tamtyǵyna qarap turyp, árkim de táýbe qylǵandaı edi.

Dúnıe jalǵan degen osy. Baıaǵy Segizdiń sońyna erip serilik qýyp júretin jigit kezinde Balpan Jańadarıanyń ústimen talaı asqan. Talaı qaraqalpaqtyń úıinde qonaq bolyp, daǵarasynyń dámin tatty. Ol kezde sonaý aryqtardyń eki óńiri japyrylǵan kók shalǵyn, jel lebimen aqyryn tolqyp jatatyn edi. Jaǵasynan el kóshken soń, esil darıanyń da surqy ketipti. Sýy tartylǵan aryqtardyń arnasynan topyraq kómip, ańqasy kepken keıbir jer kúr shańytady. Aryq-japtardyń izi de kómeski tartqan. Qoldan qolǵa kóship, bul zamanǵa qur sulbasy jetken baǵzy bir dáýirlerdiń qoljazbasy endigi óshýge jaqyndap, ár jerde bir árpi qalǵandaı, qulazyǵan darıa óńiri aıanyshty kórinedi.

Eski qystaýdyń tusynan ótkende qalashylar bir-bir dabyrlasyp qaldy. Jalbyr tymaqtardyń astyndaǵy jyltyraǵan ańqaý kózderdiń janaryńda qos úreı qorqynysh baıqalady. Osydan on jeti jyl buryn osy bir qystaýǵa túnep ketkeni Balpannyń esine áldeqalaı túse ketti. Kúnge totyqqan mańdaıynda ájim izi tereńdeı túsip, sharshaý tartqan qabaǵynyń ústinde endi muń kóleńkesi qonady.

Shalqardyń qaperinde túk joq edi. Ár kezdegi ádeti: áńgimeni «baıaǵydan» bastaıdy. «Janqoja batyr Nurtaıdy óltiretin joly» deıdi. Ózi ishinde birge júrgen adamnan beter shalqyp kele jatyr. Bári de sadaqshy Dúısenbaı aǵasynan esitkenderi... Oqıǵany qoıýlandyramyn dep otyryp, qaıdaǵy birdeńelerdi butyp-shatyp ketti.

— Bútkil qazaq qaraqalpaqtyń aýylyna jolaýǵa qorqyp, Saramen Qosada buǵyp jatqanda, Dúısenbaı jalǵyz baryp Qaraqalpaqtan tutqyn alyp qaıtqan... Bir qyz ben on bir jigitti aldyna óńgerip kelipti. Dúısenbaı aǵam...

Qoı jaıyna qalyp, Qojambet pen Qatpa Shalqardyń aýyzyna qaraıdy. Balpan myrs etti. Dúısenbaı alyp keletin tutqyndar jaıyn ol da biledi. Jylqy batyr bastap, Bárkelet pen Dúısenbaı úsheýi attanatyny ras... Shalqardyń qıalynda Qaraqalpaqtyń shaly jigitke aınalyp, kempiri qyz bolyp shyǵa kelgenin esitken jerde myrs etti.

Ózin kelemejdegen adamdy shal keshirmeıdi. Jaı kez bolsa, Balpan Shalqardyń keıistigin elestirmes edi. Bul joly jymyn bildirgen joq.

Shalqardan qalaı ruqsat alýdyń amalyn izdep, Balpan qıqar shaldyń qas-qabaǵyn baǵyp, quraq ushyp keledi.

Sarshatamyzdyń sońǵy kúnderi kúıip tur. Tús qyza Balpan tyǵylar kóleńke izdeıdi. Kúndegi ádetteri: kúndiz kidirip, tún ortasy aýa jyljıtyn edi. Jańadarıa boıyndaǵy bir toǵaılyqqa jetip toqtady.

Shalqar Qatpaǵa kómektesip qoı ıirisip júrgende, Balpan Qojambetke ym qaqty. Jamanqul azyqqa bergen segiz qoıdyń bireýi-aq jelindi. Shalqar shyr-pyry shyǵyp soıǵyzbaıdy. Qalashylardyń eki kúnnen beri jegeni qaq et, jas sorpa joq, qyzylsyrap kele jatqan...

Shalqarǵa kúni túskeli turǵan Balpan «tentektikti» de Qojambettiń qolymen jasaıdy. Sadanbaıdyń balasy omyraýlaý, qolpashtap qoısań, shaldy aýyzǵa qaǵyp sóıletpeıtin edi. Qazir de sol minezine baqty.

Shalqardyń kózin ala berip, quıryǵy dermendeı qara toqtyny alyp urǵan. Áp sátte terisin sypyryp, jarqyratyp tastady.

— Qap, Shalqar aǵam boqtaıdy-aý...

Kele jatqan Shalqardy kórip Balpan óp-ótirik ókingen boldy.

— Á, shesheńdi! — Qara toqtynyń soıylǵanyn kórgen Shalqar aıqaıdy saldy. — Kúnde bir qoı! Qaıtar jolda atańnyń basyn azyq qylasyń ba?!

— Áı, aǵa, shesheni berdik qoı. Eń bolmasa tamaǵymyzdy toıdyrsaıshy. Qoraly qoıdy aıdap kele jatyp, ashtan qatatyn jaıymyz joq!

«Shesheni bergeni» Shalqardy jeńetin jeri. Qojambetti taǵy biraz boqtaǵan soń shaldyń ashýy da tarqady.

Bir baqyrda qoıdyń eti qaınap jatyr. Sol eki arada Qatpa qoı saýyp keldi. Ekinshi baqyrashqa sút quıyldy. Otta qyp-qyzyl bolyp balqyp jatqan judyryqtaı tasty tastap jibergende, baqyrash toly sút burqyldap qaınaı bastap edi.

— Baldar, áýeli Shalqar aǵama berińder! — Balpan jik-japar bolyp jatyr. — Shalqar aǵam ishsin!

Shalqar bala sıaqty, oǵan da masaırap qalady. Baqyrash goly qoıdyń súti qolynda, ár urttaǵan saıyn betindegi kóbigin úrlep qoıyp otyr. Sútten góri Balpannyń sózine mańyzdatqandaı, anda-sanda kekiredi...

Solaı býynyna túsip otyryp, Balpan Segizdi aýyzǵa aldy.

— E-e, erteli jamandap kele jatqanyń sol eken ǵoı. Kesheden bir ózim de oılap kele jatyr edim-aý... — Shalqar biraq ne oılaǵany týraly tis jarǵan joq, onda balalardyń aldynda bedeli túsedi. Ashý shaqyrdy. — Biz qoı izinde kúnge kúıemiz. Saǵan aýyl-aýyldy qydyryp qymyz ishý kerek! Búıtetiniń bar, basynda nege shyqtyń?! Qudaı-aı, qudaı, bul ıtti qaıdan erttim deseıshi? Qasyma Tólebaıdy alǵanda, murtymdy balta shappas edi. Qojambettiń keskini anaý, azyǵyna kúnde bir qoı kerek. Bul jolǵa bále bastap shyqpasam netti. Sen taǵy ketedi ekensiń. Munsha maldy jalǵyz basym qalaı jaıǵarmaqpyn sonda?

— Seniń sarttaryńmen saýdalasyp men de kelistirmespin endeshe. Aıta berseń, mal jaıyn, bazar narqyn osy ózińnen artyq biletin Jamankóz balasy joq. Ana jaǵy Jamanqala, Orynbor, myna jaǵy Úrgenish pen Buhar, — osy eki arany jol qylyp, Tańsyqqojanyń qalashysy atanǵan Shalqar emes pe ediń? Sen turǵanda, bazar shyǵyp meniki qaı áýreshilik. — Balpan Shalqardyń maqtaý súıetinin biledi, aldyna túsip jeldeı esti. — Qyzyldan ári shyǵaryp, Úrgenishtiń jolyna salyp jiberem. Segizdiń úıinde, kóp bolsa, bir qonarmyn. Olardyń amandyǵyn bilsem boldy ǵoı. Salt atty jolaýshy, arttaryńnan qýyp jetpeımin be?

Tańsyqqojanyń qalashysy... Ondaı maqtaý sóz Shalqardyń janyna maıdaı jaǵatyn. Al álgide Balpan tizip ótken qalalardy óńi túgil, túsinde kórgen emes, atyn esitken jeri de esinde joq... Sondyqtan Balpannyń sózi áserlirek bolyp shyqqan. Uzaq ǵumyrynda basqa kóp týysynan bir-aq ret artylǵan eken. Osy sózdi Jamanquldyń esitpeıtini ókinishti edi. Sonyń arasynda qazandaǵy et te pisip qalypty. Jas toqtynyń etine toıǵan soń, Shalqar tipti peıildendi. Qojambetke eregisip, bir ózi bes bes tostaǵan sorpa iship edi. Kókirigine maı kelip, yqylyq atyp otyr.

— Áı, ıt-aı, qoımadyń ǵoı, barsań baryp qaıtshy. Biraq ári qaraı qaraqalpaq kúıeý balańa, sen deliqulsyń ǵoı, qaraqalpaqtyń ýa-ha-hasyna qosylyp, qarań batar. Áýeli olar kúlki qylar, artynan túlki qylar... Shalqar myrs-myrs kúlip aldy. Qartaıǵanda tapqan bir minezi: uıqastyryp sóılegendi táýir kóretin edi, op-ońaı úılese ketken eki aýyz sózine yrza bolyp otyr.

Qalashylar asyn iship bolǵanda uly besin edi. Bir shoqtaldyń kóleńkesinde Shalqar men Balpan qısaıyp jatyr. Qojambet pen Qatpa kezektesip qoı kúzetedi. Kúndegi ádetteri — tún ortasy aýa qozǵalyp ketip, túske sheıin aldaǵy qudyqqa jetip qulaıtyn edi.

Bazarǵa túsetin maldy jolda kóp qınaýǵa bolmaıdy. Onda eti aryp, narqy tómendeıdi. Kóp bolsa, bir-jar kún keshigip jeter, kóshten qalmaıdy, asyqpaǵan jón. Jamanqul inisi Shalqarǵa myqtap tapsyryp jiberdi.

Ózi de bazarǵa mal salatyn adam, álgi aqyldy quldanyp qalǵan. Shalqar qoıdyń aýanymen jyljıdy.

Qoı onsyz da mımyrt júredi. Qalashylar Jańadarıadan shyqqan soń arada segiz qondy. Endi Qyzylqum arta qalyp, jolaýshylar Horezm jurtynyń jerine kiredi. Ýáde boıynsha Balpannyń joly osy jerden aırylýy kerek...

Qalashylar qumnyń etegindegi qudyqqa qonyp otyr.

Qojambet taǵy da Shalqar aǵasyn shyryldatyp, bir toqtyny baýyzdap tastady.

— Segiz qoı edi, altaýynyń túbine jettińder. Endi qaıtar jolda qum obatyn shyǵarsyńdar!

— Jolymyzda qaraqalpaq qudalarymyz otyr. Shalqar aǵa úndeme. Áli qarnymyz daǵaraǵa toıatyn bolady.

Daǵara jaıyn esitkende shaldyń júzi jylydy. Qaraqalpaqtardyń quda ekeni ras. Jaby balýan Topynyń qyzyn alym otyr. Áliqulǵa qaraǵan elý úı áli qyz alysqan joq...

Osy Jaby kúıeýdiń aýly qaıda?

Shaldyń daǵaraǵa yqylasy aýǵanda, aldyndaǵy myń jarym qoı da esinen shyqqandaı eken. Sony baıqaǵan Balpan eriksiz kúldi.

Jabynyń aýly Kókózekte otyr. Júrip ketsek araǵa eki qonyp jetemiz...

Burý bolyp júrmese..

Meıli, Kókózektiń ústimen júr, meıli Shylpyq arqyly asyp tús, baratyn jeriń Úrgenish emes pe?...

Qojambettiń sol sózi qyrsyq boldy.

Kókózek pen Shylpyqty bilip jatqan Shalqar joq. Horezm jerine Qojambetti de beıtanys dep biledi. Jabynyń úıin izdeıtin adam Balpannan aırylmaýy kerek edi.

Shalqar bir moıyndap ketse, qulaǵyna sóz kirmeıdi. Eki qolyn kezek sermep, Balpannyń aýzyn ashtyrmaı qoıdy.

Qalashylar búgin de tún ortasy aýa qozǵalady.

Kúndegi tynyshtyq joq, eki shal uıqydan tájikelese turdy. - Shynymen bosatpaıtynyn bilgen soń, Balpan baıaǵy saıqymazaq minezge basqan. Ázili kelekege bergisiz, Shalqardy taqymdap keledi. Shal shart-shurt ashý shaqyrdy. Taqa sózden jeńe almaıtynyn baıqasa, shesheden basady.

Sáske túske qaraı kún shyjyp ketti.

Sodan soń shydamsyz Balpan tilden qalǵan.

Bul mańda qazaq aýly joq. Mal baqqan qaraqalpaqtar otyratyn. Balpannyń esebinshe, aldarynda qudyq jaqyn bolýy kerek...

Qum qyzyp ketti.

Sen jol bilip qaıdan ońdyraıyn dep ediń. Áli shólden qyrylamyz.

Shalqar bajalaqtaıdy.

Mańaıda qaraıǵan aýyl kórinbeıdi. Ánsheıinde asyp-saspaıtyn Balpan qysyldy. Jantorsyǵyn álsin-álsin basyna kóteredi. Sý aralastyrǵan qoıdyń qoıyrtpaǵy shól qandyrý ornyna ańqańdy keptire túsetindeı. Shynymen-aq joldan jańylyp qalǵany ma?

Osydan alty jyl buryn Qyzyldaǵy Segizdiń aýlyna qydyryp keletin joly ǵoı... Jaby úıine shaqyryp, Balpan Kókózekke sheıin baryp qaıtqan. Qudyqty anyq biletin edi.

Aldarynda sary tóbe alystan kózge shalynady.

Sol mańaıda tusaýly attar kórindi.

Qudyq sary tóbeniń astynda... Sony esitkende qalashylardyń kózi jaınap, qoıdy bóriktire qýdy.

Sary tóbeniń basynda alty-jeti adam qaraýyldaı qaqshıyp tur. Bulardy kórip, eleńdegendeı, jaıylyp júrgen attaryna qaraı júgirdi.

— Bizdi baspashy dep qorqyp ketti-aý deımin... Qojambet máz bolyp kúldi.

— Qaraqalpaq — qaryny jalpaq... Shalqardyń esine bala kezinde aıtatyn óleńi túsip, taqpaqtaı bastady.

Aldyndaǵylardyń qaraqalpaqtar emes, Hıýa hanynyń jasaýyldary ekenin bilip jatqany olar joq.

On shaqty salt attynyń aldynda suıyq saqaldy aq sur shal, qylyshyn basynan asyra úıiredi.

— Túsińder attaryńnan!

Tilinde múkis joq, taza qazaqsha sóıleıdi. Biraq susy qatty edi. Shalqarda záre joq, jaman mástekten qalaı domalanyp túskenin bilmeıdi.

— Taqsyr, biz qazaqpyz.

— Qazaq, júrgen jeri mazaq!

Ógiz kózdi buj qara tarqyldaı kúlip, Shalqardy naızasynyń ushymen qarnynan túrtti.

Kidirińkirep qalǵan Balpandy bireýi qamshymen tartyp ótti.

— Ay, aý, aǵaıyn... jazyǵymyz ne?

— Aǵaıyndy tapqan ekensiń! — Jasaýyl basy aq sur shal at ústinde shirenip qoıdy. — Meniń atym Ybyraıym — Hıýa hanynyń mekteri bolam! Qaraqalpaq aýlynan zeket jınaı kelip turmyz. Qashyp ketipti ıtter. Qashatyn jeri belgili: Aıdos bı ǵoı. Báribir qaıda barsa da qutylmaıdy! Hannyń quryǵy uzyn, áli buǵalyqtaımyz! — dedi qamshysyn úıirip. — Hıýaǵa bos qaıtamyz ǵoı dep qysylyp tur edik, senderdiń kezdeskenderiń jaqsy boldy!

— Aý, sonda jazyǵymyz ne? Qaraqalpaq basqa, qazaq basqa, eni bólek, enshisi basqa el emespiz be? — Balpan jaǵdaı aıtyp kele jatyr edi, aq sur shal kımelep ketti:

— Qazaqtaryńdy da bilemiz! Qyzylda qyryq-elý aýyl bar edi, bıyl jartysy joǵalypty. Qaraqalpaqtyń qaryzyn suramaı-aq qoıdyq. Álgi qashyp ketken aǵaıyndaryńnyń zeketi úshin qoılaryńdy alýǵa týra keledi!

Shalqar erteli eshteńe túsinip jarytqan joq-ty. Jasaýyldar qalyń qoıdy aldaryna salyp, dúrkirete jónelgende, tura júgirdi. Óz úıiniń otyz qoıy... Otyz qoı ketip bara jatyr edi. Mal ashýy, jan ashýy, bajalaqtap boqtap barady.

— Sart bolsań neǵylaıyn! Janqojany shaqyryp qıdyraıyn jelkeńdi!

Ólisi bar, tirisi bar, Shalqar ózi biletin batyrlardyń atyn túgendep shyqqan kezde, qoılar sary tóbeden ári asqan.

Qalashylar aıdalada jaıaý qaldy. Álgi qaraýyl basy shal, ras aıtsa, bul óńirdiń qaraqalpaǵy bir jaqqa qasha kóshken. Qyzyldaǵy qazaqtar da yǵysyp jatqan sıaqty... Olar qaıda keshti, kimnen qashyp kóship jatyr, bular ony da bilip turǵan joq.

Kún kúıip tur. Tilderi aýzyna syımaıdy.

Aldaǵy qudyqqa jetýleri kerek edi.

Qoıdyń shubyryndy izimen qazaqtar ári jyljydy.

Qudyq sary tóbeniń astynda. Sol jerde tyraıyp jatqan Shalqardy taýyp aldy. Bir shekesinde qylyshtyń izi. Biraq qyrymen urypty. Shal tiri eken.

Kónek bar. Qudyqtan sý tartyp, jigitter es jınady.

Shalqardyń basyn jýdy. Shal eki esti adamdaı, ár nárseni bir aıtyp sandyraqtaıdy.

— Kók qoshqar... qazaq-mazaq... Dúısenbaı aǵam kók qoshqardy minip alyp, sary sadaqty eńiretti ǵoı... — Sony aıtady da, myrsyldap kúledi.

— Mynanyń esi aýysqan ǵoı.

— Buryn da eki esti sorly edi...

— Qaıtsin, mal ashýy — jan ashýy!

— Ashýy qurysyn, mynaýsy qıyn boldy ǵoı. Kólik joq, aıdalada jaıaý qaldyq. Jaıaýlap bolsa da el qarasyn kóretin shalymyzdyń keskini mynaý.

— Búgin osy jerde dem alaıyq. Shal uıyqtasyn, — dedi Qojambet. — Bálkim, sodan keıin túzeler...

Bir dorba qaq etteri bar edi — sol qalypty. Kónegi, qaýǵasy bar. Ylajdap bir qaraǵa jetýge bolatyn edi.

Sháli qanǵan Balpan qısaıdy. Kóz aldynda jasaýyl basy aq sur shal... bir jerde kórgeni anyq... Arynǵazy tusyndaǵy shapqynshylyq kezinde, ózderi Qarataýda júr... Odan buryn Hıýa ákimimen kezdesken jeri joq. Sonda álgi shaldy qaıda kórýi múmkin?

Túnde tús kórip, qaıta-qaıta shoshyp oıana bergen. Álgi ózi shyńyraý qudyqtan sý tartyp jatyr edi. Shalqar álde neni aıtyp bajalaqtaıdy. Kenet Shalqar degen Arystanbap áýlıeniń shyraqshysy bolyp shyǵady. Sol eki arada sý tartyp jatqan qudyǵy qyryq qulash zyndanǵa aınalyp, ózi tómen qaraı zymyrap barady eken.

Balpan oıanyp ketken saıyn Shalqarǵa qaraıdy. Onda dybys joq. Álgi tús áseri tarqaı qoımaǵan kúıi ony túrtip kórdi. Tiri. Dem alysy túzý. Balpan qaıta uıqyǵa ketedi.

Álgi tús basynan bastap taǵy qaıtalaıdy.

Erteńine Shalqar kóp túzelip turdy. Keshegi sandyraq joq, jynynan aırylǵan baqsydaı, eńsesi túsip qalypty.

Endi qalashylar keıin qaıtady. Keshe ózderi qonyp ketken qudyq mol bir kóshtik jol. Kún ystyq... Jantorsyqtaryn sýǵa toltyryp alyp, zaýal aýa jolǵa shyqty.

Tórtinshi kúni edi. Qalashylar tórtinshi qudyqtyń basynda bastary salbyrasyp otyr.

Qojambet qudyq sanaıdy. Qatpa dorba túbinde qalǵan ettiń qaldyǵyn otqa pisirýdiń qamynda, shópshek terip júr. Azyq taýsyldy. Jańadarıa basyna jetkenshe áli de alty qudyq bar. Ash adam jaıaý júrip qaıda uzaıdy.

Aýyl izdestirý kerek edi. Oǵan beıtanys jer... qoı súrdeginen shyqsa, adasyp ketýi kádik. Astynda jaramdy kólik bolsa, oǵan da táýekel ǵoı. Jaıaý-jalpy el qarasyna jete alsa jaqsy. Áıtpese shólden qyrylady.

Balpannyń basy qatty.

Ómiri jaıaý júrip kórmegen adam, tula boıy qozǵaltpaıdy. Qatpanyń asy piskenshe shydaı almady, uıyqtap ketti.

— Oıbaı, jaý!

Kimniń daýsy ekenin de aıyra almaı qaldy. Onsyz da qos-úreı júrek týlap aýyzynan shyǵyp ketetindeı. Balpan kózin jarq etkizip ashyp alǵan. Qorqynysh ál-dármennen aıyryp, qol-aıaqta býyn joq, ornynan eki umtylyp ázer turdy.

Kún qyzyl ińir edi.

Samsaǵan salt atty satyrlatyp kelip qalypty.

Baspashylar ǵoı... qanisher baspashy... endi shetimizden baýyzdaıtyn shyǵar.

Aldarynda maly joq. Aıdalada qańǵyp júrgen qazaq. Baspashylar olardy óltirgende ne tabady? Eger uıqydan turǵan boıy eseńgirep qalmaǵanda, Balpan solaı oılar edi. Qazir qorqynysh ıektep alǵan, qalsh-qalsh etedi.

Salt attylar satyrlatyp kelgen boıy qudyqtyń basyna jetip, tizginderin bir-aq tartty.

— Kim bolasyńdar?

At ústinde qara sur kisi jón surap tur.

— Qazaq... qalashylarymyz...

Qara sur olardyń qazaq ekenine shák keltirmese de, qalashy ekenderinen kádiktengendeı, sál ańtarylyp turdy.

— Jigitter, neǵyp tursyńdar! Toqbolatty attan túsirip, ot basyna jaqyndatyńdar...

Qara surdyń jasy elýdiń ústindegi kisi ekeni kórinip tur. Biraq qımyly shıraq, at ústinen sekirip tústi.

Eki soıyldyń ústine shekpenderin jaıyp zembil jasapty. Eki basynan eki jigit kóterip keledi. Zembildiń ústinde jaraly jigit jatyr edi.

Bulardyń túri baspashyǵa uqsamaıdy. Tili qaraqalpaqtarǵa keledi. Balpan esin jıǵan, árkimniń betine bir alaqtap turǵan Shalqar aǵasyn kórip kúlip jiberdi.

Qaraqalpaqtar jetpis-seksen adam, bári de ábiger edi. Bir bólegi jaraly joldasyn kútýdiń áreketinde, bireýleri dorbalaryn sheship, as qamdap jatyr. Al elý-alpys jigit jaý kútkendeı áli eleýresken qalpy, ot basyna jaqyndaǵan joq. Attaryn shylbyrynan jetektegen kúıi tóbeden ári asty.

Taǵy da qara sur kisi buryn tilge keldi.

— Al, qalashy aǵaıyndar, sóıleı otyryńdar. Qaıdan kelesińder, bazarǵa salatyn maldaryń qaıda?

— Maldy jaýǵa berdik...

Balpan hıýalyq jasaýyldar tonap alǵanyn aıtýǵa júreksindi. Mynalardyń keskini jaýgershilik kún keship júrgen adamdarǵa uqsaıdy. Qaraqalpaqtar da Hıýa hanyna baǵynyp otyr. Bálkim, han attandyrǵan jorytýshylar shyǵar...

— Sypaılarǵa tap bolǵan ekensińder ǵoı... Qara sur Balpannyń júzine synaı qarady. — Olar qaı jerde kezdesip júr?

Balpan bulardyń beıbit jorytýshylar ekenin álde qalaı túısinedi. Endi bastan keshken baqytsyzdyqty jasyryp kúltekteýdiń qajeti joq edi.

— E, e, jasaýyldarǵa aldyrdyq deseıshi. — Qara sur sodan keıin kúrsindi. — Hıýa búlinip jatqan kezde beker-aq kelgen ekensińder. Arjaqtarynda orys qalasy bar, sonda aıdamadyńdar ma?

— Buryn maldy solaı qaraı aıdaıtynymyz ras edi. Bıyl qyrsyq bastady. Bul jaqta búlginshilik bolyp jatqanyn biz qaıdan bileıik...

— Joldarynda qazaq aýyldaryn kezdestirgen joqsyńdar ma?

— Aýyl kórsek buıyrmasyn!

— Sodan-aq baıqamaısyńdar ma? Bul óńirdegi qazaq aýyldary da bosyp ketti.

Balpan jańa oılanyp otyr. Qyzyl da on bes kún júrgende bir aýyl kezdesken joq edi.

— Qaraqalpaqtar búlinip jatyr... Sorlaǵan halyq Aıdos bıdiń sońyna eremin dep bosqa qyrǵyn tapty...

... Aıdos bı... Qaraqalpaqtyń begler begi...

Aıdostyń aty osydan qyryq jyl buryn shyǵady. Ol kezde Hıýa qol astynda eki myń úı qaraqalpaq... Qaldan Sherin Tashkentte saltanat quryp otyrǵan zamanda qol astyndaǵy qaraqalpaqtyń basyn bir jerge qosyp, Sultanmuratty han saılaıdy. Keıin qalmaq handyǵy álsirep, bir bólegi orys patshalyǵyn panalap, Jaıyqtan ári qaraı jyljıdy, ekinshi bólegi ata qonysy Altaı taýyna oralady...Orta júz qazaqtarynyń hany Abylaıdyń qalmaqqa siltegen soıyly qaraqalpaqtarǵa tıetin kezi sonda. Órdegi el tozyp ketkende, birazy Jańadarıa boıyna qaraı jyljyp, qalǵany Hıýa handyǵynyń qol astyna ótedi...

Mýhammed Ámın ınaqtyń saraıynda Qońyrat Esengeldi bıdiń bedeli kúshti. Qaraqalpaq ulysyna han yqylasyn túsirip, alǵash mekter ataǵyn alǵan da Esengeldi.

Keıinirek han saraıynda Aıdostyń abyroıy kóteriledi. Muhammed Rahym alǵash taqqa otyratyn jyldary Ámýdarıanyń quıylysyndaǵy ózbekter áli de táýelsiz edi. Solarmen yntymaǵy jarasqan bir bólek qaraqalpaq Hıýa ústemdigin moıyndamaı júrgen. El eki jaryldy. Aıdos Hıýa hanynyń shashpaýyn kóterse, týǵan inisi Bekish Qońyratty qoldaıtyn aǵaıyndaryna baryp qosylady...

Sonda Aıdos bı Bekishtiń basyn Mýhammed Rahymǵa ákelip tartady eken. Han da qaryzdar bolyp qalmaıdy. Qońyrat handyǵyn qanǵa bóktirip qaıtqan joly oǵan begiler begi ataǵyn beredi.

Bir jyldan keıin sońynda úsh myń qol Muhammed Rahym Jańadarıa boıyndaǵy qaraqalpaqtarǵa attandy. Bul joly da Aıdos bastap kele jatyr. Jańadarıa men Qýańdarıa boıyndaǵy on myń úı qaraqalpaq Ámýdarıaǵa qaraı kóshirildi...

Eki arys qaraqalpaq túgeldendi. Aıdos bıdiń armany da sol. Endi ózin jarty patsha sezinedi. Al qaraqalpaq arasynda odan basqa da keýdesine nan pisip júrgen bıler kóp. Bári de Mýhammed Rahym hanǵa jaǵynyp qalýdyń amalyn qarastyrady. El ishine alaýyzdyq basta solaı kiredi...

Aıdos búkil qaraqalpaqtyń basyn bir jerge qosýdy armandaǵanda handyqtan dámeli edi. Hıýa sypaılaryn aldyna salyp júrip, Qońyrat hany Tóremurat sofyny talqandady, Jańadarıa boıyndaǵy eldi kóshirip ákeldi.

Ol kezde Aıdos bı han saraıyna ruqsatsyz kiredi. Mýhammed Rahym ony «bı baba» dep ataıtyn edi.

Biraq Aıdostyń handyqtan dámetken tilegi oryndalǵan joq.

Qol astynda ámirshi kóbeıe bergenin Mýhammed Rahym han da jaqtyrmaıdy. Bir Qońyrat handyǵynyń ózi Hıýa ámirshilerine neshe baǵynyp, neshe márte antynan taıǵan eken. Sol Qońyrat ólkesine Muhammed Rahym taqta otyrǵan jylda rynda eki ret joryqqa shyǵyp, ázer baǵyndyryp otyr...

Aıdos bıdiń shyn nıeti qaıda jatqanyn bilgen kezde, hannyń ishi kipi aldy.

Qaraqalpaqtyń qalǵan bıleri de qarap jatqan joq. Bári de qyzmetin ótkizýdiń áreketinde hanǵa quldyq uryp júr.

Aıdostyń túsiniginde, qara halyq qara qarǵa, bıler quzǵyn... Quzǵynnyń oılaıtyny qý qulqynnyń qamy bolýy kerek. Ózin, árıne, quzǵyn bılerdiń sanatyna qospaıdy. Qaraqalpaqtyń basqa jaramsaq bıleri bir qulqynnyń qamynda jan ushyryp júrgende, bul da el tizginin qolyna alyp úlgiredi... Sol astamshylyq nıeti azýly bıdi qapy urǵyzady. Uly ámirshi Mýhammed Rahym úshin qyran búrkitten góri, qolǵa ustaýǵa qara quzǵyn qolaıly edi.

Qomaǵaı bı Aıdos qanaǵattan ketkeni málim bolǵan jerde, birte-birte han saraıynan da shettetiledi. Jasy ulǵaıǵan shaǵynda baıaǵy Esengeldi bıdiń kebin óz basyna kıdi. Basqa bılerden bıigirek mártebe dámetip júrgende, keshegi dosy Mýhammed Rahym han qart Aıdostyń aldyna kiriptarlyq tabaǵyn tartyp otyr...

İnisi sodyrly bolsa, aǵasy qadirli bolady...

Sodyr Bekish Qońyrat handyǵyn qoldap shyqqan sonaý bir jyldar... Han qysylǵanda Aıdos bıge salmaq salǵan. Bekishtiń basy onyń bedelin kóterip, begiler begi ataǵyn berdi.

Aıdos bıdiń esine jalǵyz inisi Myrjyq tústi. Bul joly bı qurbandyqqa sony baılaǵaly otyr. Sodyr inisiniń sotqar minezimen hannyń kózin qorqytyp qoıyp, ózi toǵashy qarttyń keskinin tanytpaqshy...

Osydan eki jyl buryn Mýhammed Rahym bek kóz jumdy. Allaqul taqqa otyrǵanda, eldiń aldymen quttyqtaı barǵan bıdiń biri - Aıdos. Kelinniń betin kim buryn ashsa, sol ystyq kórinetini týraly maqal kókeıinde turdy. Biraq ol úmiti aqtalǵan joq. Jas hannyń jan-jaǵynda Mańǵyt Orynbaı bıdiń balasy Dáýletnazar, Esjannyń Balmuhammedi sıaqty qaraqalpaqtyń jas bıleri... Aıdosty kózge ilgen joq...

Muhammed Rahym bektiń zamanyndaǵy tártiptiń bári ózgerip jatty. Buryn bul óńirdiń alym-salyǵyn jınap beretin Aıdos bı edi. Sol jyly Qoldaýly ishine basqa mekter keldi. Bı túsken oljanyń jartysyn jambasyna basatyn burynǵy artyqshylyǵynan aıryldy.

Mekter Aıdos bıdiń aýlynan qur alaqan qaıtty, Myrjyq alym-salyq bergizgen joq...

Bir aıdan keıin qaıta oralyp soqqan han jasaýyly taıaqqa jyǵyldy. Taıaqqa jyǵyp júrgen Myrjyq... Árıne, bári de Aıdostyń nusqaýymen bolyp jatyr...

Ony Allaqul da túsindi. Mýhammed Rahym hannyń tusynda han qazynasy sarqylyp bitken. Alym-salyq eseleı túsip, qaraqalpaq arasy qobaljýly edi. Halyqqa bedeldi kári bıdi qur-qurlap ustaý kerek boldy. Han Aıdos babany shaqyrtty. Kinálasty. Bı ókpesin aıtyp, biraz kergip alǵan. Bir bilmestik jasaǵanyn han da moıyndap otyr. Bıdiń aldyna soıylǵa jyǵylǵan jasaýyldyń oqıǵasyn tartty. Aıdos bı ókingen keıip tanytty. Myrjyqtyń sodyrlyǵyn aıtyp hanǵa shaǵyndy. Basyn búgin alsa da renjimeıtinin aıtqan. Hannyń óńi kirdi. Aramza bıdiń qulqynyn baıqaǵan soń ádeıi sus kórsetti. Han taqqa otyrmaı jatyp qolyn qanǵa bylǵaǵysy kelmeıdi. Hıýa taǵyna adal ekeni ras bolsa, Aıdos bı inisiniń basyn ózi ákelip bersin... Osy bıdiń týǵan baýyry Bekish batyrdyń basyn Mýhammed Rahym hanǵa óz qolymen ákelip tartqanyn ol da biledi. Synap kórý kerek. Eger bı Myrjyqtyń basyn alsa, búkil qaraqalpaqtyń aldynda qarabet bolady. Onan keıin Aıdos tarapynan túk qaýip joq edi....

Han saraıynan Aıdos bı úlken syı-sıapatpen qaıtty. Áýeli Myrjyqtyń basyn alyp, hannyń kóńilin bitiredi. Adaldyǵyna sendirip alǵan soń, Allaquldy balta qylyp salyp, ıisi qaraqalpaqtyń tizginin qaıta ustaıdy.

Sonan keıin bir jyl etkende, Myrjyq belgisiz bireýlerdiń qolynan ajal tapty... Baýyry ólgen kúni Aıdos úıde joq, bir aptadan keıin oraldy. Oı baýyryn kesip teńselip otyrdy...

— Aıdos baba, bir sodyrdyń kózin qurtqanyń úshin rahmet. Biraq Myrjyq týǵan baýyryń edi ǵoı, onyń basyn alýǵa qalaı dátiń bardy...

Bı hannyń kózindegi jırenishti baıqady. Bekishtiń basyn aparatyn joly... Qaıran Mýhammed Rahym, ornyń bólek eken-aý... Ornynan ushyp turyp edi. Eki júz dilda altyn syılyq alyp qaıtqany esine tústi. Allaqul eshteńe yrymdaǵan joq.

Aıdos bıdiń oı baýyryn kesip jylaıtyn ıini bar. Hıýadan bos qaıtty, han meıiriminen kúder úzip qaıtty. El tizgini kózinen bir-bir ushqandaı...

Bir kúzde han saraıyna eki ret bardy. Begiler beginiń qazirgi hali sútke tıgen kúshikteı edi. Sońǵy barǵanynda han qabyldamaı qaıtardy.

Byltyrdan beri Aıdostyń aýlynda ábiger... bı keńili jaqyn qaraqalpaq jaqsylaryna shapqynshy attandyryp jatyr.

Bıyl Hıýa hanyna alym-salyq tólenbeıdi...

Aýyr salǵyrt shymbaıyna batyp júrgen halyqtyń bul kókeıine qonatyn sóz edi. Jaz ortasynan aýa qaraqalpaq aýyldarynan alym-salyq jınaýǵa kelgen Qudanıaz Mehremdi jurt jaqtyrmaı qarsy aldy. Astyrtyn Aıdos bımen habarlasyp turǵan Qytaı rýynyń bıi Bekbolat pen Qońyrattan shyqqan Qosbergen bı han qazynasyna alym-salyq tóleýden úzildi-kesildi bas tartty.

Bul kezde Aıdos bı Saryataýda tý tigip, aıqaıdy salyp jatyr.

Qyryq jyl halyq bıledi. Qaraqalpaqtyń ıgi jaqsylarynyń kópshiligimen ilik-shatastyǵy bar. Ata árýaǵyn tebirentip Aıdos bı atqa qonǵanda, qara halyqtyń aıtqan sózin jerde qaldyrmaıtynyna kúmáni bolǵan joq. Aıdos atqa qondyrǵan shapqynshylardyń aldy quıylystaǵy qaraqalpaqtardy betke alyp tópep barady. Bir kezde ózi shetke qaǵyp ustaıtyn Qoldaýlynyń batyr jigiti Jannazar da búgin izdeldi...

Mańǵyt Orynbaı bıdiń balasy Dáýletnazar men Esjannyń Balmuhammedi sıaqty jaqsylary da umyt qalǵan joq...

Ol begiler begi Aıdos emes pe? Ol aıqaı salyp shyqqanda, ısi qaraqalpaq qalaı tik kóterilmeıdi... Bıdiń kóńilinde astamshylyq bar edi. Eki arys qaraqalpaqtyń basyn qosyp otyryp, hanmen ıyq teńestirip sóıleskisi keldi.

Biraq ıisi qaraqalpaqqa ekimin júrgizýden árkim de dámeli. Basqadan buryn álgi shaqyrtqan bıleri Dáýletnazar men Balmuhammed satyp ketetinin bı bilgen joq. Qyryq rý qaraqalpaqtan aýyzbirshilik ketkeli qashan. Bolyp turǵan kezinde az úıli aǵaıynnyń talaıyna óz tizesi de batyp qalǵan. Ókpeli jurt kóp edi. Ári eki birdeı baýyryn ólimge qıǵan jamanaty taǵy bar. Qanǵa jerigen bıdiń atyn estise qarapaıym halyq jırenip otyrady.

Al qatardaǵy bıler úshin qylyshynan qan tamǵan hanmen ustasqannan góri, basynan baǵy qaıtqan Aıdos bıdi aıaqtan shalý tıimdirek kórinedi. Ári hannyń aldynda abyroı alady. Sol abyroı úshin bı kindiktes baýyrlary Bekish pen Myrjyqty qurbandyqqa shalǵan joq pa? Ámirshige qarsy shyǵyp, qan tókkendi sharıǵat ta quptamaıdy. Aıdos úshin otqa túsip, basyn oqqa baılaý aqymaqtyq bolar edi. Bılerdiń kóbisi solaı oılaıdy, eki talaı jer kezdeskende, buǵyp qaldy. Aıdos bı Sary ataýda tý tigip, aıqaı salǵan bir aıynyń ishinde, alty júzdeı jigit jınalypty. Onyń da kebisi Qoldaýly, ata árýaǵyn tebirentken soń, arqalary qozyp atqa qonyp júr... Biraz jigitti aıaq-tabaq qatysy bar jaqyn jekjattar alyp keldi. Qalyń qaraqalpaq qozǵala qoıǵan joq.

Aıdos bıdi qara halyq qoldamaıtynyn Allaqul da túsinetin edi. Hıýa tarapynan qaraqalpaqqa qandaı qıanat jasalsa, sonyń beri begiler beginiń qolymen oryndalǵan eken. Qorqaý bıdi momyn halyqtyń qasterleýi múmkin emes.

Jelikken Aıdostyń tobasyn eske salyp qoıýdy oılap, han eki júzdeı ǵana sypaı attandyrdy.

Aıdosqa da shaıqas kerek. Qara halyqtyń is kórmeı qozǵalmaıtyny anyqtaldy. Abyroıyn kóterý úshin oǵan kishigirim jeńis kerek edi. Bıdiń armany — Qońyrat. Onda Hıýanyń begi otyr...

Áýeli Qońyrat begine adam salyp kórdi. Mańyna jolatpaǵany aıyrbas, Aıdosqa turys berý úshin qol jınap jatqan habary estiledi... Begiler begi attanǵansha asyqty. Eger bul joryq sátti aıaqtalǵandaı bolsa, qaraqalpaq handyǵynyń týy Qońyratta jelbireıdi.

Jan-jaqtaǵy bılerge shapqynshy qaıta josylyp jatyr. Aıdostyń endigisi qoqan aıbat. Onyń qalyń qol bolyp Qońyratqa attanǵanyn estise, basqalardyń da eleńdeıtini belgili. Oılastyrylmaı qalǵan aıla-sharǵy joq.

Aıdos Qońyratqa batyr uldary Yrza men Tóre bastaǵan úsh júz jigit attandyrdy. Soǵys tásiline shorqaq bı, qarýy aıbalta men naıza, áskerı ádiske joq qara tobyrdyń bekinisti qalaǵa buzyp kirýi qıyn ekenin túsinbeıdi. Onyń esil-derti Qońyrat - bir handyqtyń eskilikti astanasynda óz týy jelbirep turatyn jaqsy kúndi kergenshe asyǵyp otyr...

Ol Qońyratqa Hıýa sypaılary kelip jatqanyn bilgen joq. Qaladaǵy ásker sany bes júz adam. Ári ásker ónerine jattyqqan sarbazdar, qyryq-elý mergeni bar... Jaý kúshi kóre kezge basym edi.

Bul kúnderi jansyzdar da qarap jatqan joq. Keıbireýi janashyr dosy bolyp, bıdiń óz qasynda júr. Begiler beginiń aýzynan shyqqan sóz, attap basqan qadamy jaýdyń alaqanynda edi.

Qońyratta jatqan Hıýa qolbasysy Yrza men Tóre bastaǵan jigitter Saryataýdan qaı kúni attandy, qaı jolmen kele jatyr, — bárin bes saýsaqtaı bilip otyr. Endi olardy Qońyratqa jetkizbeı, jol ortada kezdesip, qalaı qapy urǵyzýdyń áreketin qarastyra bastady.

Yrzanyń qaperinde túk joq, Qońyratqa bir kúnshilik jol qalǵan kezde saqtyq sharasyn oılastyrdy. Ózi qasyna otyz kisilik sholǵynshylar tobyn alyp, bes shaqyrymdaı ozyp otyrady, Hıýa bekteriniń tásilqoı ekenin estıdi, qatardaǵy jigitterge de senbeıdi — jol-jónekeı qurýly aranǵa kezdesip, qapy uryp qalmaýdyń áreketin ol da oılastyryp kele jatyr...

Arttaǵy qoldy inisi Tórege tapsyrdy.

— Eger jazataıym is bolyp, jaýǵa kezdesip qalsam, shapqynshy attandyrarmyn. Meniń qaıtyp oralýymdy kútip júrme, kómekke umtyl! — Qoshtasatyn jerde sony aıtty.

— Oǵan sóz bar ma?!

Bul kezde qaraqalpaq jigitteriniń aldynda qurýly myltyq kútip tur edi...

Hıýa sypaılarynyń ishinen iriktelip alynǵan qyryq mergen joldyń eki betin alyp jatyr.

Bul mańaı irkindi sýy mol kólshik, qamys-quraǵy bir myń qoldy jasyryp ustaýǵa mol jetedi. Qalǵan sypaılar attaryn tizgininen ustap, myltyq daýsynyń tars etýin ǵana kútip tur. Qaqpan qurýly...

Yrza bastaǵan jıyrma jigit tosqaýylǵa uryndy. Tize qosyp atqan oq mergenniń alǵashqy oǵynan keıin on shaqty attyń arqasy bosap shyǵa kelgen. Yrza jalt berdi.

— Jigitter, qashyńdar!

Biraq qashatyn jer qalǵan joq-ty. Salt atty sypaılar jan-jaǵynan qamap qalǵan eken. Yrza qolma-qol shaıqasta mert boldy.

Keshkilik myltyq daýsy jerdiń túbine ketedi. Bir báleniń bolǵanyn Tóre de sezdi. Keıin qarap jalt berýge bolatyn edi. Basqalar da sony aıtty.

— Óńsheń jer qorqaq, ne aıtyp tursyńdar? Ana jaqta Yrza jalǵyz ózi qaptaǵan jaýmen shaıqasyp jatyr? Men bas amandap qashýym kerek eken ǵoı! Attan, attan!

Qazir Tórede es joq edi. Ony jigitter de ańǵarǵan joq. Aıqaı salyp alǵa umtylǵan batyrdyń artynan búkil qol josyla tartty.

Bular jetkende shaıqas aıaqtalyp qalǵan. Qarsy shaýyp kele jatqan qalyń qolǵa kezikti. Jas batyrdyń ańǵyrttyǵy aıdan anyq edi. Ony jaý da qapy jibergen joq. Bir toby shaıqasyp jatqanda, qońyrattyq sarbazdar artyn oraǵytyp, jolyn kesip te úlgirdi. Bir jaǵy kóldiń orny, ekinshi jaǵynda bıik qyrat — ekeýinde de mergender ańdyp otyr. Jyrylyp shyqqan adamdy qaǵyp tastaı berdi.

Óziniń aranǵa urynǵanyn, jaýdyń kúshi basym ekenin Tóre sońyraq uǵyndy.

— Qasha urysyńdar, jigitter! Qasha urysyńdar!

Tóre qylyshyn ondy-soldy silteıdi, jaǵy sembeı áli aıqaılap júr.

— Jigitter, qaırat qylyńdar! Tiri qalsaq - azatpyz, ólip ketsek — sheıitpiz!

Bir top jigit Tóreni jan-jaǵynan qorshaı sheginip edi. Kózderine qan tolyp, arystandaı alysty. On-on bes jigit tize qosyp, kirip ketkende, aldyn tosqan qalyń nópir japyryla bastaıtyndaı. Tóre jigitterdiń qımylyna súısinip ketti.

— Jaraısyń, jigitter! Hıýanyń jaldaptaryn bórikken qoıdaı qylaıyqshy bir!

Ánsheıin qaırat berý úshin aıtady. Áıtpese, kúsh teń emes edi. Sypaılardyń eki toby qosylyp ketken soń, jazǵyturymǵy seldeı, azǵantaı topty shaıyp ketken. Tóreniń nıeti teńizge qaraı sytylyp shyǵý, jarqyn-jarqyn daýystap qoıady. Teńiz jaǵalaýy, qalyń qamys, jyńǵyldy, torańǵyly toǵaı. Onda bir kirip alsa, qara úzdirip ketý qıyn emes.

Úsh júz jigit qyryldy. Qasynda on shaqty jigit, Tóre aqyry sytylyp shyǵyp edi. Ózi aýyr jaraly, at ústinde otyra almady. Tory aıǵyr aqı-taqı boldyrǵan eken, keıindep qala berdi...

Uzatpaı qýǵynshylar da jetti. Tóre qansyrap jatqan, óziniń qalaı tutqynǵa túskenin bilgen joq.

Saryataýdaǵy Aıdos bıdiń qosynyna jalǵyz-aq jigit qaıtyp oraldy. Úsh júz jigittiń qalaı qyrǵynǵa ushyraǵanyn aıtyp otyr. Aıdos bı aqyrdy.

— Yrza qaıda, Tóre qaıda?!

— Yrza sholǵynshylardyń ishinde edi, alǵashqy shaıqasta-aq qaza tapty, bı baba. Tóre de mert boldy...

Jigit ánsheıin joramalmen aıta saldy. Tóre bastaǵan qosyn jaýmen shaıqasyp jatqanda, ol syzyp otyrǵan-dy. Onyń teńizge qaraı sytylyp shyqqanyn bilmeıdi.

— Áı, shoshqa! Aıtyp turǵanyń shyp-shylǵı ótirik qoı! Yrza men Tóre árqaısysy myń kisilik batyr! Jalmaýyzdardyń qylyshynan qaza tabýy múmkin emes! Qorqaq neme, ótirik aıtyp tur. Mynanyń basyn alý kerek!

Aıdos bıdiń aýzynan túkirigi shashyraıdy. Qolynda eki júzdi semser, habarshy jigitke tap bergende, qasynda turǵan aqsaqaldar ustap qaldy.

Sodan soń-aq ábiger bastaldy.

Saryataýda jınalǵan qaraqalpaq qosynynyń jartysy qyrǵyn tapty. Endi jaýdyń beri qaraı qozǵalýy múmkin edi. Aqsaqaldar daǵdaryp otyr.

Aıdos bıdiń áńgimesi Qońyrat, tura-tura umtylady.

Osy qaraly oqıǵanyń ústine qasynda qyryq jigit Jaby keldi. Basqa jurtta es joq, bıdiń esirik halde ekenin balýan Jaby ǵana uqty. Qazaǵa kóńil aıtyldy. Jabyny oıynsha, Yrza men Tóre tiri bolýy da kádik... Habarshy jigit olardyń qalaı ólgenin kórgen joq, shynyn aıtyp otyr. Endi sabyr qylyp, budan bylaı bolashaq istiń qamyn oılastyrý kerek. Jaby bıdi aqylǵa shaqyryp, qansha halyq aýyzyna qarap otyrǵanyn aıtty.

Bul kúnderi Hıýa sypaılary jolynda kezdesken aýyldarǵa oıran salyp, qaraqalpaq ishinde júr... Jábir kórgen halyq Sary ataýǵa qaraı qaıta aǵyldy. Sońǵy úsh-tórt kúnniń bederinde taǵy da eki júzdeı jigit qosylyp, Aıdostyń qasyndaǵy qosyn bes júz kisiden asyp jyǵyldy.

Aýyl-aımaǵy men qatyn-balasyn alyp, kóship kele jatqandar da bar. Saryataý túbeginde qaraqurym halyq jınaldy.

Jaby attandyrǵan jansyzdardyń habaryna qaraǵanda, han áskeriniń shoǵyry kún saıyn molaıa túsip, endi osylaı qaraı bettep kele jatqany anyq boldy.

Qazir han áskerimen kezdesý qaterli edi.

Aqsaqaldardyń pikiri eki aıryldy. Jabynyń bıligine salsa, Jańadarıa boıyna qaraı yǵysady. Onda qaraqalpaq aýly qazaqtarǵa jaqyndaıtyn edi. Álimulymen bul jaqta ekiniń biri ilik-shatys... Qazaq arasynda qaraqalpaq aǵaıynǵa qysylǵan jerde at tizginin beretin batyrlar tabylady.

Jaby bul sózdi aıtqanda, oıynda Myrjyqtyń jesiri Qumar, alty jasar uly Ernazar turdy. Ózi panalatyp otyr. Aıdos kelininiń qazaq qyzy ekenin bilmeıtin edi...

Osydan on jyl buryn Kókózek mańynda qonyp otyrǵan Hıýa kerýeninen bir qyz joǵalady... On tórt dildaǵa satylyp ketken Qumar qyz týǵan aýlynan shynymen kúder úzgen jerde tún jamylyp syzyp otyrady eken...

Ashtyqtan álsirep jatqan qyzdyń ústinen shyqqan Jaby úıine alyp keletin edi. İzdep júrgen kerýenshilerge ustap berý obal. Jabynyń úıinde solaı ǵaıyptan sulý qyz paıda boldy...

Qıattan shyqqan balýan jigitpen kóńildes Myrjyq bir kelgende Qumarǵa kózi túsken. Bir aptadan keıin jaýshy jiberdi...

Aıdos nemeresi Ernazar men jesir kelini Qumardyń qazir qaıda júrgenin de bilmeıdi.

Qaraqalpaq pen qazaq ejelden týys halyq, tósekte basy, tóskeıde maly qosylǵan. Jaby Álimulyna qaraǵan jaqsylardyń Aıdos bıdi qushaq jaıyp qarsy alatynyn bilip otyr.

Eger bı Jańadarıaǵa betteıtin bolsa, Jaby Segizge at shaptyrady. Qazir óziniń qatyn-balasy sonda... Bular Sary ataýǵa qaraı attanǵanda, Shektibaı kósh qamyna kirisken. Saǵyndyq bar, Qumar bar — tórt-bes úı Qyzylǵa qaraı kóship shyǵatyn edi.

Shapqynshy barǵan kúni Segiz Syr boıyndaǵy týystaryn habarlandyrýy kerek. Jánike-Sarynyń batyr uldary, Ótegen-Nurymbet áýleti qosylsa, alty Álim tik kóteriletini anyq...

Biz zamanda ákesi Mamyt Syr boıynan qasha kóship edi. Jaby da qazaqtardy ata jaýyndaı kórip júrgen kezi boldy...

Onyń bári oıynshyq eken. Onda mal ashýy edi, endi jan kelege qamaldy. Jaby búgin qazaq aýyly kezdesse, jylap kórisetindeı bolyp otyr.

Biraq Aıdos qazaqtyń aty atalsa kirpideı jıyrylady.

Bir kezde onyń da ata-babasy Syrdyń boıyn mekendeıtin edi. Tabyn-tabyn jylqy órgizip, qora-qora sıyr ustady. Sol tunyǵy Eráli hannyń shapqynshylyǵynda shaıqalǵan. Syr boıynan eń aldymen irge kótergen Qoldaýlylar... Hıýa hanynyń qoltyǵyna kirip pana tapty.

Aıdos qazaqty ejelgi dushpan kóredi. Onyń aldyna qor bolyp barǵansha, ólgeni artyq! Ári qazaqtarda ne qaýqar bar? Handyq dáýiri bitken, onsyz da qyryq rý qazaqty orys patshalyǵy tozdyryp jiberipti. Qazir qumǵa qamalyp otyr. Bir jaǵynda Qoqan, Syr boıyna qamal salyp, qýsyryp kele jatyr..

Qoqan... Aıdos Hıýa hany Allaquldan kegin alyp beretin qudiret ıesin izdegende, esine Qoqan handyǵy tústi.

— Qoqanǵa qaraı kóshemiz!

Qoqanǵa qaraı tike asatyn bolsa, qýǵynshylardan qashym qutyla almaıdy. Jurt qobaljydy.

— Qyzyldyń qumyn asyp túsemiz...

Aqmeshitke qamal túskeli toǵyz jyl, bı solaı qaraı bettegisi kelip otyr.

Jaby Toqtabolatty aýylǵa shaptyrdy. Bári birdeı qozǵalmasa da bolady. Biraq Qarakóz ben Qumardy kóshirýdi tapsyrdy. Qaı jerden qosylatynyn belgilep berdi.

Bul jerde Aıdos esepten jańyldyrdy. Qoldaýlynyń bıine eki júzdeı úı erip edi. Jurttyń kóbisi eki qanat kerege alyp shyqqan. Júk jeńil, kósh kóligi jetkilikti. Údere tartym ketse, alty qonyp, Syr boıyna qulaıdy...

Aıdos bı eki uly Yrza men Tóreniń taǵdyrynan áli de demeli sıaqty, údere tartýdan tartyna berdi. Qozy kósh jer jyljyp, qaıta kidiredi.

— Yrza men Tóre qaza tabýy múmkin emes! Ekeýi erteń-aq artymyzdan jetedi...

Aınala ysyldaǵan qum, at tuıaǵy kúıedi. Qyzylǵa tereńdep kirgen saıyn qudyqta azaıady. Bul qashqyndarǵa paıdaly. Artta qalyp bara jatqan qudyqtardy kómip ketip, qýǵynshylardy aýyz sýdan qaǵýdyń reti kelip-aq tur. Onda Hıýa sypaılary jary joldan keıin qaıtady.

Jaby sol oıyn aıtyp edi, Aıdos bı tas-talqan bolyp ashýlandy.

— Sen Hıýanyń sypaılarynan buryn Yrza men Tóreniń jaǵdaıyn oılasań etti. Eki batyr shólden óledi ǵoı...

Bala adamnyń baýyr etinen jaralady emes pe? Eki birdeı inisiniń basyn óz qolymen alǵanda bıdiń shimirikpegen júregi qazir ezilip kele jatyr. Aqyrǵy dátke qýaty da solar edi. Qartaıǵan shaǵy, janynan el ketti... Jalǵyz basy soraıyp qalǵaly turǵanyn oılasa, jany yshqynady.

Uldarynyń aman emesin ózi de sezip kele jatyr. Qońyrat jolyndaǵy qyrǵynnan keıin de, Aıdos bı Saryataýda alty kún irkildi. Sondaǵy kútkeni eki balasy edi. Tiri bolsa, endigi jetýi kerek...

Endigi dámesi qolǵa túsken shyǵar dep oılaıdy. Ondaı jaǵdaıda bıdiń izine túsken qýǵynshylar tutqyn jigitterdi ala júredi. Eki balasynyń basy úshin bı dúnıe-malyn aıamaıdy. Kerek bolsa - basyn da qıady... Qazir bı qutylýdy oılap kele jatqan joq, qýǵynshynyń tezirek jetkenin tilep kele jatyr.

Bıdiń tilegi qabyl boldy. Tórtinshi kúni túste qýǵynshylar da jetti. Aınalasy dóńgelengen qum shoqy, qudyq shuqyrda edi. Jaby bastaǵan batyr jigitter qorǵanys qamyna kiristi.

Kóshpendi jurttyń tásili. Qýǵynshy kóp bolyp, kúsh teń emes jaǵdaıda tike shabýyldan qorǵaný úshin kerege bekinis jasaıdy. Bes júz kerege bes júz jigittiń basyna bireýden keldi. Tóbeni aınaldyra qatar-qatar jaıyp jatyr. Uzyndyǵy eki shaqyrymǵa jaqyn kerege bekinis áp sátte-aq daıyn boldy.

Qýǵynshylar sany da bes júzdeı kisi eken. Biraq olardyń er qarýy saı, myltyǵy bar. Jaby sonan saqtandy. Tóbeniń basynda sadaqshy jigitter men bir-eki shıti myltyqty ǵana qaldyryp, basqa jurtty qudyqtyń basyna ıirdi...

Kerege bekinisten qýǵynshylar da seskendi. At qoıyp shaba alǵan joq.

— Bı baba qaıda? Bı babamen sóılesemiz! Qýǵynshylardyń ortasynan bes-alty adam bólinip shyqty. Daýystaǵan Qojanıaz bek edi. Jaby tanyp tur.

— Oı, Qojanıaz! Bıdi qaıtesiń, aıtaryńdy maǵan aıt. Bizdiń Hıýa handyǵyna zıanymyz joq, bas amandaı bara jatqan elmiz. Bozdaqtardyń qany bosqa tógilmesin, keıin qaıt!

— Qan tókkeli kele jatqan biz de joq. Han keshirim jasap otyr.

Eldi qutty qonysyna qaıta alyp kelýdi tapsyryp otyr! Qalǵan kóńil — shyqqan jan, myrza, áýrelep qaıtesiń... Eı, sen Jaby emessiń be? Jańa tanydym ǵoı. Áýeli sen Ybyraıym mekterdi qaıda jibergenińdi aıtshy? – Qojanıaz qatýlandy. — Ras, ras, seniń shyjbalaqtaıtyn jóniń bar. Han ıem saǵan keshirim bolmaıtynyn arnaıy eskertti. Al Aıdos bıdi beri shaqyryńdar! Anaý qoldyń ishinde balasy Tóre batyr tur. Ákesiniń isine ol da renishti. Alyp qaıtqaly keldi.

Tóreniń atyn esitkende Aıdos bı ushyp kete jazdady.

— Áne, aıttym ǵoı, meniń uldarym ólgen joq dep! Yrza qaıda, áı, Qojanıaz, baldarymdy kórset kózime!

— Yrza batyr Hıýada, han saraıynda otyr. Tóre bizben erip keldi. Qazir kórsetemiz...

Tóre áli de álsiz edi, atqa otyrǵyzyp, shylbyrynan jetelep alyp keldi. Eki júz qadamdaı jerde, bet-júzi anyq kórinedi. Álde ne aıtqysy kelip oqtalǵandaı, biraq dármeni jetken joq, basy keýdesine sylq tústi.

— Kórmeısiń be, Tóre batyr aýyr jaraly, — dedi Qojanıaz aıqaılap. — Sonyń ózinde kelip tur. Ákesimen tildeskisi keledi.

— Balapanym-aı! — dedi Aıdos qaltyrap.

— Áı, Qojanıaz, sóıleseıik Tóreni beri jibermeısiń be?— dedi Jaby kúrkirep, Qojanıazdyń shyp-shylǵı ótirik aıtyp turǵanyna kádigi joq edi

— Jibersek, ustap qalyp bosatpaısyńdar. Bı baba, balańnyń tiri ekenin kórip tursyń. Tildesem deseń, jigitterińdi ertip bekinisterińnen shyǵasyńdar. Taǵy bir eskertetinim, qarý asynyp shyǵýǵa ulyqsat joq. Rahmanqul bek solaı buıyryp otyr. Ámirshige qol kótergen adamnyń ózi kápir, qatyny talaq. Hıýa hany qaraqalpaqtarǵa senbeıdi...

— Qur qol baryp qylyshqa moıyn usynatyn mondybasty tapqan ekensińder! Aıdos baba, myna surqıaǵa senbeńiz! Yrza tiri han saraıynda otyrǵan bolsa, aýyr jaraly Tóreni súıretip ne jóni bar? Ótirik aıtyp tur, sumyraı!

— Men aıtarymdy aıtyp boldym. Qalaı sheshetinderińdi ózderiń bilesińder...

Qojanıaz sherite aıańdatyp bara jatyr. Tóreni de alyp ketti.

Qaraqalpaqtardyń qosynynda qyp-qyzyl daý bastaldy Jaby bastaǵan kópshilik Qojanıazdyń bir sózine de senip otyrǵan joq. Kelissózdi qarańǵy túskenshe soza turyp, tún baıyǵan kezde jaý qosynyna tap bergisi keledi. Kúsh teń esepti Hıýa sarbazdarynyń bar artyqshylyǵy myltyǵynda, al kózsiz túnek qarańǵyda onyń soıyldan artyq jeri shamaly edi.

Aıdos aýzynan túkirigi shashyrap, aıqaıdy saldy.

— Dos kórip júrsem, báriń de dushpan ekensińder ǵoı. Endi Tóreniń túbine jetetin boldyńdar ǵoı. Ózi aýyr jaraly. Qaırat kórseter dármeni joq. Rahmanqul eń áýeli sonyń basyp shabady ǵoı!

Biraq kelissózge qalaı qarýsyz baramyz. Qarýly sypaılar qur jigitterdi qoısha baýyzdaıdy ǵoı!

Áýeli Rahmanquldyń aýzynan ant alamyz. Din musylman quran attap kete almas!

Aıdos bı qasarysyp otyr.

Hıýa bekterinde ant-ıman joq ekenin bári de biletin edi. Biraq jaý qursaýynda qalyp, tyǵyryqqa qamalǵan kezde jurttan záre ketti. Ásirese bılerdiń jany tátti, áıteýir tiri qalýdyń áreketin qarastyrady. Ár ótken kún qaýip-qaterdi kúsheıte túspek. Qýǵynshy jaýdyń artynan erteń kómek kelip jetedi. Kúsheıip alǵan jaý kelissózge de shaqyryp jatpas. Qyrǵynnyń úlkeni sodan keıin bolady...

Kópshilik aqyry Aıdostyń yńǵaıyna jyǵyldy.

— Áı, aǵaıyn, báriń de Qojanıazdyń sózine ımandaı uıyp otyrsyńdar ǵoı. Hıýanyń hany qaı kezde antyn ustap edi? Jańadarıa boıyna kóshirip alatyn jyly basyńa ujmaq ornatatyn bolyp ant bergen Hıýa hany, búgin óz qolymen dozaqqa salyp otyr. Endi moıyndaryńdy qylyshqa usynǵylaryń kelgen eken! Onda aldaryńnan jarylqasyn. Toqtabolat, Qıattyń jigitterin bylaı alyp shyq! Biz osy arada qalamyz!

Qıatqa qaraǵan qyryq-elý jigit bólinip shyǵa berdi.

Aıdosqa qazir aıtqan sóz ótpeıtin edi. Bıdiń aqyl-oıy bir qazyqtyń aınalasynda shyr aınalady. Esil-derti Tóresi... Eger batyr ulyn saqtap qalatyndaı bolsa, qara basyn qıýǵa beıil. Sońyndaǵy qyrýar el, daýys qylǵan qatyndar, jylaǵan bala-shaǵa... eshqaısysynyń zary onyń túısigine kirmeıdi.

Aqsaqal-bılerde úreı joq. Anadaı jerde samsaǵan sary qol aranyn ashyp ajal tur. Alysyp ál jetpesin árkim de túsindi. Qara bastyń tirshiligin oılap jan ushyrtqan jaman túısik kózdi baılaǵan. Jaý ant ustaı ma, joq pa, — ony oılaǵysy da kelmeıdi. Qansha jyl quldyq qamyty qajytyp, jer qorqaq bolyp qalǵan qos úreı júrek olardy qulshylyqqa ıtermeleıdi. Jalynyp bolsa da áıteýir jan saqtaý kerek edi...

Keregeler kóterilip, jol ashyldy.

Aldarynda Aıdos bı, alty júzdeı kisi, shubatyla tartyp, shyǵyp barady.

Jaby jigitterine ıek qaqty. Endi bul jerde qalý qaterli. Analardyń uzańqyraǵanyn, Qojanıaz qosynyna qosylatyn sátin ǵana kútip tur. Sol kezde ózderi syzyp otyrady.

Jigitter túgel at ústinde, uzap bara jatqan aǵaıyndarynyń artynan qarap, tym-tyrys qalǵan.

Sypaılar da qozǵalǵandaı... ortalaryn ashyp, kele jatqan qonaqtarǵa jol bergeni baıqalady...

Jabynyń kútkeni de osy, endi jalt berýi kerek edi.

— Analar ne istep jatyr, eı! — Toqtabolattyń daýysynda diril bilindi.

Qur qol qaraqalpaqtardy ortaǵa alyp, qorshaý taryla túsipti. Kún kózine shaǵylysqan qylyshtar jarq-jurq etti.

— Oıbaı-aı! — Álde kim jylap jiberdi.

— Qap, aldap soqty-aý! Jigitter umtylaıyq!

Jaby áli de sytylyp kete alatyn edi. Biraq ana jaqta qyrǵyn bolyp jatqanda, bas amandap qashýǵa namystandy.

Úrkerdeı ǵana top qalyń jaýǵa at qoıdy. Kúsh taǵy da teń bolmaı shyqty. Jabynyń jigitteri jetip úlgirgenshe qaraqalpaq jýsap qaldy.

Kóz aldynda qandy qyrǵyndy kórip, ashynyp alǵan Qıat jigitteri qazir jaraly arystandaı ashýly edi. Qyryq-elý adamdyq top shoǵymen urynǵanda, jaýdyń qalyń qolyn qaq jaryp óte shyqty.

Jabynyń qylyshynan domalap túsken eki sypaıdyń basyn kórgende, Toqtabolat súısinip ketken.

— Jaraısyń, Jaby aǵa! Sazaıyn ber sumyraılardyń!

— Qojanıaz, qaıdasyń?! Er bolsań jekpe-jekke kel!

Jabynyń daýsy jaýar kúndeı kúrkireıdi. Kózine qan tolǵan, oń jaǵynda shaıqasyp jatqan Toqtabolatty da ańǵarmaıdy. Qojanıaz qarasyn da kórsetken joq. Bir adamǵa on naıza, jan-jaǵynan jaýyp ketti. Qaraqalpaqtardyń basy ydyrady. Toqtabolattyń esil-derti Jabyda edi, maıdan dalasynan alyp shyqqysy, bet aldy qula dúzde qarasyn batyrǵysy keledi...

Ózi jan-jaǵynan tónip qalǵan naızalardy qaǵyp tastap júrip, Jabynyń attan qalaı qulap túskenin da baıqaǵan joq.

Birazdan keıin baryp ańǵardy, jalǵyz qalǵan eken. Ana jaqta jaý bir jerge úımelesip jatyr edi. Jabynyń jazym bolǵany anyq, ózine bas amandaýdan basqa eshteńe qalǵan joq-ty.

Toqtabolat qamap turǵan qalyń qoldan qalaı sytylyp ketkenin de bilmeıdi. Ózi neshe jerden jaraly, bul joly ony ajal aınalyp ótti. Onda es joq, jaranyń zardabyn da birte-birte sezdi. Kózin bir ashqanda mezgil qyzyl ińir eken. Maıdan alańynan qansha jerge uzap shyqty, ony da bilmeıdi, ál joq, attyń jalynan qushyp jatyr.

Kózin ekinshi ret ashqanda bir top salt attylardyń ortasynda jatqanyn kórdi. Sol jaq jaýyryny, bir jambasy ýdaı ashıdy. Bireýler jarasyn baılap, endi bireý aýzyna sý tamyzyp otyr edi. Qulaǵyna áldekimniń daýsy keledi.

— Jaby qaıda...

Toqtabolat jylaǵysy kelip edi, dármeni jetpedi. Tek qana ıegi kemsendeıdi: «ó-l-di...»

Jigitter únsiz, ishten tynyp tur.

Bul top Jannazar edi

Aıdos shaqyrǵanda barmaı qalǵan batyr bıdiń sońyndaǵy eldi kózsiz ólimge bastaǵynan baıqaǵan kezde, shydaı alǵan joq. Qamsyz emes, qasynda jetpis-seksen jigit bar edi. Biraq bıdiń aldyn tosýǵa úlgirmedi. Aıdos kóshi otyrǵan qudyqqa on shaqyrym qalǵanda qashqyn men qýǵynǵa ushyrasty...

Toqtabolattyń sońyna túsken on shaqty sypaı qarsy aldyna shyǵa kelgen qarýly qaraqalpaqtardy kórgende taıa soqty. Jannazardyń múlt jibermeıtin mergen qolynan eki-úsheýi oqqa ushqan. Aıdosqa ergen jigitterden aman qalǵany jalǵyz Toqtabolat edi. Jannazar qaraqalpaq qosyny qalaı qyrǵynǵa ushyraǵanyn sonan esitti.

...Qara sur kisi áńgimesin aıaqtady.

Qalashy qazaqtardyń esi shyǵyp otyr.

Myń jarym qoı qudajoly. Balpan basy aman, tiri qutylǵany úshin táýbe qyldy.

— Hıýa, Hıýa deıtin edik. Han emes, qorqaý ǵoı mynaý! — deıdi Qatpa kúıinip.

Arynǵazy hannyń tusynda qazaq aýyldary eki ret shapqynshylyqqa ushyraǵanda, jurt ol soıqannyń jalasyn Janǵazy sultanǵa jabatyn edi. Sumdyq shyndyqqa kózi búgin jetkendeı, Balpannyń tóbe quıqasy shymyrlaıdy.

— Qaraqalpaq-qazaq qudandaly-jekjat el edik. — Jannazar sony aıtqanda, esine Segiz ben Jaby tústi. Biraq qazbalap jatqysy kelmedi. — Qaraqalpaqtar úshin er basyna kún týyp, etigimen sý keshken zaman kelgenin kórip otyrsyńdar. Qysylyp ketsek, kim biledi, taǵy da senderge panalaıtyn shyǵarmyz...

Jannazar baıaǵy quba qalmaq shapqynshylyǵynan shyǵaryp, biraz áńgime aıtty.

— Batyr, onyń ne áńgimesi bar, — dedi ázir jaýap Balpan. - Qudaı aıdap, jolyń tússe, qushaǵymyz ashyq...

— Kórip otyrsyńdar, sońymyzda qýǵyn keledi. Qosarymyzda basy artyq bes-alty-aq at bar. — Jannazar oılandy. — Sender myna túrlerińmen jolda shólden qyrylasyńdar. Eki at bereıik. Mingesip-ushqasyp el qarasyn kórersińder...

Qalashylar qýanyp qaldy.

— «Sıyrǵa týǵan kún buzaýǵa da týady» deıtin osy sizdiń qazaqtar emes pe edi? — Jannazar qalashylarmen qoshtasar jerde shyn qobaljyp otyrdy. - Ańqaý halyq edińder. Qaraqalpaqtyń keskini mynaý, endi bas kóterýi qıyn shyǵar, Hıýa hanynyń qoly bosady. Eki kózi Syr boıynda. Onyń endigi qurbandyǵy, qazaq baýyrlarym, sender bolasyńdar...

Balpannyń et júregi dirildeıdi.

Jannazar sońynan jetetin qýǵyndy adastyrýdy oılaǵanda, ár jerde iz tastap kele jatyr. Shyn baratyn jeri Segizdiń aýly edi. Seriniń qazir qaı qudyqtyń basynda otyrǵanyn da biledi. Toqtabolat bir esi kirgende Jabynyń úı ishi, Myrjyqtyń qatyn-balasy Segizdiń qasynda ekenin aıtqan. Onyń otyrǵan qudyǵyn da sol siltedi. Jannazar beıbit aýylǵa jaý shaqyrmas úshin alystan oraǵytyp kele jatqan jaǵdaıy bar...

Qazaq qalashylaryna ol qupıasyn, árıne, aıtpaıdy. Ańqaý sorlylar, qýǵyndy sypaılardyń qolyna túsip qalsa, shyndyǵyn aıtyp qoıýy múmkin... Qazir saqtyq kerek.

Qalashylar túndeletip jolǵa shyqty.

Qoshtasar jerde Jannazar Janqoja men Aqtan batyrdy eske aldy. Boqan taýynda eki jyl dámdes bolyp edi. Ádeıi sálem aıtyp otyr.

Shalqar sol qosúreı qalpy, erteli tilsiz edi. Qaraqalpaqtardan da qorqady. Bári beıbitshilikpen tynyp, aman qutyldy. Bylaı shyqqan soń tili baılaýdan sheshilgendeı, shal Hıýa jasaýyldary tartyp alǵan otyz qoıdy qaıta joqtaı bastady.

— Qyrmyzy jandy aıtsaıshy. Ol qanaýyz ben maqpal ákeledi dep kútip otyr-aý... — deıdi.

— Áı, aǵa! Etken eńbegi esh bolyp, onsyz da kúıip kele jatqan Qojambet ashý shaqyrdy. — Taǵy da qoıdyń jyryn bastadyń ba? Basyń aman, elge qaıtqanyńa nege qýanbaısyń? Keshe jasaýyldar basynda qaǵyp tastasa — qaıter ediń. Súıegiń dalada qala jazdaǵan joq pa!?

— Anaý-mynaý emes, otyz qoı ǵoı, otyz qoı... Shalqar tilim-tilim ernin bir jalap aldy. — Shyǵasyǵa ıesi basshy, maǵan Úrgenishte ne bar deseıshi. Qudaı endi Hıýany kórsetpesin! Aýylǵa aman jetetin kún bolsa, balamnyń balasyna aıtyp ketermin-aý. Endi sart kórsem, jaryq kórmeıin. Shirkin, Jamanqalanyń orystary, myna perilerdiń qasynda taza musylman eken ǵoı...

Basqalary únsiz edi. Árqaısysyna eki adamnan mingesken attar, mımyrt aıandaıdy.

Osydan alty jyl buryn Segiz aýlynan irge aıyrysqan Jannazar Kegeıli boıyna kóship keldi. Jabymen ǵana qatynasatyn edi. Al jaqyn aǵaıyny Aıdos sálem bere barǵan joq...

Qaraqalpaq ishinde Jannazar týraly alyp qashty ańyz kóp. Bireýler ony Buhar qalasynda kóredi. Bul habardy endi bir bilgishter tabanda joqqa shyǵarady. Bireýler Jannazardyń teńiz jaǵalaýyndaǵy balyqshy Múıtender arasynda kórgenin aıtyp keldi... Baıaǵy Jańadarıa boıynan jylysyp ketken soń, bes-alty jyl ár jerde iz tastap júrgeni de ras. Úı ishi, qatyn-balasy Qyzylda, Segiz balýannyń qasynda edi.

On bir jyldaı joǵalyp ketip, el ishine qaıta oralǵan Jannazar salaýatty azamat... tentektikti qoıǵan. Jer ketpendep, tary salyp, dıqanshylyqqa shyndap den qoıǵan jaıy bar.

Tyqynyń qystaýyn órt alyp, sypaılardyń jaıaý qalǵan oqıǵasy óz kezinde jalpaq jurtqa ańyz bolyp tarady. Biraq ol jyldary órt shalmaǵan qaraqalpaq qystaýy joq... Sonyń bárine órt qoıyp, beıbit jurtty bári tıgen qoıdaı bóriktirip júrgen Hıýa sypaılarynyń ózi edi... Kópshiliktiń basy bir jerge qosylǵan soń, ishinde naqurystary da júretini anyq. Bir jazym is bolǵan shyǵar... At qorada kúzette turǵan sarbaz tońǵan soń ot jaǵyp, sodan órt shyǵýy da múmkin... Han saraıyndaǵy sáýegeıler árqaısysy ár túrli topshylaıdy. Jannazardyń bul oqys tentektigine mán berip, zertteı qoıǵan eshkim bolmaı, uzamaı umytyldy.

Oǵan Aıdos aǵasy kóbirek surastyryp júrgenin Jaby aıtty. Qaınaǵasynyń aýlyna kóshirip ákeletin de sol edi...

Alǵash el ishinen solaı syrǵyp, keıin moıny uzaqqa tústi. Birde Buharda kezdesip qalyp, odan soń Ashamaıly men Múıten aýyldarynda tóbe kórsetýi ábden múmkin. Tipti bir jyldaı túrikpen ishin de aralady.

Basta boı tasalaýdy oılap ketken Jannazardyń qasynda serigi de joq. Segizdiń aýlynda qońsy qonyp otyrǵan qatyn-balasyna bes jyldan keıin oraldy. Hıýa jasaýyldary shyndap izine tússe, sol aýyldan izdeıtini kádik edi. Dosyn jamanattan saqtap qalǵysy keldi.

Keıin qaraqalpaq ishi tynyshtyq, árkim sharýasyn baǵyp jónine júrgen habaryn da esitti. Bul kezde Buhar shaharynda júrgen. Horezm jurty atalatyn úsh ýálaıattyń tirshilik tynysyn kózimen kórgisi kelgen bir jelikti oıdyń jeteginde Jannazar ári uzaı berdi. Samarhan, Tashkent, Qoqan sıaqty kóneniń kózderin aralady. Ózbek dıhandarynyń qońtorǵaı kúnkórisimen tanysty...

Tabıǵat sahı, jer semiz. Eńbek etpeı qarap otyrǵan bir jan joq. Dıhannyń búıiri sonda shyqpaıdy. Oǵan kináli adamdardy da taýyp aldy. Momyn dıhandardyń jıǵan-tergeni jemqor ákimderdiń jemsaýy men qazynanyń qurdym qulqynyn toltyryp jatyr eken. Jannazar qaıda barsa — sony kórdi.

Dıhan halyqqa qaraǵanda, jartylaı táýelsiz ómir súretin kóshpeli túrikpender men qazaqtardyń tirligi bir qos táýir sıaqty. Biraq ár eldiń bir surqyltaıy bar... Olardyń da ataqty batyrlary men atalyqty bıleri, baı-baǵlandary kedeı týystaryn qul ornyna jumsaıtyn edi. Jannazar bul dúnıede tendikti kóre almaı toryqty. Bireýdiń ishkeni aldynda, ishpegeni artynda, shalqyp dáýren súredi. Bireý aıran-shalapqa, qatyqsyz qara kójege qarap otyr...

Jannazar týǵan elge oralǵanda, oı meńdetken tomaǵa-tuıyq edi. Aǵaıyn jylap kóristi. Áke baıaǵyda kóz jumǵan, kúnkórisi qońtorǵaı. Kedeı aǵaıyndarynyń qýanysh toıy dúıim jurtty dúrliktire alǵan joq.

Bul Hıýa hanynyń peıili taryla túsken ýaqyt. Han saraıyna qaıtkende jaǵynýdyń áreketin qarastyryp, jantalasyp júrgen Aıdos bı kepke sheıin tóbe kórsetýge jaramady. Jannazardy bále basy kóretin edi. Sondyqtan tentek týysyn boıyna úıir qylýdan qoryqty.

Jannazardyń elge oralǵan habary erteń-aq jaıylady. Ańdysqan dushpan jatqyzbaıdy. Han saraıyndaǵylar da esitedi. Baıaǵy Jańadarıa boıyndaǵy qaraqalpaqtarǵa elshilikke baryp, ózi qobaljyp otyrǵan halyqty búlik shyǵarýǵa úndeıtin tentek Jannazardy ámirshi umyta qoıýy ekitalaı... Erteń oǵan siltegen qylyshtyń júzi Aıdos bıdi tabatyny anyq...

Biraq qaýipti eshteńe bola qoıǵan joq. Halyq arasynda Jannazardyń abyroıy bıik edi. Ár rýdyń atalyqty bıleri óz aǵaıyndarynyń qabaǵyn baǵyp otyr. Eki arys qaraqalpaq qadirleıtin erdi ózderi syılamasa da, seskene qaraıdy, qasqa men jaısańdardyń aldy bolyp Dáýletnazar sálem berdi. Qaraqalpaqtyń endigi úlkeni sol sıaqty jigit aǵasy bolyp qalǵan. Ony kórip basqalar da aǵyla bastaǵanda, Aıdos qarap otyra alǵan joq...

Alǵashqy bir jyldyń bederinde atalyqty shańyraqtar Jannazardy qoldan qolǵa tıgizbedi. Bıler qonaqasyǵa shaqyryp, qatarǵa tartýdy oılastyrǵandaı edi, Jannazarmen janasý arqyly, bári de qara halyq aldynda abyroıyn kóterýdi murat tutady. Biraq bul baıaǵy Jannazar emes, minezi baısaldy tartqan, qabaǵynda qatal sus baıqalady. Az sóıleıdi, kóp tyńdaıdy. Tyńdaǵan saıyn syrttaı syzdana túsip, ishi qan jylaıtyndaı. Bı atap dabyraıtyp júrgenderi ánsheıin qulqynnyń quly eken. Sorly halyq, sonda seniń qamqoryńdy kim soǵady?.. Osy suraq kókeıinen ketpeı, Jannazardyń júıkesin bosatty... Muhammed Rahym han Sharjaý joryǵyn bastaǵan soń, alym-salyq eseleı túsip, halyqtyń da berekesi qashqan. Jannazar ishten tynyp júr. Biraq ish qazandaı qaınaıdy, kúreserge dármen joq... Bıler anadaı bolǵanda, halyqtyń hali tipti múshkil edi. Qonysynan aýyp kelgen jurtqa kim bolsa sonyń sózi ústem... Beınet qamyty moınyn qajap, ashtan buratylǵan paqyrlardan ne qaıyr? Ol tek aıaýǵa turady. Jaltaq ósken jetimekten qaırat kútip bolmaıdy...

Osylaı toryǵyp júrgende Aıdostan shabarman keldi.

Myrjyqtyń óliminen keıin Jannazar ony bóltirigin jegen bórige uqsatatyn. Qoldaýlynyń bıi nege shamdanǵanyn da bilip otyr. Oǵan ústemdik kerek. Aıdostyń abyroıy úshin qara halyq basyn tige almaıtynyn da túsindi. Bastaıtyn adam tabylǵanda, Jańadarıa boıynda jaǵdaı basqasha edi. Ata qonysy úshin árkim-aq aıqasýǵa daıyn turǵan bolatyn...

Jannazardyń atqa keshigip qonǵany sondyqtan. Aıdos tobynan jyrylyp shyqqan Toqtabolat, ol da jaraly... Bular jetpis kisi edi. İzge túsken qýǵynshyny shıyrǵa salýdy oılastyrǵan Jannazar toby Qyzylǵa tereńdeı tústi.

At ústinde tórt jigit Toqtabolatty alashaǵa salyp kóterip keledi. Jaralynyń aýyr hali, kóbine sulyq jatady. Esi kirgendeı bolsa yńyrsyp, tirliginen habar beredi.

Qashqyn top búgin de túnimen jorytty.

* * *

Segizdiń úıinde Qaraqumdaǵy týystary qonaq bolyp jatqaly úsh kún ótti.

Bul aýyldyń qulaǵy túrik - qaraqalpaq ishi qobaljýly ekenin estip otyr.

— Bálkim, Aıdos bı qazaqtardan shylbyr ushyn surap qalar... Segiz arjaǵyn túkpirlep aıtpaıdy.

Bul kúnderi Baqa joq, budan eki jyl buryn dúnıe salǵan. Endigi úlkeni Rahmetáli, jasy alpystyń ústinde edi. Qazir qasynda on bes adam, teteles inileri Meldebek, Sahar, Aıbas, Saılybaıdardy túgel eritip kelipti. Qalǵandary jas jigitter. Jorytýylshysy mol aýyldyń jaý túsirgish ash bórileri Segizdiń sózine shynymen eleńdeıdi.

Qonaqtar onsyz da eleýresip otyrǵanda, Jabynyń úıi kóship keldi.

Qarakóz uzatylǵaly otyz jyldan asqan eken. Áliqul otanynyń ol kezdegi úlkenderinen eshkim joq. Moıny alys qaraqalpaq ishine uzatylyp ketken qyz, ólige qol jaıyp kelýi de qıyn. Áýeli qatal qaıyn atanyń qabaǵyna qaraıdy... Mamyt ólgeli de tórt-bes jyl. Qarakóz ózine ózi kelip, ot basynyn bıligin endi-endi qolyna alyp kele jatyr edi... mynaý qıamet qaıym zaman kezdesti.

Myrjyq ólip, onyń jas balasy men jesir áıeli qolyna keldi. Olardy jaý kózinen ylǵı jasyryp ustaıtyn Jaby, Aıdos bımen qyrǵı qabaq. Saryataýda dúrbeleń bolyp jatqan habaryn estip otyryp qozǵalǵan joq.

Sodan keıin qaraqalpaq aýyldarynda oıran bastaldy... Biri Jabynyń aýly... Hıýa jasaýyldary on bes úı Qıatty qatty zábirleıdi. Qambadaǵy astyǵy men qoradaǵy malyn qoıyp, úı múlikterin de túgel tonap ketipti.

Jabynyń kóshinde Myrjyqtyń jesiri Qumar men alty jasar ýly Ernazar bar. Basqa Qıattan Toqtabolattyń ákesi Saǵyndyq eripti. Jaby úı ishin Segizge jetkizýdi Shektibaıǵa tapsyryp edi. Kóshirip ákelip otyr.

Bul kúnderi Saǵyndyqtyń jasy seksenge taqap qalǵan. Beli búkireıgen qyzyl ıek shal. Sonaý Syr boıynan bosatyn jyly... shólden qyrylǵaly turǵanda Janqoja kezdesip, qalaı qol jalǵaǵanyn eske alǵanda, kózine jas keldi.

Bıyl Hıýa handyǵyna zeket berip júrgen qazaq aýyldary da qobaljýly. Byltyrdan beri alym-salyq aýyrlady. Áýeli Qyzylqumda jaılaıtyn qaraqalpaqtar jyljydy. Onyń sońynan qazaq aýyldarynyń kópshiligi qonys aýdaryp, moıny alys qudyqtarǵa shyǵyp ketken. Birazy Jańadarıa boıyna kóshti.

Qonys aýdarǵandardyń biri — Segiz. Qaınaǵasynyń qaı qudyqtyń basynda ekenin Jaby ǵana biletin edi. Shektibaı adaspaı tapty.

Baıaǵy Mátnıaz úıshiniń balasy, bul kúnde salaýatty azamat, jasy qyryqqa taqap qalǵan. Shektiniń jaqsylarynan Jylqy batyrdyń qolynda qalǵan qaryndastary Yrysty men Dámelini surastyrdy.

Rahmetáli Dáýlet aýlyndaǵy kelinshek túsken toıdy eske alyp, Shektibaıdyń surap otyrǵany sondaǵy jas kelin — qaraqalpaq qyzy ekenin oısha topshylaıdy.

— Ekeýiniń qaısysy ekenin bilmeımin, bireýi uzatyldy. Dáýlet Jaqaıym Qondybaı degen jigit. Násili momyn jigit edi. Qaryndasyńdy qor qylmaıdy. - Rahmetáli Shektibaıǵa aqyl aıtty. — Astynda atyń bar. Bizben birge júrip ketseń, qaryndastaryńdy kerip qaıtasyń.

Shektibaı artyna qaraılaıdy. On úsh úı qaraqalpaq qaldy. Bas kóterer azamattary Jabynyń qasynda, Aıdos bıge ketti.

Qatyn-balaǵa bas-kóz bolatyn da bireý kerek... Jaby ol mindetti Shektibaıǵa júktedi.

Erteńine Shektibaı jolǵa shyqty.

Kórshi aýylǵa baryp qaıtqan Qomshabaı Aıdos bıdiń beri qaraı bettep kele jatqan habaryn aıtyp otyr.

Rahmetáliniń qasynda on bes adam atqa qondy. Qyzyldyń bul betin bilińkiremeıdi. Segiz jolbasshylyqqa Qomshabaıdy qosty. Aıdos bıdiń kele jatqany ras bolsa, aldynan shyǵyp kútip alatyn edi.

Qorlyq kórgen qaraqalpaq halqynyń taǵdyry qazaq arasyna da qobaljý ákelgendeı. Taryǵyp kele jatqan aǵaıynǵa at tizginin berý saýap...

Jalǵyz Rahmetáli emes, bul kúnderi syr boıyna jaqyn Qyzylqum óńirin jaılaıtyn el túgel eleńdesken. Bekarystan Qaraqumǵa at shaptyrady. Sol kúni Janqoja, Aqtan batyr, Baıshoqy bı sıaqty atalyqty aýyldardan shyqqan jaqsylar Nurybaı bıdiń qara shańyraǵynda osharylyp jatyr edi. Qaraqalpaqtardyń beri qaraı bettegeni jaıly qaýesetten bári de qulaqtanǵan. Sońyna qýǵyn tússe, onyń aqyry qazaq aýyldary da shapqynshylyqqa ushyraýy múmkin... Aýyl-aýylda top quralyp, batyr jigitter júırik attaryn jaratýǵa kiristi.

Rahmetáli onan habarsyz edi.

Bekarystan aýlyndaǵy Álimniń jaqsylary Segizge attandyrǵan shapqynshy bular attanyp ketken soń keldi.

Álim-SHómen úlken áreket ústinde ekeni málim boldy. Segiz óz tarapynan jan-jaǵyndaǵy aýyldarǵa adam shaptyryp jatyr. Bári de buryn Hıýa handyǵyna zeket berip kelgen Álim rýlary... Jurt qanattaryn qomdaı bastady.

Saǵyndyq shal men Qarakózde záre joq. Beısaýbet jolaýshynyń tóbesi kórinse qulaqtary eleńdeıdi. Jaby men Toqtabolattan habar kútip otyr edi...

Qarakóz jeti qursaq kóterip, sodan bireýi ǵana tiri qalǵan. Jalǵyz ulynyń aty — Topaı. On tórt jasar bala, salty basqa qazaq aýlyna kóndige almaı júr. Ári joryqtaǵy ákesin de saǵynady. Úsh-tórt kúnniń ishinde sapqa urǵandaı, tory etinen aırylyp, Topaı azyp bitti.

Rahmetáli attanyp ketip, Bekarystannan shapqynshy kelip, bul aýyl ábiger edi.

Saǵyndyqtyń kúndegi ádeti, zaýal aýa aýyl syrtyndaǵy qum shoqynyń basyna shyǵady. Sodan úıge ymyrt úıirilgen soń bir-aq qaıtatyn. Aıdos bıdi izdep ketken Qıat jigitteriniń jolyn tosyp júr.

Shaldyń belinde aq taıaq, qum tóbeniń basyna shyqqansha eki ret dem aldy.

Kóz ashqaly kórgeni beınet. Odan bosqyn zaman kezdesti. Áýeli Syr boıynan, ekinshi joly Jańadarıadan bosty. Jer jyrtatyn kóligi de, yrdýan arbaǵa jegetini de jalǵyz qońyr sıyry, Saǵyndyq ylǵı jaıaý bosady. Sıyr sany aqyry ekeýge tolmaı-aq qoıǵan. Bul joly ol da joq, jasaýyldar alyp ketip edi. Saǵyndyq Jabynyń kóshine ilesip kelip otyr...

Ózine salǵanda, shal qonysynan qozǵalmaıtyn edi. Toqtabolat tyńdamady. Er kókirek jigit buryn da Hıýa mekterleriniń teris nazarynda... Artynda qalyp bara jatqan kári shal men jas balalarynyń basyna qorlyq jetise me dep qoryqty...

Toqtabolat at arqasyna mingeli qarny asqa toıǵan eken. Saǵyndyq oǵan da shúkirshilik qylady.

— E, qudaı, baldardyń jolyn ońǵara gór!

Kún batyp barady. Kókjıekte qorǵasyn tústes qara sur bult, qanatyn ot sharpyǵan qaraqusqa uqsaıtyn edi. Qan qyzyl shapaq shashyratyp, bult joǵary kóterilip keledi.

Qyzyl ińirde janary sóngen shaldyń kózi eshteńeni ajyratyp jarytpaıdy. At tuıaǵynyń dúsiri áýeli qulaǵyna shalyndy. Bir jamandyqty sezgendeı, júregi qaltyranyp, býyn-býynnan ál ketken, ornynan tura almaı qaldy.

Dúsirletip kelip qalǵan Jannazar edi.

Qalashylardan aırylǵan soń bir kúnnen keıin batyr qasyndaǵy jigitterin taratty.

— Seıitnazar, qasyńa alpys jigit alyp Qoqannyń jolyna tús. Qýǵynshy bolsa, qashqan qaraqalpaqtardy Qoqannyń jolynan izdeıdi. Kezdesip qalsa, alystan qara kórsetip qoıyp, Sozaqqa qaraı ertip áketińder.

— Durys!

Jigitter shý etti.

— Bizge úsh kún jetedi. Odan keıin qýǵynshylardy adastyryp, jónderińe ketesińder. Jigitterdi úıdi-úıine tarat!

— Al ózińdi qaıdan tabamyz?

— Kerek bolsańdar, ózim izdep tabam!

Búginderi Seıitnazar aýylǵa qaıtyp bara jatyr...

Qasynda on bes jigit, Jannazar Toqtabolatty alyp keledi.

Balasynyń jaraly ekenin esitkende Saǵyndyqtyń eki qulaǵy tars bitkendeı, kóziniń aldy buldyrady. Oǵan ne bolǵan, táńir-aý... Toqtabolat jaraly... tiri...

— Saǵyndyq aǵa, tanymaı turǵanyńyz ba, men Jannazarmyn ǵoı... Jannazary kim?... Jaby... Toqbolat tiri bolsa, Jabynyń qasynda júrse kerek edi ǵoı...

— Jaby batyr jaý qolynan mert boldy...

— Astapy... Saǵyndyq odan ári sóıleýge tili kelmeı, talyqsyp bara jatty.

Sálden keıin aýyldan shý shyqty.

Qarakóz shashyn jaıyp jylap otyr.

Alty qanat úıdiń syrtynda on tórt jasar Topaı etbetinen túsip jatyr, eki ıyǵy ǵana selkildeıdi. Keýdesindegi kúıik, kózinen jas bolyp aǵytylady. Ony qazir jetimdik taǵdyry oılantpaıdy. Alda talaı ómir taqsiretin de tartar... Bala júreginde qasıetti kek, bul sezimdi eshqandaı kúsh óshire almaq emes endi.

* * *

Bul óńirde el qarasy kórinbeıdi, qudyqtardyń basy bos qalypty. Rahmetáli úsh kún jorytty.

— Bári de Hıýa shapqynshylyǵynan qorqyp qasha kóshken... Qomshabaı solaı túsindiredi.

— Apyr-aı...

Úshinshi kúni bosqyn eldiń súrdegine kezdesti. Aıdos kóshi ekeni anyq... Dala qazaǵy mal tuıaǵynyń izin kitaptaı oqıdy. Aıdostyń joramalyna qaraǵanda, kósh eki júzdeı úı... Alty-jeti júzdeı salt atty júrginshilerdiń izin aıyrdy.

— Sońynda qýǵynshy bar... Myna bir at tuıaqtarynyń izi keıin túsken...

— Jaýǵa kezdesip qalyp júrmeıik! — Saılybaı qaýip aıtty. Rahmetálide ún joq, jigitterdiń aldyna jorytyp keledi. Qosarynda bir-bir at... Shaldyń qaperine túk kirmeıdi. Kósh súrdegine túsken jaý, at moınyn taldyrar aýyr jol. Keship kele jatyr... Jamandyǵyna baqqanda, bular at aýystyryp minip, qutylyp ketýlerine bolatyn edi.

Jolaýshylar túske jaqyn qaraqalpaqtardyń óligine kezdesti.

Aldarynda qaptaǵan qara qarǵa edi. Júrginshilerdi kórip jappaı kóterildi. Kúnniń kózin qap-qara bult japqandaı, yzy- shý... Borsyǵan ólik ıisi qolqany atady.

Appaq qumnyń beti aıǵyz-aıǵyz qan... Aq sáldelerdiń astynda qarǵa shuqyp ketken kózdiń orny úńireıedi

— Rahmetáli aǵa, keteıikshi. Imanym qasym boldy ǵoı. — Meldebektiń daýsy qarlyǵyp esitiledi

Bárin de shol qysqan. Qudyqqa jetý kerek edi.

— Qudyq anaý qumshyqtyń astynda...

Qomshabaı alǵa tústi.

— Mynalardy baıqaısyńdar ma, aldap alyp shyǵyp qyryp salǵan ǵoı. - Rahmetáli ólikterdi kórsetti. - Bári bir shuqyrda qalypty. At ústi urys kezinde árqaısysy ár jerde shashyrap ketpeı me?

Qudyqtyń basyndaǵy kórinis odan da qorqynyshty edi. Qıraǵan kerege, shashylǵan ýyq, kıiz úıdiń úzikteri... qazan-oshaqtar... Ár jerde shabylǵan bastar jatyr. Eki-úsh áıeldiń qarny jarylypty. Bir-eki balanyń óligi de kezdesti.

— Qudaı júzin kórmegirler-aı! — dedi Qomshabaı.

Ólikterdi ıt-qusqa jem qylyp qaldyrýǵa bolmaıtyn edi.

Betin jasyryp ketý kerek. Rahmetáli jigitterge tezdetip at sýǵarýǵa ámir etti.

— Sahar, sen qasyńa segiz jigit alyp, jańaǵy ólikterge bar. Qalǵanymyz osy jerdegi baıǵustardyń betin jasyrýdyń áreketine kirisemiz. Janaza oqýǵa qasyńa Saılybaıdy al. Bul aıat sabaǵyn jaqsy biledi.

Rahmetáli qalǵan bes jigitke qudyqtyń syrtynan shuqyr qazdyrdy. Bul jerdegi ólik elý adamdaı edi.

— Oıbaı, myna bala tiri?

Qarny jarylǵan áıel... Basqalardaı emes, denesin qarǵa shuqymapty. Keıinirek ólgen bolý kerek. Úzik jabylǵan ýyqtardyń kóleńkesinde jatyr edi. Bala sol áıeldiń qasynan tabyldy.

Qomshabaı jantorsyǵyn sheship óbektep jatyr. Balanyń aýyzyna sýsyn tamyzdy. Jutyp jatqan sıaqty, erni qybyrlaıdy.

— Ash ózegine túsip keter, baıqańdar... Rahmetáli balany kóleńkege jatqyzdyrdy.

Ólikter bir shuqyrǵa jınalyp beti jasyryldy.

Taǵy da balanyń qasyna jınaldy. Qomshabaıdyń qolynda jantorsyq. Álgideı emes, bala torsyqtyń pushpaǵyna tas kenedeı jabysyp, sorpyldatyp jatyr.

Sol eki arada Sahar bastaǵan jigitter de kelip qaldy.

Balany qalaı alyp júrý jaıy oılastyryldy. Kózin ashady, qımyldaıdy, biraq dármen joq, atqa otyrýǵa jaramaıtyn edi. Álsiz balany qushaqtap otyrý da yńǵaısyz... Jurt daǵdardy.

— Meniń at dorbama salyp berińder...

Rahmetáli erdiń qasyna ilýli, ishine bir put sýly ketetin at dorbany sheship alyp keldi.

Jolǵa shyǵar aldynda balaǵa taǵy da sýsyn bergizdi.

— Taqa ajaly jetip turmasa, endi ashtyqtan ólmeıdi...

Bala burynǵydan da tirilińkirep, árkimniń betine bir qaraıdy. Tanys bireýin izdeıtindeı edi.

— Baıǵus sheshesin izdep jatyr-aq...

— Ózinen surap kórshi...

— Ákeńniń atyn aıtshy? — Qomshabaı surady.

Bala sál abyrjyǵandaı, biraq jaýap berdi.

— Nıaz..

— Áı, mynaý Qypshaq qaraqalpaq Nıazdyń balasy. Áıteýir-aý, bireýge uqsaıtyn sıaqty edi. — Qomshabaı basyn shaıqady.

— Endeshe endi qazaq Nıazdyń shóberesi bolady... Rahmetáli aıtty.

— Senderden ótingenim, aýylǵa barǵan soń qaraqalpaqtan ákeldik dep aıtyp júrmeńder. Orta júz Qypshaq aýlynyń jurtynan taýyp alǵan bolamyz...

Balanyń tegi qaraqalpaq bolsa, sońyna qul degen ataq eredi. Al qazaqtyń Qypshaǵyna eshkimniń talasy joq. Rahmetáli jas náresteniń bolashaǵyn oılap tur.

Qaraqalpaqtar qyrylǵan. Qomshabaı aýylǵa qaıtatyn edi. Rahmetáliden ruqsat surady. At dorbasynyń ishinde qaraqalpaq bala moınyn sozyp qaraıdy.

Júrisi sýyt, jolaýshylar arada eki qonyp, Jańadarıa mańynda otyrǵan Bekarystannyń aýlynan qulady.

Aýyldyń ústi samsaǵan sary qol. Bul aýylda Álimulynyń tórt kózi túgel edi. Olar qaraqalpaqtardyń qalaı qyrǵynǵa ushyraǵanyn Rahmetáliden esitti. Janqoja ókinip otyr.

Bekarystannyń aýlyndaǵy top áli de bir aptadaı kútetin boldy. Janqoja Hıýanyń jolyna sholǵynshylar attandyryp jatyr. Qaraqalpaqtardyń sońyna túsken qýǵynshy sypaılar beri qaraı bettep shyǵýy kádik edi.

Rahmetáli Bekarystannyń aýlynda qala shyǵyp ketken týystaryna kezdesti.

Qaraqalpaqtar bergen eki atqa mingesip, tórteýi bul aýylǵa keshe jetedi eken.

Balpan tory etinen aırylǵan, tilim-tilim ernin jalap qoıyp, sóılep otyr.

— Ashtyq eshteńe emes, dúnıede shel qıyn eken. Ólip ketermin dep qorqyp edim... — deıdi.

— Otyz qoıdy aıtsaıshy...

Shalqar Rahmetálini kórgende kemsendedi.

— Bas aman bolsa, mal túgel, Shalqar aǵa. Ózderińniń aman-esen qutylǵandaryńa qýansańdarshy...

Munda jurt top qurasyp jatyr. Rahmetáli kidiredi. Qalashylardy aýylǵa qaıtardy.

— Kórmegenim Hıýa bolsyn! — Shalqar sóılep barady. — Balamnyń balasyna aıtyp ketermin-aý...

Teńiz tabıǵatynyń jaıma-shýaǵyn balyqshylar daýyl aldyndaǵy tynyshtyq dep ataıdy. Ánsheıinde bir tynysh joq teńselip jatatyn teńiz beti aıaq astynda tynshı qalatyn kezi bolady. Birin-biri qýalaǵan tolqyndar sap bolyp basylyp, teńiz minezi kenet baısal tartady. Al saıaz sýly qoltyq-qoınaýlarda úp etken jel joq, sý beti búlk etip qozǵalmaıdy. Shet-sheksiz aq aıdyn jalańash tósin kún kózine tosyp qyzdyrynyp jatqandaı, appaq sáýleden kóziń qaryǵady.

Qazaq dalasynyń qazirgi hali de soǵan uqsaıdy. Arynǵazy aıdalyp, handyq joıyldy. Zeket surap, soıystyq dámetip mazasyn alyp jatqan eshkim joq. Álde qaıda orys ákimshiligi qoıǵan sultan pravıtel bar dep estıdi. Onysy Aıshýaqtyń balasy Baımaǵambet sultan ekenin keıin bilip júr. Han bolsa bir jón. Álim-SHómenniń jaqsylary «pravıtel» laýazymdy adamnyń qandaı bolatynyn bile bermeıdi.

Buryn bul óńirdegi eldiń qaraqýlaǵy baspashy edi. Basta Arynǵazy táýbesine keltirdi de, sodan keıin aldy-jutty habar joq, sahara tynyshtaldy.

Qazaqtar baspanshylardyń Hıýa jaqtan keletinin biledi. Biraq han attandyryp otyr degen oıda joq, jalasyn túrikpenderge jabatyn edi.

Aıdos bıdiń kóterilisin esitkende bir-bir eleńdesip basyldy. Qarny jarylǵan qatyndar men basy shabylǵan kempir-shaldar jaıly esitkende jaǵalaryn ustady. Hıýa hany alty júz qaraqalpaqty aldap qolǵa túsirip qyryp salypty. Bul qulaq esitpegen sumdyq edi. Qazir qaıda barsań da qaraqalpaqtardy sóz qylady.

— Han eki sóılemeıdi degeni qaıda? Mynaýsy ras bolsa, ol da kógermes. Ár nársege bir zaýal. Peıili jamandy qudaı tappaı qoımaıdy...

Qazaq solaı, jaqsylyq kórse de, jamandyqqa kezdesse de, — bir qudaıy bar... Qudaıǵa tapsyryp otyra beredi...

Sońǵy úsh-tórt jyldyń bederinde qys ta jaıly, sharýanyń jaǵdaıyn berip tur. Qazaqtyń bir maly ekeý bolyp, marqaıyp qalǵan... Sar dalasynda aqyryn kóship-qonyp, osydan júz jyl burynǵy qalpy júrip jatyr...

Qazaqtyń malyn buldaıtyn jeri de musylman halqynyń dinı ortalyqtary sanalatyn Úrgenish, Buhar, Hıýa... Sáýletti meshitter men ǵalamat ǵımarattardy sol jaqtan kórip qaıtady. Ózińniń qolyńnan kelmeıtin nárseniń bári tańsyq, qazaq - sáýlet óneriniń úzdik qurylystaryn da qudaıdyń qudiretimen bitken dep biledi...

Hıýanyń sum ámirshisi qazaqtardy bir jaqtan baspashymen shoshytyp qoıyp, ekinshi jaqtan — aqyl-oıyn shyrmap ustaýǵa áreket etip jatqanyn bilgen jan joq. Qazaq oıy marǵaý, tóbesinen jaı túsip qalsa amal joq, anaý-mynaýǵa elendeı bermeıdi...

Mýhammed Rahym han ózinen burynǵy ámirshilerdiń talaıyna arman bolyp, biraq údesinen shyǵa almaı ketken maqsattaryn birte-birte júzege asyryp kele jatyr edi. Sońǵy jetpis-seksen jyldyń ene boıynda neshe baǵynyp, neshe ret antyn buzǵan Aral teńizi mańyndaǵy ózbek halqy Hıýaǵa birjola moıyp usyndy. Qazaq dalasyna shyǵatyn jol ústinde kese túsip jatqan kóp qaraqalpaq qonysynan aýdarylyp, qoltyǵyna kirdi. Ylǵı qazaqtarǵa búıregi buryp turatyn osy halyq Hıýa handyǵynyń búıirinen qadalǵan shanshýdaı kórinetin edi. Qysylǵan jerde qazaq baýyrlarynan kómek surap, qol sozýyna múmkindik bermeı, ıektiń astynda ustaý kerek ekenin birinshi uqqan da Mýhammed Rahym boldy.

Onyń bul áreketteri kúshtirek kórshileri — Qoqan handyǵy men Buhar ámirine, árıne, unaǵan joq. Ámir kóp qaraqalpaqty Hıýanyń jeke menshiktep ketkenin ólse kepsheıtin edi.

Mýhammed Rahym hannyń qolyn sońǵy bes-alty jylda Jáýmit túrikpender-aq bosatpady. Birese Qońyratqa, birese Sharjaýǵa joryq uıymdastyryp, onyń aqyry qazynany da sarqyp, halyqty da tıtyqtatyp bitken. Ekiniń biri sińiri shyqqan kedeı... Allaqulǵa bir kezdegi qudiretti handyqtyń qur súlderin qaldyrdy.

Alym-salyqtan qajyp, onsyz da qobaljyp otyrǵan qaraqalpaqtyń bas kóterip júrgeni sondyqtan. Hıýa handyǵyna qaraıtyn elder budan bulaı tynyshtalady. Allaqul hannyń qoly baılaýdan bosap otyr. Endi Qoqan handyǵynyń aldyna qaı jerden tosqaýyl qoıýdyń amalyn qarastyryp jatyr edi. Eń aldymen qol astyndaǵy qazaqtarǵa bekem bolý kerek. Aıdostyń kóterilisinen keıin, kóp aýyl jan-jaqqa shashyrap ketti. Solardy jınastyrýdyń amalyn qarastyrdy.

Segizdiń aýly qamsyz edi. Tal túste qarýly sypaılar basyp qaldy.

Kóshesińder!

Bir jaqsy jeri — eshkimge zábir bergen joq. Allaqul hannyń buıryǵy solaı. Erteń Syr boıyna qaraı jyljýdy oılap otyrǵan han qazaqtardy renjitip almaýǵa tyrysady.

Keshe ǵana Hıýa qol astynan syrǵyp ketken jıyrma shaqty aýyl keıin qaraı kóshirildi.

Biraq eshqaısysyn da burynǵy jaz jaılaýyna jolatpaıdy.

Segiz keıinirek baıqady. Syr boıyndaǵy aǵaıyndaryna baryp qosylady dep qaýiptenetin sıaqty. Jaz jaılaý, qys qystaýyn ózderi belgilep berip, han jasaýyldary attap basqan qadamdaryn ańdıtyn boldy.

Qonys tarshylyq. Qyzyldyń Qazaqdarıaǵa qaraı súırelenip shyǵatyn tumsyǵynda qyryq-elý aýyl qamalyp otyr.

Qazaqtyń sonda da baıaǵy qamsyz qalpy. Bir qysty artqa tastaǵan soń, bul tirshiligine de boıy úırengendeı. Jaz shyǵyp, aýyl-aýyldyń irgesi jaqyndaı túsken soń, jigit-jeleńder de qybyrlady. Qaı úıde shildehana, toı bar, qaı aýylda sulý qyz bar, úıir-úıir bolyp qydyrady.

Segizdiń úıinde kúnde qonaq edi. Ózimen tustas ár aýyldyń belgili azamattary keledi. Bir jaǵynan mynaý tarshylyq zamandy sóz qyla otyryp, Segizdiń jyryn tyńdaıdy. Bul aýylǵa jastar da soqpaı ketpeıtin. Baıaǵy Maqpal oqıǵasyn bilmeıtin qazaq joq. Hıýa óńirinde ár qıly ańyz bolyp tarap ketken. Bári de sonyń shyndyǵyn seriniń óz aýzynan esitýge yntyǵady...

Segiz qoı qyrqymy aıaqtalǵan soń, Hıýaǵa qaraı jolǵa jınaldy. Qazaq arasy qonystan taryǵyp otyr... Qoldan kelse, hannyń ózine kirip aryz-shaǵymyn aıtady.

— Qarakózden de habar joq. Bıyl jaz aýmaly-tókpeli zaman bolyp, attap bastyrmady ǵoı. Sol jaqtan Jabynyń bala-shaǵasyna suraý salyp júremin be?

Seri sol ketkennen oralǵan joq.

* * *

Segizdiń aýlyn sypaılar basyp jatqan kúni alty-jeti túıeli kósh Jańadarıa boıyna qulady.

Jabynyń qyrqy berildi. Júrekke túsken jaranyń tyrtyǵy kórinbeıdi, endi tirshilik qamyn oılastyrýy kerek edi.

Jabynyń ataǵy qazaq-qaraqalpaqqa belgili. Onyń qatyn-balasyn bul aýylda qaldyrý qater... Bul qaýipti eń áýeli Jannazar aıtty.

Batyrdyń qasynda baıaǵy on bes jigit, Qyzylda jorytyp júr. Jabynyń súıegin de sol taýyp ákeldi. Qazaqtar shala kómip ketken ólikterdi qaıta ashtyrypty...

Jannazar úshin Myrjyqtyń qatyn-balasy da qymbat. Qazir qaraqalpaq ishine baryp bolmaıdy. Qashqyndardy qaıda syıǵyzaryn bilmeı daǵdarǵanda, batyrdyń esine Jańadarıa boıy tústi.

Sodan keıin attanyp ketip, bir apta júrip oraldy. Qonys taýypty. Biraq kimniń qystaýy ekenin aıtpaıdy.

Jabynyń qyrqyn asyǵys berip, qaraqalpaqtar kóshti.

Jańadarıanyń boıynda bes-alty úıli qystaý. Kósh tórt kúnnen keıin sonda jetti.

Bul qystaý sonaý jyly Maman bıden qalǵan. Jańadarıanyń quıylysyndaǵy qystaýlardyń kóbisine Hıýa hanynyń qoly jetken joq. Sol bir kúnderi aq basqyn bolyp, ábiger edi...

Jańadarıa boıynda órtten aman qalǵan sanaýly qystaýdyń biri Mamandiki eken. Biraq on jeti jyldan beri adam qoly tımegen soń, azyp-tozyp qurýǵa aınalypty. Qaqyra tamdardyń qabyrǵalary yrsıyp, qamys beldeýi kórinip tur edi. Qı qoralardyń oryny ǵana jatyr... Ýaqyt synyna tótep berý kerek bolǵan jerde qamys qoralardyń biraz qaırat kórsetkeni baıqalady. Nar qamystan kómip, qos beldeýlep tastaǵan baı úıdiń ashyq qorasy, japyryla qulap jatqany bolmasa, uzyn sulbasy bútin. Bir qyzyǵy, bári de basyn qubylaǵa berip qulaıdy eken. Meshitke juma namazyna jınalǵan aq sáldeli shaldar, jappaı basyn sájdege qoıyp jatqan bir kezine uqsaıtyndaı.

Jannazar qystaýǵa kelgen soń qasyndaǵy jigitterdi taratty. Bosqynǵa ushyraǵan eki úı qutty qonysyna qondy. Jaý qarasy alys qalǵan. Sarbazdarǵa as-sý taýyp berýdiń ózi qıyndyqqa túsetin edi.

Bir apta jalǵyz qalyp, jaraly Toqtabolattyń beti beri qaraýyn kútken.

Jaman aıtpaı jaqsy joq, esti Qumar aldy-artyn basynda-aq oılastyryp, azyq-túlik jaǵyn mol qamtyp shyǵady eken. Úsh saýyn ingen, eki bıesi bar... ázir taryqpaıtyn edi. Jannazar Súmbile týǵan soń atqa qondy.

Sharýasynyń eń úlkeni, úıin kóshirip keletin edi. Aıdostyń kóterilisine qatyspaǵany ras. Biraq aýylda da bolǵan joq. Hıýa hany qazir eki adamnyń birinen kúdiktenip, tyrnaq astynan kir izdep otyr. Ózi de sodan kádiktenedi, bulaı shyǵatyn kezde Gúljaýhar men on eki jasar uly Amanquldy teńiz qoltyǵyndaǵy Múıtenderdiń ishine kóshirip salǵan. Sonysy ondy bolypty. Qatyn-balasyn aman tapty.

Ámýdarıa boıyndaǵy qaraqalpaqtardan es ketken. Aıdos bıge ish tartqan aýyldardyń aman qalǵan biri joq. Qystaýlarǵa órt salyp, bas kóterer azamattaryn atyp-asyp jatyr... Jabynyń úıin órtep jiberipti. Qalǵan mal-múlkin tik kóterip tonap ketken. Shektibaı aıtyp otyr. Ony da eki aptadaı túrmege salyp, áýrelep, artynan bosatypty. Kórgen azap, jegen taıaq boıǵa egeý, tiri qalǵanyna qýanyshty edi...

Jabynyń izine erip Hıýa sypaılarynyń qolynan qaza tapqan jigitterdiń artynda úı ishi qalǵan. Olardyń da kórmegen zábiri joq. Jas kelinshekterin kúndikke áketipti. Jannazar jetim qalǵan balalardy kórdi. Keıbireýleriniń artynda qamqorshy áke-sheshe de joq, jetimekterdi jany ashyǵan aǵaıyndary panalatady eken. Bilip qalyp jazalap júre me dep, Hıýa hanynan da qorqady...

Jannazar úıin Jańadarıaǵa qaraı kóshirdi.

Eki túıeli bul kóshte júk jartýsyz edi. Onyń esesine eki túıeniń ústinde de kıiz qorshaý. Kilkendeı balalardyń moıny qylqıady...

Ámýdarıa boıynda bir aı júrip oraldy.

Bul eki arada Toqtabolat ta ońalyp, sharýaǵa jarap qalǵan. Úsh úıde Topaı men Amanquldy qosqanda tórt erkek, tórt qatyn. Bıyl kúz aýyldyń iri bastylarynyń qoly balshyqtan bosaǵan joq.

Úsh tamnyń ishi-syrtyn sylap, jóndep qoıdy.

Mamannan qalǵan úlken úıge Jabynyń bala-shaǵasy kirdi. Qumar bar, Qarakóz bar, ol úıdiń saýyny da mol edi. Jannazar alyp kelgen tórt jetimektiń ekeýin Qumar qolyna alǵan.

Kúnde keshkilik úsh úıdegi jan bitken sonda jınalady.

Mert bolǵan azamattar eske alynady. Hıýa hanynyń halyqqa kórsetken qıanaty sóz bolady.

— Bizdiń tuqymnyń túbine Hıýa jetti ǵoı. Eki birdeı azamatty bı aǵanyń qolymen óltirtti. Aqyry ózin de qurtty... Qumar kúrsingende kókiregi qars aırylady.

— Erteń men erjeteıin. Hannyń eki kózin oıyp alamyn!

Segiz jasar Myrjyqtyń uly áńgimege úıir edi. Basqa balalar asyqtyń qyzyǵyna túsip jatqanda, bala Ernazar úlkenderdiń qasyna otyrady.

Jannazar osy balanyń bólek turpatyna súısinedi. Aýylda bir ustara joq, Ernazardyń onsyz da úlken basy shashy ósken soń qaýǵadaı bolyp kórinetin. Sháýgim basty qyldyryqtaı moıny ázer kóterip turǵandaı. Shıdıgen aryqtyǵyna qaramaı, balanyń súıegi iri edi, alǵashqy kezde Ernazardyń segiz jasar ekenine kádiktenip júrdi. Boz kóıleginiń jaǵasy yrabaısyz keń, ylǵı tamaq baýy baılanbaıtyn. Ysyrylyp túsken jaǵadan shodyraıyp shyǵyp turatyn eki ıyǵy, osy balanyń túbi alapat kúsh ıesi bolatynyn tanytqandaı. Al alasy mol úlken kózderiniń bitimi tipti bólek, álde bir jasyna laıyq emes eresek adamnyń parasatyn baıqatady.

— Qarǵam, áýeli erjetip al. Árıne, hannyń kózin oıasyń. Esil bozdaqtardyń kegin sen almasań kim alady?..

Qumardyń kózinde móldiregen jas tur edi. Jannazardyń tóbe quıqasy shymyrlap ketti.

QASTYQ

Bıylǵy kúz jazǵa bergisiz edi. Bes qanat úıdiń shurq-shurq tesik úziginen kún sáýlesi antalap zyqyńdy shyǵarady. Tańerteń tóseginen qoımen birge eretin Shalqar, qısaıǵany da sol, kúnniń sáýlesinen azar da bezer bolyp, irgege qaraı aýnap tústi. Jel kóz keregeler... Onyń da kógi setinepti. Qashanǵy bolsyn densaýlyq... qyryq jyl... Kúıgen terideı búrisken myna kempir onda jańa túsken kelinshek... Bul kerege sol jyly qysta bastyryldy ǵoı. Shalqardyń esine úıshi Bekmaǵambetke berilgen taıly bıe tústi...

— Oıhoı, dáýren-aı!

Dybys shyǵyp ketkenin baıqap, jym boldy. Qara kempir shalyna kádiktene qaraıdy.

Kempiri keregeniń setinegen kógin kórsetip, shalynyń kózine kúnde bir shuqıdy. Qysta kóteremnen ólgen qara atannyń terisi esiktiń aldynda qurysyp jatyr. Onan kók tilýge Shalqardyń ýaqyty joq.

Jasy jetpiske kelip qaldy. Búgin qatyn-balaǵa aljyǵan shal atanyp otyr. Kempiri ári kúızeledi, ári qaltalaqtaǵan aq kókirek baıǵusqa jany ashıdy. Bul sorly ne kórgen joq. Úsh birdeı aǵasyn bir jylda kómdi... Qaınaǵalary qandaı edi... Shalynyń qara shashyna sol jyly aq kirgeni anyq...Uıqastyryp sóılemese, boıyna ishken asy taramaıtyndaı, bala-shaǵaǵa kúlki boldy. Onan Hıýaǵa qoı aıdap baryp... Qarap júrmeı, hannyń jasaýyldaryna kúsh aıtyp nesi bar deseıshi... Qaıta tiri jiberipti. Mine, eki jylǵa qarady, shal eki esti adam sıaqty. Keıde baladan beter aq kóńil, keıde ashýshań. Áldeqalaı jyny ustap qalsa, aldap-sýlap kóndirýiń qıyn edi.

Bógenbaıǵa qaraǵan aýyl búgin bes-alty úı bolyp otyr. Bes-alty júz qoı tuıaǵy bar. Buryn bir qoıshy ustaıtyn edi. Bıyl odan aıryldy.

— Qysta bir qoı, kúzde bir qoı. Dalada jatqan neǵylǵan qoı. Onan da ózimniń baqqanym artyq!

Shalqar qoıshy balany qýyp shyqty.

Balasynyń úlkeni Beıis aldyna otyzǵa shyǵady. Bekjarasy jıyrma bes jasta. Kenjesi Alashtyń ózi on tórtke shyǵyp, malǵa sabaq bolyp otyr. Ákesiniń isine bári namystanady. Buryn onsha dúnıeniń júzine qaraı bermeıtin aq jeleń baıǵus, qartaıǵan soń mal jandy bolyp ketti. Áli kúnge Beıisi de aıaqtanǵan joq. Qalyń berip qyz aıttyrýǵa shal bes-on qarany qımaıdy.

Aýyldyń qyryq-elý túıesine Beıis qaraıdy. Alash ákesin kómektesip, qoı baǵyp júr. Bekjarasty Jamanquldyń jylqysyna salyp qoıdy. Sondaǵysy aqysyna qyzyǵady.

— Jaz bir jylqy, qys bir jylqy... Bes jyldan keıin ózińe beremiz...

Qoıshyny qýyp jibergenin esitken Bekjaras keıip ketti.

— Bul shaldy jyn qaqqan shyǵar. Qartaıǵanda qoı baqqan degen ne sumdyq! Esitken jurt Syrlybaı tuqymy quryǵan eken ǵoı dep kúledi-aý endi...

Shaldy qoıǵa jibermeı tyıyp qoıǵan. Sadanbaıdyń nemeresi Aqpanbetti Alashtyń qasyna qosyp, qoıdyń izine saldy.

Aldyńǵy kúni aýyl Taıman qudyǵyna jetip qondy.

Keshkisin aýyldyń syrtynan otyz túıe bolyp Jamanquldyń kóshi ótti. Túıenin ústine kilem jaýyp, áspettep tastaǵan baı aýyldyń kóshi kezdiń qurtyn jeıdi. Qumyrsqadaı qybyrlaǵan qoı, dalany aldy da ketti. Jamanquldyń jyldaǵy ádeti: kúzemdi jyly kúzdiń basyn alady. Erterek qyrqylǵan qoıdyń salqyn túskenshe júni de jetiledi. Jamanqulǵa júnnen góri, qoıdyń kóbeıgeni kerek...

Ony kórip Shalqar da jelikti.

— Áne, kórdiń be, qoı qyrqýǵa asyǵyp barady. Ylǵı qazan túsken qoı qyrqamyz. Bizdiń malymyz qaıdan óssin! Sonan keıin aýylǵa zyǵyr ekti. — Kósheıik!

Jylda Taımannyń qudyǵynda kúzek alyp úırenip qalǵan aýyl shańyraqtaryn kóterip qoıǵan. Qozǵalýǵa erinedi.

— Onda kempir ekeýimizdi Sińirtektige keshirip aparyp qondyryńdar. Erteń onda Jamanqul qonyp alsa, mańynan júre almassyń! Onyń qoıy, shegirtke jalaǵandaı, jerdiń túgin qaldyrmaıdy...

Shalqar úshin myńnan artyq san joq. Shegirtke jalaǵan jerden asyp túsetin jamandyq joq. Qoıy kóp týysy Jamanquldy da jaqtyrta qoımaıdy. Sondyqtan Sińirtektige erterek qonyp alyp, baı aýyldy qaqqysy kelip otyr.

Aqyry kóship tyndy.

Búgin tańerteń Beıiske Alashty jumsady. Keshkisin qoı toǵytady. Erteń qyrqymǵa kirisý kerek... Kómekke adam shaqyryp otyr.

— Kempir, tús boldy, bul ne degen is boldy. — Shalqar basyn kóteredi, taqpaqtaı sóıleıdi. - Beıis kelse, Tushshynyń jaǵasyna bara berer. Men keteıin.

Jalǵyz topyryshty Alashqa mingizip jiberdi. Shalqar jaıaý ketti. Eki bastan qoıdyń aýanymen júredi eken. At ústinde yrǵaqtaǵannan, júrgeni kóp artyq edi. Aqtaıaǵyn beline qystyryp, órip bara atqan qoıdyń izinde búkeń-búkeń júgiredi.

Qalyń byjyrdan shyqqansha qoıdyń basy qosylmaıdy. Buta-butanyń arasynda shashyrap ketti. Shalqar qaısysyn qýaryn bilmeı ábden zyqysy shyqqan. Arasynda qoılar birdeńe túsinetindeı, aqyryp-jekirip alady.

Oń jaqta jarqyrap teńiz jatyr. Shaldardyń Tushshy degeni aldaqashan qurǵap qalǵan kóldiń orny edi. Ultanynda qalyń quraq esedi. Qoıdy solaı qaraı qaptatty. Aldynda Saman tuzy jaltyraıdy. Álgideı emes, qoı da aldy-aldyna shashyramaı, jerge bas qoıǵan. Kók jýsan men erkekshóp aralasa ósken qońyrlyqqa shyǵyp alǵan soń, bir jerde qozǵalmaı jaıylady. Endi shal da rahatqa keneledi. Aldymen kózine túsetini óz úıiniń alpys-jetpis saýlyǵy. Shópti qoı emes, ózi julyp jatqandaı, aıyzy qanǵanda shaldyń aýzy qaızań-qaızań etedi.

Zaýal aýǵan. Jel basyldy. Elsiz japan túz tynyshtyq qushaǵyna engen shaq. Byrt-byrt shóp julǵan qoıdyń aýzyna qaraı-qaraı shaldyń kózi taldy. Bir jaǵynan kúnniń kózi kek jelkesinen qadalyp alyp, tula boıyn balbyratady. Boıy sal tartyp, kez kelgen butanyń túbine qulaı ketetindeı. Biraq qoıǵa kózi túsip qaıta eleńdeıdi. Aq taıaǵyn súıenip tur. Esine bala kezi tústi. Tańsyqqoja aǵasynyń qoıyn qaıyryp júretin. Bir joly qasqyrǵa jolyǵyp qalǵan. Tymaǵynyń eki qulaǵy erbıip bireý jorytyp kele jatyr eken. Shalqar «assalaýmalaıkúmin» aıtyp, aýzyn ashqanda, qasqyrdyń yrsıǵan tisin kórdi. Ózi de yrjıdy. Anaý qońyr qoıdy alyp uryp, julmalaı bastaǵan kezde baryp, bir sumdyqty ishi sezgen. Záresi ushyp tura qashty. Til baılanǵan, dybys shyqpaıdy. Artynan «tymaǵynyń qulaǵy edireıgen kisisi» qasqyr bolyp shyqqanyn aıtqanda Tańsyqqoja ishek-silesi qatyp kúlip edi-aý...

— Áı, balalyq-aı! Sondaǵy qasqyrǵa sálem bergeni esine túsip, Shalqar myrs-myrs kúldi. Qasqyrdy tymaqty kisi dep... Balalyqty qoısaıshy...

Shalqar aq taıaqqa súıengen kúıi qalaı qalǵyp ketkenin baıqamaı da qaldy.

— Áı, assalaýmalaıkúm!

Qasqyr erbeń-erbeń jorytady... Ózi soǵan sálem berip tur eken deıdi. Áı, bul qasqyr ǵoı... Endeshe sálem bergenine jol bolsyn. Shal selk etip kózin ashty.

Qarsy aldynda bes-alty adam tur edi. Báriniń de ústinde túıe jún shekpen, syrtynan túrme belbeý býynypty.

— Áı, áı, árýaqpysyń, tiri adambysyń? Sálem alýdy bilmeıtin ne qylǵan kisisiń?!

Shal jaýap ornyna murnynyń astynan mińgirledi.

— Baǵyp júrgeniń qaı aýyldyń qoıy?

— Ózimniń qoıym!

Shalqar ashýlandy. Jigitter kúlip jatyr.

— Jamanquldyń aýyly qaı jerde otyr?

— Jamanqul, - dedi Shalqar, taqpaqtaı bastady. - Buzaýólgenge taman tur. — Jolaýshylardyń shoshaq tóbeli dalbaıynan Shómekeıler ekenin tanydy. Naǵashy jurtyn tálkek qylyp, ádeıi teris qaraı siltedi.

— Aqsaqal, qyrdaǵy Shómekeı edik. Qyzyldan shyqtyq.

— Shómekeıler-aq qańǵıdy da júredi!

Áliqul tuqymynyń ádeti, Shómekeı kórse, aýyzdary qyshyp turady. Shal qyljaqqa basty.

— Myna jaman shal ne deıdi, eı!

— Uzaqbaı, qyljıtshy ózin!

Jigitter dúrligip ketti.

—Aqsaqal, tań atqaly nár tatqanymyz joq. Buzaýólgendegi Jamanquldyń aýlyn izdeı almaspyz. Aýylyńdy silte!

— Meniń aýylym Handa, seniń jolyń anda!

Shal Sińirtektiniń syrtymen asatyn qasqa jolǵa qaraı taıaǵyn shoshaıtty. Ózi uıqasyp ketken eki aýyz sózine máz bolyp myrs-myrs kúledi.

— Myna jaman shaldyń aqyretin-aı!

— Áı, aýylyńdy nege jasyrasyń?!

— Biz seniń yrysyńdy ishpeımiz...

— Kóp bolsa, bir toqtyny jermiz...

— Bersem — toqty jersiń, bermesem — boqty jersiń!

— Mynaý qaıtedi, áı!

— Uzaqbaı, qamshymen ushyqtap jibershi!

Bul jigitterdiń elden shyqqanyna eki aıdyń júzi bolǵan. Bir taıpa Shómekeı Qyzyldy jaılaıtyn edi. Áýeli sol aǵaıyndaryna sálem bere shyqty. Qazaq dalasynda jaz kásip joq. Jylqyǵa turyp, paıda isteýdi ar kóretin myrzasymaqtar, taqymyna at tıse, osylaı aqtap ketedi...

Qyzyldaǵy eldiń tynyshy ketip tur eken. Aqmeshit qamalynan shyqqan Qoqan jasaýyldary aýyldarǵa búıideı tıedi. Ári kúz túsken, kúzem alýǵa asyqqa Shómekeıler beri qaraı qozǵalady. Bular da elge bet qoıǵan. Álimniń ústimen kele jatyr edi. Kesheden beri aýyl kezdesken joq. Syr boıyndaǵy qystaýlar qańyrap bos tur. Qarny ashqan jigitter syqpa qurtty qorek qylǵaly ekinshi kún...

Búgin túste Han ótkelinen ótti. Qaıyq joq. Darıadan at jaldap ótip edi. Sińirtektide Jamanquldyń aýly otyratynyn estıdi. Qıqar shal olardy Buzaýólgenge siltep tur. Ol eki-úsh kóshtik jer... Jigitterge qonatyn jer kerek, júrek jalǵaıtyn qorek kerek...

Oń betinde bir súıem tyrtyǵy bar, at jaqty jigit Uzaqbaı omyraýlańqyrap alǵa shyqty.

— Aqsaqal, aýylyńdy jasyryp tursyń ǵoı. Onda aldyndaǵy qoıyńnyń bireýin qaryzǵa ber. Bir jolymyz túskende ákelip berermiz...

— Shómekeıge qoı qaryzym joq! Ashyqsańdar, aram nege qatpaısyńdar! O nesi, áı, maǵan qoı qosyp qoıǵandaı!

Shal aq taıaǵyn erbeńdetip týra tartty.

Qıqar shaldyń tili aradaı shaǵady. Onyń úıine baryp bereket tappasyn jigitter de uǵyp tur. Bir qoıyn ustaý kerek edi. Uzaqbaı shaldyń aldyn kes-kestedi.

— Aqsaqal, toqta! Biz oınap turǵanymyz joq. Qazan-oshaǵynan enshisi aırylmaǵan qazaqtyń balasymyz. Bir qonaqasymyzdy qalaı kótermeısiń?!

— Qoı túgil, tyshqaq laǵym joq!

— Aqsaqal, olaı sarańdyq qylma! Qoraly qoıdy kórip turyp, ashtan qata almaıtyn shyǵarmyz...

— Áı, sol shalmen tájikeleeip turatyn ne bar? Uzaqbaı, bir qoıyn aldyma óńgertip bershi. Daýyn kórip aldyq!

— Sol durys!

— Endeshe, anaý qara toqtyny ustańdar!

— Bol, bol!

Jigitterdiń sózi shyndyqqa aınalǵanyn baıqaǵan kezde, Shalqardy dolylyq býdy. Tap bergen. Aq taıaǵy qolynda, ersili-qarsyly siltep júr. Birdeńelerdi byldyryqtaıdy.

— As jamany kómekeı, el jamany Shómekeı! Kel, kele qoı! Dúısenbaı aǵamdy shaqyraıyn! Cap sadaqty eńiretip, sazaıyńdy tartqyzsyn.

Baıaǵyda ólip qalǵan Dúısenbaı aǵasy esine túskende, boıyna tasqyndap kúsh bitkendeı. Onan góri Jánike-Saryny aýyzǵa alǵany kóp artyq edi. Nıazdyń batyr uldaryn bilmeıtin Shómekeı joq. Al Dúısenbaı atty batyrdyń esimin esitken adam bulardyń ishinen tabyla qoımady.

Aqtaıaqtan úrikken attar ala-ala qashady.

Uzaqbaıdyń tili salaqtap, qamshysyn ońtaılaı túsedi. Shaldyń sózi etinen ótip, súıegine jetkendeı, kók bestini shaýjaılap umtylyp-umtylyp qoıady. Aq taıaq ári qaraı burylǵan sátin andyp turyp, bastan tartyp ótti.

Shal tyrań etti. Úrikken kók besti aspanǵa shapshydy.

Ana jaqta bir jigit bir jigitke qara toqtyny óńgertip jatyr edi.

Kókirek tusynan at tuıaǵy sart etip tıgen sát Shalqardyń esi túzý edi. Kenet bar dúnıeni qarańǵy tuman japty.

— Áı, ana shal neǵyp qaldy?

— Óltirip alyp, qunyna qalarmyz.

Álgide qara toqtyny qýalap júrgen jigit shaldyń ústine tónip tur. Mańdaıdaǵy qamshy izi qaýipti kórinbedi. Boz kóılektiń óńiri qaq aırylypty. Shaldyń kókirek súıegin sanap alǵandaı eken. Tósten tómenirek at tuıaǵy tıgen jerdiń terisi jalbyrap, shyp-shyp qan aǵyp jatyr...

— Mynaý ólip qalypty!

— Onda tezirek qaramyzdy batyraıyq!

— Endi elge jolaýǵa bolmaıdy!

— Tez qara úzdirip ketý kerek!

Shómekeıler qara toqtyny óńgere ketti.

Qara kempirdiń qaperine túk kirip shyqpaıdy. Shalynyń kúndegi ádeti, qoı jaıýdy qyzyǵyna bir túsip alsa, ińir qarańǵysy túskenshe júre beredi. Qartaıǵan, qajyǵan... Áıtpese, qoıshyny qýyp jiberip ne aqysy bar deımin-aý. Aqy beretin jalǵyz Shalqar emes. Endi jasy jetpiske kelgende qoı baǵyp júr...

Kún bata Beıis keldi. Qoı toǵytýǵa asyǵyp shyqqan. Úlkender qoı qyrqymyna erteń keletin bolypty. Qasynda Alash pen Aqpanbet bar. Qoı toǵytýǵa qoldy aıaqtaı balalardy yńǵaıly kórdi.

Úsheýi bir-bir keseden qatyq ishti.

Biraq úıden shyǵyp úlgirmedi. Qoıdyń aldy aýylǵa qýlap kele jatyr edi. Shal kórinbeıdi. Qoı toǵytatyn adam ony aýylǵa qulatqany qalaı? Jyldaǵy ádeti: bul aýyl qoıdy teńizge toǵytyp júr...

Beıistiń kóńiline sezik kirdi. Qoı búgin toǵytylýdan qalǵany anyq boldy. Topyrash toryǵa minip, aýyldan shyqty. Endi shaldy izdeýi kerek edi...

Qoıdyń órisine qaraı shoqyraqtatyp bara jatyr. Ákesin uzaq izdedi. Saman tuzynyń syrtynda jatqan ákesiniń múrdesine kezdeskende qarańǵy tún edi. Úzilgenine kóp ýaqyt etpegeni kórinip tur. Denesinde bolar-bolmas jylý bilinedi.

Beıis ákesin atqa óńgerip qaıtty.

Qyzyl ińir edi. Eki balany aýylǵa attandyrdy. Qara kempir kóziniń jasyn syǵyp alyp otyr.

Taımandaǵy aýyl sol túni údere kóship, Sińirtektige qulady. Adamnyń qadiri ólgende bilinedi. Qatyndar daýys qylyp, qozydaı jamyraıdy.

Syrlybaıǵa qaraǵan aýyldardyń úlken-kishisi kelesi kúni sáske túske sheıin jınalyp boldy.

Shalqardyń elimin árkim ózinshe jorıdy. Bul tuqymnyń eshkimde uzynda óshi, qysqada kegi joq. Bir jazym iske uqsaıdy. Ári bir toqty joǵalyp otyr... Mal jandy baıǵustyń ajalyna jetken de sol qara toqty ekenine Jamanqul shúbá keltirgen joq.

Bekjaras jylqyda júr edi. Eń sońynan sol keldi. Búgin tańerteń Taıman qudyǵynyń arjaǵynda beısaýbet jolaýshylardy kezdestirgenin aıtyp otyr.

Tórt jigit eken. Ádeıi burylyp baryp sálem berdim. Jaýaptary salǵyrttaý edi. Bále solardan kelip otyr...

— Qaı aýyldyń jigitteri ekenin bilmediń be?

— Jónderin aıtqan joq dep otyrmyn ǵoı. Bul jaqta ne bolyp jatqanyn qaıdan bileıin. Men de qazbalap suraǵanym joq...

— Shal ólgen jerde tórt-bes attyń izi jatyr. - deıdi Beıis. - Bireýi attan túsipti. Bizdiń úıdiń qara toqtysy joq. Sony óńgerip alý úshin attan túsken bolý kerek...

Joǵalǵan jalǵyz toqty... Aıdyń kúni amanda jalǵyz toqty úshin adam óltirgeni qalaı? Janazaǵa jınalǵan jurt dal bolyp otyr.

Shalqar Tushshy kóliniń basyndaǵy tóbege qoıyldy.

Bekjaras namysshyl edi. Janaza tarqaǵan soń atqa qonǵan. Taımannyń syrtynan keshegi kezdesken jolaýshylarynyń izin shyǵaryp, Tasqudyqqa sheıin barypty. Onan ári byjyr, jaılaýdan qulap jatqan eldiń súrdegine aralasyp, iz de joǵaldy. Bir qyzyǵy, ózi kórgen tórt jigit joldaǵy aýyldyń birde-birine qonyp-tústengen habary joq... Úsh kún júrip kelip otyr.

Kúdikti jolaýshylardyń ókshe izi darıanyń arjaǵyna qaraı silteıtin edi. Ol bette eldiń eń jaqyny tórt-bes kóshtik jerde, áli jaılaýdan qulaǵan joq. Belgisiz salt attylardyń

kim ekenin biletin adam jýyq mańda tabyla qoımady.

* * *

Tolybaı Jarshaǵyldaǵy Jylqaıdar aýlynan kele jatyr. Qasynda atqosshy baladan basqa jan joq, jalǵyz edi.

Baıshoqynyń jyldaǵy ádeti: kúz túsip, irgeles otyrǵan aýyldar aıryla kóshetin mezgil jaqyndaǵanda aırylar kóje jasaıtyn edi. Bul joly myna sheti Jińishkequm, myna sheti Jaqsyqylysh, — biraz aýyldyń azamattary jınalypty. Jaz Kókdombaqty jaılaıtyn jıeni Bekarystan da otyr. Janqoja da keldi.

Nurymbettiń balasyna jylda bir qonaqasy bermese, Baıshoqynyń tamaǵynan as ótpeıdi... Tolybaı ony kúnde kórip júr. Úı toly aqsaqal bılerdiń ortasynda Janqojany kórgende, onyń jyny qurystady.

Er jigittiń basyna bir qamshydan baq qonady, bir qamshydan baǵy taıady. Ákesi Myńbaı osy maqaldy aıtyp otyrǵanda, Tolybaı kúletin edi. Shyndyǵynda, jasy ulǵaıǵan kezde kózi jetti.

...Besbasbaı Janqojany qaq bastan tartyp jibergenin kózi kórdi. Batyrǵa qonǵan baq basynan ushyp túsken bórkimen birge ketetindeı, Tolybaı qýanyp turdy. Biraq Besbasbaıdyń qamshysy Janqojaǵa qonǵan baqty taıdyra alǵan joq. Qaıta abyroıyn odan ári kótergendeı, bir jyldan bir jylǵa atqan tasy órge domalaıdy...

Qudaı da keıbireýge kóziniń oń qyryn o bastan-aq salatyn bolýy kerek. Áıtpese, Janqojanyń artyp bara jatqan qaıraty da joq. Qoıannyń boıyn kór de, qaljasynan túńil. Tolybaı Janqojamen bel ustasyp kermegeni ras... onyń boıyna qarap aıtady... Nurtaıdy ol óltirmese, basqa Shektiniń bir balasy óltirer edi. Ajaly jetip turǵan adamǵa kim arasha turady... Jylqaman, abyroıdy Nurymbettiń qısyq naızaly balasyna buıyrtqan da sol! Endi Jylqaıdardyń kegin alǵan Janqoja bolyp shyǵa keldi! Qudaıdyń qudiretin qarasaıshy, Tolybaıdy jaqtyrmaıtyn Baıshoqy Janqojanyń atyn estise meıirlene qalady. Al oǵan qamshy siltegen Besbasbaı elden shyqty... Janqoja bir jyl qasyna qońsy qondyryp, Baltaly Jaqaıymnyń shalyna qandaı aqyret kórsetti. Jalpaq jurt Baıshoqynyń aýzyna qaraıdy, selt etken bireýi joq...

Ramanqulmen alty alasy, bes beresisi joq Tolybaı, Sandybaı óletin joly, qulyndy bıe aza saldy. Óıtkeni Ramanqul qan ornyna qan surap otyr. Al Janqoja Boranbaıǵa ara tústi... Ramanqul men Janqoja bir-birimen at quıryǵyn kesiskenin kórgen kezde, Tolybaıdyń aıyzy qanyp otyrdy. Basy sol eken, Ramanqulmen aıaq-tabaǵy aralasty... Óıtkeni Kenjeǵuldyń balasy Janqojamen ketisti... Janqojanyń jaýy — Tolybaıdyń dosy...

Kókdombaqtaǵy keńeste Janqojanyń qabaǵyn ańdyp otyrǵan kóp dushpannyń biri Tolybaı edi. Anaý shider úzip týlaǵan joq. Oǵan Tolybaı ǵana túsinip otyr. «Maıdannyń maly Maıdanǵa buıyrǵan eken...» Buıyryp qoımaı, Maıdannyń áýleti paıda qylyp ketipti... Eki júz qoıdy Bekarystan moınyna alǵanyn kórgen kezde, bunyń ishi kúıdi. Kishkeneniń basqa aýyldary da qarap qalǵan joq... Aınalyp kelgende Maıdannyń paıdasyna shyqty...

Janqoja bul jerden de syr bermeı ketti. Ol ıtke daýa joq shyǵar...

Tolybaı áli tań qalady.

Janqoja onyń ákesi Myńbaıdy óltirgen joq. Tipti qatar qurby bolyp júrip, júz shaıysyp ta kórmegen eken. Joly tússe, Janqoja Myńbaıdyń qara shańyraǵyna at basyn burmaı ketpeıdi. Ony Tolybaıdyń aq kerbez kempiri de ólerdeı jaqsy kóretinin qaıtersiń... Janqoja da solaı, álde qalaı kezdesip qalǵan jerde, Tolybaıdyń qaltasyna qol júgirtip oınaıtyny bar... «Qaıran, jeńeshemniń qaınatqan qurty-aı, dámi aýzymnan ketpeıdi» deıtin edi. Qatynnyń shashy uzyn da, aqyly qysqa... Janqojanyń álgideı sózderin estip alyp, jaman qatynnyń darqyldap júrgeni anaý. Sol minezinen jazyp, ózi talaı taıaqta jedi...

Sonymen Tolybaıdyń Janqojada uzynda óshi, qysqada kegi joq ekeni anyqtaldy. Jazyqsyz adamǵa syrttaı qas tikken bul minezi kúnshildikke kóbirek uqsaıtyn edi. Sútteı uıyp otyrǵan aǵaıynnyń arasyna arazdyq alyp keletin de, abysyn-ajyndy azǵyryp, aıaq-tabaǵyn qaǵystyratyn da, — quryp qalǵyr osy kúnshildiktiń álegi ǵoı. Kúnshildiń ózi de ońbaıdy, kúndegen adamyn da ońdyrmaıdy.

Janqoja jekpe-jekte Nurtaıdy óltirip, Jylqaman jas jigitke meıirlene qarap turǵanda... Tolybaı qyzǵanyshtan jarylyp kete jazdady. Solaı on segiz jasar jigit kezinde bastalǵan qysastyq bul kúnde asqynyp bolǵan. Tolybaı qazir Janqojany óltirýden de taıynbaıdy.

Biraq ol Besbasbaıdyń jylqysyn baǵyp ómiri ótken jaman Bozorys emes. Kishkeneniń Janqojasy... Qaldy, bes İİİektiniń ardaqtysy... Ony óltire salyp, artynan eki erdiń qunyn tólep qutyla almaısyń!

Tolybaıdyń Janqojaǵa shamasy jetpeı júrgen joq, erteńin oılap seskenedi...

Áıtpese, bir Janqojanyń quny myń jarym úı Jaqaıymnyń balasyna bóle bastaǵanda, nege turǵandaı? Tolybaı ony da eseptep kórdi. Tórt erdiń quny tórt myń qoı, úı basyna shaqqanda úsh jándikten da kelmeıdi eken...

Úsh jandyq... Ózi aıtýǵa turmaıdy eken-aý.

Ajal oǵy baldan tátti. Boranbaıdyń naızasy jaza tıip edi, Sandybaı til tartpaı kete bardy. Ondaı jazym is qaıda bolmaı jatyr? Janqoja da sondaı jaza tıgen bir naızanyń ushynda nege ketpeıdi?

Tolybaıdyń esine byltyrǵy dúrbeleń tústi. Hıýa handyǵynan qashqan qaraqalpaq Aıdos bı... Onyń beri qaraı jyljyǵanyn esitkende, Álim ishi qandaı búlindi. Bekarystannyń aýylyndaǵy jıyn bir aıda shaqqa tarqaǵan joq pa?

Keıinirek Hıýa sypaılary Qyzylqumda jaılaıtyn kóp aýyldy ári qaraı kóshirip áketken habary esitildi...

Alty Álimniń balasy byltyr qys qystaýynda jaıǵasyp otyra almaı, Qaraqumda bosyp júrdi. Aıaqty malda shyǵyn kóp, el kúızeldi...

Kóktemge salym Kishkene, Qarakesek Qyzylǵa qaraı aǵytylǵan. Kúnde qaýip, alty aı jazdy at ústinde ótkizgen syńaıy bar. Qazaqdarıa jaqtan ylǵı qorqynyshty habar jetedi... Hıýa handyǵy ondaǵy qazaq aýyldarynyń aıaǵyn qıa bastyrmaı qoıypty. Qyzyldaǵy el jaz ortasynan jyljı bastady.

Dáýqara taýy mańynda qobyr baıqalady... Jurttyń túsine baspashy enedi. Sol baspashy... baspashy dep shanyshyp qalǵanyń... Janqoja bolyp shyǵady.

Kenet Tolybaıdyń kózi shyradaı janady. Keshe Baıshoqynyń úıinde ótken máslıhat esine tústi. Ótken qys jurttyń tıtyǵyna jetipti. Bıler qys qystaý jaıyn sóılesti. Qaraqum jaǵdaıy byltyrǵydan da jaman. Alty aı jaz mal tuıaǵynyń shıyry tozdyryp bitken jerde mal qystatyp bolmaıtyn edi. Sony aıtqanda árkim de taryǵyp otyrdy.

Syr boıyndaǵy qys qystaýyna kóship barýǵa jurt betinen basady. Baspashynyń qybyrlaıtyn kezi de kún salqyndaǵan kúz aılaryna týra keletin edi...

Bıler baspashyǵa tosqaýyl qoıýdyń hareketin oılastyrdy.

Qaı aýyl bolsa da habarsyz otyrmaıdy, qarýly jigitter júırik atyn kúndiz-túni baılap ustaýy kerek edi. Qaı kúni baspashynyń habary shyǵady, jan-jaqqa shapqynshy ushyrtylady. Jamanat habar tıgen boıy qaǵyp áketip, bir aýyl bir aýylǵa jetkizip jatady... Osylaı qylǵanda, bir kúnniń ishinde Jarshaǵyl men Shyqymannyń arasyn qulaqtandyryp shyǵýǵa bolady eken. Bıler ýádeni soǵan qoıdy.

Sol baspashy Tolybaıǵa búgin kerek bolyp tur...

Baspashy... Baspashy kútip eleýresken el... Baspashyǵa atqan oq Janqojaǵa tıedi...

Bir kúnde baspashy kelip qalǵan qylyp habar taratyp jiberse qaıter edi?

Jurt jappaı atqa qonady...

Asyp-sasyp júrgende, baspashysy qaısy, Janqojasy qaısy, - ony kim aıyryp jatyr? Bıyl kúz aýyldar qystaýyna jaqyndap qonady. Keshe bátýa qylyp tarqasty... Kúzem alyp, abyr-sabyr bolyp jatqan bir mejeli kezendi andyp otyrýy kerek... El arasy jaqyndaǵan sondaı kezde baspashynyń habaryn esitken qazaqtardyń da basy tez qosylady...

Sonaý bir jyldar eske túsedi. Onda áli Arynǵazy taqqa otyrǵan da joq... Qaraqalpaq Jańadarıadan qonys aýdaratyn jyldar ǵoı... Baspashy jıi-jıi tóbe kórsetip, el ashynǵan. Alty Álim bas qosyp, bátýa jasaldy. Jurt jappaı at jaratyp, kúndiz-túni kúzet edi. Bir-eki jerde aıqas bolyp, beti qaıtqan soń baspashy da tyıyldy...

Onan keıin Arynǵazy kelip, handyq dáýiri týdy. Aıbaryńnan aınalaıyn Arynǵazy, tarydaı shashyrap júrgen qazaqty bir ýysqa jınap alǵan...

Osy Janqoja Boqan taýyna qashyp edi-aý...

Tolybaıdyń ózinen boldy. Onda hannyń oń qoly... Arynǵazynyń Nurymbettiń ulyna qyrǵı qabaq ekenin bilip júrdi... Bir kúnde qalyń Jaqaıymdy atqa qondyryp, Janqojanyń kózin qurtýy kerek edi. Biraq qalyń Jaqaıym... Baıshoqynyń qabaǵyn baǵyp otyrǵan Jaqaıymnyń bılerine sózi ótpeıtinin baıqady ǵoı...

Árkimge bir zaýal... Bul joly Tolybaıdyń qurǵan torynan Janqoja qutyla almas! Bozorystyń árýaǵy úshin, Besbasbaıdyń kórgen qorlyǵy úshin... Tolybaı Janqojadan turalatyp kek alady...

Endi aýyldy Syr boıyna qaraı kóshirýdi oılap kele jatyr.

Tolybaı kókqasqaǵa qamshy basty.

Kúzge qaraı Tolybaıdyń aýly Jaqsyqylyshtan bir kóshtik jerdegi Úden tamyndaǵy qudyqqa kelip qondy.

Tolybaıdyń úlken uly Kótibar bul kezde otyzdyń ústine shyqqan. Úden tamyna kelip qonǵaly Kótibarda uıqy joq. Tań atsa atqa qonatyn edi. Qaraǵaı sapty naızasy qaıda barsa qarynda ilýli júredi. Kótibardyń kúndiz-túni baǵatyny Janqojanyń aýly.

Qazaqtyń batyrdan qadirlisi joq. Kótibar sol batyrlardyń eń myqtysy óz ákesi Tolybaı dep biletin. Erjetken shaǵynda Janqojanyń dańqyn esitti. Úıde ákesi qyjyrtyp otyratyn Janqojany Kótibar da jek kórip ósti. Ony maqtap aýzyn ashqan adam Tolybaıdyń aýlynda bir taıaq jemeı ketpeıdi. Sonda eń aldymen Kótibar óre turady.

Kún sýytty. Endi bir aptadan keıin qazan soǵady. Qysy-jazy qystaýdy bilmeıtin Nurymbet aýly kóshýge asyǵatyn emes... Olardyń ádeti Tolybaıǵa belgili: Jaqsyqylyshtan eki kóship, Qamystybas kóliniń tusyndaǵy qudyqqa qonady. Jylqysyn kólge aıdap salyp, qashan bas toqsan túskenshe otyratyn edi. Darıada muz ustasqan kúni jylt etip kóshin arǵy betindegi qystaýyna shyǵady. Jylda Qaraqumdy qystap qala beretin, bıyl Syr boıyna jyljıtynyn keshe aıtty.

Búgin Tolybaıdyń úıinde Báldir qonaq edi.

Báldirdiń anyq rýyn bilgen adam joq. Bir jyly Qurmanaıdyń arasynda, bir jyly Jaqaıymnyń arasynda... Báldir jaǵdaıy kelgen jerde júre beredi. Qaraqalpaqtyń ishinde de eki-úsh jyl otyrdy... Arǵy násili osy úsheýiniń birinen bolýy da kádik. Bir kezde qalmaqtan tutqynǵa túsken qul bolyp, keıin basyna erik alyp, qazaq arasynda sińisip ketse de ózi bilsin. Biraq anyq bir nárse bar: Báldir Jaqaıymnyń qyzynan týatyn edi.

Jaqaıymnyń qyzynan týǵan soń bul aýyldy naǵashy tutady. Myńbaıdyń zamanynan bergi ádeti, jylda kelip, qona tústenip jatady...

Tolybaı Janqojanyń úıine Báldirdi jumsady. Eshteńe tapsyrǵan joq. Báldir ekeni ras bolsa, esitken-bilgenin ózi de jatqyzbaıdy. Tek bir-aq nárseni eskertip qaldy.

— Soqpaı ketpe, jıen. Qysqy soǵymyńa bir jylqy alyp ket. — Báldirdi sol aýyldan shyǵyp, ári qaraı úshti-kúıli joǵalyp kete me dep qorqyp otyr...

Báldir úsh kún jatyp, búgin kelip tur. Oǵan soǵym kerek... Janqojanyń aýly kóship ketkenin Kótibar aıtyp keldi. El aman, jurt tynysh. Endi Báldir bálesine kerek pe? Tolybaı jıenin qýdy da shyqty.

— Naǵashy-aý...

— Shyq úıimnen, ıttiń balasy! Myńbaıdyń qaı qyzynan týyp ediń sonshama?!

— Apyr-aý, ne jazyp qaldyq?..

— Shyq úıden dedim ǵoı saǵan!

— Al shyqpadym? — Eregiske jany qumar Báldir taltaıyp otyr. — Sonda meni óltiresiń be?! Senen soǵym surap kelgenim joq. Berem dep júrgen óziń. Jylqyńnyń basyn uraıyn! Ólgenine on bes jyl ótken eken, Myńbaıdyń basy qaraıǵan da joq! Báldirdiń jasy elýdiń ústine shyqty. Áli soǵymǵa tý bıe soımaı-aq kúnin kórip kele jatyr. Kóp bolsa, Myńbaı naǵashyma salǵan azam bolar...

Báldir óziniń shyn jasyn umytqaly qashan. Áıteýir Tolybaıdan kishi emesi anyq. Biraq túsine qarasań — baıaǵy Báldir qalpy. Ýaıymsyz adam qartaımaıdy ǵoı.

Qaraıtýsyz jatqan Myńbaıdyń basyn aıtamyn dep, qamshy jedi. Úıden qýylǵany aıyrbas, túıe jún shekpenniń jaǵasy birge ketken. Báldirdiń qaperine sonda túk kirip shyqpaıdy. Belbeýdegi atyn sheship jatyp, áńgirlep aıqaı saldy.

— Oıbaı, oı, álgide Jákemniń aıtqanyn beker tyńdamaǵan ekenmin ǵoı. Kóshirisip sala ǵoı dep qansha jalyndy. Keshegi soıǵan tory taıdyń jary eti de jelingen joq. Aq maıymdy aýzymnan aǵyzatyn edi...

Tolybaıdyń Janqojamen baqas ekenin Báldirge sheıin biledi. Sóziniń ushtyǵyn ádeıi tıgizip tur. Tolybaı jarylyp kete jazdady.

Báldir satyrlatyp shaýyp, tóbeden asyp túsken kezde, Tolybaı da úıin jyqqyzdy...

Aýyl kóshti. Qys qystaýy Qotankóldi saǵynyp-aq qalǵandaı eken, údere tartyp keledi.

Tek Janqoja darıanyń arǵy betine ótip ketpese bolǵany...

Bir dátke qýaty, Janqoja osy kúz Tórtqaranyń qyzy toqalyn Arystanbaptyń basyna túnetpekshi eken... Ondaı ósek-aıańdy aldymen qatyndar esitedi... Endeshe, Nurymbet aýly Qamysty kóliniń basynda erý bolady...

Tolybaı alaqanyna túkirip keledi.

Júz shaqyrym jerdegi Amanótkelge arada bir qonyp jetti. Darıadan ótken soń, arjaǵynda Qotankól bir-aq kóshtik jer edi...

Jol-jónekeı senimdi jigitterin Aqshataý, Myrzas, Eskiura, Raıym sıaqty Jaqaıymdardyń qystaýyna kezdesip qaıtýǵa jumsady. Kóbisi-aq qys qystaýyna jaqyndap qonǵan eken. Ony Qotankólge jetken soń bildi.

Tolybaı jurttyń úreıin ala sóılep otyr. Baspashy shyqqan. Qosaraldyń syrtynda otyrǵan Jamanqul baıdyń aýylyn shaýyp ketipti. Bir kisisi ólgen... Shalqardyń ólimi jaıly áńgime endi basqasha qubylyp, ajarlana túsip edi. «Jamanquldyń kóshi keıinde kele jatyr eken, qudaı saqtap, bala-shaǵasy aman qalypty... Eki úıir jylqymen qutylsa kerek...» Tolybaı kózimen kórgendeı sóıleıdi.

— Ittiń yrysyn qarashy. Jut almaıdy. Endi baspashydan da aman qutylyp otyr!

— Baspashylardyń beti endi beri qaraı burylatyny anyq! Darıanyń arǵy betindegi aýyldarǵa qaýip shyǵar. Bireýiń Alshynbaı, Dáýlet, Báıimbet aýyldaryna habar tıgizińder. Tez atqa qonsyn! Jańa bir jigitti Nurybaı kólindegi Bekarystanǵa attandyrdym...

— Janqojaǵa...

— Janqojaǵa habar tıgizýdi Qoshqarbaıǵa tapsyr. Jylqy aǵanyń balasynan qate bolmaıdy. Bekarystan arjaǵyndaǵy Kishkenege adam shaptyrsyn. Jurttyń jınalatyn jeri Eskiuranyń syrty. Qumbazar, Kókseńgir bolady!

Tolybaı túpke saqtap otyrǵan aram nıetin jaqyn týystaryna da bildirgen joq. Jamanquldyń aýylyna ánsheıin silteı salyp otyr. Darıanyń quıylysyndaǵy Qosaral, Jaqaıymdardyń qys qystaýyna jaqyn, qosúreı jurttyń óre turyp, atqa qonýyna yńǵaıly edi. Qazaq úrikkende alyp qashty sózdiń anyǵyn surastyryp jatpaıdy...

Nurybaı kólindegi Bekarystan aýlyna endigi habarshy jetip te úlgirdi. Jan-jaqtaǵy Kishkenege shapqynshy jumsap, bı atqa qonady. Sonda erteń túske sheıin Kókseńgirge kelip qalatyny kúmánsiz edi. Al baspashylar týraly jaman habarǵa Qoshqarbaı arqyly qulaqtanatyn Janqoja erteń tańerteń ǵana qozǵalýy kerek...

Tolybaı úshin batyrdyń Bekarystannan bir mezgil kesh kelgeni kerek bolyp tur...

Habarshylaryn jolǵa salyp jibergen soń, ózi de atqa qondy. Qasynda úlken uly Kótibar, Igilikke qaraǵan aýyldardan on bes jigit eritti.

Qumbazardan on shaqty shaqyrym jerde Sartaı bıdiń qorymy bar. Jaqaıymnyń kári árýaǵyndaı bolǵan osy bıdiń ataǵy «Aq taban shubyryndy» zamanynda aýyzǵa iligedi.

El arasyndaǵy ańyz boıynsha Sartaı — Asan Qaıǵynyń altynshy urpaǵy, babasy Qosqulaq bı Saýrandy bılep, Aqnazar hannyń senimdi sardarlarynyń biri bolsa kerek. Óz ákesi Baıjan bı Hıýa hanynyń tóbe bıi bolypty. Ábilqaıyr han jońǵarǵa qarsy joryqqa daıyndalǵanda osy Baıjan bıge tizgin suratyp Áıteke bı men Marqadam Búkirek batyrdy jiberipti.

— Ábilqaıyrdyń qosynyna qyzylbastarmen soǵysta shynyqqan myń sypaı qosaıyn, — deıdi Baıjan bı.

— Maǵan on úsh pen on jetiniń arasyndaǵy myń balań da jetkilikti, — depti Áıteke.

Baıjan uly bıdiń bul sózine túsine almaı dal bolady.

— Jol alys, sapar aýyr, - depti sonda ákki Áıteke bı. — Bir-eki kúnnen keıin-aq bir-birlep keıin qaraı syzǵan sypaılaryńnan qol jýyp qalamyz. Biri jońǵardan jasqanady, ekinshisi elde qalǵan áıelin, bala-shaǵasyn saǵynady. Ári óz jerine kelip jatqan jaý da joq. Al balalar úshin soǵys oıyn ǵana.

Sonda Hıýadan shyqqan Álimniń myń balasyn on jeti jasar Sartaı bastapty. Osy saparda onyń izine ergende Jylqaıdar on úshte, Jylqaman men Tórkinbaı batyrlar on eki jasta eken.

Ábilqaıyrdyń qosyny qalmaqqyrylǵanda jońǵar qolymen alǵash kezdeskende jaýǵa birinshi tıip, beti áli eshkimnen qaıtpaǵan dushpannyń shebin buzǵan osy myń bala kórinedi. Sodan árýaqtanǵan qazaq jasaqtary jońǵarlardy alǵash ret jeńipti deıdi. Urys bitken soń Úısin Tóle, Qarakesek Qaz daýysty Qazybek, Áıteke bıler túsken oljany bólýdi Sartaıǵa mindettepti. Bir jaǵynan Asan Qaıǵynyń da árýaǵyn ulyq tutsa kerek. Jaqaıymdardyń «Sartaı atamyz úsh júzden aǵalyq alypty», — dep kúmpıtinderi de sondyqtan.

Sartaı quralaıdy kózge atqan mergen eken. Bıden taraǵan on shaqty shańyraq qazir ózderin Jaqaıymnyń Asannyń mergen atalyǵymyz dep júr.

Syr boıynda eń alǵash qystaý salǵandardyń biri de Sartaı bolypty. Molasy da osynda qalady.

«Áýlıe attaǵan ońbaıdy» dep túsinetin Tolybaı sol kúni Sartaıdyń basynda túnedi.

Ata-árýaq jaǵalaǵandary jalǵyz tilegi Janqojanyń ajaly edi.Uzaq tún kóz ilmeı shyqty.

— Iá, babam, sart bolyp ketpeseń, osy joly jebeı gór!

Jurt bul sózdi ózinshe túsinedi. Baspashynyń aty jaman. Qaıtsin-aı, batyr qınalyp jatyr ǵoı...

Uıyqtamaı jatqan ekinshi adam — Kótibar. Ákesiniń qabaǵyn baǵyp ósken sotqar jigit onyń bir qaterli iske bel baılaǵanyn bilip jatyr. Biraq áriden oılaı qoıatyn qabileti joq, órisi tar jigit, aldynda ne kútip turǵanyn aqylǵa salyp jarytpaıdy. Erteń onyń dańqqa bólenetin kúni... Kez aldyna qurbashy túrikpen elesteıdi. Onyń armany jekpe-jek, onda da táńirden qurbashymen kezdestirýdi tileıdi...

Dóńbekship jatqan Kótibardy ákesi ıyǵynan túrtkende, áli tań qarańǵysy edi.

— Beri júrshi...

Ákesi ońasha alyp shyqty. Aıtyp otyr. Baspashy degen beker sóz, Tolybaı búgin Janqojany óltirtpekshi eken. Kótibar bul sózge tańdanǵan joq.

— Kishkeneniń batyry Kishkeneniń qolynan óledi. Bekarystandy sol úshin shaqyryp otyrmyn. Ana jyly kıiktiń tekesin eki júz qadam jerden qalaı domalatqanyn kórdiń ǵoı. Sol sary sadaq Janqojanyń sazaıyn berse deımin... Tolybaı sál múdirdi. — Eger eki talaı jaǵdaı bolyp Janqoja aman qalsa, sen naıza salasyń!

Janqojaǵa qol jumsaý... Bul buryn-sondy Kótibardyń qıalyna kirmegen jaıt. Odan qudaıǵa til tıgizý ońaı sıaqty... Álde nege júregi qaltyrady.

Sol eki arada jigitter de oıanyp, ákeli-balaly ekeýdiń onan ári syrlasýyna bóget jasady.

Tolybaı Kókseńgirge sáskeletip jetken.

Eskiurada otyrǵan Dáýletter tańerteń-aq keledi eken. Báriniń de taqymynda qaıyn, shoqpar, eleýresip tur.

— Tolybaı aǵa, jaý qaıda!?

Buny aıtqan kúreń bestili Qondybaı degen jigit edi. Mátnıazdyń sút kenjesi Dámeliniń kúıeýi. Dáýlet azǵantaı aýyl, on shaqty-aq jigit kelipti. Tolybaı bárin de bir-bir sholyp shyqty.

— Baspashy ózi izdep kele qoıar deımisiń. Jurttyń basy jınalsyn. Sonan keıin iz kesemiz!

Bekarystan myqtasa on jigitpen keledi. Basqa Kishkene búgin tóbe kórsete almaıdy. Janqoja Qurmanaı-Quttyǵyn túgel qulaqtandyryp úlgirmes. Ramanquldyń izine ergender Qyzyldan beri shyǵa qoıǵan joq. Baspashy kelse, solardyń ústimen júredi. Kóbisi-aq qaradaı qorqyp, basymen qaıǵy bolyp ketetinin Tolybaı bilip otyr...

Qazirdiń ózinde Jaqaıymnyń jıyrma-otyz jigiti jınalyp qaldy. Báıimbet pen Alshynbaı túske sheıin kelip úlgiredi. Kelimbetter bar.

Janqojanyń qazasy qalyń Kishkeneni dúr silkindiredi. Alǵashqy ashý ústinde sharp-shurp tóbeles bolyp qalýy da kádik. Sol kezde Jaqaıym tobynyń molyraq bolǵany kerek... Áıtpese, óziniń basyna qater edi.

Tolybaı bárin de eseptep otyr.

Túste jigitterdiń sany alpystan asty. Sókteı úgilip Jaqaıymdar kelipti. Kishkene kele me, joq pa — Tolybaıǵa qajeti joq. Janqojanyń qolǵa túsetinine shák keltirmeıdi. Bekarystan keshikse, Kótibardyń naızasy daıyn...

— Aý, batyrǵa habar berilip pe edi?

Aıtyp turǵan taǵy da Qońdybaı edi, Tolybaı túsinbegensidi.

— Qazaqta batyr kóp qoı. Qaısysy edi? — Keketti.

— Narynbaıdyń syrtynda Jákem otyr ǵoı...

— Iá, Janqoja umyt qalmasyn!

— Oǵan Qabylanbaı ketti... — dedi Qoshqarbaı.

Jurt jan torsyqtaryn alyp, túski tamaqtyń qamyna kiristi. Zaýal aýyp barady. Tolybaı tyqyrshydy.

— Baspashy, baspashy!

Ana jaqta bir jigit aıqaılap keledi. Jurt japatarmaǵaı atqa júgirdi.

Bul Bekarystan edi. Asyqqanda qolyna túskeni jıyrma jigit bolypty.

— Aýyl da úrkip qaldy. Áıitbek aǵam mańaıdaǵy aýylǵa habar berip jatyr... Artymyzdan kelip qalar..

Tolybaıdyń túsi buzyldy. Qalyń Asan tik kóterilse qaýipti edi.

Janqoja endigi atqa qondy. Jolynda Bekbaýyldyń qystaýyna soǵa júretin shyǵar. Jıyrma jigitten artyq jınaı almas. Bekbaýyldyń qystaýy anaý qyrdyń astynda... Sonaý aqtatyrdan tasyrlatyp qulaıdy.

Samsaǵan sary qol... Ol Janqoja ma, jalaqtaǵan baspashylar ma, alas-qapasta kim aıyryp jatyr... Tolybaı sol abyr-sabyrdy paıdalanyp Bekarystandy alǵa shyǵarady. Baspashylardy bastap kele jatqan tory atty qurbashyny atyp qulatý kerek... Tolybaı atynyń túr-túsine sheıin aıtyp, jurttyń qulaǵyna quıyp jatyr.

Qurbashy degen Janqoja bolyp shyqqanda, bálem, qaıter eken!

Bálkim, Bekarystan Janqojany tanyp qoıar...

Onda Kótibar barady. Jas jigittiń qoly qarýly, ákesi ony bóltirikshe baýlyp júr Qazir ańsyraǵan ash bórideı. Kótibardyń eleńdegen túrine qarap turyp Tolybaı súısindi.

Kótibar Janqojany kútip turǵandarǵa jetkizbeı shanshyp túsiredi!

Bala neme kimdi tanyp jatyr. Janqojany úren-súreninde «kórgen joq». Baspashy dep qalǵan ǵoı! Daý shyqqan kezde Tolybaı solaı jaltartady.

Sonda da saqtyqta qorlyq joq. Kútken jaýy keshikken saıyn Tolybaıdan taǵat ketti. Bir jaǵynan Bekarystan, Janqojany qaıta-qaıta suraıdy.

— Sonyń ózin bilińkiremeı turǵanym. — Tolybaı týra jaýaptan jaltardy. — Qabylanbaı ketken eken, ekeýinen de habar joq. Sirá, kóshi keıinde kele jatyr-aý deımin...

— Osydan úsh kún buryn Jaqsyqylyshtan kóship shyqqany anyq. Qalaı keıindep qaldy eken? — Bekarystan daǵdardy. - Onyń kelgeni durys edi. Baspashymen saıysý qaterli. Olarda myltyq bar. Osyndaı qysyltaıań kezde Janqojanyń ortada bolǵany aıbar edi. — Bekarystan shynymen ókindi.

Tolybaı bir ótirigine sendirdi. Endi bul turǵandar Janqojany kúte qoıýy ekitalaı.

Bekarystan baspashy jaıyn surastyrdy. Tolybaıdyń qazirgi hali tazydan qashqan túlkige uqsaıtyn edi, taban astynan bultaryp, ár saqqa bir júgirtedi. Jaýdyń darıanyń osy betinde ekeni anyq... Qaı aýyldyń shańdaǵyn aspanǵa shyǵaryp jatqanyn kim bilsin? Adamdardyń bas-aıaǵyn jınańqyrap alǵan soń izine túskeli otyr...

Bireýler besin namazyna otyrdy.

Kún namazdygerge jaqyndaǵanda Báıdilda bastaǵan Qojamberdiler kelip qaldy. Qyzyldan beri qaraı jyljyǵandaryna bir aıdyń júzi bolyp qalypty... Qys qystaýy Sháýdirkólge jaqyndap qonady eken.

— Qudaıdyń saqtaýyn qarasaıshy. Baspashylar ǵoı osy kúni Qyzyldyń ishinde oırandy salyp júr! - Báıdilda qaradaı úrkip tur.

Jigitterdiń arasynda kúńkil shyqty.

— Aý, qashanǵy ıirilip turamyz!

— Baspashylar aýylymyzǵa oıran salyp jatqan shyǵar!

— Ne de bolsa attanaıyq!

— Báleniń aldyn alý kerek!

Tolybaı qybyjyqtady. Jurtty budan ári ıirip ustaý qıyn edi. Qol bul jerden taban aýdardy-aq, kesheden bergi eńbegi zaıa ketedi. Janqojany qaqpanǵa túsirý qıyndaıdy. Ótirigi shyǵyp qalýy da kádik...

Qarańǵy túsip ketse odan da jaman. Onda sadaqtyń saryjasynan qaıyr joq. Bar úmit Kótibardyń naızasynda qalatyn edi.

Tolybaı birdeńe aıtqaly oqtalyp, qaqyryna bergende, bireýdiń shańq etken daýsy shyqty.

— Jaý!

— Oıbaı, baspashy kelip qaldy!

Qumbazardyń jelkesinde bir salt atty qylt etip edi. Arjaǵynda shańdaq kóterilip, qyryq-elý atty úıdek-túıdek jyǵa keldi. Jurttyń bári atqa umtyldy.

Bul kele jatqan Janqoja. Ony Tolybaı ǵana bilip tur.

Kún batýǵa taqaǵan alas-qapas shaq. Tolybaı bári de ózi oılaǵandaı yńǵaıyna kele ketkenine qýandy. Bekarystannyń qyr izinde ókshelep júr.

— Sadaǵyńdy al, sadaǵyńdy!

— Ózimizdiń jigitterdiń bireýi bolyp shyǵyp, masqara bolyp júrmeıik...

— Ózimizden keletin jigitterdiń ıini joq! Aqırektiń Altynbaılary Qaraqumda. Bekbaýyl kúzemdi bıyl sol jaqtan alyp, qystaýǵa birjola keletin kórinedi. — Tolybaı aptyǵyp tur. — Anaý tory atty, álgi aıtqan baspashynyń basshysy! Myltyǵy bar deıdi!

— Beke-ay, neǵyp tursyń!

— Mynaý kelip qaldy ǵoı!

— Myltyǵy bolsa, tars etkizedi!

— Áne, atyn tejedi!

— Myltyǵyn alǵaly jatyr!

— Beke, buryn qımyldap qalaıyq!

Jurttyń gýildegen daýsynan Bekarystannyń esi shyqty. Sadaq qolynda, bir saryjany sala berdi...

Bul kezde tory atty baspashy bes júz qadamdaı jerge kelip qalǵan. Júrisi baıaýlańqyrap, aıań tekirekke tústi. Artyndaǵy qosyndy kútken syńaıy bar edi.

Bekarystan sasqan joq. Qasyndaǵylarǵa qolma-qol urysqa daıyn turýdy ǵana eskertti. Qapy jibermeý úshin jaqyndatyp alyp atý kerek. Ári ketkende eki júz qadam... Baspashy kıiktiń tekesi emes. Ústinde saýyty bolar... Alystan talyp jetken saryja saýyt buzýy qıyn. Al eki júz qadamnan qalaǵan jerine tıgizýge bolady. Sonda talmaý jerden dál tıgizip, qalpaqtaı ushyrady.

Bekarystannyń ne oılap turǵany Tolybaı úshin qarańǵy. Jaqyn jerge keltirse, bireý bolmasa bireý Janqojany tanyp qoıady. Sondyqtan neǵurlym erterek sulatyp salý kerek edi. Jany shyǵyp-tyqyrshyp tur.

— Oıbaı-aý, atsaıshy!

— Baspashylar báleket qoı. Myltyǵyn dúrs etkizse, bireýimizdi jazym qylyp júrer...

Tolybaıdyń sózin Báıdildanyń daýryqqan daýsy bólip jiberdi. Qojamberdiniń bıi erteli ejelgi dushpanynyń qabaǵyn baǵyp tur edi. Baspashyny aıtyp, jaý keltirip shaqyrtyp otyrǵan Tolybaıdyń jaıbaraqat turǵan poshymynan bir aramdyq ańǵarylǵandaı eken. Tory atty tóbeniń basynda qylt etkennen beri Báıdilda da kóz alǵan joq. Bul toptyń júrisi baspashyǵa uqsamaıdy. Aldynda júz qaraly qarýly qazaq turady, bas joq, kóz joq, aınaldyrǵan qyryq-otyz adammen tarpa bas salatyny qalaı? Solaı kádik alyp turǵanda, tory attyń ústindegi Janqojany tanı ketti.

— Áı, Bekarystan, toqtaı turshy! Mynaý Jákem ǵoı!

— Aıtamyn-aý, astyndaǵy tory jorǵa...

Bekarystan kezengen sadaǵyn tómen túsirip, qasyndaǵy Tolybaıǵa buryldy...

Álginiń arasynda ol da ǵaıyp bolypty.

Ana jaqta jurt nege qobyrlasyp ketti?

Ár rý óz tobymen ár jerde shoǵyrlasa qalǵan eken. Jaqaıymdardyń arasynan bir jigit sýyrylyp shyǵyp, shoqytyp shaýyp barady.

Áne, Janqoja joldan qosyldy.

Mynaý ózi ne bolyp bara jatyr... Qaptaldan qosylǵan jigittiń qolynda naıza jarq etti.

Janqojaǵa naıza saldy! Turǵan jurt shý etti.

— Eı, ananyń esi durys neme me?

Janqoja tory attyń moınyna qaraı eńserilip bara jatyr edi. Jigit bolsa ókim-ókim qımyldap, tónip qalypty.

— Áı, bireýiń barshy anaǵan!

Bekarystan atyna qamshy basyp, tura umtyldy.

Sol mezet beıtanys jigittiń astyndaǵy qara kók súrinip ketkendeı... At moınyna eńserile qulap baryp boıyn túzegen jigittiń qolynda naızanyń synyǵy sholtań etti.

Jigit beri qaraı qashyp kele jatyr...

— Jáke!

Tory jorǵanyń ústinde boıyn tiktep alǵan Janqoja Bekarystanǵa qarap ezý tartty. Bir qolynda qanǵa shylanǵan naızanyń ushy, basyn shaıqaıdy.

—

Sheshek shyqqyrdyń qoly ýdaı ashshy eken...

Janqoja Kótibardyń qaı bala ekenin bilgen joq-ty. Bir jazym iske joryp tur. Iirilip turǵan jigitterdiń baspashy emes ekenin alystan-aq boljady. Qara kók atty oıqastaǵan jas jigit bir qaptaldan qosyla ketkende, elestire qoıǵan joq. Jaý kútip eleýrep júrgen balalardyń biri shyǵar... Sálem bergendeı bolsa, baspashynyń jaıyn suraǵaly at basyn irke bergeni sol edi. Jigittiń túsi buzyq surqyn kórip, ishi kipi aldy...

Bes qadam jerden júrek tusyn kózdep siltegen naızanyń qalaı taıa soqqanyna tań qaldy. Qońynan tıipti.

Janqoja at moınyna eńserilgende, qulap bara jatqan joq edi. Kezdigin izdep qarmandy.

Naızanyń sabyn qıyp úlgirgen sát, Kótibardyń aty súringenin baıqady.

— Mynaý Kótibar ǵoı!

— Kózine qara urynǵan shyǵar!

— Usta anany!

Báıdilda atyn tebinip alǵa umtyldy. Bári beker eken ǵoı. Áıteýir-aý, baspashy kelse, shý áýeli Qyzyldan shyǵar edi. Baspashymen jurttyń úreıin alyp qoıyp, Janqojaǵa qastyq uıymdastyrypty!

Aldap Bekarystanǵa atqyzbaq bolyp edi. Janqojany jurt tanyp qalǵanyn baıqaǵan soń, tentek ulyn jumsady!

— Jaqaıym, Jaqaıym!

Tolybaı Kótibarǵa umtylǵan Báıdildanyń aldyn kese berdi. Qara buqara qalaı qaraı aýytqyryn bilmeı tolqyp tur. Eki udaı shaq keldi. Bir siltegen qamshydan tóbeles burq etýi múmkin edi...

Bekarystan Báıdildanyń shylbyrynan ala ketti.

— Báke, sabyr, sabyr. Áýeli aq-qarany anyqtaıyq!

Ana jaqta at ústi bir-birine qamshy úıirip, kerkildesken daý bastalyp edi.

— Tolybaıdyń jaman balasy Jákemniń sadaǵasy ketsin! Aq etine daq salyp, aqyretin qarashy! Alyp kelshi bermen, qoısha baýyzdaıyn! — dep Jaqaı lapyldady.

— Qaı Kótibar dep tursam... Áıteýir-aý, Qabaq Kótibar qaıdan kelip qaldy deımin-aý! — Boranbaı atyn shaýjaılap Jaqaıdyń qasynda tur.

— Kesheli beri bir páleni sezgendeı, ishim sýyldap júr edi. Tolybaı aram nıetpen shaqyrǵany ǵoı. Jákemdi oqqa baılamaq bolypty. Áı, Bekarystan, ne bylshyldap tursyń? Shyǵar jigitterdi bylaı!

— Toqta, Boranbaı!

Janqojanyń daýysy tý syrtynda sańq etti. Boranbaı men Jaqaı aralasty-aq, bir janjaldyń shyǵatyny anyq edi. Ashýǵa erik berildi degenshe, qan tógiledi. Janqojanyń ózi aralasty.

— Bekarystan, sóıleshi!

— Áı, aǵaıyn! - Bekarystan atyn tebinip alǵa shyqty. - Bir sumdyq istiń bolǵanyn báriń de baıqap turǵan shyǵarsyńdar! Arasynda men de kete jazdadym. Qudaı bále-jaladan saqtady. Jazataıym atyp salyp, Jákem sulap jatsa, jurttyń betine qalaı qaraımyn?

— Apyr-aı, deseıshi!

Bul daý at ústinde sheshilmeıdi. Bekarystan daýsyn kótere tústi.

— Bul kisi ólimine barabar jumys. Biraq, Kishekem baldary, meni tyńdańdar. Bel kúshke salatyn biz joq. Aq-qarany árýaq sheshsin! Qazir Sartaı atamnyń basyna baramyz. Ashyq aspannyń astynda ashylysaıyq!

— Oı, bárekelde!

— Órkeniń óssin!

— Basta solaı qaraı!

Jurt shetinen sógilip, at basyn Sartaıǵa qaraı burdy. Tolybaı shetteı berip edi, Janqoja daýystady.

— Áı, Tóke! Balanyń naızasynyń ushy mende qalyp qoıdy. Aramyzda oq qalmasyn, ala ket!

Tolybaı ún qatqan joq. Qaırylyp ta kele almady. Óńi qyzǵylt baǵar kúnniń shapaǵyndaı órtteı janady.

Jurt úlken eki shoǵyr bolyp, eki bólek keledi. Áıteýir, aǵaıyn namysyn oılaǵany bolmasa, Tolybaıdyń qylyǵynda bir aramdyq bar ekenin Jaqaıymdar da sezdi.

Apyraı-aı, mynaý ólim boldy-aý, — deıdi Qondybaı. Sartaıdyń basynda jınalǵan halyqtyń sany eki júzden asty. Bir tý bıe pyshaqqa jyǵylyp, epsekti jigitter as qamyna

Kirisip jatyr.

Endi men aıtaıyn, — dedi Bekarystan yńyranyp. — Tókem jurttan esittim dep otyr ǵoı. Kimnen esitkenin de bilmeıdi. Bala emes, anyǵyna jetpeı eldi nege dúrliktiredi? Basqamyz bolsaq, osy kisiniń habarynan qulaqtandyq. Bári beker eken, ádeıi taratqan daqpyrt sıaqty. Bul Jákeme qurylǵan qaqpan. Ony Bekarystannyń qolymen óltirýdi áýelden oılastyrǵan edi. Qudaı meniń qolymdy qaqty. Jákem aman qaldy. — Bekarystan sál kidirip, alqynǵan demin basty. — Áı, Tóke, qasymda qylqyldap tur ediń, Jákem ekenin bilgen kezde qaıda joǵalyp kete qoıdyń? Qas pen kózdiń arasynda taba almaı qaldyq qoı! Maǵan sonyńdy aıtshy!

— Men aıtaıyn! — shetteý otyrǵan Qondybaı, sartasynan júginip alǵan, umsyna sóıleıdi. — Tókem meniń qasymda turǵan Kótibarǵa keldi. Ótirik aıtyp qudaıǵa kúpir bolatyn jaıym joq. «Bar» dep atyr eken. «Talmaý jeri júrek tusy» degen bir aýyz sózi qulaǵyma shalynǵandaı edi. Biraq oıymda aramdyq joq, ańǵarmadym...

— Áı, tarynyń talqanyna jarymaı júrgen jaman Dáýlet, ne ottap otyrsyń?! — Tolybaı aqyrdy.

— Tóke, olaı namysqa tıme, senen soǵym surap barǵan Dáýlet joq. Osy báleni jasap júrgen óziń! Kisi aıaıtyn nıetiń joq, aram bez! — Qondybaı ashýlanǵanda, eki beti narttaı jandy. — Jákem «sen Jaqaıymsyń» degen joq edi, Jylqaıdar atamnyń kegi úshin basyn ólimge tigip otyr. Sen ony oqqa baıladyń ǵoı. Sartaı atam sart bolyp ketpese, antqa ushyraıtyn jeriń keldi!

— Mine, azamattyń sózi!

Shyn tyǵyryqqa qamalǵanyn Tolybaı da túsindi. Qylmysyna kóılekteı aǵaıyny Dáýlet kýá bolyp otyrǵanda, basqa qazaqqa ne joryq. Bári de áshkerelenip qaldy. Endi shatqaıaqtaı bastasa, myna turǵan halyqty túgel óshiktirgendeı eken. Úndemegen úıdeı báleden qutylady. Sony eske alǵan Tolybaı basy salbyrap otyr.

— Bultaratyn jeri joq, qylmysy moınyna qoıyldy, — dedi Báıdilda, masaırap otyrǵany kórinip tur. — Naıza jaza tıse, batyr jazym bolatyn edi. Bul kisi ólimine barabar jumys. Endi kesimin oılastyraıyq...

Biriniń ańǵaryn biri baǵyp, ańdysyp sóıleıtin bıler keńesi emes. Qara halyqtyń talqysy da qatal bolmaq. Báıdilda Tolybaıdy osy arada bir arandatyp almaq edi.

— Ajal izdegen adamǵa — ajal! Kótibardyń basyn alý kerek! — Ana jaqta Jaqaı shańq etti.

— Qara esekke teris mingizip, elden alastaý kerek!

— Moınyna qurym kıgiz kıgizilsin!

Qara halyq jazanyń jóni osy dep, ár jerde qulaǵyna tıgen jazalaý sharalaryn eske alyp jatyr. Ári-beriden soń biriniń sózin biri esittirmeı jiberdi.

Janqojada ún joq.

Men bir aýyz sóz aıtaıyn, — dedi Bekbaýyl, jurtqa toqtaý salyp. — Kórip otyrmyn, osy jerde Jaqaıym men Orystyń balalary ǵana jınalǵan eken. Tórelik beretin ara aǵaıyn joq.

— Endeshe, bıligin keıinge qaldyramyz ba? - Báıdildanyń úninde kekesin bilindi.

— Erteńge qaldyratyn túgi joq!

— Ne bolsa da, qulaǵymyzben estip keteıik!

Jurt shý etti.

— Endeshe, osynyń tóreligin bir kisige bereıik. Bas-basymyzǵa daýryǵyp bir sheshimge kelýimiz qıyn... Kópshilik qarsy bolmasa, — dedi Bekbaýyl daýsyn kóterip, — Nurybaı atamnyń nemeresi, tóbe bı bolýǵa Bekarystan laıyq.

— Bolsyn!

— Bekarystannyń aıtqanyna turamyz!

Bekarystan er jigittiń úsh jurty bolatynyn eske aldy. Janqoja atalasy bolǵanda, Jaqaıym naǵashysy eken. Ony aıtqandaǵy oıy, eshkimge jan tartpaıtynyn eskertkeni edi. Jurt demin ishke tartyp tyna qalǵan.

— Álgide Báıdilda bir sóz aıtty. Men de soǵan qosylamyn. Janqoja búgin bir ólip otyr, balasyndaı jigitten naıza tıip tiri ólip otyr. Uzynda óshi, qysqada kegi joq ekenin Tolybaı da moıyndady. Sonda da ólimge qıdy ǵoı. Endeshe, bul naızanyń aıybyna bir adamnyń quny tólenedi!

— Áı, bárekelde!

— Ádil sóz osy ǵoı!

— Sóıtpese, Nurybaı bıden týa ma?!

Osy jerde Boranbaı búırekten sıraq shyǵardy.

— Qunǵa beretin qoıynyń qulaǵyn uraıyn! Janqoja aıyptan mal jınap baıymaı-aq qoıady. Tolybaı jer bolyp jeńilgenin moıyndasyn, Jákemniń aıaǵyna jyǵylsyn!

Tolybaı bir otyrdy, bir turdy. Boranbaıdyń shymbaıyna batyra aıtatyn sózi daıyn tur. Onda daý qaıta ýshyǵady. Jan-jaǵyna jaltaqtaı bastady.

— Áı, Boranbaı, toqtashy! — Janqoja erteli únsiz, anda-sanda qabaǵyn shytyp qoıyp otyr edi, basyn kóterip aldy. — Ashý - kápir, aqyl — dos. Balaǵa tımeńder, naızasyn búgin maǵan siltese, erteń jaýyńa da silteıdi. Eı, qazaǵym, naıza ustaıtyn er jigitin az edi ǵoı. Órimtaldy kóktemeı jatyp julmaıyq, erteń ókinishi bolar. — Sony aıtqanda taǵy da qabaǵyn shytty. Qara sandaǵy jaranyń zar qaǵyp jatqanymen habary joq jurt Janqojanyń aýzyna qaraıdy. Boranbaıdyń álgi aıtqany aqylǵa qonbaıdy. Tókemniń bir jas ta bolsa úlkendigi bar edi. Aıaǵyma qalaı jyǵylady. Al Janqoja jambasyna tıgen naıza ushyna aıyp alyp, baıymaı-aq qoıady. Tókemniń maly ózinde qalsyn. Bılik aıtqan Bekarystanǵa at-shapannyń joralǵysy istelsin. Osymen toqtaıyq, halaıyq....

Dos-dushpanda ún shyǵarǵan biri joq. Báıdilda ǵana ókindi. Bekbaýyl álgide ǵana kóz aldyna erip kele jatqan qoraly qoıdy kórip, óńi kirip ajarlanyp qalyp edi, ishi kúıip otyr. Etegin silkip turyp ketti.

— Jaýqashar, atty ákelshi, — dedi Janqoja, attanatyndaı yńǵaı tanytyp edi.

— Aý, Jáke?

— Jara tynyshty alyp tur. Tezirek úıge jeteıin. Erteńge qalsa, otyrýym qıyn bolar...

Janqojamen birge Ótegen-Nurymbet túgel kóterildi.

Bylaı shyqqan soń Jaqaı ár nárseniń basyn bir shatyp, Janqojanyń tynyshyn aldy. Kótibarmen qosa, Tolybaıdy qara esekke teris mingizip, betine túkirýi kerek eken.

Adam jaqsylyqty da, jamandyqty da ózi tilep alady. Sebepsiz eshteńe bolmaq emes. Jaıyna júrgen kisige qıastan urynatyn eshkim joq. Janqoja buryn solaı túsinetin edi. Daýly jerge barǵanda, bılerge qandy moıyn qylmyskerdi anyqtap alsa, jetip jatyr, ádilet semserin sonyń moınyna taqaı otyryp sóıleıdi... Kemshiligi de sonysynan kórinedi.

Janqoja daýdyń basyna bara bermeıdi. Áldeqalaı kezdesip qalsa, eki jaqtyń ýájin salystyryp baryp, óz pikirin aıtatyn. Ramanqul Tarlanbozdyń maıyn minip, artynan sózbuıdaǵa salmasa, Boranbaı da týlamas edi. Eki ortada Sandybaı óldi... Tolybaı men Báıdildanyń arasyndaǵy baıaǵy jer daýy Bozorystyń túbine jetti... Ózi solaı baıymdaıdy.

Barymtanyń jóni bólek. Barymta — qazaqtyń súıegine bitken kári quıań. Kúnniń betin bult alsa, quıań da jańǵyrady. Qazaqtyń quıańy eregisse qozady. Barymtalap ákeletin mal izdeıdi. Onysyn jamanshylyq dep bilgen qazaqty Janqoja kórmegen eken. Arasynda kisi ólimi kezdesip, qun tartyp ta jatady... Janqoja ondaı jamanshylyqtyń jalasyn qazaqtyń álgi bir kári aýrýyna jabady.

Bul jerde áńgime aǵaıyn arasyndaǵy arazdyq, ashyq jaýlyq jaıly...

Jasy alpysqa jaqyndap kelgen kezi. Jazyqsyz urynyp, aq etine jara salǵan birinshi adam Kótibar eken. Tiksinip qaldy. Qatar ósti, qatar atqa mindi. Tolybaıǵa qyldaı qıanat jasaǵan jeri joq. Bári bir Shektiniń balasy... Janqoja úshin Shekti emes, ıisi qazaqtyń jattyǵy joq. Ata-anaǵa aırylyp, bir-birine ataq tańyp jatatyn naǵashyly-jıendi bireýlerdi kórse, ıt jyny qurystaıtyn. Sonan kele jas balanyń naızasyna uryndy... Otyzdan asqany ne kerek, aqyly toqtamaǵan soń bári bala... Ol ne túsinedi? Baıaǵy Nurtaıdy shanshyp óltiretin joly Janqoja neniń mánisin bilipti? Jylqaıdardyń túbine jetken qaraqalpaq emes, aq tulpar ekenin keıin uqty ǵoı... Bekbaýyl á degennen-aq aıtyp edi... Aqtulpardy urlatqanda Jylqaıdar basyna ólim tilep alǵanyn bilgen joq...

Janqojanyń jambasyna tıgen Kótibardyń naızasy emes. Ol naızany balasynyń qolymen Tolybaı siltep otyr...

Endeshe Tolybaıǵa bir jazyǵy bolǵany...

Ol jazyǵy da birinen soń biri anyqtalyp keledi. Nurtaı men Tyqyny óltirdi. Jylqaıdardyń kegin aldy. Tolybaıdyń aldyna tústi. Bozorys óletin joly Báıdildanyń sózin ustap bardy. Besbasbaıdyń kóshin ustap qalǵany da bar... oılana bastap edi, jazyǵy tabyldy.

Ár nársege bir zaýal. Qaraqalpaqtardyń Janqojaǵa túk jazyǵy joq edi. Bul bolsa, eki birdeı azamattyń túbine jetti. Naqaq tógilgen qan qoısyn ba? Búgin aldynan shyqty, Janqojanyń jazasyn tartyp otyr.

Batyr jambastaǵy jarany aýyrsynǵan joq, aýyr oıdan qajydy. Oıyna óz kózi kórgen jamandyqtyń neshe túri túsedi. Tolybaı tentek... solaı-aq bolsyn. Eldi búldiretin bolsa, baıaǵy Bozorys óletin joly Tolybaı qaıda qaldy! Basyna jaýlyq tartyp, Báıdildanyń naızasynan ázer qashyp qutylǵanyna jalpaq el áli kúnge kúlki qylyp aıtyp júr. Sondaı jer qorqaq Tolybaıdan mynadaı batyrlyq shyǵatyn jóni joq...

Oıy sol tuıyqqa kelip tirelgende, batyrdyń esine óz basynyń bir kemshiligi tústi. Adam qatty qapalanǵan kezde jeke bastyń qaı-qaıdaǵy muńy qozdap ketedi ǵoı. Janqoja bastan kem edi. Jasy endigi elýdi ortalap qaldy, táńir ony bir japyraq etten qysyp qoıdy. Jalasyn adamǵa jabaryn da, qudaıǵa jabaryn da bilmeıdi. Baıaǵy qaraqalpaq oqıǵasy bolmasa, bir adamnyń mańdaıynan shertken jeri joq. Barymtalap mal qýyp, jazyqsyz pendeniń qanyn júktep júrgender-aq ósip-ónip, úbirli-shúbirli bolyp jatady... Jánike-Sarynyń on eki uly bar...

Múmsinniń ústine toqal aldy. Qudaı qosqan jar qosaǵynyń jasy qyryqty ortalaǵan eken. Bala kóterýden birjola kúder úzdi... Qazir Aıbarsha túskeli de tórt jylǵa qarap barady, bala kótermeı júr.

Qysylǵan kezde batyr ata árýaqty da qınap baqty. Áýlıege de túnetti. Járdemdi solardan kútpegende, basqa kimnen izdeıdi. Ol ómiri bireýden eshteńe dámetpeıtin edi. Kúz túsip, tary oraǵy bastalǵan kezde qyrdaǵy aýyldardyń úlken-kishisi Aqırektiń astyna qaraı aǵylady. Qaraqalpaq zamanynda solaı eken, áli de sonysy... Baı aýyldar jarly-jaqybaı dıqandardan keýsen suraıdy. Batyr ondaı tilemsekterdi ıttiń etinen jek kóretin.

Baıǵus eginshi alty aı jaz ash júrip, mańdaıynan terin tógedi. Onyń azǵantaı nápaǵasynan dámetý shyn ońbaǵandyq qoı... Janqoja kúzdi kúni aýyldyń bala-shaǵasyn jaýyp jiberip, qumnan qumarshaq qaqtyrady. Bir qap qumarshaqtyń talqany bir qysyńa jetip artylatyn edi. Shubatqa bylǵap jeı ber...

Qudaı sonda da bir japyraq etten qysyp qoıdy.

Búgin taıaq jep otyrǵany da balasynyń joqtyǵy... Tolybaı batyr bolsa, Báıdilda aýlynyń ústine at oınatqanda, qaıda qaldy? Janqoja ólip ketse, artynda kegin alatyn uly joq. Aqmyrza men Jaýqashar... Olar da týlap-týlap basylady. Aǵaıyn qurmaýynan shyǵa almaı, túbi alyp tynady... Tolybaı sony bilip istep otyr.

Aýylǵa tań ata jetti. Janqojanyń túsi sapqa urǵandaı, atqa shaqqa otyryp keldi.

Nár tatqan joq. Eshkimmen sóılespeıdi. Batyrdyń kóńilinde bir túıtkil jatqanyn Aıbarsha túsindi. Kúızeledi. Jamandyq osy úıdiń bosaǵasyna ózimen ilese kelgendeı. Áýeli atasy óldi. Jaqsy kóretin ákesiniń qazasynan keıin batyr shógip qalǵan. Eńsesin kótergeni byltyrdan beri ǵana edi. Taǵy da bir jamandyqqa kezdesti. Jaýǵa barmaı-aq jaraly qaıtyp otyr...

Múmsin batyrdyń ústinde óbektep jatqanda, Aıbarsha jaqyndaýǵa bata almaı turdy.

Qoıdyń tutas quıryǵyn juqalap tilip otyrǵan qaınaǵasy Aqmyrzaǵa kómektesti. Naıza jambastyń ústińgi jaǵynan, juqa jerden tıipti. Talaýraǵan jaraǵa kózi túskende, Aıbarshanyń júregi qaltyrady. Sonda qyńq etip dybys shyǵarmaı jatqan batyrdyń minezine súısindi.

Kelinshektiń keýdesin birinshi ret ádemi sezim lebi jelpip ótkendeı edi.

Kókseńgirden oralǵan soń kóp uzaǵan joq — Kótibar bul dúnıemen qoshtasty.

...Janqoja oǵan jalt qarap edi. Ekeýiniń kózi kezdesip qalǵandaı, ákesindeı adamnyń qaperinde túk joq ekenin Kótibar da baıqady. Janarynda jyly shýaq tógilgen meıirban kózqarasty sezingen soń, jigit júregi dir etti. Júrekti kózdegen naızasynyń taıa soqqany sondyqtan. Qoly da qaltyrap, eńserip ákete almady. Kóz aldynda jarq etken kók kózdik kókirekten qadalǵaly turǵandaı. Qolynda naızasynyń sholtıǵan saby, batyr endi tap beredi eken dep qoryqqanda, daýsy qattyraq shyǵyp ketkenin biledi. Kóziniń aldy buldyrap, dúnıe kóship júre berdi. Jel dybysy oǵan alty qulash aldaspannyń jarqyraǵan júzi bolyp estiledi. Úreıi ushqan Kótibardyń artyna qaıyrylýǵa dármeni jetken joq, kópshiliktiń ishine kirgenshe, qarasyn batyrǵansha asyqty...

Sodan keıin ne bolyp, ne qoıǵanyn bilmeıdi. Sartaı qorymynyń basyndaǵy qym-qıǵash daý... Ashýly adamdardyń shań-shuń daýystary... Kótibardyń esi shyqty. Tań aǵarǵanda esin bir qınady. Ákesiniń qasynda aýylǵa qaıtyp kele jatyr edi. Bári de óń men tústiń arasyndaǵy birdeńe sıaqty... Eki esti kúıde aýylǵa jetti.

Úıge kelgen soń súre qýlady. Basy jastyqqa tıgeni sol eken, tóbesinde tónip qalǵan alty qulash aldaspandy kórip, tósekten atyp turdy... Eńgezerdeı jigittiń ókirip-baqyrǵan daýsy álem-tapyraq, dalaǵa qaraı tura-tura qashady.

Sodan qaıtyp kózi ilingen joq. Kúndiz-túni arpalys, aýyzyna kelgenin sandyraqtap alty kún jatty. Janqoja... Alty qulash aldaspan... Ajal... Kótibardyń sózin esitken jurt jaǵasyn ustady.

Bir apta jatyp kóz jumdy.

— Janqoja jazyqsyz edi. Qarǵysqa ushyrady-aý... Qap!

Jurt bul qazany solaı jorıdy.

Aq kerbez kempir ańyrap otyr. Bir jamandyqty ishi sezgendeı, bıyl jaz ortasynan beri isi qaradaı qaltyraıtyn edi. Ol shalynyń pıǵyly buzyq ekenin, Janqojany jaqtyrmaıtynyn baıaǵydan biledi. İshinen jaratpaı júretin. Qystaý asyǵys kóshkenin kórgende bir qorqynyshty sezdi ǵoı. Aq peıil adamnyń nazasy jibere me? Shalynyń aram pıǵyly jazyqsyz balany tapty. Aq kerbez kempir solaı topshylaıdy...

Tolybaıdyń kókireginde de soǵan uqsas bir sezim, ózin ózi ishteı jegideı jep bitken. Bir aptanyń bederinde qara shashy aq kúmisteı jyltyrap shyǵa kelip edi. Balanyn qazasy óz aldynda, Sartaı atasynyń basynda kim kóringenniń aýzynan esitken qorlyq sózi esinen ketpeıdi... Qazir jurt kózine kórinýden qalǵan...

Basy sol eken, Tolybaı topqa kirip sóz aıtýdy birjola qoıdy...

Bul aýyl erte kóktemde Qotankólden kóship shyqty da, Syr boıyna qaıtyp oralǵan joq. Jazda Barshaqumda jaılaıtyn Tolybaı keler kúzde teńizdiń arǵy betinen qystaý basty...

Súıegi de sol jaqta qaldy...

Kókseńgirdegi oqıǵa aýyzǵa alynsa, alty Álim Tolybaıdy qarǵaıdy.

— Janqoja áýlıe ǵoı.., — desedi.

Kókseńgirdiń basynda Janqojaǵa jasalǵan qastyq ańyzǵa aınalyp, halyqtyń jadynda qaldy.

Qazaq dalasynda sarnaǵan sary jol sırek kezdesedi. Kósh júrip ótkende, sońynda qalatyn úlken súrdektiń jóni basqa. Dalanyń jel-quzy meıirimsiz, kósh súrdegin de uzaqqa jibermeı, kómip tastaıdy.

Sonymen qazaq atańnyń qýalaıtyny jalǵyz aıaq atalatyn izdik edi...

Sary dalanyń tósinde salt atty jolaýshylar bara jatyr. Ózderi tórt kisi, qun daýlaı shyqqan Álimder edi. Bastyǵy Janqoja batyr.

Jolaýshylardyń aýyldan shyqqanyna bir aptanyń júzi boldy. Bir aýylda tústenedi, bir aýylda qonady. Úıir-úıir jylqysyn joǵaltqanda bolmasa, qazaq asyqpaıdy. Aldarynda toqsan taraý izdik... sonyń ishinen ózine keregin tandap alady da, aıandaı beredi...

Ýáde qudaıdiki... Jasy alpysqa taqap qalǵan eken, Janqojanyń eki sóılegen jeri joq. Bas toqsannyń basynda Jamanqul men Aqynǵa bergen ýádesi esinde edi. Kókek aıy týǵan soń, Syrlybaı aýlyna habarshy jiberdi.

— Azamattyń jóni bólek qoı. Basqa kisi bolsa, ózderi izdep kele jatar dep, tym-tyrys otyrar edi...

Jamankóz aýylynyń úlken-kishisi bir dúrligisip basyldy.

— Baldardy alyp shyqqanymyz jaqsy boldy. İzdeýsiz jaman shal emes, artynda azamat bolǵan uldary bar ekenin Shómekeıler de kórsin.

Janqoja jol boıy sony aıtty. — Áı, sen jaman neme, moınyń bylqyldap tómen qaraı beredi ekensiń, - deıdi Beıiske jumsaq jekip.

— Shómekeıdiń aýlynda keýdelerińdi shalqaq ustańdar. Jaman shal Shómekeılerde de az emes, bir zárelerin alaıyq!

Eki jigit attyń ústinde bir-bir qozǵalyp qoıady.

Janqoja bul jolǵy qonaqasyǵa qoı soıa alǵan joq-ty. Qysqy soǵymnan qalǵan-qutqandy asyp berip, Aqynǵa jaǵdaı aıtqan.

Sońǵy bes jyldyń bederinde bul aýyl kóp shyǵyndady. Áýeli Sandybaıǵa eki erdiń qunyn bir tólep edi. Onan keıin Estekbaıdyń naızasynan Tórtqaranyń bir adamy óldi... Taǵy da sol Tórtqaraǵa qyryq jetini matap berip, qyz aıttyrdy... Ótegenniń balalary jylap otyr. Tórt aǵaıyndy jigittiń ortasynda úsh-aq saýyn bıe... Janqoja at jalyn tartyp mingeli bul aýyl bulaı júdep kórgen joq-ty...

Nurymbet shal ólgeli de bes jyldyń júzi bolǵan eken. Balalary ákesine as bere almaı otyr. Bir jaǵynan Aqynnyń sózin de qımaǵan shyǵar, biraq Janqojanyń júrek túkpirinde saqtaǵan bir oıy bar...

Yrǵyzdan ári ótip, Shómekeıdiń ishine kirgen saıyn ózi qobaljyǵandaı da eken. Qaı-qaıdaǵy esine túsedi. Beıtanys em... Munysyn nege joryp júrerin kim bilipti. Janqojanyń ataǵy jetpegen jer joq. Ári kisi qunyn suraı kelip otyr...

Qaraqshy kórip, úrpıisip qalýy da múmkin...

Boranbaı Sandybaıdy óltirdi... Estekbaı Tórtqaradan jylqy qýyp, bir adamnyń ajalyna jetti. Qurmanaı-Quttyqty syrt aǵaıynnyń jaqsy atamaıtynyn ishi sezedi. Ony Shómekeıler de esitip otyr. Tolybaıdyń balasy Kótibar Janqojaǵa naıza salǵan... Ony basqa jurttyń nege joryp júrgenin qudaı bilsin. Kózińe kim shyndyqty aıtady? Kúle kirip, kúńirene shyǵatyn dostan saqtan!

Kúnshil aǵaıyn syrtyńnan neshe saqqa júgirtip áńgime qylatynyn qaıdan bildiń? Ózin shanyshqan Kótibar emes, Tolybaıdyń paryqsyz balasyn Janqoja shynyshyp óltirgendeı... Kókseńgirdi eske alsa, batyrdyń jany kúızeledi.

Janqoja Janqoja bolyp júrip, qara úzip alysqa shyqqanda, barǵan jeriniń eń uzaǵy Tórtqaranyń arasy eken. Múmsinniń tórkin jurty Baıuly ishine joly túsip kórgen joq. Syrym batyrdyń kóterilisi qyzyp turǵan kezde Syr boıyna qaraı bir taıpa el sherkeshter jyljıdy eken. Jazalaýshy orys otrádtarynan yǵysqan. Keıinirek ata qonysyna qaıta kóshti...

Birte-birte aralary sýysqan...

Sonymen Shómekeıdiń ishine kirdi.

— Osy Shómekeı senderdiń naǵashy jurttaryń ǵoı...

— Baqaly Nıaz bı...

— Qazir sol Nıaz bıdiń tuqymynan aty shyǵyp júrgen kimder bar eken?

Aqyn Úrkimbaı batyrdy atady.

Aǵaıyn ishinde adamnyń qadiri joq. Ózińniń abyroıyń qanshalyqty ekeni syrtqa shyqqanda bilinedi. Janqojanyń kózi bul saparda soǵan jetti. Qaı aýylǵa at mandaıyn qoıyp barsa da qushaq jaıyp qarsy alady. Qurmet syıy, qonaqasysy daıyn...

Bıyl qyrda da qamytshylyq bolypty. Sol jutap shyqqan aýyldyń biri Úrkimbaıdiki eken. Áýeli qýanyp qalǵan Shómekeıler, Janqojanyń kisi qunyn daýlaı kelgenin esitkende, túgel úrpıisti. Al Shalqarǵa qamshy jumsaıtyn, tyrtyq bet qara jigit Uzaqbaı — osy Úrkimbaıdyń nemere inisi edi... Ony búgin bilip otyr.

Qoı baǵyp júrgen jaman shal Jánike-Sarynyń týysy bolyp shyqty. Onyń qunyn surap Janqoja kelip otyr. İndetip, izin shyǵaryp kelip otyr. Bultarýǵa bolmaı qaldy.

Jigitter shynyn aıtty. Qaryndary ashyp kele jatqanda qyrshańqy shalǵa kezdesti. Onyń naǵashyly-jıendi ekenin kim bilgen? Qaryzǵa qoı surap, atalaryna til tıgizip alǵan soń, qyzyńqyrap ketipti. Jalǵyz qamshy... Onda da óltire qoıatyn nıet joq, qaljyńdap siltep edi...

Ondaı ýájden kiná jeńildemeıdi.

Qun tólenetin boldy.

Úrkimbaıdyń jasy elýdiń ústinde, qara tory kisi eken. Túsi órt sóndirgendeı, kózimen jer shuqyp otyr. Janqojadan bir qysylady. Bıyl jut keldi. Bul mańaıdaǵy tórt-bes aýyl Baqashy Shómekeıdiń aýyr qun tóleı alatyn jaǵdaıy taǵy joq... Sonyń bárin aıta kelip, sózdi Janqojanyń ózine tastady.

— Jaǵdaı osy, batyr. Sypaıy syryn jasyrmaıdy, pushyq muryn jasyrmaıdy. Shal seniki. Kesiginde óziń aıt...

Janqoja uqty. Shómekeılerdi aıap otyr. Jigitterdiń shyndyqty aıtqanyna qyldaı kúmáni joq. Qıańqy shaldyń Shómekeılerdi kórgen soń, qyrsyǵy ustaıdy. Naǵashy-jıendi qazaq boqtasa beretin ádeti... Qoı baǵyp júrgen jaman shal atasynyń kórin qazyp jatsa, kim shydap turady. Uzaqbaı tentek qyzyp ketip, bir tartyp qalǵan shyǵar... Qorqytyp-úrkitip bir toqtysyn óńgerip ketkisi keldi. Ondaı-ondaı bazyna qazaqqa jarasa beredi...

— Bul balalar da jetisip otyrǵan joq. Aldynyń jasy otyzǵa shyǵyp, áli úılene almaı júr. Onan ákesi ólip taǵy shyǵyndanyp qaldy. — Janqoja da jaǵdaılatyp keltirdi. — Aıtqanyńa túsinip otyrmyn, Úrkimbaı, oǵan kóneıik. Shalqar aǵama aýyr qun alyp, baıyǵaly kelgen biz de joq. Tek Álimniń bir shalyn óltirip ketip edik, artynda joqtaýshy da bolmady dep júrmesin dep keldik. Maǵan salsań, bul ólimniń kesigi bes júz qoı bolsyn.

Bes júz qoı onsha jan qınalar qun emes. Sonyń ózi ázer jınaldy. Qoıy joqtar, qoıǵa balap basqa túlik beredi. Eki júz elý qoı, toǵyz jylqy, bir túıe... Shómekeıler qonaqtardyń aldyna salyp otyr.

Bir at Nıaz bıdiń qara shańyraǵyna baılandy. Bir atty erip kelgen Janqoja minedi, bir jylqy Aqynǵa tıedi... Aýylǵa qaıtty.

Janqoja jol boıy kóp úndemeıdi. Eki júz elý qoı, alty jylqy, bir túıe... Shalqar sıaqty shaldyń quny úshin bul kóp dúnıe emes, mynadaı tarshylyq jyly az dep aıtýǵa da bolmaıdy. Jigitterdiń kóńildi júzinen batyr qýanyshtaryn baıqaıdy. Baıqaıdy da oılanady. Úsh jylqy úsh bıdiń jeteginde ketti. Dámetetin Áliquldyń shaldary aýylda da tabylady. Ár árýaqqa bir-bir attan baılap, alty jylqyny bir túgesedi. Yrym-jyrym bolyp qoı da qurıdy... Ony Aqyn da moıyndap otyr.

Ortan qoldaı eki jigit boıdaq... boıdaq qashanǵy júredi? Sony oılaǵanda, Janqojanyń esine Aqmyrzanyń qyzy Aqyq túsedi. Aýyldan shyqqanda kókeıin tesken bir maqsaty sol edi.

Qazaq qysylǵanda, saýdaǵa salatyny qyzy... Sonyń oraıy kelip-aq tur.

Kıikbaı balalary Tórtqaranyń qaryzynan da qutylyp bolǵan joq.

Bekbaýyldyń moınynda elý qoı júr... Onyń úıinde de boıjetip otyrǵan qyzy Aqsha bar... Qun ústine qun tartty. Shal óldi... Onan keıin Aqmyrzanyń áıeli dúnıe salǵan. Jasy alpysqa taqaǵan shal qaıta tósek jańǵyrtqan... Kedeıleý Altynbaıdyń qyzy edi. Esik kórgendi alma, besik kórgendi al degen maqaldy eskerdi. Balymǵa Nurymbet balalary aýyr qalyń mal tóledi. Janqoja sońǵy jyldary kúızelińkirep qalǵan sharýashylyqtaryn oılaıdy.

Keshkilik İrǵyzdyń jaǵasynda qonalqaǵa toqtady. Osynsha malmen aýyl-aýyldy aralap júrý qıynǵa tıdi. Beıis qoı saýýǵa sheber, sútin meske quıyp kele jatyr. Sýsyn jetedi. Úlkender eshqaıda burylmaı, júristi óndirýdi uıǵardy.

Janqoja er jastanyp qısaıdy. Aqyn qaza qylǵan namazdarynyń qaryzyn óteý qamyna kiristi. Beıis kúndegi kásibimen qoı saýyp álek... Bekjaras bir toqtyny baýyzdap tastapty. Endi jeroshaq qazyp jatyr...

Kóńilindegini qylp etkizbeı tabatyn Shalqardyń kishi ulyn batyr unatyp qalǵan. Jolǵa shyqqaly úshinshi kún... Eki toqty pyshaqqa jyǵyldy... Sirá, jany da jomart bolar...

— Áı, bala! — Janqoja basyn kóterip aldy. — Eki toqtynyń ajalyna jettiń. Sonda aýlyńa ne aparasyń?

— Jáke, birinshi toqty seniń sybaǵań. Búgingi toqty Aqyn atamnyń sybaǵasy. Shalqar adam bolyp, úıinen bir jaqsyǵa dám tatyra almaı, dúnıeden kóshti. Eń bolmasa, ákeme -qunyna kelgen qoıdyń tıe bersini buıyrsyn... Bekjaras jaýaptan qysylǵan joq.

— Ákeńniń qaryzyn óteımin dep júrip, dúnıeden qatynsyz ótersiń...

Bul kúni odan basqa eshteńe aıtqan joq. Kókeıinde Aqyq tur edi. Jarly bolǵanmen, Bekjarastyń eti tiri... Beıis te sharýaǵa tyndyrymdy kórinedi...

— Baldar altyn asyqtaı. — Aqyn sóılep kele jatyr. — Shalqar sorly maljandy edi. Azǵantaı qara-qurasyn qımaı júrip, ekeýin de aıaqtandyra almaı ketti...

— Áı, senderdiń úılenetin oılaryń bar ma?

— Buıyrmysy bolmaı júr ǵoı, Jáke. Nege úılenbeıik. — Bul joly da Bekjaras buryn aıtty.

— Endeshe men ekeýińe qalyndyq taýyp otyrmyn. — Janqoja shynymen aqtaryldy. - Aqmyrzada bir qyz, Bekbaýylda bir qyz bar. Ekeýi de boıjetip otyr...

— Batyr-aý, sen bizge aıaq salyp beremin dep otyrsań, qashamyz ba? — Aqyn eleń etti. — Biraq úlken kisiler kóldeneń kók attyǵa qyz berer me eken?

— Onyń daýyn maǵan qı, Aqyn aǵa!

Bul kúni aýylǵa eki-aq kóshtik jer qalyp edi.

Nurymbet aýlynda bir boıjetken qyzdy kórgeni Bekjarastyń esine tústi. Áldeqalaı atyn da bilip alǵan. Aqyq... Batyrdyń aıtyp kele jatqany sol bolsa eken dep tileıdi.

Birtoǵa, salmaqty Beıis syr bere qoıǵan joq. Biraq batyrǵa buryn da yqylasty jigitter, qazir tipti quraq ushady. Janqojanyń ishi eljireıdi.

Aýylǵa da jetti.

Janqojanyń eki qyzdy saýdaǵa salyp kelgenin esitkende, Kıikbaı aýyly otanymen dúrlikti. Qazaq qyz alyp, qyz berip júr... Onda da onyń jol-joralǵysy bolady. Belquda, besik quda erikkenniń isi... Qyz alatyn qazaq úıge kelip quda túsýi kerek edi...

— Osyndaı da is bola ma eken? Kıikbaı tuqymy qyzdaryn ótkize almaı, kez kelgen kóldeneń kók attyǵa, shaqyryp alyp, jetektetip jatyr dep kúletin boldy ǵoı! - Bekbaýyl ala-ala qashady.

Aqmyrza úndegen joq.

— Áı, Bekbaýyl, olaı asqaqtama! Kóldeneń kók atty dep otyrǵanyń kim? Áliquldyń balalaryn boıyńa teń kórmeıtin aıaǵy aspannan salbyrap túsken kim ediń óziń? — Janqoja ashýǵa basty. — Qazaq kúledi deısiń! Qyz aıttyryp, qalyń mal alýdy shyǵaryp júrgen Janqoja ǵoı dep otyrmysyń? Atań «teńi kelse, tegin ber» dep edi. Onyń sózin buzyp júrgen ózderiń. Ári-beriden soń, bel quda, besik quda bolyp ta mal alady. Men balalarmen bir aı joldas bolyp, kim ekenin bilgen soń, quda túsken shyǵarmyn. Ári qalys aǵaıyn kúletindeı, tegin de berip otyrǵanym joq. Eki qyzdyń bas-basyna eki toǵyzdan qalyńmal alamyn...

«Eki toǵyz qalyńmaldy» esitken soń Bekbaýyl da báseńdegendeı boldy.

— Al, aıta qoıshy óziń, Tórtqaraǵa beresi qaryzyńnan qutylyp pa ediń? - Janqoja qyńyr minezdi aǵasyn solaı bir jola tuqyrtyp alǵan soń, qaıtadan sabasyna tústi. — Kıikbaı balalary, Tórtqaraǵa áli de alpys qoı qaryzdar ekenderińdi bilesińder me? Bıylǵy qystan ildáldalap shyǵyp otyrsyń. Qyz satpasań, sonsha tuıaqty qaıdan taýyp beresińder? Nurymbettiń jelisine on-on bestep qulyn baılanatyn edi. Bıyl aǵaıyndy tórt jigittiń ortasynda úsh qulyndy bıe, iship sýsynǵa jarymaı otyrǵanymyz mynaý. Áliqul tuqymyn mensinbeı shalqalaqtaıtyn qaýqarlaryń qaldy...

— Tek sirádaǵysy ǵoı...

— Balany seniń qolyńnan kim alady...

Bekbaýyl men Jaqaıda álgidegi qarqyn joq, ózgerip qalypty. Biri bastap, biri qostap, bastaryn shulǵyp jatyr.

Sonymen daý da tarqady.

Aqyn shal bas quda saltyn taýyp, Ótegenniń qara shańyraǵyna úlken qurmetpen kirgizildi. Jaqyn mandaty aýyldardyń aqsaqaldary shaqyrylyp jatyr. Bekbaýyl bastap qalyńmal jaıy sóılesildi... «Lehı áýmın» qaıtarylyp, bet sıpaldy.

Basta ákesiniń qunyn izdeı shyǵyp, odan qalyńdyq taýyp qaıtqan jigittiń júregi ózinde joq, aýylǵa qaıtyp kele jatyr, Shómekeıden shaldyń qunyna kelgen mal eki qyzdyń qalyńyna tólendi.

At alsań aýylyńmen, endi aǵaıyn-týǵanǵa baryp, bitirip qaıtqan sharýalaryn aıtady.

Eki aıdan keıin Bógenbaı aýlynda ulan-asyr toı bastaldy. Apaly-sińilili eki qyz — Aqyq pen Aqsha bir kúnde kelinshek bolyp tústi.

Eki kelinniń toıy birge jasalǵan soń, shyǵyny da jeńildeıdi. Jamanqul alty úı tiktirdi. Bul toıǵa bul óńirdegi Áıderbek túgel qulaqtandyrylyp edi.

Kıikbaı áýleti qyzdaryna kishigirim toı jasap, jasaýlap uzatyp otyr. Bastyǵy Jamanquldyń ózi bolyp, Áliquldyń basty-basty adamdary túgel qatysyp, tıesili kıitterin kıip qaıtty.

Shalqardyń balalary Kıikbaı sıaqty atalyqty jerden qyz alyp, bul sıaqty abyroıǵa ıe bolar degen kimniń oıynda bar. Jurt aýzyn ashyp, kózin jumady.

Búgingi toıda Kıikbaıdan taraǵandar túgel edi. Jamanqul olardy óz úıine túsirdi.

Qudalarǵa arnap soıylǵan maldyń da túri bólek qysyr emgen taı men marqa toqtylar tandap alynady. Al jaqsynyń sarqytynan aýyz tıýdiń ózi mártebe. Jamanquldyń segiz qanat úıi aýzy-murnynan shyqty.

Qazaq jaqsy-jaman jańalyqty osyndaı jıyndy jerde estıdi. Búgin de solaı boldy. Qyzyldaǵy Kishkeneniń aýyldaryna Hıýa hanynan elshi kelipti... Itiǵul aıtty.

Eskiniń kózin kórgen Bıdaı batyr sıaqty aqsaqaldar búginderi joq. Altynbaıǵa qaraǵandardyń endigi úlkeni Bárkelet edi. Sońǵy tórt-bes jylda bıdiń qataryna osy Itiǵul da qosylypty, Qazir bul óńirde «Borannyń Itiǵulyn» bilmeıtin pende joq...

Jurttyń kózi Itiǵuldyń aýyzynda. Ne qylǵan elshi ekenin bilgenshe taǵattary ketedi.

Elshi jaıyn Janqoja aldyńǵy kúni Boranbaıdan esitti. Ózderi bes-alty adam, áýeli Báıdildanyń úıine túsedi. Kelesi kúni Ramanqul qonaq qylady... O jaq, bu jaǵy úsh kún qonaq bolyp, aýyldaryna qaıtady. Úsh kúnde ne sóılesildi, olardyń máslıhatyna basqa Álimniń jaqsylarynan kim qatysty. - Boranbaı eshteńe bilip jarytpaıdy.

— Sonda elshiń kimniń úıine túsipti?

Aqyn kúdiktenip otyr. Aýyzy jeńil Itiǵuldy buryn da jaqtyrmaıtyn edi.

— Elshi Ramanquldyń úıine túsipti...

— Hıýa baspashy attandyrsa Janqojany izdeıtin edi. Elshi salatyn jerde, Ramanquldy tapqan eken... — Aqyn saqalyn salalap otyr, qaıtyp ún qatqan joq.

— Osy seniń sózinde bir shıkilik bar sıaqty. Hıýa hany alty arys Álim balasynda Ramanquldan basqa jóni túzý bireýdi taba almaıtyny qalaı? Bekarystanǵa kelse — jol, Nurybaı bıdiń nemeresi, qara shańyraqtyń oryny. Shyndyǵy, mynaý Janqojaǵa túsýi kerek edi.

— Árýaqty týǵan batyrda osydan artyq kimiń bar?— Bárkelet sony aıtqanda, úı toly adamdardyń betine bir-bir qarap aldy. — Seniki ánsheıin uzynqulaq habar ǵoı...

Bul habardy Itiǵuldyń ózi de keshe ǵana estip edi. Áldeqalaı Báıdilda bıdiń jylqyshysy kezdesip qalyp, elshi jaıyn sol aıtty. Sóz baqqan jigit emes, Itiǵuldy áńgimege jarytqan joq. Áıderbektiń búkil jaqsylary kádik keltire bastaǵanda, úrgedek baıǵus sasqalaqtady.

— Men esitkenimdi aıtyp otyrmyn. Báıdildanyń jylqyshysy. Áýeli elshiler Qojamberdiniń bıine túsken eken. Ramanqul omyraýlap alyp kelipti. Ótirik aıtsa, jylqyshynyń jany shyqsyn! — Itiǵul biraz bajalaqtap baryp basyldy.

Osy jerde sózge Janqoja aralasty.

Álgi Bárkelettiń sózi ony yńǵaısyz halda qaldyrǵandaı edi. Bir búgin emes, ár jerde estip qulaǵy sarsylǵan jaıy bar. Nurtaımen jekpe-jekke shyǵatyn jyly on jeti jastaǵy jigit eken. Odan beri de qyryq jyl, Janqojanyń jaý qaıtaryp júlde alǵan jeri joq. Áńgimeni sodan shyǵaryp, Bárkeletti biraz jerge aparyp tastady.

— Janqojajan, men ol sózine daý aıtamyn, — dedi Aqyn onyń sózin bólip. — Barymtaǵa shyǵyp, jylqy alǵannyń bári batyr emes. Bárkelet sony aıtyp otyr. Shyn batyr el basyna kún týǵan jerde kórinedi. Qyryq jyldan beri Janqoja únsiz jatsa, el tynysh shyǵar. Osy jurttyń qysylǵan jerde esine seni alatyny ras...

— Áı, bárekelde!

Janqoja bul jerde sózden tosylǵanyn baıqady. Ekinshi aıtpaǵy elshi jaıy edi.

Álgide Itiǵul shyndyqty aıtty. Elshi kelýi ras. Báıdildanyń úıine túsedi. Biraq qonaqasyda Ramanquldan basqa kim qatysqany, ne sóıleskenderi belgisiz. Men erteń Bekarystanǵa júrgeli otyrmyn. Ol ne biledi eken. Hıýadan elshi kelip, Kishkeneniń eki aýylynda qonaq bolady. Álimniń basqa balalary habarsyz otyratyny qalaı? Osy arasyna kádiktimin.

— Ramanquldsh úıindegi jıynda Bekarystan da bar...

Jasy qyryqqa taqap qalǵan, dóńgelek saqaldy aqquba jigit bosaǵa jaqtan ún qatty.

— E, Esenbaı, sen sóıleshi.

— Tesik aýyz bolǵan soń, qarap otyra almaımyz. Itiǵul aǵamnyń keıde túımedeıdi túıedeı qylyp aıtatyny bar, tek sol minezinen jazyp otyr. Eger osy sóz Jamanquldyń aýzynan shyqsa, eshkim shák keltirmes edi. — Esenbaı solaı jurtty kúldirip alyp, áńgimesin ári qaraı jalǵastyrdy. — Men Qyzyldaǵy aǵaıyndardan keshe oraldym. Bekarystan bıdiń úıinde qonaq boldym. Bıdiń ózi aıtyp otyr. Ramanquldyń úıindegi qonaqasyǵa qatysypty...

— Al?

— Ana jyly Álim-SHómen Arynǵazyny han kótergende, Janǵazy sultan ókpelep Hıýaǵa qaraı tartyp otyrdy ǵoı. Bekarystan osynyń bárin sodan kórip otyr. Alty-jeti jyldan beri ún-túnsiz jatqan sultan bıyl Qyzyldaǵy jaz jaılaýyna qaıta oralypty. Elshi de sodan keıin keledi.

— Hıýanyń elshisi qandaı maqsatpen kelipti?

— Syr boıynda Qoqan qamaly tústi. Shyndyǵynda bul óńir qaraqalpaqtyń jeri. Qaraqalpaq qazir Hıýa handyǵynyń qoltyǵynda otyr. Endeshe, Syr boıy da Hıýaǵa qaraýy tıis edi. Allaqul osy kezge sheıin úndemeı kelse, Álim-SHómenniń kóńiline qarady...

— Qaraqalpaqty qoltyǵyna alyp jetistirdi! Endi onyń jerin daýlap júr eken ǵoı!

Ashý shaqyrǵan Aqyndy Janqoja toqtatty.

— Esenbaı birdeńeni biletin sıaqty. Sózin bólmeńder, estıik...

— Hıýa hany Syr boıyna qamal salǵysy keletin kórinedi. Elshiler sony aıtýǵa kelipti.

«Qamal», «qala» degen sıaqty sózder qazaqqa jat, odan góri qulaqqa «mola» sózi jyly estiledi. Qamal aty aýyzǵa alynǵanda, báriniń de túsi buzyldy.

— Onan da qylyshyn taqap, kek jelkende otyrady deseıshi.

— Qamal salatyn bolsa, óz aýylynda jer tabylmaı otyr ma eken...

— Qar jaýdy dep qýanba — aıazy keler artynan, qoja keldi dep qýanba - nıazy keler artynan. Hıýanyń kókeıin tesip otyrǵan zeket qoı...

Janqoja qozydaı mańyraǵan jurtty ázer toqtatty.

— Al Nurybaı atamnyń nemeresi sarttarǵa qandaı jaýap qaıtarypty? Onysyn aıtqan joq pa?

— Attyń jalynda, atannyń qomynda ne jaýap ustata qoıady. Álimniń bir bólegi sonaý Muǵaljar taýynyń eteginde, Yrǵyz darıasynyń boıynda otyr. Qyr Shektisi Qaraqum Borsyqty jaılaıdy. Álim-SHómenniń tórt kózin túgendeý úshin kemi bir aı buryn habar aıtý kerek. Qazir ári kóktemgi kóshi-qonnyń ýaqyty. Qaı aýyl qaı qudyqtyń basynda otyrǵanyn bir qudaıdyń ózi biledi. Bekarystan sony syltaýratyp jaýaptan jaltaryp ketkenin aıtty.

— E, báse!

— Óıtpese, Nurybaı bıdiń nemeresi bola ma?!

— Aldap-sýlap shyǵaryp salǵan...

— Biraq qutylyp kete alǵan joq, — dedi Esenbaı, erteli túpke saqtap otyrǵan sózin aıtqaly oqtaldy. Hıýanyń elshilerinen bir jyl máýlet suraıdy. Keler jyly qyryq kún shildeniń basynda Hıýanyń elshileri qaıtyp keledi. Oǵan sheıin Álim-SHómen sózdi bir jerge túıip qoıýy kerek!

Esenbaı sózin aıaqtady. Jurt Janqojanyń aýzyna qaraıdy. Álgide Aqyn aıtqan el basyna týatyn eger kún jaqyndap qalǵan sıaqty eken. Batyrdyń júzi qýqyl tartty.

— Hıýa qamal salǵanda, jer tappaı otyrǵan joq. Kózdegeni Álim-SHómen, qol astyna alǵysy kelip otyr ǵoı. Aıdyń-kúnniń amanynda basymyzǵa buǵalyq tilep alatyn nemiz bar?.. Bul kóppen sheshetin jumys, bıler bir jaýabyn aıtatyn shyǵar.

Janqoja odan ári tereńdep eshteńe aıtqan joq.

Toı eki kúnnen keıin tarqady.

Úlkenderi at mindi, jasy kishileri shapan jamyldy, Bekbaýyl men Jaqaı kóńildi edi. Jol boıy Jamanquldyń baılyǵyn aıtyp taýysa almaıdy.

Janqoja bylaı shyqqan soń at basyn Syrdarıaǵa qaraı burdy. Qasynda Jaqaı, Bekarystanǵa bara jatyr. Keshe Esenbaı aıtqan sózdiń shyndyǵyn oz qulaǵymen esitkisi keldi.

Erteńine Aqyn da atqa qondy. Ol Qalbanyń Qarataýyna qaraı kóshken...

Ol Qalbanyń Qarataýyndaǵy Rahmetálige baratyn edi. Byltyr jaz qýdyq tarshylyǵynan zapy bolǵan Jánike-Sary áýleti, erte kóktemde Qalbanyń Qarataýyna qaraı kóshken...

Osydan otyz jyl buryn Syrlybaı aýly, onyń ishinde Bógenbaı balalarymen ketisken Rahmetáli, osy kúnge sheıin bir kelmeı-aq qoıǵan. Shalqardyń janazasynda bir tóbe kórsetti de, qaıtyp jyljymastan qaldy.

Jamanqulda Rahmetáliniń sol jibimes qataldyǵynan seskenedi. Shalqar ólip, onyń qunyn joqtaý kerek bolǵanda, óz týysy turǵanda, Janqojaǵa bardy...

Qyrǵı qabaq týystardy tabystyrýdyń áreketinde Aqynnyń jasamaǵan aıla-sharǵysy joq. Talaı aǵaıyn talqysyna da salyp kórdi. Emen minezdi Rahmetáli áıteýir bir ıilmeıdi. Aqyry sharshatty.

Týystaryn tabystyramyn dep júrip, óziniń de «ókpe arqalaǵandaı jaıy bar. Botattyń Jánike — Sarymen irge aıyrysqanyna da otyz jylǵa jaqyndaǵan eken. Rahmetáliniń kózine, Aqyn baı Jamanquldyń qoltyǵyn saǵalaǵan adam bolyp kórinetinin biledi. Áńgime ondyqta emes. Jigit kezinde at ústinde ózi de jorytyp kórgen. Biraq, kisi qanyn júktegen jeri joq... Jánike — Sarymen irge aıyrysqanda da sodan qoryqty.

Álde qalaı kisi qanyn júkteýden qashty...

Sol shyndyqty Rahmetálige aıtyp sendire almaı júr.

Jas bolsa seksenge taqap qaldy. Ólim bar jerde qaza bar. Taǵa da mynaý Hıýadan elshi kelip, el qobaljı bastady. Aqyn osynyń túbi bir jamandyqqa soǵatynyn baıqady. Talaı búlinshilik salǵan baspashylardan bylaı qoıǵanda, sońǵy on shaqty jyldyń bederinde Hıýa Álim-SHómendi eki ret shapqynshylyqqa ushyratty. Ondaı aýyr apatty Aqyn osy jasynyń ishinde kórgen jeri joq edi...

Árıne, Jánike-Sarynyń balalaryna Hıýanyń quryǵy jetpeıdi. Ol túgil Arynǵazy hannyń sózin júre tyńdaǵan óńkeı ash bóriler emes pe? Qysylyp bara jatsa, arjaǵynda Moıynqum, Rahmetáli kóship kete barady...

Al Aqyn Syr boıynda osy qalǵany qalǵan. Ne jamandyq bolsa da, kóppen kórgen uly toı, aǵaıyn ishinde otyryp, kútip alady...

Bálkim, osy jolǵysy Rahmetálimen eń aqyrǵy júzdesýi bolar. Kókireginde qatyp júrgen shemeni bar... Aǵaıyn arasynda úzilmeı kele jatqan mynaý arazdyq onyń janyna batady... Sony janǵa batyryp aıtpaq... Kózi tirisinde Báıbishe men Toqaldyń arasyndaǵy jyrtyqty septeý qolynan kelgen joq edi. Shaldyń sózin, kim biledi, ólgen soń eskerer... Bul pánıdiń sholaq ekenin túsiner...

Aqyn qasyna momyn Tomandy ertip edi.

Qalbanyń Qarataýyna bir apta júrip jetti.

Qyzyl ińir edi. Salt atty jolaýshylardy Sary aýlynda áıelderdiń joqtaǵan zarly daýsy qarsy aldy.

Sol kúni sáskede Rahmetáli úzilipti.

— Ájem aıtyp otyrýshy edi. Rahmetáli aǵam sáske túste týady eken. Qudaıa toba, tańerteń kóńili tetik jatqan. Sáske túste birden nasharlady... Meldebek jylap otyr.

— Qashan aýyryp edi. Bir apta da bolǵan joq. Bir shanshý eki búıirden qadalǵan. Qatyp ustap aıyrylmady áıteýir...

— Elge habar tıgizbegenderiń qalaı?

— Qaıdan bileıik...

Jánike de osy shanshýdan ólip edi, áldeneden jany túrshikkendeı, Aqyn únsiz tynyp otyr.

Dúnıe qaıyp degen osy... Bir sher tarqatysarmyn dep kele jatyr edi. Rahmetálige ókpeli... Onyń qataldyǵyn keshpeıtin. Ashylysyp sóılesermin degen armanyna jete almady.

Sony oılasa, kózinen aǵyl-tegil jas ketedi.

Óziniń de saýlyq qoıdyń jasyndaı jasy qalǵanyn, mynaý Rahmetáliniń janazasynan keıin bir aı ótken soń qaıtys bolatynyn Aqyn bilgen joq.

Rahmetáli óldi. Shektiniń bir bıik báıteregi omyrylyp túskendeı, esitken jurt aǵylyp jatyr.

Janqoja men Bekarystan bastaǵan Kishkeneniń jaqsylary janazadan úsh kún keshigip keldi.

Bul kúnderi Rahmetáli aýlynda Álimniń tórt kózi túgel edi. Hıýadan kelgen elshi jaıy aýyzǵa alyndy. Álimqul eki udaı. Bekarystan, Báıdilda bastaǵan bir toby qaýip aıtady. Qala túsirtpeı qarsylyq jasaǵan jaǵdaıda, Hıýa tynysh otyrǵyzbaıdy... Odan da suraǵan jerin berip tyný kerek...

Qyr Shektisi men Tórtqara quryq ala qashyp tur. Kótibar baǵynbaıtynyn ashyq aıtty...

Janqoja da solardy jaqtaıdy.

Bir aptadan keıin kelim-ketim adam basy sıredi.

Syrdaǵy aǵaıyndardan Jamanqul, Burshaı, Bekjaras bar. On shaqty adam bir bólek qaıtty.

Jol ortasynan aýǵanda Aqyn aýyrdy.

Shal at ústinde ázer otyryp keledi. Eki búıirde shanshý, beli siresip qozǵaltpaıdy.

Baıaǵy shanshý... Jánikeniń qalaı aýyrǵany esinde... Rahmetáli de osy shanshýdan ketipti.

Qaraqumǵa ilikken jerde Jamanqul bir aýyldan túıe aldy. Ústine kıiz qorshaý jasap, shaldy jatqyzdy.

Aqyn aýylǵa kelgen soń on kún jatyp, kóz jumdy.

— Eskiniń kózi edi. Bul shaldan da aıryldyq...

Jamanqul shaldyń betin jaýyp jatyp, tereń kúrsindi.

BOZQYRAÝ

Nurymbet aýly jaz jaılaýy Jaqsyqylyshtan bıyl da taban aýdarǵan joq.

Bir qyrdyń astynda Kókdombaq, onda buryn Nurybaı aýly otyratyn edi. Bekarystan byltyr jaz Qyzylǵa qaraı kóship shyǵyp, Kókdombaqbas qalǵan. Jaz jaıpaýyna bıyl da oralmady.

Jalǵyz Bekarystan emes, ıisi Kishkene balasy túgel Qyzylǵa qaraı jyljyp jatyr. Qarakesek, Qarasaqaldar da sonda. Ánsheıinde Qaraqumnan taban aýdarmaıtyn Jaqaıymdar edi, bıyl olardyń da qobaljyǵan syńaıy bar. Aqmyrza burnaǵy kúni Kókshoqattyń ústimen asyp bara jatqan Baıqara Tekelerdiń kóshin kergenin aıtyp keldi.

Qonys tarshylyǵyn kórip zyqysy shyqqan jurtqa syn joq. Tek Qyzylda Hıýanyń baspashysy tegin otyrǵyzsa ǵoı.

Osy qazaq ne bilip kóship jatyr. Tipti baspashydan da qorqýdy qoıdy.

Janqoja birdeńeden kádiktenetindeı edi. Báıdilda men Ramanqul Qaraqumdaǵy elmen jeń ushynan jalǵasyp, Qyzylǵa shaqyryp jatqan sıaqty... Bıyl Bozqyraý túse, Hıýanyń elshileri qaıta oralýy kerek...

Janqojanyń aldynda jotalanyp úıilgen temirtekter... Kózi sonda, keńili álem-jálem bolyp otyr. Mynaý synyq úzeńgi, aqaý i úsken aýyzdyqtar... jetesi ketken kezdik, maıysqan taǵalar, attyń ómildirigi... bári de atasy Kıikbaıdyń kózin kórgen, endigi totyǵy jetip, tutynýdan qalyp bara jatqan dúnıelikter edi.

Jarly baıǵus jamanar da qýanar. Qazaq arasynda at turman ábzeli qyldaı qymbatshylyq... Satyp ala bastasań — shashyńnyń túgi jetpeıdi. Onan da eskińdi jamap-jasqatyp kún kórgeniń jeńildeý edi. Al qazaq dalasynda temir soǵatyn ustany qos attap izdeıtin kezderiń bolady.

— Qaıda aparyp jóndetý kerek...

Batyr daǵdaryp otyr. Ózi biletin belgili temir ustalaryn oısha izdestirip otyr.

— Bireý túsip jatyr.

Osy kezde esikten Aıbarsha kórindi de, Janqojanyń oıy bólindi. Aıbarsha tórdegi kórpe-tósekti qaǵyp-silkip qaıta salyp jatyr. Janqoja aldyndaǵy temir-tersekterdi jınastyryp, shetinen qyzyl qorjynǵa toǵyta bastady. Qonaq habarlas aıtyp, bálsingen joq. Kóztanys bireý... Ne bala-shaǵa shyǵar. Sondyqtan qozǵala qoımady.

Qonaqtyń ózinen buryn «assalaýmaǵalaıkúmi» kirdi. Japyryq muryn qara jigit Qondybaı edi. Kókseńgirdegi Tolybaıdyń ylańy esine túsken, Janqojanyń óńinde qýanysh sáýlesi júgirip ótti. Qondybaıdyń bultalaqqa salǵan Tolybaıǵa qalaı shúıilgenin áli umytpaıdy. Adal sút emgen bala sıaqty, túbi osydan azamat shyǵady.

— Aýyl Sarbulaqta otyr. Qystaý mańyna tary seýip tastaıtynymyz bar edi. Ári bıylǵy qys taǵy turalatyp ketti ǵoı.. Biraz aǵaıyndar jyljı almaı qaldy. Soǵan at-kólik aparý da kerek boldy...

Kókseńgirdegi oqıǵadan keıin eki jyldaı bolyp qaldy. Kúnde jol túse bermeıdi. Qońdybaı batyrǵa soǵa almaı júretin edi. Qystaýǵa baratyn jol Jaqsyqylyshtyń tusynan ótedi. Ádeıi arymasyn aıtýǵa buryldy.

Janqoja qazanǵa as saldyrdy. Bul aýyl usaq jándikten qol jýǵaly ne zaman. Qonaqasy ústinde Janqoja shet jaǵalap jaǵdaı aıtady.

— Oıbaı, Jáke, úndeme. Qoıdyń qanyn ishedi deısiń be? Sizdiń úıden jegen bir jiligim, bir qoı dep ketermin!

— At-turman shydatpaıdy. Janqoja jas qonaryna shaǵym aıtyp otyr. — Qaıda bararymdy bilmeı dal boldym...

— Aıtýar aǵama alyp barmaısyń ba? On qolynan óneri tógiledi. Naǵyz qudaı degen kisi...

— Esitýim bar. Onyńdy Eskiuradan kóshpeıdi desedi ǵoı. Ózi is soǵatyn adam, qalaı baıymaı júr?

— Kesip aqy almasa, qaı jaǵynan jarysyn!

— Apyr-aı, á? — Janqoja tańdandy. — Qaıda aparam dep otyr edim, seniń kelgeniń jaqsy boldy ǵoı.

Ekeýi tústen keıin attandy. Janqojanyń jeteginde quıryǵyn kúzetken tory taıy bar edi. Qondybaı qarny mesteı qara bıe jetektep keledi. Jutqa ushyraǵan aýylda aǵaıynǵa maıyn beretin osydan artyq jylqynyń reti bolmapty.

Qondybaı aıtyp otyrsa, Aıtýar kózi tiri áýlıe... Osydan on tórt jyl buryn, qalyń el jutqa ushyraǵanda, Aıtýardyń ákesi Appaq bar túlikten qol jýady. But artar kólik tapqan aǵaıyn jaz jaılaýǵa jyljyǵanda, Eskiurada qala beredi eken. Ýysty-qulaq tary egedi...

— Sodan beri jaz jaılaýǵa shyqpaıdy...

— İs soǵatyn adamǵa qozǵalý da qıyn ǵoı...

— Ol kezde Aıtýar on bes, on alty jastyń shamasynda. Usta bolyp júrgeni keıin ǵoı. Qondybaı áńgimesin ári qaraı sabaqtady. — Aıtýar jıyrmaǵa shyqqansha qatyn alǵan joq. Qalyńdyǵy boıjetip otyr edi. Óli-tirisin bergen soń óli kúıeý jatpaıdy. Bala bolsaq ta aýyl arasyndaǵy ósekti esitemiz. Aıtýar syrqat eken dep sybys shyqty. Osy kúni ózi de rastaıdy. Taryǵyp júrgende Temirshi atam túsine kiripti. «Úsh taǵanda» balǵam men tósim jatyr. Taýyp alyp, ıe bol!» deıdi eken...

— Alda, áýlıem-aı! - Janqoja kózine jas aldy.

— Úshtaǵandy biletin shyǵarsyń. Raıymnyń bergi jaǵyndaǵy aqtatyr ǵoı. Aıtýar aǵamnyń qasynda inisi Bóri bar. Balta men tósti aıtqan jerinen taýypty. «Kesip aqy almaıyn, kerilip ketpen shappaıyn!» dep, balǵany tóske soǵyp qalǵanda, alpys eki tamyry ıip qoıa bergen kórinedi.

— Apyr-aı!

— Sol jyly kúzdigúni úılendi ǵoı, áńgimeniń qysqasy...

Qondybaı joldas bolǵan eki kúnniń ishinde, qulaq quryshyn qandyrdy. Ylǵı aıtatyny Aıtýardyń keremetteri edi. Talaı qol-aıaǵy baılaýly, eki ıyǵyn julyp jep kelgen jyndylar ustanyń dúkeninen saýyǵyp qaıtypty.

Janqoja Aıbarshany erte shyqpaǵanyna ókindi. Sońǵy úsh-tórt jyldyń bederinde aparmaǵan áýlıesi joq. Byltyr Arystanbapqa da túnep qaıtty. Óli arýaqtardan saýap bolatyn túri baıqalmaıdy. Kózi tiri áýlıeniń habaryn Qondybaı aıtyp otyr. Endi Aıtýardy kórgenshe asyqty.

Arada bir qonǵan jolaýshylar erteńine tús qaıta Eskiuradan qulady.

Qı qora, qamys qoralardyń tasasynda tapal tamdar myjyraıady.

— Anaý shetki tam bizdiki... Anaý Aıtýar aǵamdiki...

Qondybaı shetinen tanystyryp keledi. Qı sasyǵan qystaýda alty aı jaz jyljymaı otyratyn Aıtýardyń minezine Janqoja shynymen tańyrqaıdy. Qondybaı atynyń basyn uzynshalaý tam úıge qaraı burdy.

— Apyr-aý, mynaý Jákem bolmaǵaı...

Betinde sala-sala terdiń izi, orta boıly qara kisi aldarynan shyqty. Onyń aıtpaı tanyǵanyn, Janqoja áýlıeliktiń bir nyshanyna joryp tur. Aıtýarmen qoldasqanda, ystyń ıisi murnyn qytyqtady. Jasy otyzdyń ústinde sıaqty, biraq qabaǵyndaǵy qyrtys-qyrtys ájim izi Aıtýardy qatarynan kóp kekse qylyp kórsetkendeı eken.

Qonaqtardy úıge bastady.

— Jylqaıdar aǵamnyń kegin alǵan áýlıemiz ediń. Ájem aıtyp otyratyn edi. Sol jyly Nurtaı bizdiń aýyldyń da jylqysyn qýyp, Qoıbaǵar aǵamdy óltirip ketken ǵoı. — Aıtýardyń kózine jas irkildi.

— Jáke, úıge kelip qaldyń. Sebepsiz eshteńe joq...

— Qylp etpe... Janqoja óziniń asyǵys ekenin aıtty. Qazir kóshi-qonnyń ýaqyty, ýaqyt qymbat edi.

Biraq qonyp qalýǵa týra keldi. Áńgimemen otyryp, kúndi eńkeıtipti. Ári Aıtýardyń qara shańyraǵyna taǵy bir qonaq — Jamanqul baı kelip qalǵan.

Baıdyń qasynda jasy on úsh-on tórtter shamasyndaǵy er bala bar edi. Bir jaǵyna qısaıyńqyrap bitken aýyzy, aq túsken kózi — balanyń dimkás ekenin kórsetip tur. Onyń ústine oń aıaǵyn syltyńqyrap basady eken. Qyzyl masaty shalbardyń balaǵyna altyn zer ustapty. Balanyń ústinde qara barqyt kamzol, syrtynan shym jibek túrme belbeý býynǵan túri, kıindirip qoıǵan qýyrshaqqa uqsaıtyndaı.

— Baıaǵy kóp tyryspaı keletin jyly bizdiń aýyldyń er azamattaryn jaıpap ketti ǵoı. Er balamyzdyń úlkeni endigi jıyrma beske shyǵatyn edi. Sol ábisireńniń ústinde qaıtys boldy. — Jamanqul kúrsinip qoıdy, baıdyń samaı shashy aq kúmisteı jyltyraıdy. Myna bala týa aýrýshań boldy. Bes jasynda sheshek shyǵyp, bir kózine eli tústi. Jyǵylǵanǵa súringen, endi aıaǵy aýyryp júr. Usta inimniń dúkeninen bir sharapat bola ma dep ákelip otyrmyn. Osyndaı jaz jaılaýda, qoldyń bos kezi bolmasa, sharýa baqqan adamnyń moıyn burýy qıyn ǵoı. Ári Sahar aǵam da syrqat edi. Jánike atama qaraǵan aýyl bıyl júgenin ustap qaldy. Aqırektiń astynda tary salyp jatyr. Eki esep bir esep, Sahar aǵamnyń kóńilin surap qaıtamyn. Balany jetektep kele jatqanym sol... Aıtýar, aınalaıyn...

Aqırekke barǵanda balany Arystanbapqa túnetetin de oıy bar edi, onysyn jasyryp qaldy.

— Aǵaıyndarym meni áýlıe kórip dabyraıtyp júr, aǵa. Sonyń bári beker. -Aıtýardyń júzi kúreńitkendeı edi. — Qasıet bolsa, osy qara dúkende shyǵar deımin. Kók temirdiń dybysynan jylan da qashady ǵoı. Al mende eshteńe de joq. Jurt, qansha aıtqanmen, tyńdamaıdy. Aýrý-syrqaýyn jetektep keletin bolyp júr. Keıbireýleri táýir bolyp ta jatady. Ottyń ushqynynan qasqyr da qashady. Qaıdam, kók temirdiń jarqylynan jyn-shaıtandar da seskenetin shyǵar...

Janqoja bul sózdi jasy kishi Aıtýardyń kishipeıildigi dep uqty.

Áýlıeligine shák keltirip otyrǵan joq.

— Sen ǵoı meni kórgen joqsyń, — dedi Aıtýarǵa bir sózdiń reti kelgende. — Álgide qalaı tanı kettiń?

— Ol ne degenińiz, Jáke. Bir ret kórgenmin. Osydan jıyr¬ma jyl buryn Jylqy aǵamnyń úıine qonyp ketkensińder. Dámeli jeńeshemdi Qondybaı aǵam uzatyp ákeletin bolyp, qasyna men de erip barǵan edim. Ústine sizder keldińizder...

Janqoja Aıtýarǵa yrza boldy. Ózi «batylymmen bildim» dese de sengendeı edi. Bul aǵynan jaryldy. Jalǵan áýlıe aıla-sharǵysyn maldanyp, náfaǵasyn izdeıdi. Mynaý has áýlıeniń minezi ǵoı!

Túnde Janqoja ákelgen taı soıyldy.

Batyr Aıtýar ustanyń nege baıymaı júrgen sebebin qazir túsinip otyr.

Qonaqasy ústinde Hıýa handyǵynan keletin byltyrǵy elshi j;aıy aýyzǵa alyndy. Jamanqul qatty qobaljýly kórindi. Osydan úsh jyl buryn tonalyp qaıtqan Áliqul aýlynyń qalashylarynan shyǵaryp, biraz áńgime aıtty.

— Sol jylǵy qaraqalpaq qyrǵynyn kózimen kórip qaıtqan Rahmetáli aǵam edi. Qasyndaǵy Meldebek aýrýdy sodan tapty. Qyzyl qyrǵynnyń ústinen shyqqan jerde júregi aınıdy eken. Bıyl jan tásilim bolǵaly jatqanda, qaraqalpaqtardy aýyzǵa alǵanyn Aıbas aıtyp otyr. Úlken qyrǵynnyń ishinde Jaby balýan da ketti. Marqum Eneseı bıdiń nemeresi, qandaı jigit edi? Artynda qalǵan qatyn-balasynyń qaıda júrgenin de eshkim bilmeıdi.

— Bálkim Segizdiń qolynda shyǵar... Janqoja oılandy. — Osy Segiz habar-osharsyz ketti ǵoı?

— Bul jaqtan eshkim qatynamaıdy. Mundaıǵa qol-aıaǵy jeńil Balpan edi. Ana jylǵydan keıin onyń da júregi shaıylyp qalypty. — Jamanqul kúrsindi. — Rahmetáli óldi, Meldebek óldi, tiri bolsa, Segiz aǵam jatpaýy kerek edi. Qaıdam, bir bálege ushyrap qalyp júrmese...

Bul otyrǵandardyń ishińde Hıýa handyǵyna ish tartatyn bir jan joq, azar da bezer bolyp otyr. Qondybaı Báıdildany qarǵaıdy.

— Janǵazy sultan Hıýada otyr. Arynǵazy men Janǵazy taqqa talasqanda, Báıdilda Janǵazynyń shashpaýyn kóterip edi. Alty jyl qasynda júrdi. Osynyń bári Janǵazynyń nusqaýymen istelip jatyr...

Osy sózge Janqoja da den qoıady. Qabaq Kótibar batyrdyń Bekarystanǵa aıtqan sálemi esine tústi. «Bes Shekti Hıýany panalamaı-aq el bolǵan. Qudaıǵa shúkir, ázir mal-basy túgel, ósip-ónip jatyr. Áli de Hıýasyz kúnin kóredi...» depti. Arynǵazy taqqa otyratyn joly belsenip kirisetin de sol Kótibar edi. Bále basy Janǵazy ekenin bilip otyr ǵoı...

Janqojanyń kóńilinde kádik, túnniń bir ýaǵyna sheıin kózi ilinbedi.

Aqırekke asyqqan qonaqtar bul kúni erteletip atqa qonǵan. Qondybaı ere ketti.

Janqoja Arystanbaptyń basyna sırek soǵatyn edi. Erterekte Múmsindi túnetkeni bar. Byltyr Aıbarshany alyp keldi. Arystanbaptan eshqandaı sharapat bolǵan joq.

Batyr sońǵy jyldary paıǵambardyń júzin kergen osy bir áýlıeden birjola túńilip shyqqandaı. Al til-jaǵyna súıengen shyraqshy jigitti tipti jaqtyrmaıtyn edi.

Byltyr Aıbarshany ákeletin joly, áńgime Hıýa elshilerinen shyǵyp, shyraqshy ekeýi qajasyp qalǵan.

Búgin de solaı boldy. Janqojany kórgende, qara sur jigittiń júzinde múláıim kúlki júgirip, qolyn tósine qoıyp edi, Janqoja tyjyryndy.

— Osy sen Qoqannyń sarty emessiń be?

— Ony nege aıttyńyz, batyr? — Anaý ánsheıin ańqaýsyraı suraıdy.

— Bizdiń qazaqtyń saltynda, áıel ǵana qolyn tósine qoıyp sálem beredi. Erkek basyńa qorlyq emes pe?

— Ádep-izetti sharıǵat ta qasıetteıdi. Bizdiń ǵulama ustazdarymyz kishilikke úıretken. Qudaı bir, quran shyn. Ábilseıit táýbe keltirgen boldy. Asylym Saıd qoja, qaziret Ǵalıdyń urpaǵymyz...

Haziret Ǵalı sıaqty myqtynyń urpaǵy bola turyp, japan túzde mola kúzetip otyratyny qara qazaq úshin túsiniksizdeý edi. Biraq qudaıdy aýyzǵa alǵan jerden tosylady. Janqoja odan ári qazbalaǵan joq.

— Osy seniń aldyndaǵy shyraqshy shal qaıda joǵaldy?

— Ol kisi Meke-Mádıne ketken. Paıǵambar áláıissálamnyń basyna taýap qylyp qaıtpaq edi. Paqyr ketti ǵoı... Shyraqshy kirpigin qaǵyp-qaǵyp jibergende, bir tamshy jas domalap ketti. — Quranda Mekege barýǵa nıet qylyp, jeti qadam basyp, sodan keıin ólip ketken adam sheıit bolady degen raýaıat bar... Tiri bolsa — qajy, ólse — ustazymnyń jany janatta bolar.

— Alda jaryqtyq-aı! — Qondybaı kemsendedi.

Ábilseıit ustazynyń shyn aty Ybyraıym ekenin, Jabynyń qolynan qaza tapqanyn, árıne, búgip qaldy. Paıǵambardyń atyn esitken qazaqtar basyn shulǵyp otyr.

— Qaǵbanyń kók tasyna bir táý etýdi armandamaıtyn musylman balasy joq. Onyń muraty ǵasyl boldy. Marqum ustazym qazaqty kóp aıtyp otyrýshy edi. Talaı uzaq tańdy minájat qylyp kózden atqyzǵan shyǵar. Qaıtsin endi, áýlıe ǵoı. Teristik betten ájýsı-májýsıler osylaı qaraı qaptaǵaly turǵanyn marqum sezgen joq. Aýzy túkti kápirler qazaq dalasyna qol salyp jatyr. Halyqtyń kózin ádemi mata, asyl monshaqtarmen qyzyqtyryp, qulqyn azdyrmaqshy. Batyr, osynyń bári aqyrzamannyń ǵalamaty emes pe?

— Astapyralla!

— Qudaı-aı, saqtaı gór!

— Musylmannyń balasy bir-birine oq atady...

Qondybaı men Jamanqul jarysa sóılep jatqanda, shyraqshy basyn shulǵyp otyrdy.

— Bári ras. Ana jyly baspashylar qyryp kete jazdaǵan joq pa? — Jamanqul alaqanyn jaıdy. — Anada Asan moldadan surap otyrsam, baspashy da ózimizdiń musylman kórinedi...

— Musylman patshalyqtaryn sol sıaqty azǵyndar aıaqtan shalyp, azdyryp jatyr... — dedi shyraqshy.

— Sol baspashyńdy álgi óziń maqtap otyrǵan musylman patshalyǵy — Hıýanyń hany attandyryp jatqan joq pa? — Sony aıtqanda Janqojanyń júzinde yzǵar bilindi.

— Beker ol! Baspashylar — túrikpen. Olar Hıýany da talaı shapqynshylyqqa ushyratqan. Biraq hannyń quryǵy uzyn. Aqyry baspashylar da tyıynǵan joq pa?

— Apyr-aı, eki jyldan beri tynyshtyq edi...

— Áne, kórdińiz ǵoı! — Shyraqshy Jamanquldyń sózin ustaı aldy.

— Hıýa hanyn qatty dáriptep kettiń ǵoı, ápendi, Janqoja mysqyldady. — Qaraqalpaqtardy irgesine kóshirip alyp edi, jetistiripti ǵoı. Aıdos bı, Jaby balýan sıaqty jaısańdarynyń basy alyndy. Qasha keshken eldi Qyzyldyń qumynda qyryp salypty... Biz de estip jatyrmyz...

— Bizdiń aýyldyń qalashylary bar malynan aırylyp keldi. Qudaı saqtaǵanda, ózderi tiri qalypty, áıteýir. Shalqar aǵam sol Úrgenish saparynan keıin eki esti bolyp edi marqum...

Ábilseıit Balpan esimin júregine túıip otyr. Bir esitkenin umytpaıtyn edi. İshteı eki qaıtalady.

— Qaraqalpaqtardyń obaly joq. Orystarǵa elden buryn shoqynǵan solar edi. Esmuhammed han qarǵysqa ushyrady. Qudaı ústinen quba qalmaqtardy qulatty.

— Onda ishinde biz de kettik qoı. — Janqoja ezý tartty.

— Qazaqqa tıip júrgen de qaraqalpaqtyń kesiri. - Shyraqshy jaltardy. — Orysqa baǵynyp Ábilqaıyr da qarǵysqa ushyrady. Hıýaǵa qarsy qylysh kóterip edi... Baldary shetinen shoqynyp jatqany anaý... Onyń tuqymy qazaqqa ne kórsetken joq. Syrym batyrdyń da túbine han tuqymy jetti...

Shyraqshy qazaq arasynyń ósek-aıańyna júırik. Sońǵy sózdi aıtqanda, Janqoja da tosylyp qaldy. Sultan pravıtelder bılep otyrǵan Kishi júz aýyldarynyń tynysy taryla bastaǵany ras edi, Jaıyq boıynda jaılaıtyn Jetirý, İshki ordadaǵy Baıuly qobaljyp otyr... Tórtqara beri yǵysty...

Orta júzde de tynyshtyq ketken. Qasymnyń uldary — Esengeldi men Sarjan Qoqan hanynyń qoltyǵyna tyǵylypty. Anda-sanda el ishinde tóbe kórsetse, ash bórideı bóriktiretinin jurt ańyz qylyp aıtady...

Musylman patshalyǵy da ońyp turǵan joq. Qoqanǵa qaraıtyn Qońyrattyń aýyldary tozyp ketti...

— Qoqan hany Mádili — kápir. Toqal sheshesine qol salyp, qudaıdyń qarǵysyna ushyrady...

— Apyr-aı, handa da pendeshilik bolady eken-aý...

— Pendeshilik júrgen jerde ádildikke jol joq. — Janqoja Jamanquldyń sózin tiriltkeli aıtqandaı edi.

Shyraqshy tilin tistep alǵandaı, oqymaǵan qara qazaqtan súringenine ókinip otyr. Biraq syr bergen joq, qoshtasyp jatyp Janqojaǵa taǵy da bas ıdi.

...Qaraqalpaqtar Hıýa handyǵyna túpkilikti baǵynatyn jyly edi-aý... Aqırektegi shyraqshy Ybyraıymnyń ornyna Ábilseıit keldi. Odan beri de jıyrma jyl... Jıyrma bir jastaǵy jigit bul kúnde qyryqtyń ústine shyqty.

Mýhammed Rahym qaraqalpaqtardy Ámýdarıa boıyna kóshirgende, qazaq hany Ábilǵazydan alyp qashqanyn Ábilseıit biledi. Maman sıaqty bıler qazaqtarǵa áli de ish tartady. Sonaý áz Táýke zamanynan bastalǵaly beri úzilmeı kele jatqan qazaq-qaraqalpaq arasyndaǵy dostyq qarym-qatynastyń tamyryna balta shabý kerek edi.

Hıýa handyǵy bul jaqta qaraqalpaqtardy tynyshtandyrýdyń áreketinde basyn ala almaı jatqanda, Qoqan hany Omar Syr boıyndaǵy Túrkistan, Aqqorǵan sıaqty qalalardy alyp, qazaq ishine kirip úlgirdi. Aqmeshit qamaly ornady...

Odan ári umtylýǵa Omar hannyń táýekeli jetken joq. Bir jaǵynan Hıýanyń qabaǵyn baǵady. Ári Ábilǵazy ólip, Álim-SHómenniń taǵyna Arynǵazy otyrdy. Ábilǵazynyń ýly aınalasy tórt-bes jyldyń bederinde Kishi júzdiń jarymyna jýyǵyn ýysyna jınap, kórshi Orta júz taıpalaryna da yqpalyn júrgize bastady... Arynǵazynyń tusynda qazaq dalasyna qaraı Mýhammed Rahym han da betteı alǵan joq...

Ábilseıit kánigi tamyrshydaı, qazaq arasyndaǵy ózgeristi qalt jibermeıdi. Arynǵazy aıdaýda, Álim-SHómennen bereket ketti. Búgin Boranbaı Sandybaıdy óltirse, erteń Aıdarqul Tórtqaradan jylqy alady. Jylda qun daýy... túbi birge eki arys el kúnde qyrylysyp jatatyn edi. Mýhammed Rahym sol bir ádemi sátti jiberip aldy. Ábilseıit áli kúnge ókinedi. Qoqan hany jetesiz Mádeliniń aldyn orap ketetin jerde hannyń qolyn Sharjaý joryǵy baılady.

Burnaǵy jyly Shekti ishinde taǵy bas arazdyq bastalyp, Janqojaǵa qastyq jasaldy...

Byltyr Hıýa hany Allaqul elshi attandyrdy...

Bul jerde Janǵazy sultannyń jazyǵy joq. Álimulynda eń irgeli el Shekti ekenin Allaqul da bilip otyr. Ábilseıitten Hıýaǵa oń qabaqpen qaraıtyn bılerdi surastyrdy.

Han saraıyndaǵy aqylshylar kóp yrǵasyp kelgende, Báıdilda men Ramanqulǵa toqtap edi.

Hıýa handyǵyna qyńyr qaraıtyn bılerdi surastyrǵanda, Ábilseıit eń aldymen Janqojany atady...

Osy bir qazaq batyryn áıteýir sýqany súımeıdi.

Hıýadan keshe ǵana adam kelip ketti. El aqtaǵan dárýish Arystanbaptyń basynda eki kún jatyp zikir salǵan. Allaquldyń elshileri qyrkúıektiń ishinde keletinin sodan esitti... Han «aýyzy túkti kápirler týraly ár túrli alyp-qashty ańyzdardy» kóbirek taratyp, qazaqtardyń záresin ushyra berýdi tapsyryp otyr...

Qyzylǵa qaraı ashylǵan qazaq aýyldarynyń kóshi kóbine Aqırektiń ústimen asady. Arystanbapqa at basyn burmaı ketetin qazaq sırek edi. Ábilseıit aıtqan ańyzdy bári de basyn shulǵyp tyńdaıdy.

Jalǵyz Janqoja... Ábilseıit jolaýshylardyń artynda tistenip qarap qatyp qalǵan. Kópke sheıin qozǵalǵan joq.

Bir zamanda Mástáttiń basynda qaraqalpaq Áneteı bıdiń qystaýy... qamys qorasy kózge qıdan shalynatyn. Alasa tam úılerdiń murjasyna kók tútin býdaqtap... ótken-ketken jolaýshyny qonaqqa shaqyratyndaı. Qashan barsań da, meımandos qaraqalpaq úıiniń terlikteı-terlikteı daǵarasy daıyn, aldyńa keletin edi...

Bul kúnde sol qystaýdan jurnaq qalǵan joq.

Mástát tóbesiniń bergi jaq baýraıynda qazaq aýly otyr, aq boz úıler, qońyrqaı úıler, jolym úıler... Arasynda qamys qostar da kórinedi...

— Apyr-aı, bıyl jurt jutap-aq qalǵan eken-aý. Qarsy jıyrma-otyz úı bar ǵoı... Janqoja tańyrqady.

— Bul bir ǵana Kúliktiń aýyly. — Jamanqul kúrsindi. — Áliqul tuqymynan Jánikeniń balalary bar. Anaý aq boz úıli aýyl solar birneshe aǵaıynymyzdan Aqpan men Jumaǵuldyń baldary...

Bıyl qys Jamanqul da qoıdan qol jýǵan. Jylqyny da juqartty. Jutty eske alǵanda, baıdyń qabaǵyna kirbiń túskeni sondyqtan edi.

Kókshekóldiń ultanynda jer jyrtyp júrgen bireý kórinedi. Jeraǵashqa qara ala ógizdi salǵan eken. Sirá, keýip ketken jerge aǵash soqanyń tisi batpaıdy. Álgi myqshıyp tarta almaı jatqan ógizdiń arǵy qosaryna adam jegýli sıaqty kórinip edi.

— Mynaý Buıra ǵoı. Soǵa júreıikshi, — dedi Jamanqul. Jolaýshylar kóldiń ultanyna tústi.

— Qara ala egizdiń qaptalynda jasóspirim bala eken. Jer .ı ashqa ol da jegilipti. Janqojanyń ımany qasym boldy.

Kóshetin kólik joq, Buıra Aqırekke keshigińkirep keledi. Basqa jurt tuqymyn seýip te bolǵan. Qyryq kún shilde kúıip tur. Budan qalsa, taryǵa keshigedi. Al qara sholaq ógizdiń dármeni jetpeı jatyr.

— Búgin Ertýǵandy bir qaptalyna saldym. — Buıranyń ózi de sharshaǵany kórinip tur, qara buıranyń saqalynan ter sorǵalaıdy. — Egindi kim egip kóripti, beıneti aýyr eken...

— Qazir biz qaıtamyz, — dedi Jamanqul Buıraǵa. — Meniń qasyma Ertýǵandy qosshy. Bir túıe alyp qaıtsyn. Aqırekte shópten tabatyn bálesi bar ǵoı. Kóp ustamaı qaıtararsyń.

— Maǵan tek eki-úsh kúnge kerek.

Jolaýshylar qoshtasty.

Sahar eki jyldan beri naýqas edi. Bıyl otyryp qalypty. Dalaǵa kirip shyqqandaı ǵana hali bar eken. Ústinde boz kóılek, batyr sonyń etegimen eki aıaǵyn qymtanyp alyp otyr.

— Dáretim toqtamaıtyn bir dert taýyp aldym. Eki aıaqtyń aýrýynan osy qıyn bolyp otyr. - Sahar muńyn shaqty.

Balýan deneden et qashqanda, adyraıǵan súıegi ǵana qalady. Ár saýsaǵynyń býyny judyryqtaı bodyp shodyraıyp-shodyraıyp tur. Janqojaǵa Sahardyń moıny qazandaı basty ázer kóterip turǵandaı kórinip ketti.

— Apyr-aı, er arysa árýaq degen ras eken-aý. — Janqoja úıden túsi qashyp shyqty.

Aıbastyń jalańash ıyǵynda túıe jún shekpen, qoı terisi shalbardy otqa qaqtap otyr edi. Jumysbasty adam ústine de qaraı almaıdy. Bıttep ketken eken.

Janqojany kórip atyp turǵanda, ıyǵyndaǵy shekpen sypyrylyp tústi. Jamanquldyń qasyndaǵy on tórt jasar Nádir tyrq-tyrq kúledi. Óziniń abyroıy ashylyp turǵanyn Aıbas sonda ǵana ańǵardy.

— Eginshilik qandaı bolatynyn kim bilgen? Bıyl jutap qalǵan soń kele qoıyp edik. Kóresini kórdik. Aıbas jylarman boldy. - Qudaı jer ketpendetpesin. Balamnyń balasyna aıtyp ketermin, tiri bolsam...

— Oqasy joq, uıalma, — dedi Janqoja basý aıtyp. - Aǵaıyndy adam bir-birinen abyroıyn jasyrmaıdy.

Aıbas bir otyrady, bir turady. Onyń tym jeńiltek tartyp ketkenine Janqoja tan qalyp otyr. Qonaqtarmen de asyǵys sóılesip, birin aıtyp birine ketedi.

Kempir qonaqtardyń aldyna dastarqan jaıyp, bir-bir tostaǵan kóje qoıdy.

Sol eki ortada Aıbas ta joǵalyp edi. Dalada shań-shuń daýys shyǵyp, qonaqtardyń qulaqtary eleń etti.

— Shesheımen shataqtasyp jatyr ǵoı. — Balym kempir qabaǵyn shytty. Qonaq kelse, sonyń qara eshkisine júgiredi. Tańdaıyna tartyp otyrǵan jalǵyz eshkini qalaı bersin...

Jamanqul tura júgirdi.

Qara eshkiniń bir jaǵynda - Aıbas, bir jaǵynda - Sahardyń kempiri Janysha, bireýi ári tartady, bireýi beri tartady, teke tires bastalyp qalypty.

— Janqoja túgil, jalǵyz qudaı kelse de bermeımin!

— Qap, jeńeshe-aı, abyroıdy tóktiń-aý, - dedi Jamanqul qynjylyp. — Qara eshkiniń ornyna eki qoı berip jibereıin, Ertýǵan ózi úshin aýylǵa barǵaly otyr...

Daýdy dalaǵa shyqqan Janqoja toqtatty.

— Aıbas, Janyshany qınap qaıtesiń. Tańdaıyna tatyp otyrǵan jalǵyz eshkisi ǵoı. Biz de asyǵyspyz. Óziń bilesiń, kóshi-qonnyń jańa aıaqtalǵan kezi. Sińbirýge ýaqyt joq. Qoı qyrqýǵa asyǵyp...

Sońǵysy ótirik edi. Nurymbet aýly ýaq jándikten qol jýǵanyn Aıbas ta bilmeıdi. Eshkini qoıa berdi.

Jolaýshylar sol jerden eki aıryldy. Qondybaı Eskiuraǵa burylǵanda, qalǵan ekeýi jaılaýǵa bet alǵan. Jamanquldyń artyna Ertýǵan mingesti.

Súmbile týyp, kúz jaqyndady. Jaz ortasynan aýǵan soń-aq, Jaqsyqylysh aınalasynda at shalatyn ot qalmaıdy. Dala túsi qýqyl tartqaly qashan. Onsyz da bar shashaǵyn jaz sypyryp áketken kók jýsan tyrbıyp-tyrbıyp jatyr. Alty aı jaz óńin bermeıtin búıir qumdy aq tatyrlar edi. Jaqsyqylysh óńiriniń sorańyn jurt ańyz qylyp aıtady. Soǵan oraı Nurymbet tuqymynyń kóbirek ustaıtyn mal túligi de túıe balasy. Azǵantaı jylqyny arjaǵyndaǵy qumnyń ishine aıdap salyp otyr.

Bıyl bul aýyl qys qystaýyna asyǵa qoıǵan joq. Jaz ortasynan aýǵaly el ishi dúrbeleń. Hıýadan ásker kelip, Syr boıynda qamal turǵyzyp jatqan habary shyqty áýeli. Ádeıi qas qylǵandaı, qamal ornyn Nurymbet qystaýyna jaqyndaý óńirden belgilepti. Osynyń bári Ramanquldyń silteýimen bolyp jatqanyn Janqojanyń da ishi sezdi.

Áıteýir-aý... úlken dese — Qarakesek Aqtan batyr bar, biliktini izdese — Nurybaı bıdiń balasy Bekarystan otyr... Atalyqty iri tuqym kerek bolsa — Jarshaǵylda Jylqaıdar batyrdyń balasy Baıshoqy anaý... Endigi Shektiniń jasy úlkeni Kótibar eken... Sonyń bári turyp, Hıýa hanynyń elshisi Kenjeǵuldyń Ramanqulyn izdep keledi. Bir báleni batyrdyń ishi byltyr-aq sezgen...

— Áı, Ramanqul bar ma, Ramanqul... bul túbi bizdiń tuqymymyzdy qurtady.

Qosúreı Boranbaı Janqojaǵa kúnde kelip ketedi. Qamaldyń Nurymbet qystaýyna jaqyn jerden belgilenýi erýlige qarýly... Ramanqul baıaǵy Sandybaı óletin jolǵy ókpesin áli keshpeı júrgenin baıqatty.

Janqoja taǵy birdeńege tańyrqady. Byltyr kelgen Hıýa elshileri Ramanquldyń úıinde Asanǵa qaraǵan atalyqtardyń ǵana jaqsylarymen kezdesedi. Kishkeneniń basqa rýlarynan bir jan shaqyrtylǵan joq. Ońasha bir bále daıyndalyp jatqandaı...

Batyr bıyl jaz Bekarystannyń úıinde boldy. Buryn kóńili jaqyn bıden sýyrtpaqtap syr tartpaq edi. Bekarystan jańalyq eshteńe aıtqan joq. Áldeneden sekem alatyndaı, sezikti suraqtar aldyn tosqanda, alystan jaltarady.

Tegin emes ekeni anyq...

Sol kúdigi rasqa shyqqandaı, bıyl elshiniń aldyna Hıýa hany ásker salyp otyr. Jurttyń kózin qorqytyp qoımaq...

Ramanquldyń úıindegi jasyryn keńestiń syry birte-birte ashylyp kele jatqandaı. Sonda Bekarystanǵa ne kóringeni? El ishine ásker shaqyrtyp, ony jurttan jasyrady...

Álde bul tek Ramanqul men Báıdildanyń silteýi... Tórt-bes jyl Janǵazy sultannyń sońyna erip, Hıýaǵa jaqyn mańaıda kóship-qonyp júrgen... Ol ekeýiniń ymy-jymy bir ekenine Janqoja shák keltirmeıdi. Keńeste bul syqyldy sumdyq syrdy ortaǵa salmaýy da múmkin-aý...

Bekarystandy qur jamanatqa qaldyryp, qapy urǵyzyp ketse, ǵajap pa?

El ishine ásker kirgenin Janqoja jaqsylyqqa joryp otyrǵan joq. Hıýany sirá jaqtyrmaıdy. Qaraqalpaq ishindegi oırannyń habary kúnde dúńkildep kelip jatyr... Sol qyrǵyn aýmaı-tókpeı óz aldaryna da keledi... Qaraqalpaq momyn halyq... Allaquldyń aldynan or qazǵan joq, kóp bolsa, tendik izdegen shyǵar. Sol úshin qanǵa boıalyp otyr...

Syr boıyna qamal túsip jatqan habary estilgeli batyr ishteı kúızelip júr edi.

Búgin eki ıininen dem alyp Boranbaı keldi. Kópten kútken elshileri kelipti. Ózderi on shaqty adam, úsh kúnnen beri Ramanquldyń úıinde jatqan kórinedi...

— Ony kim aıtyp júr?

— Búgin Sarbulaqtaǵy Jylqy batyrdyń aýlyna baryp qaıttym. Ramanquldan shapqynshy kelip, Baıshoqy sonda bara jatyr...

Sonaý Jarshaǵyldaǵy Baıshoqy aýlyna shapqynshy barady. Jolynda otyrǵan Nurymbet aýlyna habar tımeıtini qalaı? Árıne, qate shapqynshydan bolyp otyrǵan joq. Bul Ramanquldyń Janqojany syrtqa qaqqandaǵysy... Toptan shyǵarǵysy kelgeni...

Batyrdyń qabaǵy buzyldy. Barmaı qalsa da bolar edi, biraq el taǵdyry oılantty.

— Jaýqashar, áı, shańqanbozdy ustatshy.

Aqyq uzatylarda, qudalyqqa barǵan Janqojaǵa aldyna besti shyǵatyn shańqan boz at mingizdi. Jamanqul baıdyń úıirinde qalǵan jalǵyz júırik eken.

— Batyr minýge laıyq at edi. Biz sıaqty sharýaǵa topyrysh ta jaraı beredi. Jáke, ózińe mingizdim, - degen baı.

Sol shańqan bozdyń arqasynda er salyndy.

Arqasy qutty bolǵaı...

Aıbarsha jabyqtan qarap tur edi, aqyryn sybyrlady.

Janqoja qasyna Boranbaıdy ǵana ertti.

— Týysqan adamǵa shaqyrtý ne kerek, ózderi kele beredi ǵoı degen shyǵar. Baraıyq, Boranbaı.

— Sol ıtińniń túsin kórmesem dep edim, biraq jalǵyz qalaı jiberemiz. Ereıin. - Ózi úrgedek minezdi Boranbaı, qorqyp turǵanyn sezdirmeı baqty.

Jolshybaı Shyqymanǵa soqty. Áliqul aýlynda aıaldaǵan joq. Jamanqulǵa jol mánisin aıtty. Elshiniń habaryn esitip, bul aýyl da eleńdep otyr eken. Batyr qymyz aýyz tıgen soń, atqa qondy.

Janqojanyń asyǵyp kele jatqan adamy Dabyl batyr edi. Boqan taýynda eki-úsh jyl dámdes boldy. Sodan beri sálemderi túzý... Raıdaǵy qarasaqal aýlyna túndeletip jetken. Dabyl joq. Hıýanyń elshisine shaqyrtyp, aldyńǵy kúni attanady eken. Ornyn sıpap qaldy.

— Batyr, tym jedeldegen eken... Janqoja artyq sóz aıtpaıdy.

Dabyldyń úıinde qazanǵa as saldyrǵan joq. Bir mezgil kóz shyrymyn aldy, at shaldyrdy. Tańsáriden jolǵa shyqqan.

Dabyldyń aýlynan keıin eshqaıda at basyn burǵan joq. Dalada túnep kele jatyr. Batyr únsiz edi. Onyń tunjyraǵan qabaǵyn baǵyp, Boranbaı da sóılemeıdi.

Hıýa handyǵynan elshi kelip, oǵan óziniń shaqyrylmaı qalýy júregine túıtkil saldy. Arynǵazynyń Boqan taýyna qos-qos attap shapqynshy jiberetin bir kezderi esine tústi. Qazaq jylqy minezdi. Bir-eki jyl arqasynan er ketse, bas asaý bolyp shyǵa keledi...

Arynǵazy ketkeli de segiz jyldan asty. Bul jyldardyń ishinde baspashy da tóbe kórsetken joq. Qazaq ta qudaıyn umytqandaı edi. Sandybaıdyń qazasy... Shalqardyń ólimi... Tórtqara men Qurmanaı-Quttyqtyń arasyndaǵy qaqtyǵys... Kisi ólimine soqtyrǵan onan basqa da oqıǵalar bolypty... Kókseńgirde ózine jasalǵan qastyq kóz aldyna elesteıdi.

Qazaqtyń bir-birimen qyrylysyp jatqanyn ańdyǵan dushpan da bilip otyr... Myna máslıhattan ózin shettetip otyrǵan Ramanqul emes — Hıýa hany... Janqojanyń Báıdilda emes ekenin, quryqqa ońaı moıynsunbasyn biledi...

Osydan eki aı buryn sultan pravıtel Baımaǵambetten adam kelgen. Syr boıyna Hıýa qamaly ornaǵaly jatqany týraly qaýeset tarap el ishi qobaljýly edi. Baımaǵambet Hıýa handyǵyna alym-salyq tólenbeýi kerek ekenin eskertedi. Qamal túsip, qaqpanyń aldyna han sarbazdary turady...

Odan keıin alym-salyq tólemeı kór...

Onyń aqyry shapqynshylyq degen sóz... Álim-SHómen Hıýa qylyshynyń júzin jelkesinde talaı synap kórgen. Kúni erteń bastalǵaly turǵan oırandy kóre turyp, táýekelge bel baılaı almaıtyn edi.

Sultan pravıtel qol jınap attansa bir sári... Onda Janqoja da attan salyp, atqa qonýǵa daıyn... Eki aıdan beri Baımaǵambet Sultan da habarsyz jatyr. Hıýa hany aldyn orap ketti.

Jolaýshylar úsh kún júrip, Ramanquldyń aýlyna qulady. Kún tal tús edi. Qyzylqumda kún kúıip tur. Shóldep jetti.

Sary jonnyń baýraıynda on shaqty aq shańqan úzikti úı tigilipti. Kerip tastaǵan kermelerde qos-qostan baılaýly attar... Jaǵalaı qazǵan jeroshaqtarda jalpyldap ot janady. Boranbaı ishin tartty.

— Arynǵazy Aqsaqaltáýipte jıyn qylǵanda elý úı tiktiripti deıtin. Ramanqul da dáýirlegen eken.

— Qaradan týyp han bolmas... Janqoja sóziniń aıaǵyn jutyp qoıdy.

Qonaqtardyń aldynan Ramanquldyń kenje inisi Qojan shyqty. Elgezek jigittiń bala minezdi ekeni kórinip tur. Janqojanyń shylbyryna orala ketti.

— Jáke, mezgilinde keldiń-aý. — Qojanyń úninde qýanyp turǵany baıqalady. — Bıler keńesi qyzyp jatyr...

— Ramanquldyń bıyl segiz qanat úı bastyryp jatqanyn Boranbaı estip edi. Esikten basyn suǵyp sál kidirdi. Jaǵalaı ustalǵan qyzyl ala kilemnen kózi tunǵandaı. Jınalǵan aqsaqal-bılerdiń sany qyryqtan asady eken. Úıde tumsyq batar jer joq. Boranbaı Janqojany ishke kirgizip, ózi syrtta qala berdi.

— Aý, Jáke!

— Jáke, tórlet!

Janqojanyń ataǵyn syılaıtyn jurt jan-jaqtan qozydaı jamyrady.

Batyrdyń kózi tórde otyrǵan túsi bóten qonaqta, sál kidirdi. Elshiniń eki betine pyshaq janyǵandaı, ıretilgen qara eken. Jarqabaqtyń astynda shúńirekteý bolyp bitken kók kózi

Janqojaǵa qadalyp qalǵan. «Ózi qara, kózi kók — ol adamnyń sumpaıy...» Elshi qoldasatyndaı yńǵaı kórsetip qozǵalǵanda, batyrdyń esinde álgi maqal tur edi.

Elshiniń usynǵan qolyn eleýsiz qaldyryp, Aqtan batyrǵa ǵana qoldasyp sálemdesken Janqoja Bekarystannan tómenirek baryp otyrdy.

— Aý, Jáke, joǵarylatpadyń ba?!

— Úıdiń joǵary-tómeni bolmaıdy...

Basqa eshteńe aıtqan joq. Kózi aqyryn tórde otyrǵandardy bir qydyryp ótti. Qojanıazdyń bir jaǵynda Janǵazy sultan, bir jaǵynda Aqtan batyr otyr. Olardan tómen qaraı jastarynyń yńǵaıyna qaraı jaıǵasypty. Janqoja Tórtqaradan eshkim joq ekenin birden baıqady. Qazaqqa joldyń alys-jaqyny joq, Báımen men Sapaq qaınaǵasy ádeıi kelmeı qalǵan boldy. Kóńiline kádik kirdi.

Bul jıynda Qabaq Kótibar batyr da joq edi. Bes Shektiniń bir atalyǵy Orystyń úsh balasynyń biri ekeni ras, biraq qyr Shektisi kóp halyq... On bes myń shańyraq Shektiniń qaq jartysy... Kótibar da sol kóptigine senip, mańaıyna jolap ketken basqa taıpalarǵa tize kórsete júredi. Ramanquldyń úıindegi jıynǵa ádeıi kelmeı otyr. Qazirgi Shektiniń jasy úlkeni... Hıýa hany elshisin Kótibarǵa salǵany jón edi. Bul jerden qatelesti. Endi tentek Kótibar Allaquldyń kórgensizdigin ólse keshirmeıdi.

Kishkeneniń jýandary qansha aıla-sharǵy jasap baqqanymen, alty Álimniń basyn túgendep almaǵany kórinip tur.

Shómekeıden de, Keteden de eshkim joq...

Áli «Álim-SHómen bolyp bir túıinge keletinin" aıtyp dabyraıtyp jatqandar qaıda? Ekilesip kelgende, osy otyrǵandardyń sońynan on myń úı ermeıdi... Al Álim-SHómen bolsa - qyryq myń shańyraq...

Janqojanyń oıy neshe saqqa júgiredi. Alqymyn basqysy kelgendeı únsiz otyr.

Aqtan batyr, Bekarystan bastaǵan biraz kisi amandyq-saýlyq surasty.

Bir mezet úıdiń ishin tym-tyrys únsizdik basqan. Bireýler tamaǵyn keneıdi. Urlyǵynan qýystanǵandaı, báriniń de nazary tómen, qozǵalaqtaı beredi.

Keńes endigi bastalyp ta ketken sıaqty. Janqojanyń tosyn kelisi sózdi bólip, árkim de abdyrasyp qalǵandaı eken. Báıdilda qaqyryndy.

— Ramanqul, sózińdi jalǵaı ber.

— Ózi aıtylyp ta boldy-aý. — Ramanqul múdirińkiredi. — Hıýasyz qazaqtyń kúni joq. Qyz uzatsaq, ádemi mata, asyl tastardy Úrgenishtiń bazarynan izdeımiz. Bárimiz de musylmannyń balasy. Atalarymyz «ózbek — óz aǵam» depti.

— «Sart sadaǵam» degen de bar ǵoı. Osy Hıýa hany ózbek pe, sart pa?

Báldir esikti jamylyp otyr edi, qosyla ketti.

— Sol týystaryń qushaǵyn ashyp kelip otyr. — Qojanıaz paryqsyz shaldyń sózin bólgenshe asyqty. — Hıýa hany Allaqul qazaq qaryndastaryn baýyryna tartqysy keledi...

— Sámeke «sút embese, sharıǵat qosady» dep, aǵasynyń qyzyn alyp edi. — Álgi sózi jaýapsyz kúıip ketken Báldir, endi dańǵyrlaı sóıleıdi. — Olar erkekke umtylady deıtin edi. Qazaqty qaryndasym dep, qol salǵaly júrgen joq pa?

Ramanqul Qojanǵa ıek qaqty. Báldirdiń úıge qalaı kirip júrgenin de bilmeıdi. Ashý qysqanda eki beti órtteı qyzarady. Iek qaqqany boqtaǵanǵa bergisiz edi.

Qojan Báldirdi súırep ala jóneldi.

— Álgi ne qylǵan adam? — Qojanıaz Báıdildaǵa qarady

— Ony qoıshy. Ol da bir qaraqalpaqtyń laqqysy... — Báıdilda Ramanqulǵa qarady. — Sóıleı ber.

— Meniń bir suraǵym bar. — Aqtan qozǵaldy. — Hıýa hany baýyryna tartqanda, qazaqtyń onan kóretin paıdasy qandaı? Sony aıtyńdarshy!

— Batyr durys surap otyr. — Qojanıaz ile jaýap berdi. — Birinshi paıda Hıýanyń esigi aldarynda aıqara ashylady. Dalaǵa syıǵyza almaı júrgen maldaryńdy satasyńdar. Jolda ury-qary áýrelemeıtinine han kepildik beredi. Álgide Ramanqul bı aıtqandaı, ádemi mata, asyl monshaq sol bazardan tabylady. Sonda qazaq baılary jalańash etine jún shekpen kımeı, mata kóılek, maýyty qamzol kıetin bolady. Ústine batsaıy kórpe jamylady...

«Maýyty qamzoldy» aıtqanda Qojanıazdyń kózi Aqtan batyrdyń ústindegi qap shekpende edi. Ony bosaǵada otyrǵan Jamanqul ańǵardy. Esinde han jasaýyldary tartyp alatyn myń jarym qoı. Baıdyń túsi buzylyp otyr. Ótirik kúletin han elshisiniń surqyn da jek kórdi.

— Qazaqty matamen qyzyqtyryp qaıtesiń, — dedi Janqoja Qojanıazdyń sózin bólip. — Jún shekpen de jarap jatyr.

— Hıýa hany sizderdi aýzy túkti kápirden qorǵaıdy, — dedi Qojanıaz sózin ári qaraı jalǵap. — Orystyń qaq ortańda qala salyp otyrǵanyn qalaı kórmeısińder? Qasym hannyń áýleti qonysynan aýyp, tumsyq suǵar jer tappaı júr. Orystan qazaqtardy Hıýanyń aldaspany qorǵaıdy.

— Qasym hannyń áýletine janyń ashysa, qamalyńdy Kókshetaýǵa nege salmaısyńdar?

— Qasym han qatelesti, Qoqannyń qoltyǵyna kirip otyr. — Qojanıaz shaldyrmaıdy. — Qoqandyqtar Aqmeshitten qamal salyp, qos ókpeden qysyp keledi. Erteń Úısin men Qońyrattyń kebin sender de kıesińder. Hıýa hany qazaqty Qoqannyń paızasynan da qorǵaıdy!

Sodan keıin Báıdilda sóıledi. Elshiniń aldyna túsip jortaqtap otyr. Sóz kezegi Aqtanǵa... Odan Bekarystanǵa, Dabylǵa kelip jetti. Bári de aldyn ala bir sheshimge kelip, kelisip qoıǵan sıaqty. Olardy Bekbaýyl da qoshtady. Janqoja endi Baıshoqynyń sózin kútti. Balta sabynan ozbaıdy. Barlyq sóz bir izben shyǵyp jatyr edi.

— Jáke, endi óziń sóıleshi, — deıdi Ramanqul, kópten shyǵyp qaıda barar ekensiń degendeı, kózi jaıtańdap otyr.

— Men sóılesem, Hıýaǵa baǵynbaımyz! — Janqoja sabyrly qalpyn buzǵan joq. — Endi dálelimdi aıtaıyn. Elshi Hıýanyń bazaryn, ádemi mata, asyl tasyn alǵa tartty ǵoı. Ondaı bazar Jamanqala men Orynborda da bar. Qyzylǵa shyǵyp ketseń, baspashydan qorqyp júregiń qaltyraıdy. Jamanqalanyń joly qaýipsiz. Orys ákimderi alym-salyq ta dámetpeıdi. Onda mal baǵasy da kóterińki, al matasyn arzan beredi. — Janqoja osyny aıtyp bir dem aldy. — Ekinshi, men Qoqan men Hıýany aıyrmaımyn. Halyq musylman bolǵanymen, handa musylmandyq joq. Syrym batyrdyń túbine Hıýa jetken joq pa? Orystan qashyp barǵanda ne kórdi? Ásker dámetip baryp, qara basy qańǵyp qaıtty. Ústirttiń shólinde aram óldi. Men baǵynbaımyn!

— Baǵynbasań — bara ber! - Bekbaýyl burqan-tarqan ashýlandy. — Elden shyǵyp ne bitirgenińdi kóreıin!

— Elden men emes, sender shyǵyp otyrsyńdar! — degende Janqojanyń daýsy sańq etti. — Osy jıynda maǵan Álim-SHómenniń tórt kózin túgendep bershi. Kete men Shómekeıdi aıtpaı-aq qoıaıyq, Álimuly óziń túgel otyrǵan joqsyń ǵoı! Tórtqara baýyryń qaıda? Seıitqul Shyǵaı hanǵa ýázir bolsa, Jalańtós batyr Buhar ýálaıatyn bılep edi. Kishi júzdiń sózin Áıteke bı ustady. Sol sıaqty árýaqty shaldardyń qara orny Tórtqaradan bir adam qatyspaıtyny qalaı?

— Tórtqara qaıyn jurtyń ekenin bilemiz...

Bekbaýyl taǵy birdeńeni kóńirsitip kele jatyr edi, Janqoja tyıyp tastady.

— Endeshe týǵan baýyryńdy aıtaıyn. Kótibar batyr qaıda? Eı, Syrdyń boıyn qys qystap, talqan jegen jaman Shekti, el bútindigi kerek jerde qyr jaılaıtyn Aıt-Bujyrdy nege umytasyń? Kótibar kelmegen jerde, basqa adam Shekti atynan sóz ustatýǵa qaqysy joq!

Bir jan til qatqan joq. Aqtan batyrdyń basy salbyrap ketipti. Janqoja yńyrandy.

— Hıýanyń begi birese orystyń myltyǵymen, birese Qoqannyń naızasymen qorqytady. Arynǵazy hannyń tusynda osy Hıýanyń sypaılary bir shapqanda eki shaýyp, qansha beıbit aýyldardyń oırany shyqty, qansha beıkúná jandardyń qany tógildi. Odan beri on bir-aq jyl ótken eken. Eı, Álimulynyń batagóıleri! - Janqojanyń kózi Aqtan batyrǵa qaıta qadaldy. - Sol soıqandy qalaı umyta qoıdyńdar!

Aqtannyń eki beti kúreńite tústi. Birdeńe aıtqysy kelgendeı oqtalyp, taǵy da ózin-ózi toqtatqany anyq edi. Qazaq jıen nazarynan qorqady. Janqoja da oǵan beker qadalyp otyrǵan joq. Ańqaý baıǵus, Báıdilda men Ramanqul astyna kópshik qoıǵanǵa máz bolyp, qompıa qalypty. Batyrdyń yzasy keldi.

Taǵy da Bekbaýyl sóıledi.

— Osynda uzynda ketken óshiń men qysqada ketken kegińdi aıtqaly kelip pe ediń? O nesi-áı!..

Janqojanyń kózi qyraǵy, Ramanquldyń masaırap otyrǵanyn baıqady. Aǵaly-inili eki Kıikbaıdy keristirip qoıyp, qyzyǵyna qaraıdy. Osynysy ózine unaıtyn da sıaqty. Bekbaýyldy qaırap qoıǵany anyq edi.

Bul otyrǵandardyń ishinde onyń sózin quptaıtyn bir jan joq. Jalǵyz qalǵanyn sezgende, túsi buzyldy. Ornynan qalaı turǵanyn bilmeıdi, eshkimge kózi túspeıdi, eshqaıda burylmaıdy, úıden shyqty.

Shańqan bozǵa miner jerde Boranbaı qoltyǵynan aldy.

— Jáke, qaıtamyz ba?

— Qaıttyq...

Biraq aýylǵa qaraı bet alǵan joq. Bylaı shyqqan soń at basyn Bozkólge burdy. Sonan árirekte Ótegen-Nurymbetgiń qorymy bar. Ana jyly ákesi ólgende múrdesin jalǵyz qaldyrǵysy kelmeı, sonaý Kókshoqattan darıanyń arǵy betine túıemen jetkizip edi. Shaldyń asy áli berýsiz... Sony oılasa, ishi qan jylaıdy.

Bul túni jolaýshylar kóz ilgen joq.

Úlken qorymǵa jetkende boz ala tań edi. Boz dala kerilip jatyr. Boz jýsannyń shashaǵy túsip tyrbıyp-tyrbıyp qalǵan. Ústerinde jańbyr sirkireıdi.

Boz tóbeniń basynda tórt qulaqty tam. Sýyt kele jatqan jolaýshylar sonyń qasynda toqtady.

Bul tam Ótegenge salynyp edi. Qashan bitkenshe Nurymbet basynda turdy. Aǵasynyń qasynan ózine de oryn qaldyrdy. Marqumnyń tilegi qabyl eken, sol oryn aqyry buıyrdy...

Tórt qulaqty tamnyń teristik betinen esik qaldyrylǵan. Janqoja esiktiń aldynda sartasynan júginip otyr. Bir uzaq sonar aıatqa túsip ketipti. Eki kózi aldyndaǵy qabyrda. Ótegenniń qabyrynyń ortasy oıylyp túsken. Qasyndaǵy jas qabyrdyń topyraǵy da kónermegen, qalpy buzylmapty. Ákesiniń basynda túsi bólek shópti kórdi. Boıshań da bıik sabaqty, usaq japyraqty gúlge uqsaıdy. Paqyr ımandy eken... Taǵy bir alasapyran bastaldy. Baıaǵyda Boqan taýyna qashyp... Endi qaıda barady? Syrqat shal artyq azap kórmeı, erterek kóz jumǵany da jón bolypty-aý... Aýyzy aıatta, oıy álde bir jaqta, Janqojanyń kózinde móldiregen jas turdy.

Boranbaı da osyǵan uqsas bir oıdyń jeteginde, jıi qaltyraıdy. Tońyp otyr. Oıy da jadaý edi. Dúnıedegi jalǵyz jek kóretin adamy Ramanqul... ol el tizginin ustady. Sarttyń elshisi basqa baratyn jer tappaǵandaı, Ramanquldyń úıine túsipti. Keshe ózi ishke kirgen joq. Kire ǵoı dep Qojan da shaqyrmaıdy... Ramanqul sóılese, Boranbaıdyń ıt jyny qurystaıdy. Shatasyp qalýdan saqtandy. Qazaq Hıýaǵa baǵynyp, onyń tizginin Ramanqul ustaıtyn bolsa, Boranbaıǵa jaryq kún kórsetpeıtini anyq. Baıaǵy qan ornyna qan surap, aqyret kórsetkeni esine tústi. Túbi qan ishpeı tynbaıtyn shyǵar...

Janqoja aıatyn aıaqtap, betin sıpaıdy.

— Tıe bersin...

Endi aýylǵa qaıtady. Batyr óli ashyp eshteńe aıtqan joq. Boranbaı sonan qorqady. Keshe esiktiń syrtynda turyp, keńestiń shet jaǵasyn ózi de esitti. Biraq sóz baǵyp úırenbegen adam ne túsinip jarytady. Qojan Báldirdi jelkelep shyǵarǵanda, ishi muzdady. Erteń Báldirge týǵan zobalań oǵan da týatyndaı... Ondaı kún kezdesse, Janqojadan basqa súıeneri de joq edi.

— Jáke, ne isteımiz?

Boranbaı aqyry shydamady.

— Mundaıda áliptiń artyn baǵady. — Janqoja uzaq kidirip baryp til qatty.

— Baıaǵy Boqan taýyna qashqanymyz esinde me? Arynǵazynyń túbine aqyry orys jetti. Janǵazy jónin ol tapty. Eki-úsh jyl boıy tasalap, ata qonysymyzǵa qaıtyp kelgenimiz joq pa? Sart keledi, ketedi, jer ózimizdiki, qalady...

— Sonda kóshemiz ǵoı! — Boranbaıdyń júregi dúrsildep qoıa berdi.

— Asyqpaı, kidire tur. Áli ústimizge kelip qalǵan jaý kórinbeıdi. Kimnen qorqyp qashamyz?

— Álgi sarttar...

— Sart elshi salyp otyr. Qamal salyp jatyr. El baǵynatyn boldy. Qashan baǵynady, qalaı baǵynady? Janǵazy sultan kelipti. Álde Ábilqaıyr tuqymyn qaraýyl qoıyp, alystan baqylap alym-salyq alyp, sonymen qanaǵattana ma? Onyń bári qarańǵy... Tipti osy quıtyrqyndy ózim de túsinip kele jatqanym joq. Áliptiń artyn baǵaıyq dep otyrǵanym sol!

— Burynǵy qonysymyzda otyra beremiz ǵoı.

— Qonystan qozǵalmaımyz. Biraq qulaǵyńdy túrik usta. En, keregi — yntymaq. Qurmanaı-Quttyqtyń jigitterine aıtyp qoı. Aǵaıyn arasyna jik salatyn jaman ádetten tyıylsyn. Alystan kele jatqan jaýyń da osal emes, aǵaıynmen yryldaspaı, ottyń basyn bútin ustaıyq.

— Meniń qorqatynym Ramanqul...

— Ramanquldyń qolynda ne bılik bar? Úsh-tórt úı Kenjeǵuldan basqa qasynda kim qaldy? Kóılekteı aǵaıyny Qurmanaı-Quttyqpen at quıryǵyn kesisti. Tórt Asanda Báıdildadap basqa kimi bar? Halyq qoldamaǵan jaǵdaıda, qaıda uzap barady deısiń. — Sodan soń oılanyp qaldy. — Hıýanyń hany basqa eshkimdi tappaǵandaı, elshisin Ramanqulǵa jibergenine aqylym áli jetpeıdi. Álde... Boranbaıǵa jalt qarady. - Osy bir-eki jyldyń bederinde Ramanquldyń Hıýaǵa barǵan habary qulaǵyńa tıgen joq pa? Byltyr ol aýyl qaıda qala shyqty?

— Jamanqalaǵa aıdatty malyn... Boranbaı eshteńe túsine qoıǵan joq. — Kenjeǵulda qaıbir bir kóp dáýlet bar. Qojan qyryq-elý qoı aıdap bara jatqan...

— El ishi ne bóltekten buzylady, ne sóltekten buzylady. Janqoja kúrsindi. — Kenjeǵulda shıkilik joq. Endeshe, Pamanquldy sóltek demeıik. Osynyń bóltek-aý dep qorqamyn...

Janqojanyń tilinde: sóltek — túbi bólek kirme, bóltegi kúbir-kúbir ósektiń adamy, jaǵymsyz jaramsaqtardy solaı ataıtyn edi. Esine sonaý jylǵy Hıýa shapqynshylyǵy tústi. Buıyǵyp otyrǵan bıler keıpi kóz aldyna elesteıdi. Bári de Hıýanyń naızasynan qorqady... Baıaǵy qaraqalpaqtyń keri qazaqqa da keldi. Alty baqan alaýyz qazaq... Qum jıylyp tas bolmaıtyny ras eken ǵoı. Endi Hıýanyń qanjyǵasynda kettik. Kúızelip kele jatyr...

Balpannyń Ábilseıit shyraqshyda alty alasy, bes beresi joq. Tipti Arystanbaptyń basyna keletin de nıeti joq edi. Álgi Sahar...

Aýyl qys qystaýǵa qulap jatyr. Qosaralǵa jaqyndap baryp qondy. Kúzem alamyn dep kidiretin jyldaǵydaı qoı da joq. Basqa túlikti de juqartqan. Jalǵyz Jánikeniń tuqymy emes, bıylǵy jut Áliquldyń basqa balalaryn da júdetip ketti.

Kóshi-qon aıaqtalǵan soń, aǵaıyn-týysty joqtaıdy Jánikeniń balalary kóktemde Aqırekte qala bergenin eske aldy. Tarysy bitik shyǵypty... Bárin de uzynqulaqtan esitedi, qýanysady...

— Aý, solaryńnyń tary bastyratyn kólikteri de joq, qamalyp otyr ǵoı, — dedi Jamanqul. — Bireýiń baryp qaıtsańdarshy...

Sonymen Balpan jolǵa shyqty. Qasynda Rahmetáliniń balasy - Esenáli, jetekterinde alty túıesi bar...

Sahar alty aı jaz tósek tartqan qalpynda qozǵalmapty. Bar armany Arystanbapqa bir túnep qaıtý eken. Qol sozym jerde otyryp Sahardy áýlıege jetkizetin bir adam tabylmaǵanyn esitkende, Balpan tań qaldy.

— But artatyn kólik joq... — dep syltaýratty Qoıbas.

— Qaýqary mynaý, bir-ekeýiń kóterip-aq aparmaısyń ba?

— Ózi solaı eken-aý. — Aıbas ańqıyp tur. — Baıaǵy at ázer alyp júretin Sahar dep júre berippiz ǵoı...

Áı, sóziń qurysyn!

Balpan túıeniń ústine qorshaý jasatyp, Sahardy otyrǵyzyp, Arystanbapqa ákele jatyr.

Shyraqshynyń aıadaı tam úıi aýzy-murnynan shyǵady. Bir Qurmanaı bala kótermeı júrgen áıelin ákelipti. Bir buryshta on jasar qyz eki ıyǵyn julyp jep, árkimge bir urynady. Qasynda ákesi otyr...

Shyraqshy bulardy ózi jatatyn tórgi bólmege kirgizdi.

Tórde jasy elýdi ortalap egde tartqan kisi Balpannyń júzine qaraı beredi. Qaraqalpaq bolyp shyqty. Sonaý Ámýdarıa boıynan ádeıi áýlıeni izdep kelipti. Bir syrqaty bar kórinedi. Odan ári Balpan da qazbalaǵan joq. Biraq osy qaraqalpaqtyń júzi tanys sıaqty edi. Apyr-aý, qaıda kórip júr?

— Asylyń qaraqalpaq bolsa, Jaby balýandy estýiń bar shyǵar...

Qaraqalpaqtyń júzinde jumbaq kúlki júgirdi.

— Qudaıym-aý, shynymen tanymaı otyrǵanyń ba? — Bul Jannazar edi.

Bıylǵy juttan keıin qazaqta es qalsyn ba... Balpan shynymen qysylyp otyr.

Áńgime áńgimeni túrtip shyǵarady. Ana jylǵy Aıdostyń kóterilisi sóz boldy.

Segiz balýannyń aýyly Qazaqdarıa mańaıynda kórinedi. Jannazar kóktemge salym baryp qaıtypty. Segizdiń ózin kezdestire almaǵanyn aıtty. Ol jaqta da qonys tar... Hıýa hany Qyzylǵa qaraı kóshirmeı otyr. Bul barǵan kezde, seri Hıýada júr eken. Ketkeni aldyńǵy jyly kúzde... bir qys boıy nege bógelip jatqanyna aýyldastary da túsinbeıdi... Jannazardyń kókireginde kádik... Segiz jazym bolǵan sıaqty. Biraq ol kádigin Maqpalǵa aıtqan joq-ty. Qazir de búgip qaldy.

Bizdiń aýyldaǵylar Jabynyń bala-shaǵasy qaıda ekenin de bilmeıdi. Bıyl izdep shyǵarmyn dep júr edim, myna jutqa kezdestik. Aqırektegi aýyl jıyn-terinin aıaqtasa, qasyma Aıbasty alyp, Ámýdarıa boıyna baryp qaıtqym kelip tur...

— Olardyń qaıda júrgenin kim bilipti... Jannazar syr bergen joq. — Sol jyly qandy qyrǵynnan keıin, balapan basyna turymtaı tusyna, jurt bosyp ketti ǵoı.

— Bul jaqtaǵy el Hıýaǵa baǵynyp jatyr. — Sahar keıidi. Balpan aıtyp otyrsa, qaraqalpaqtardy da ońdyrmapty. Sol Hıýadan bizdiń aýyldyń bıleri ne bereket tabamyn dep júrgenin bilmeımin...

— Jalǵyz Janqoja Hıýaǵa baǵynbaımyn depti.

— Janqojanyń aýly qazir qaıda otyr? - Balpannyń sózine Jannazar eleńdegendeı edi.

— Jaqsyqylyshta ǵoı... Ata qonysy...

— Batyrdyń saq bolǵany jón. Ózine qarsy shyqqan adamdy Hıýa hany keshirmeıdi.

— Qarsy shyqsań bir sári, qosaq arasynda qosa ketersiń. Balpan baıaǵy qoraly qoıdan aırylyp qalǵanyn esine alyp, jaǵasyn ustap otyr. — Shalqar aǵam eki esti bolyp qaıtty. Qaraqalpaqtardyń óliginen júregi aınyp, Meldebek aýyrdy Hıýa bizdi de aman qaldyrmady ǵoı.

— Hıýa hanynda ant bolmaıdy deıtin. — Sahar bir kezde esitken sózin eske aldy. — Osynyń aqyry jaqsylyqqa soqpaıdy. Meniń ishim bir jamandyqty sezip júr.

— Jasaýyl basshysy jylandaı ysqyrynǵan bireý eken, dedi Balpan, sodan soń Jannazardy túrtip qaldy. — Seniń osy Arystanbaptyń baıaǵy shyraqshysyn kórgeniń bar ma?

— Al?

— Qudanyń qudireti, álgi shal sol shyraqshydan bir de aýmaıdy...

— Múmkin, sonyń ózi shyǵar.

Jannazardyń júzi tunjyraı qalǵan, kóziniń astymen shyraqshy jigitke bir qarap qoıdy. Ananyń shybyjyqtaı bastaǵany baıqalady. Batyrdyń júregi kádik aldy.

— Eger Hıýada jasaýyldardyń arasynda kórmesem, assalaýmaǵaleıkúm dep qolynan alatyn edim. Tap sonyń ózi! O, toba, esime endi túsip otyr!

— Olaı qudaıǵa kúpir bolma, batyr! — Ábilseıittiń túsi buzyldy. — Meniń ustazym...

— Seniń ustazyń Hıýanyń jansyzy bolatyn. — Jannazar qatýlandy. — Onyń shyn aty Ábdiraıym edi. Keıin Ybyraıym bek atandy. Talaı qaraqalpaq qystaýlaryn tonap alyp qan qaqsatty. Ybyraıym bektiń atyn aıtqanda, áli kúnge jylaǵan bala jubanady!

— Astapyralla! — Sahar tilin kálımaǵa keltirdi.

— Bul qaraqalpaq shylǵı ótirik aıtyp otyr. — Ábilseıit qalshyldady. – Bul dinnen shyqqan kápir! Orynborǵa baryp kele jatyr. Aýzy túkti kápirdi ústerine ákelmekshi! Qaraqalpaqtardyń baıaǵyda qańyrap qalǵan qystaýlaryn qaıta daýlaǵaly júr! Bunyń kózin joıý kerek!

— Oǵan qolyn qysqalaý bolyp tur-aý. — Jannazar myrs etti. Oınasań da oıdaǵyńdy aıtyp tursyń. Biraq áli erterek emes pe? Áli Hıýanyń áskeri Aqırekke kelgen joq. Meni Hıýanyń hanyna kim ustap beredi?

Shyraqshy álde nege qıpaqtap qaldy. Qamalyn salyp jatyr. Ramanqul Hıýanyń hanyna qyzmet etýge qulshynyp otyrǵan kórinedi. Bizge de qaraqalpaqtyń keri kelgen shyǵar... Sahar kúrsindi.

Jannazar Ramanquldyń kim ekenin surady.

Syr boıyna Hıýanyń qamaly túsip jatyr. Aýlyńa elshisi keledi. Qazaǵym, qaraly kún senderdiń basyńa da tóngen eken. Jannazardyń daýsy kúńirene estiledi. — Erteń zeketi men ushyry keledi. Soıystyqqa dep qoı suraıdy. Áskerine azyq dep alady...

— Endeshe qudaıdyń jutynan Hıýanyń qahary qıyn bolady deseıshi?...

— Bıleriń qandaı sheshimge kelipti? — Jannazar Balpanǵa buryldy.

— Qazaqtyń basyna kún týyp otyrǵan joq. Hıýaǵa tyǵylatyn neleriń bar?

Álgide aıttym ǵoı, jalǵyz Janqojadan basqasy moıynsunyp otyr.

Allaqul han Shekti ishinde Hıýaǵa qyzmet etýge ylaıyq kim ekenin surastyrǵanda, Ramanquldyń esimin ataǵan Ábilseıittiń úmiti aqtalypty. Byltyr Quttyqtyń bıi Qojanıaz bekti qushaq jaıyp qarsy alǵanyn esitkende, aldymen Ábilseıit qýandy.

Ózi áýlıeniń shyraqshysy, qazaq arasyndaǵy jańalyqty bilý úshin sapar shegip, basyn qatyrmaıdy. Arystanbaptyń «jaıyna» taýap qylyp qaıtý úshin halyq ózi aǵylyp jatyr. Az bolǵanda, apta saıyn bir syrqat túnep ketetin edi. Uzyn qulaq habardy solardyń ózi-aq jatqyzbaıdy...

Tyńshy kóńili júırik, Jannazardyń kim ekenin tap basyp tanymasa da, bir kórgende-aq kádik aldy. Syrqatyn aıtqanda da sengen joq. Jalǵyz atty qaraqalpaq, sonaý Ámýdarıa boıynan munda ne bitire kelip júr? Múmkin, ony qaraqalpaq bıleri qazaq arasyna ádeıi jumsaǵan shyǵar? Biraq ol oıynan tez qaıtty. Jannazar elshiler jaıynan beıhabar eken...

Álgide ádeıi jala jabý nıetimen aıta salǵan. Jyndynyń bir aıtqany kelgenin ózi de baıqaǵan joq-ty...

Ábilseıit uzaq túnde jyly tóseginde neshe aýnap túsken shyǵar. Jambasynyń astynda qara qanjar da daıyn edi. Ózimen qatar Sahar, Jannazar arǵy shette jatyr. Ornynan turýy, qanjardy bir silteýi — qaraqalpaqtyń jany jahannamǵa ketedi. Biraq ber jaǵyndaǵy qazaqtar... Olardyń bul ólimdi nege joryp júrerin kim bilipti? Kádik týǵyzyp alsa, bas ketedi. Sabyr, Ábilseıit, sabyr...

Jannazardyń Orynbordan kele jatqanyn anyq bilgen joq, áıtpese qater edi.

... Osydan eki aı buryn atqa mingen Jannazar kóbine dalaǵa túnep, toqym tósenip, er jastanyp kele jatyr.

Orynborǵa barǵanda, orys patshalyǵynyń meıirimi túserine túk kádigi joq-ty. Aıdostyń kóterilisi qaraqalpaq arasynda úlken búlginshilik bastalýyna muryndyq boldy. Alym-salyq eseleı túsip, onsyz da kún kórisi nashar halyq birjola turalaǵan. Qarapaıym dıhan bylaı tursyn, Allaqul han bılerdiń ózin de tejep ustaıdy. Aıdostan keıin «begiler begi» sıaqty úlken laýazymǵa qoly jetken bir qaraqalpaq bıi joq. Allaqul basqan qadamyna seziktene qaraıtyndaı. Bir jaǵynan, dıqanshy-tirshiliginiń aýyr salmaǵy ıyqtan basyp, ekinshi jaǵynan, tapqan-taıanǵany tamaǵyna buıyrmaı, qara halyq qaıyrshynyń kúnin kórip otyr...

Bireý-jarym bas kóterip, narazylyq bildiretinder tabylsa, búlikshi ataǵy tańylyp, basy alynady... Talaı aıaýly azamattar ádil qazynyń aldyn kerýge jete almaı, ajalyn kim kóringen jasaýyldyń qylyshynan tapty.

Qazir qaraqalpaq qyzlaýlaryn úreı kezip júr.

Keshe ǵana eshkimge táýelsiz, jaqsy bolsyn, jaman bolsyn, óz betterinshe tirshilik jasap jatqan bir taıpa el moınyna quldyq qamytyn kıdi. Er jigeri muqalyp, eńse túsken. Bárinen de qorqynyshtysy sol — qara buqara osy quldyq buǵaýdy moıyndap qoıǵandaı túri baıqalady... Jannazar atqa qonǵanda, sodan shoshydy...

Jańadarıa boıyndaǵy eski qystaýdan Orynbor qalasyna sheıin eki myń shaqyrymdaı jol eken. Bul uzaq sapardan oralyp kele jatqan beti. Barǵan eńbegi esh bolyp, batyrdyń saly sýǵa ketip qaıtqandaı. Atalyqty orynnan shyqqan ataqty bı emes, salt atty, sabaý qamshyly qarapaıym qaraqalpaq... Ondaı adamnyń baǵasy orys ákimderiniń aldynda da onsha joǵary kórinbeıdi.

Jannazar orystar týraly basqasha oılaıtyn edi.

Eki halyqtyń arasyndaǵy dostyq qarym-qatynastyń tórkini sonaý Esmuhammed hannyń zamanynan bastalady eken. Quba qalmaq búlinshiliginen keıin, qaraqalpaq bıleri sol dostyqty qaıta jańǵyrtýǵa kúsh salypty. Eki ret ant berý rásimin jasap, qaraqalpaq elshileri patsha qatynǵa sheıin baryp qaıtqan. Sol minezinen Ábilqaıyr handy renjitti...

Ras, qaraqalpaq halqy bul jaqta shapqynshylyqqa ushyrap jatqanda, ara túsken orys patshasy da joq. Ýaqyt solaı bolǵan shyǵar. Azǵantaı qaraqalpaq úshin qazaq handyǵymen ketisýi qıyn bolsa, onyń ne sókettigi bar...

Qazir qazaq dalasynda handyq dáýreni bitti. El de patshaniki, jer de patshaniki... Qaraqalpaqqa Jańadarıa men Qýańdarıa boıy da jetip jatyr. Dalada qalǵan jer, mekendep otyrǵan qazaq ta joq... Tek orys patshalyǵy qaraqalpaqty qol astyna alyp, Hıýanyń naızasynan qorǵap qalsa bolǵany...

Jannazar sony ǵana ótinish etti.

Onda da Orynbor gýbernatory Essenge aýzy jetken joq. Generaldyń adútanty qabyldap edi. Aıdos bıdiń esimin ol jaqta da bilip otyr. Kóterilis qalaı bastalyp, qalaı aıaqtaldy, — shtab kapıtany sony kóbirek qazbalap surady...

Jannazardyń uqqany: orys ákimshiligi Hıýa handyǵymen tatýlyq saıasatyn ustanatyn sıaqty. Qaıdaǵy bir qaraqalpaqtar úshin irgeli memleketpen ustasýdan tartynady... Óz jaǵdaıy jetim balanyń haline uqsaıtyndaı kórindi. Jetim bala kekshil, adútanttyń sypaıy sózben shyǵaryp salǵan minezi Jannazarǵa jubanysh bola alǵan joq. Orynbordan saly sýǵa ketip qaıtty.

Syr boıyna qamal túsip jatqanyn búgin estip otyr.

Jańadarıa boıyndaǵy jalǵyz qystaý ázir jurt kózinen tasa, ol da dátke qýat edi. Syr boıyna qamal túsken soń, Hıýadan júrginshi halyq qurdaı qatynaıdy. Bul jaz jaılaýdan taryǵyp otyrǵan qazaqtar da Qyzylǵa kóship shyǵady. Eski qystaý da kózge túsedi...

Tyǵylatyn jer qalǵan joq...

Qamal salyna bastasa, qara jumysqa jigit jınaıdy. Eń aldymen qaraqalpaqtarǵa aýyz salatyny anyq. Jannazar soǵan eleńdedi. Qazir de uıyqtaı almaı dóńbekship jatyr. Oıy neshe saqqa júgiredi.

Araǵa eki jyl salyp, endigi Aıdos bıdiń kóterilisi de umytylýǵa qarady. Jannazardyń ótken kúnin kim bilip jatyr. Allaqul hannyń qolyn qazaq dalasyndaǵy áýreshiligi bosata qoımas. Jannazar solaı topshylaıdy.

Osydan barǵan soń Ámýdarıa boıyna attaný kerek. Dáýletnazar bımen sóılesip, qyzmet qarastyrady... Qara jumysqa kelgen qaraqalpaq jigitteriniń arasynda bolýǵa tyrysady... Jannazar bul túni kóz ilmegen kúıi shyqty.

Tań qarańǵysynda atqa qonǵan. Tátti uıqy qushaǵynda jatqan Balpandy oıatqan joq.

Tamyz sóziniń tórkini baǵzy zamandarda jatqanyn, «Tomýz» atty tirshilik qudaıy bolǵanyn bilip jatqan qazaq joq. Sonda da bul ólkede Sarshatamyzdy erte dúnıe halyqtarynan kem qasterlemeıdi. Bıylǵy tóli aıaǵynan tik basyp, tuıaqqa tuıaq qosylyp, aq molaıyp, — mal baqqan sharýanyń búıiri bir shyǵatyn kezi osy tamyz aıy edi. Kóktemgi kóshi-qon, qoı qyrqymy sıaqty beıneti kóp kúıki tirshilikten úlken-kishiniń moıyny bosap, bala-shaǵa bir tyrańdasyp qalady. Jas jigitter mańdaıǵa basqan júırik atyna er salyp, qyzy bar aýyldarǵa qyryndaıdy. Ár jerde toı-tomalaq kóbeıip, ár aýylda altybaqan qurylyp, cap dalanyń tósinde kúmbirlegen dombyra úni shyǵady. Áýeletip salǵan án estiledi.

Bıyl jaz sonyń biri de bolǵan joq.

Jurttyń kózi Syr boıynda, qaraıyp kóringen attynyń tóbesin baıqasa, bir eleńdesip qalady.

Syr boıynda qamal turǵyzylyp jatyr...

El shetine suraýsyz kelip, onan qamal salýǵa kirisken soń, árkim de shoshynatyn edi.

Kútken qater shyndyqqa shyqty.

Jamanqul aýyly kúzgi qoı qyrqymyn aıaqtap qalǵan. Bastyǵy — Itiǵul, hannyń jasaýyldary osharyldy.

Han qamal saldyryp jatyr. Oǵan adam kerek. Ár aýyldan bir jigit suraıdy.

— Ol jaqta qoıyn soıyp, kútip otyrǵan adam joq. Azyq-túlikti ózderi aparady...

Buryn-sońdy bul sıaqty báleni esitpegen qazaq taǵy da bir dúrligip basyldy.

Syrlybaıdyń kindiginen taraǵan balalardyń sany bul kezde on bes úı edi. Azyq jaǵyn Jamanqul moınyna alyp otyr.

Qalǵan Syrlybaı qara jumysty bólisti, aıyna bir jigitten kezektesip jiberip turady.

Baıaǵyda Arynǵazy Jankentke ornaıtyn jyly «hannyń qazýy» degen salyq shyqqan. Han qamaldaǵy úılerdi jóndetip, aınalasyndaǵy oryn qaıta qazdyryp edi. Onda jigit te az jınaldy. Biraq ataqty baılarǵa salyq salyp, ony jurt «hannyń qazýy» atap ketken. Bul qamaldy Itiǵul aıtyp otyrsa: túri jaman, dýalynyń bıiktigi bes kisi boıy bolatyn kórinedi. Al aınalasyn at shaptyrym dep dabyraıtqan. Qamaldyń qaq ortasynda qala bolady... Buryn-sońdy qazaq balasy esitpegen, bir záýlim úıdiń irgesi qalanypty...

Syrlybaıǵa qaraǵandardan qara jumysqa birinshi ketken adam Qojambet edi. Bir aı júrip qaıta oralǵanda, bir qap jańalyq alyp keldi.

— Jamanqala jaqtan ba, qaıdam, aýzy túkti kápirler kele jatqan kórinedi ǵoı. Qolyna túsken adamnyń basyna taz kebin kıgizip, teris qaratyp shoqyndyrady eken. Bul qamal solarmen urysý úshin salynyp jatsa kerek...

Esitken jurt jaǵasyn ustaıdy.

Aıtyp otyrǵan «aýzy túkti kápiri» orys ekenin bilse, árıne, olaı tańyrqap jatpas edi. Dini basqa halyq dep seskenetinderi ras, biraq orysty kórip júr... Olar qazaqqa tańsyq emes.

Hıýa hany qazaq aýyldarynan zeket jınata bastady. Jıyrma bes qaradan bireýin alady... Jamanqulda baıaǵy aýyr dáýlet joq... On shaqty jylqy, úsh túıe tuqymy, oǵan qosa qyryq shaqty qoı aıdatty.

— Apyr-aı, jutap-aq qalǵan ekenbiz-aý. Arynǵazyǵa bir Jamanqul eki júz elý qoı zeket berip edi. Áliquldyń bes aýlynyń jınaǵany sonyń jartysyna jetpeıdi eken...

Saılybaıdyń eńsesi túsken, basyn shaıqap edi. Zeket jınalatyn jasaýyldar ár jerde de tóbe kórsetti. Ár úı qolyndaǵy tuıaǵyn mólsherine qaraı, zeketke beretin mal tegin bólek shyǵaryp jatyr.

— Jasaýyldar kelip Balpandy ustap ketipti ǵoı!

— Bekquldyń Baıqonaǵy Botattardyń aýlynan estip kelipti. Jamanqul aýlynyń úlken-kishisi úrpıisti. Árkim ár gúrli jorıdy. Saıqymazaqtaý Balpannyń bireýine tili tıgen shyǵar. Basqa pále tilden... ushynyp turǵan zaman... baıqamasa bolmaıdy ǵoı...

Solaı qosúreı bolyp otyrǵanda, qasynda eki jasaýyly bar Shorabaı keldi. Onyń da jasy elýdi ortalap qalǵan. Biraq baıaǵy qalpy, qysy-jazy at ústinen túspepti. Buryn aýyl-aýyldy qydyryp qymyz ishetin edi. Qysta izine úsh-tórt tazy ertip, ań qýady... Syr boıyna qamal túsken soń, kókten suraǵany jerden tabyldy.

Qaıda zeket jınalsa, basynda Shorabaı júredi. Qasynda jasaýyl, qolynda qamshy, ol barǵan aýyldan bir shý shyqpaı qalǵan emes.

Bul joly da japyra keldi. Shorabaı jurttyń zeketke shyǵarǵan malyna myń da bir min taýyp taǵady. Qaıta iriktetedi. Onda da eń qondylaryn tańdap ustaıtyn edi. Jamanquldyń myńǵa jaqyn qoıyn bir jerge ıirip qoıyp, qyryq tuıaqty óz qolymen bólektetti.

— Endi soıystyqqa on qoı beresiń, baı!

— Ol neniń aqysy? — Maljandy Tólebaı shap ete tústi.

— Ol mynanyń aqysy!

Shorabaı Tólebaıdy qamshymen tartyp qaldy. Jamanqul úndegen joq, bólek shyǵarylǵan qoılarǵa taǵy da on tuıaq qostyrdy.

— Babajannyń qamalyn salýǵa myń kisi jınaldy. Oǵan ishetin tamaq kerek. Baılar soıystyqqa kómektessin degen jarlyq bar. Solaı ǵoı? — Shorabaı qasyndaǵy jasaýyldarǵa qostatyp aldy. — Myna aqymaǵyńdy tyıyp qoı. Aǵaıyn adam bolǵan soń, jamandyqqa qımaımyz. Áıtpese, Balpan qusap zyndanda shirip jatatyn edi.

Aldarynda úıme tabaq et, Tólebaı astaýǵa tóne túsip otyr edi. Qolyndaǵy pyshaǵy túsip ketti...

Shorabaı attanyp ketken soń, Jamanqul Tólebaıdy atqa qondyrdy.

— Álgi Baıqonaqtyń esitip kelgeni rasqa shyqty ǵoı. Balpandy ustap ketken boldy. Aıbas aǵama barshy, ne isteıdi eken. Álde bireýimiz Jákeme baryp qaıtamyz ba? Babajanǵa onan basqa sóz ótpes...

Jamanqul bıyl qys qystaýyna jyljýǵa da asyqqan joq.

Bıyl ol taǵy bir tótenshe shyǵynǵa kezdesken, Áliquldan bastap qara shańyraqtyń izi bolyp kele jatqan bul úıdiń aǵaıyn ishinde orny bólek. Kelin tússe, kilemniń táýiri Jamanquldyń tórine ilinedi. Ózi de usynaqty kisi, jylda Jamanqalaǵa mal aıdatqanda, asyl tas, qymbat monshaq, ádemi buıymdy túıelep aldyratyn edi. Kempirdiń sandyqtarynda aq tamaq ishik, qundyz bórikterdiń, qarqaraly sáýkelelerdiń nesheýi jatyr...

Bıyl sonsha múlik qoldy boldy.

Qosaraldan onshaqty shaqyrym jerde kese qum jatady.

Dúnıeli Jamanqul aýylynyń qóshi-qony qıamet. Júk artatyn kezde qatyn-qalash súrnigip jyǵylady. Baıdyń jyldaǵy ádeti: basy artyq asyl buıymdardy erte kóktemde qymbat kilemge orap býdyrady. Kıiz kóp. Kilemniń syrtynan kıiz oralyp, shýda jippen tiktiredi. Sondaı tenderdiń on-on besin tórt-bes túıege teńdetip, aǵaıyndy úsheýi jolǵa shyǵady. Kese qumǵa aparyp kómip qaıtatyn edi.

Bıyl jaz ortasynda Qosaral jaqqa baryp qaıtqan. Jyldaǵy ádeti: kese qumdaǵy dúnıeli jerdi kózdep qaıtady. Kómgen jerinde joq. Bes kún jer qazyp, qur dińkesi qurydy. Bar jasaý qoldy bolypty...

Jutta qyryp alǵan qyrýar malynan góri, Jamanqulǵa osy dúnıeniń joǵalǵany batty. Belgiden janyldym ba degen qaýippen, kese qumǵa keıin taǵy aınalyp soqty. Shuqylamaǵan jeri joq. Uzyny bes-alty shaqyrymǵa sozylatyn qyrsyqty qumnyń betin aıǵyz-aıǵyz qyldy. Aqyry tabylmady...

Úıinde eki birdeı qyz — Dúrıa men Altyn boıjetip otyr. Talaı jyldap jınalǵan jasaý bir kúnde órtke ketkendeı. Jamanqul eseńgirep qalǵan.

Baı bir juttyq. Buryn jurttyń aldy edi, bir jylda aıaǵyna shyqty. Asylyq aıtqan adamǵa jaqpaıdy eken...

— Apyr-aı, bıyl bes júz bas qana aq aýyz qoı shyqty ǵoı. Ózi usaq jándikti azaıtqan ekenbiz-aý...

Osydan bir jyl buryn... Jamanqalanyń bazaryna aıdatatyn qoılaryn iriktep shyǵaryp turyp, ózi aıtqan. Bazarǵa qysqa túsýge edi. Bes júz aq aýyz qoı... Qazir búkil usaq tuıaǵy myń basqa tolyp jarymaıdy.

Bıyl toqal sheshesiniń enshisin berýge daıyndalyp júr. Eki inisi de aıaqtandy. Sodan beri qyńqyl da kóbeıip edi. Bólek shyqsa, dúrildep baıyp ketetindeı...

Jamanqul Tólebaıdy attandyryp turyp kúrsindi.

Jańadarıanyń jaǵasynda jalǵyz atty jortyp keledi.

Qańyrap turǵan qystaýlardyń qasynan ótkende, qabaǵynda kirbiń bilinetindeı. Atyn da qysyńqyraı túsedi.

Qaraqalpaq Syr boıynan aýǵanda, bosap qalǵan qystaýlarǵa talasyp, qazaqtar qyryla jazdap edi. Jańadarıa boıyna sonda jolaǵan joq. Byltyrdan beri Qaraqumdaǵy aýyldardyń kópshiligi Qyzylǵa kóship shyqty. Bulaı qaraı sonda bireýi aıaq baspaıdy. Iesiz qystaýlardyń mańynda óli arýaqtar kózge kórinbeı, alystan baqylap júrgendeı, qazaqtar kıesinen qorqady...

Jalǵyz atty jolaýshy Jannazar edi.

Orystarǵa baryp, onan meseli qaıtyp kelgen batyr qazir birjola jýasyp bitken. Kúzden beri Qojanıazdyń qamalyn salýǵa kómektesip júr...

Qurylysta eki júzdeı qaraqalpaq jigiti jumys isteıdi. Qazaqtaı emes, qoldarynyń óneri bar, kesek basady, tamnyń qabyrǵasyn qalaıdy...

Jumysshy qaraqalpaqtarǵa azyq-túlik Ámýdarıa boıyndaǵy elden tasylady. Qamal hanǵa kerek. Biraq tamaq berilmeıtin edi. Jannazar qaraqalpaq baılary jınatqan jylýdy Syr boıyna jetkizýdiń qamynda, kerýen bastap júr...

Jańadarıa boıy qaraqalpaqtyń ata qonysy... Bıyl kúzge qaraı eski darıalyqtyń boıynda Aryqbalyq kóliniń mańynda bireý-jarym qazaq baılary tebe kórsetip, qystaý basqany baıqaldy. Jannazardyń ishi ýdaı ashıdy.

Biraq Hıýa hany ana jaqta qalyń qaraqalpaqtyń aıaǵyn qıa bastyrmaı otyr.

Ózderi Jańadarıa boıynda otyrǵany tórtinshi kúz oraldy. Basqa qaraqalpaqtar Jannazardyń qaıda júrgeninen habarsyz... Saqtyqta qorlyq joq. Jannazar qazirgi mekenin Dáýletnazarǵa da aıtqan joq.

Ǵaıyptan paıda bolǵan kerýenbasynyń kim ekenin ázir Qojanıaz da bilmeıdi. Jannazar Syr boıy ámirshisiniń kózine túse berýden de saqtanady. Syrttan kelip, syrttan ketedi...

Bul Jannazardyń ekinshi sapary. Qojanıaz qamalyndaǵy jigitterge bir aılyq azyǵyn ákelip tastady. Endi aýlyna baryp bir apta demalýyna bolady. Kerýendi kelgen izimen keıin qaıtaryp, at basyn qystaýǵa burdy.

Endigi bozqyraý tústi. Ana joly barǵanda, tary oraǵynan qoly bosamady... Biraq bastyryp berip ketýge úlgirgen joq. Úıde Gúljaýhardyń jalǵyz ózi... Bala jas. Jannazar áıelin, shala bitken sharýalaryn eske alǵanda, qynjylady. Gúljaýhardy qatty aıaıdy.

Búgin qamaldan aýyr oımen qaıtqan.

Kútpegen jerden Balpandy keziktirdi.

Qazaqtyń qara shaly bir top jendettiń ortasynda ketip bara jatyr eken. Jannazar ere tústi. Balpannyń qaq-soqpen jumysy joq, qarapaıym qazaqtyń biri ekenin biledi. Jazalaýǵa alyp bara jatqanyn baıqaǵanda, tóbe shashy tik turdy.

Qamaldyń darıa jaq betindegi dýalynyń bıiktigi kisi boıyna jaqyndap qalǵan. Balpan jendetterdiń qorshaýynda, dýalǵa kóterildi...

Sorlynyń ólim jazasyna kesilgenin Jannazar kenet uqty. Burynnan júz tanys, aq kókirek qazaqqa jany ashyp ketti. Biraq ara túser dármen joq...

— Qaıran, Rahmetáli, qadirińdi bilmeıdi ekenbiz-aý. Báldir úshin basyn qaterge tigip, Arynǵazynyń aldyna jalǵyz baryp edi. Ara túser bir qazaq tabylmaǵany, eldikten ketken ekenbiz ǵoı...

Balpan sony aıtyp turyp, jan-jaǵyna qarady. Anadaı jerde bir top qazaq bıleri ıirilip tur edi. Kıim kıisteri kebeje qaryn, keń qursaqtarǵa keledi... Báriniń de kózinde úreı, úrikken qoıdaı biriniń artyna biri tyǵylyp, qaıtkende kózge túspeýdiń amalyn qarastyratyndaı... Bireýi «áý» dep dybys shyǵarǵan joq...

Bári de bir-bir rýdyń Dáýletnazary... Aýlyndaǵy úlken-kishini bir shybyqpen aıdar edi-aý. Jazyqsyz ólip bara jatqan azamatty kórip turyp, qol ushyn berýge jaramaıdy. Túbi osy jer qorqaqtyǵyń túbińe jetedi ǵoı...

Jannazardyń esine qaraqalpaqtardyń taǵdyry tústi.

— Han jazyqsyz eshkimdi jazǵyrmaıdy. Qarap júrmeıtin ózińnen kór, Jánike-Sary, tym kóz etiń esip ketip edi. Ár nársege bir zaýal, Babajan han durys qylyp otyr!

Bul sózdi aıtqan jalpaq saryny Jannazar tanyǵan joq. Hany kim, Babajany qaısy? Babajan... «Bajban» degen sózdi esitýi bar edi. Han atynan buratana halyqqa ámir júrgizip, alym-salyq jınatatyn adam solaı atalatyn bolý kerek... Álgini ony kisi esimi dep uǵady eken. Onysymen turmaı, han dep dabyraıtqanyna Jannazardyń kúlkisi keldi.

— Áı, Ramanqul! Sol sózdi ne betińmen aıtyp tursyń! Hanyna da, qarańa da tilim tıgen jeri joq. Jánike-Sary bolyp, seniń qaı jylqyńdy qýyp alyp edim! Kórińde ókirgir, eń bolmasa qylmysymdy moınyma qoıyp óltirmeımisiń!

Balpanǵa onan ári tilge kelýge bolmaı qalǵan. Eki qolyn artyna qaıyra ustap turǵan jasaýyldar Balpannyń basyn tómen tuqyrtyp áketip, úni óshti. Jendettiń qolyndaǵy aıbalta jarq etkende, Jannazar kózin jumdy. Balpannyń basy qalaı ushyp túskenin kórgen joq.

Sý sholp etip dybys berip, sary ylaı Syrdyń júzi aqyryn ıirim tarty...

Baqul bol, esil azamat...

Jannazardyń kóz aldynda sol sýret, oqtyn-oqtyn týla boıy túrshigip ketedi.

Balpan shyndyǵyn aıtty. Ramanquldyń tapqan jalǵyz kinási: ólim jazasyna kesilgen azamat Jánike-Sarynyń týysy eken... Bireýdiń kóz jetkeni úshin ekinshi bir jaqyn týysynyń jaýap beretini qalaı? Álgi Balpandy óltirtip otyrǵan da sol Ramanquldyń ózi sıaqty kórinip ketip, Jannazardyń túsi buzyldy...

Apyr-aı... Kenet Jannazardyń esine Arystanbaptyń basynda Balpanmen qalaı kezdeskeni tústi. Osydan eki aı buryn edi... Ybyraıym mekter sóz bolǵanda, Ábilseıit shyraqshy shybyjyqtap qalǵan. Balpan áýlıeniń shyraqshysyn jasaýyldardyń ishinen tanyp qalady eken... Bir kezde han saraıynyń aldynda sol Ybyraıymdy Jannazar kórgen-di. Keıin Ybyraıym mekter atalyp, halyqty bıdaıyqtaı qýyryp júrgende, áldeqalaı tanydy. Ózi de, Balpan sıaqty, mekterdi qaı jerde kórgenin esine túsire almaı júrip, sońyraq kóz jetkizdi.

Sirá, bul bále Arystanbaptyń jas shyraqshysynan kelgen shyǵar...

Áýlıeniń shyraqshysy hannyń jansyzy bolǵany ǵoı...

Bir zamanda... Ybyraıymnyń tusynda qaraqalpaq Syr boıynan aýǵan eken. Jańadarıaǵa qonys teýip edi, Hıýa hany onan da bostyrdy. Sol jamanshylyqtyń ishinde Ybyraıymnyń qanshalyqty úlesi bolǵanyn bir qýdaı biledi. Áýlıeni saıalaǵan qasapshy ekenin qara buqara bilgen joq.

Jannazardyń kóz aldyna Arystanbaptyń qazirgi shyraqshysy elestedi. Balpannyń sózine shamdanyp shyr-pyry shyǵyp otyr edi-aý. «Meniń ustazym...» Sonda Ábilseıitti Ybyraıym ertip ákelgen boldy toı... Endeshe, bul da tyńshy... Ybyraıym Aqırekte tymyraıyp otyryp, qaraqalpaqtyń túbine jetse, mynaýsy qazaqtardyń moınyna qyl buǵaý saldyrdy. Jalǵyz sezikti adam Balpan edi... Ybyraıymdy tanydy... Keshegi shyraqshysy da kádik keltirýi múmkin... Búgin onyń túbine jetip otyr...

Hıýa hany qara nıet maqsatyn iske asyrý úshin halyqtyń dinı nanymyn da paıdalanatyn bolǵany ǵoı... Buryn mundaı surqıalyqtan habary joq Jannazar, kózi jańa ashylǵandaı, tisin qaırap kele jatyr edi.

Jańadarıa boıyndaǵy qystaýyna arada bir qonyp jetti.

Kún eńkeıgen kez edi.

Jannazardyń kózi bir búıir qalyp bara jatqan tarylyq jerdiń ańyzynda, birte-birte kóńildendi.

Darıanyń sýalyp jatqan arnasynda on shaqty balanyń tóbesi kórinedi. Taǵy da Ernazar alakóz ǵoı... Aýyldaǵy balalardyń estıary da sol, alty aı jaz ádeti - Aıdos bıdiń nemeresi sýdan shyqpaıtyn edi...

Endigi darıanyń sýy da tartyldy. Sonan kele Ernazar jazdaǵy ádetin áli qoımapty. Bozqyraý túsip, kún sýytqan ýaqyt... Onsyz da kıimi juqa balalar naýqastanyp qalmasa jarar edi.

Esiktiń aldynda Gúljaýhar kezdesti.

— Úıde meıman bar...

Álde neden sezik alǵan adamnyń túri, sybyrlap sóıleıdi.

— Ózimizdiń elden be?

— Áýlıeniń shyraqshysymyn deı me...

— A!

Jannazar ózin-ózi kúshtep kúlimsiregen boldy. Shyraqshy... Ol qaıdan júr munda? Jańadarıa boıyndaǵy jan bilmeıtin qaraqalpaq qystaýyna kezdeısoq ushyrasyp qaldy ma? Álde indetip júrip, izin shyǵarǵan kezi me eken?

Balpannyń túbine jetken qandaı «qylmysy» ekenin Jannazar jańa bilip otyr. Shyraqshynyń ózin izdep júrgenine kádigi joq edi.

— Gúljaýhar, Toqtabolatty shaqyra qoıshy...

Qatynyn kórshi úıge kózimen .uzatyp salǵan soń, esikke

qaraı júrdi.

— Assalaýmalaıkúm!

— Ýaǵalaı...

Shyraqshynyń aýzy ashylǵan kúıi, Jannazardyń júzine baqyraıyp qarap qalypty...

— Taqsyr, nesine tańdanyp tursyz. Aınytpaı tanydyńyz. Osydan eki aı buryn úıińizde qonyp ketken qaraqalpaqtyń ózimin.

— Dıdar ǵaıyp, nesip ǵaıyp... sizdi osy arada kezdestirem dep úsh uıyqtasam esimde bar ma?

Jannazar bir ezýden kúldi. Senbeı tur.

Ábilseıittiń shyny edi. Jańadarıa boıynda qaraqalpaq qystaýy paıda bolǵanyn áldeqalaı bir qazaqtan esitti. Qaıdan kelip, qandaı kásippen aınalysyp júrgeni beımálim... Onyń kóńiline kádik kirdi. Qojanıazǵa onsyz da soǵyp qaıtqaly otyrǵan. Balpan áli jazalanbapty. Ony da jedeldetý kerek. Jańadarıaǵa soǵa júrip, beısaýbet qystaý jaıyn bile ketýdi borysh kórdi.

Jannazardy kezdestirermin degen úsh uıyqtasa oıynda joq edi. Qushaǵyn jaıyp ornynan turdy.

— Tart qolyńdy, qanisher! — Erteli Jannazardyń kómeıin býyp kele jatqan ashý lap berdi. — Ǵaıyptan kezdesetin Qydyrmyn dep otyrsyń ba? Jalǵan áýlıe! Tyshqan ańdyǵan mysyq! Búgin seniń aram qolyńnan Balpan óldi. Endi meni izdep shyqqansyń ǵoı. Ol degenińe jetkizbespin, aramza...

Jannazar bir jaǵyna qaraı sekirip tústi. Ábilseıittiń qolynda qara qanjar, jarq ete qalǵan. Biraq siltep úlgirmedi. Shyraqshy qaıta umtylǵanda, Jannazardyń qamshysyna kezdesti. Ekeýi endi bolmaǵanda qoıan-qoltyq kelýge jaqyn...

— Eı, mynaýyń kim edi?

Tý syrtynan shyqqan Toqtabolattyń daýsy saqtap qaldy. Ábilseıit artyna jalt qaraǵanda, Jannazardyń qoly bilegine shap berdi. Qarýy qaıtpaǵan saýsaq qaqpandaı qatty edi. Qaraqshynyń qanjary qolynan túsip bara jatty.

— Bul ne, Jannazar aǵa? Men túk túsinbedim ǵoı...

— Artynan túsindiremin... Jannazar qanjardyń qan shubyrǵan júzin shyraqshynyń sáldesine súrtip tur. — Áýeli ana Gúljaýhardy taýyp alshy. Muńda balalardy kirgizbesin, ózi de kelmesin. Bul syrdy bala-shaǵanyń bilmegeni maqul. Aldymen aýyzyńa óziń ýaqyp bol. Al mynany túndeletip bir jaqqa jytyraıyq...

Aýylda bul qupıany bulardan basqa eki-aq áıel sezdi. Birinshisi — Gúljaýhar... Aldynda ǵana úıde otyrǵan meımany... aınalyp kelse - qarasyn batyrypty. Áldenege kádik alyp, qobaljyp júrgen áıel, erteńine ár jerde juǵyp qalǵan qandy kórdi. Qudaıy qonaqtyń qanyn júkteý keshirilmeıtin kúná... Kúıeýi qansha túsindirip baqsa da, Gúljaýhar jubanbaı qoıdy...

Ekinshisi Qumar edi. Aýylda beısaýbet adamnyń tóbesi kórinse, Myrjyqtyń jesiri buryn da sekem alyp qalady. Jannazardyń úıindegi meımannyń surqyn jek kórdi. Onyń aq pen qyzyldyń arasynda joǵalǵany da kádikti edi. Keshki apaq-sapaqta Toqtabolattyń kıizge oralǵan birdeńeni óńgerip bara jatqanyn kórgende, shaqyrýsyz kelgen qonaqtyń jazym bolǵanyn bile qoıdy.

Aıdostyń otanynda ótken segiz jyl ómirinde Hıýa hanynyń alýan túrli surqıalyq isterin estip, qulaǵy qanyqqan. Bekish aǵasynyń qazasyn eske alsa, Myrjyqtyń surqy buzylatyn edi. Han bireýge qahar tikse, artynda erkek kindik qaldyrmaýdyń áreketin qarastyrady eken...

Jeti jasar Ernazardy qudaı saqtady... Myrjyq ólip, ózderine qater tóngenin sezgen Qumar, kúıeýiniń dos-jaran bıleriniń kómegimen, Jabynyń aýlyna jetip qalǵan... Hıýa hany áli de izdestirip júr eken ǵoı...

Soǵan kózi jetkende Qumardyń ishi-baýyry qaltyrady. Aıdos tuqymy quryp bitti. Ózinde pana bolatyn tórkin de joq. Jalǵyz Jaby edi, ol da Hıýa hanynyń qylyshynan qaza tapty.

On úsh jasynda Hıýa sáýdegeriniń qolyna túsip, qalǵan on bes jyldaı ómiri jat elde ótken kelinshek, balalyq shaǵyn eske alsa jany túrshigetin edi. Úzigi shurq-shurq tesik jolym úı... Búıiri shyǵyp bir toıa almaı-aq ketken eken...

Aq kókirek ákesi áli esinde... atyn da umytqan joq. Qumar ákesin janyndaı jaqsy kóretin. Al Dáldý sheshesiniń shyn aty ma álde jurt tentek minezine qaraı atap ketken be. Qumar sol jerine kúmán keltiredi. Sheshesiniń talaı shashynan súırep sabaǵany esine tússe, júregi áli kúnge zyrq etetindeı, sonda kóbine jazyqsyz kúıdiretin edi.

Jańadarıa boıyna kelgeli Qumar kóbirek eleńdeıdi. Jannazar qazaq arasynan oralǵan saıyn, áńgimege qulaq túrip baǵatyn. Sondaǵysy Báldir ákesi jaıly birdeńe esitemin be dep dámetedi.

Ákesi kóp paqyrdyń biri... Onyń pana bola almaıtynyn da bilip otyr. Ári Hıýanyń quryǵy qazaqtarǵa da jetipti...

Qumar ákesin izdep suraý salýdan solaı tartyndy.

Nurymbet aýly qazan soqqan soń Jaqsyqylyshtan jyljyp, Qamystybas kóliniń syrtyndaǵy qalyń byjyrǵa kelip shańyraq kóterdi. Qyryqtyq salatyn qoı tuıaǵy joq. Bulaı qaraı asyqqany qol mańaıy ot, aıaqty mal úıdiń irgesinde jaıylady. Jamanshópten qatty qorqatyn qazaq alty aı jaz bul óńirge attap baspaıdy. Jer týsyrap jatqan. Soǵan qyzyqqan aýyl otyryp qaldy. Qamystybas úlken kól, uzyndyǵy otyz shaqyrymǵa sheıin sozylyp jatady. Sondyqtan bir ǵana atalyq jip taǵyp, ıemdene ketýge syımaıtyn edi. Soltústik jaq tumsyǵynda on shaqty úı palýandardyń qystaýy... Qamystybas óńirinde ázir olardan basqa qystaý basqan eshkim joq, joly túsip, qoly jetken adam osylaı kúz malyna jegizedi...

Bir qyrdyń astynda Aqpaı. Onyń arjaǵyndaǵy Taltańbaı qazǵan qudyǵynda Bekbaýyl otyr.

Tańerteń aýylǵa jylqy qulaıdy. Aýyldaǵy úlken-kishisi qulyn baılaýdyń qyzyǵymen júr. Qystaý saqtaǵan Bekbaýyl, ylǵı ádeti, kóp shyǵyndamaıtyn. Ótegen aýlynyń ýaq jándigi bıyl myńnan asyp jyǵyldy.

Kúzem alynyp bitkeli qashan. Qystaý mańynyń shóbin saqtaýdy oılaǵan Bekbaýyl jylda qarashanyń qaryn kórip qana qozǵalady.

Tańerteńnen jeroshaqtarda ot lapyldap, qatyndar qurt qaınatý qamyna kiristi.

Bekbaýyldyń kóńili toq shapanyn súıretip dalaǵa shyqty. Onyń ózinen qaǵys qalatyn sharýa joq. Záýde bir buzaý jamyrap ketse, bı bala-shaǵany bıdaıyqtaı qýyratyn. Beımaza Bekbaýyl bir jaqta uzaǵyraq kidirgendeı bolsa, qatyn-qalash bir jasap qalatyn edi.

Qoı aman órdi, qulyndar baılanyp boldy, jeroshaqta qurt qaınap jatyr. Bekbaýyldyń kózi múltik tappady.

Jylqyny kórgende, bir nárseni umytqanyn baıqady. Aqırektiń astynda bıyl birtalaı el jınalypty. Kósh jónekeı soǵyp ketken. Onda tary oraǵy jańa bastalyp jatyr. Endigi bastyryp ta bitirdi ǵoı. Qurmanaılardan keýsen suraýy kerek edi. Sony kúnde oılap, kúnde umytady. Bekbaýyldyń kózine súzbe qatqan tary kóje elestedi.

— Estekbaı, áı! Kerbestini ustaı salshy!

Qolynda bir tostaǵan shubat. Aýzyna apara bergeni sol edi, syrttan habarlasqan daýys shyqty.

Báıdildanyń daýysy edi. Jolǵa taǵy da shyǵa almaıtyn boldy-aý... Bekbaýyl tyjyryndy.

— Báıdilda men Ramanqul keldi.

Jaqaı jyp berip úıge kirdi.

Ramanqul Babajannyń oń qoly bolǵanda, Báıdilda sol qoly. Bekbaýyl solaı túsinedi. Kishkeneniń bıleriniń sýyt júrisinen seskendi. Shamasy túndeletip júrip jetip otyr ǵoı... Ne de bolsa, tegin emes...

Bul aýyl zeketke tıisti qara-qurany aldyńǵy kúni aıdatty... Taǵy ne suraǵaly kele jatyr?..

Bekbaýyl súrinip-qabynyp ornynan turdy.

— Assalaýmalaıkým!

Bosaǵadan áýeli Báıdilda attady. Onan keıin Ramanqul... Keıingileri jas jigitter edi.

— Ay, ay...

Sasyńqyrap qalǵan Bekbaýyl jalbyraqtap jatyr.

Kerbesti dalada baılanǵan kúıi qaldy. Alty aı jaz júrgen quryq tımegen at, osqyrynyp jer tarpıdy. Estekbaı bosatyp jibergeli oqtalyp, taǵy da kidirdi. Bı aǵasynyń taban astynda izdetip, pyshaqqa túsip qalatyny bar. Turyp-turyp kerbestini baılaýdan sheshti.

Anadaı jerge alyp baryp arqandady, oǵan da senińkiremeı, aıaǵyna shider saldy.

Kún sáskeletip, bıeniń saýymy jaqyndady. Qoja aldaqashan qońyr toqtynyń qolyn qol, butyn but qylyp qazanǵa salǵan. Úıde bıler kúbir-kúbir keńeske kirisipti.

Ramanqul sóılep otyr. Báıdilda anda-sanda qostaıtyn jerde bolmasa, oǵan sóz qosqan joq. Túri Babajannyń bıligin Kenjeǵuldyń balasy alǵan boldy-aý. Bekbaýyl solaı topshylaıdy. Ótegen-Nurymbet aýlynyń ústine qara bult tónip, saq Báıdilda boıyn baǵyp otyrǵanyn ol ańǵarǵan joq. Ramanqul kóılekteı týysy. Bir kisi taqqa minse, qyryq jigit atqa minedi... Áıteýir, jaqyn adamnyń mártebesi bıik bolǵany jaqsy ǵoı...

Syr boıyndaǵy qamaldyń eńsesi bıiktegen saıyn, Hıýanyń begi Qojanıazdyń da abyroıy asyp tur. Qazir qasyndaǵy bıshigeshterdi bir tarynyń qaýyzyna syıǵyzatyn edi.

Ramanquldyń sóz ańǵarynan úreı baıqaldy.

— Han Janqojaǵa ashýly...

Bekbaýyl Báıdildaǵa qarap edi, anaý kózimen jer shuqyp otyr eken. Túsin buzbaıdy.

— Apyraı, osy Janqoja-aq...

Bekbaýyl múdirdi. Kózi Ramanqulǵa túsip edi, jas týysynyń júzi pisýi jetken shıqandaı jalqyldap tur eken.

— Keshe hannyń jasaýyldary soıystyq surap barǵan, — dedi Ramanqul, ilgeri bir umtylyp qoıdy. — Eń jamany tólek sart, on qoıdy men de aıdattym...

— Biz bes qoı berdik... — dedi Bekbaýyl.

— Biz de... — Báıdilda, biraq aıdatqan qoıynyń sanyn aıtqan joq.

— Kórip otyrsyńdar, aman qalǵan eshkim joq. Maldy qoıyp, hannyń qazýyna adamyn da berip jatyr, — dep Ramanqul kıe jónelgen. Demin alqyna alady. —. Aqmyrza jasaýyldardy keketipti. Qoıy joq-aq shyǵar, onda bir taı jetektetpeı me? Sóz osyndaıdan ushynady ǵoı.

Ras-aý...

Bekbaýyldan tómenirek, etbettep jatqan qara balanyn eki kipi baqyraıyp ketti. Qulbaraq on eki jasta edi. Bul aýyldyń jastarynyń syıynatyn piri — Janqoja. Al Qulbaraq bolsa oǵan jan teńgermeıdi. Ózi de tezirek erjetip, Janqojadaı batyr bolýdy armandap júrgen bala, jaqsy kóretin aǵasyn jamandap otyrǵan Ramanqulǵa jaýyǵa qarap jatyr.

Endi áńgimeniń toq eterine keleıin. Ramanqul qaltasyna qolyn salyp, tórt búktelgen qaǵaz aldy. — Babajan tóre meni buıryqpen jiberip otyr. Basqa eshkimge bildirýge qosqan joq. Osy bes-alty kisi, mynaý Báıdilda men Áıimbet qana... — Árqaısysynyń atyn ataǵanda, júzine kóz toqtata qaraıdy. — Saǵan oqyp berýdi ádeıilep tapsyrdy...

Ramanqul qaǵazdy jazyp jibergende etekteı boldy. Buryn qaǵazdyń qandaı bolatynyn kim bilgen, Qulbaraq qyzyǵyp jatyr. Mataǵa da uqsaıdy, satyr-satyr etkenine qaraǵanda, matadan góri qatqyldaý birdeńe sekildi... Endi ustap kórgenshe asyǵady...

Ramanqul qaǵazdyń betine tónip, jyndy adamdaı byldyryqtaı bastaǵanda, Qulbaraqtan es ketti. Ákesiniń aıat oqıtyny esine tústi. Biraq qaǵazǵa qarap aıat oqıtyndy birinshi kórip otyr. Ári bir jerinde Janqojanyń aty atalyp, sol tusta Ramanqul da kidirip, úıdegilerdiń júzine bir-bir qarap alyp edi. Taǵy birde Janqojanyń atyna Nurymbet atasynyń esimin de tirkep qoıdy. Qulbaraq bul sıaqty aıatty buryn-sońdy estip kórgen joq-ty.

Ramanquldyń oqýynan bala Qulbaraq túgil, ákesi Bekbaýyl da eshteńe túsinip jarytpapty. Ári-beriden soń jyny keldi. Janqoja men Nurymbettiń esimin eki qaıtara aıtqanda, hannyń aýzyna Ótegen men Bekbaýyl bir túspeıdi. Aıaǵyna taman Ramanquldyń aty atalǵanda, shydamady.

— Osy bytyrý-shytyrýyńnan túk túsinip otyrsam, buıyrmasyn! Maǵan toq eterin aıtshy!

— Toq eteri sol: han Janqojany óltirýge buıyrady. - Ramanqul jaıbaraqat aıtty. — Ony oryndaýdy osy otyrǵan tórteýimizge tapsyrdy.

Bekbaýyl hatqa qolyn sozdy. Tóbesinen jaı túskendeı, eseńgirep qalǵan. Álgide hatta óziniń aty atalmaǵanyna myń qaıtara shúkirshilik etti.

Hatty sıpap otyr. Qurannan basqa nárse qaǵazǵa jazylady dep bilmeıtin edi. Hattyń sózin qasıetti aıattaı uǵyp, óne boıy shymyrlady. Janqoja óledi... Oǵan jany ashyp otyrǵan da eshteńesi joq. Biraq batyrdy op-ońaı qalaı óltire qoıady? Bul tórteýi Nurymbet aýlyna attanyp barǵanda, qoldarynan ne keler edi? Janqojanyń qara basy bárin de jaıǵastyryp ketpeı me? Hannyń bul buıryǵyna jol bolsyn...

Qaǵazdy qaıtadan búktedi. Ramanqulǵa qaıtyp berýi kerek edi. Aljasyp otyryp, astyndaǵy tekemettiń qabatyna tyǵa saldy. Basqalardyń kózi Bekbaýylda. Baýyr qıyn ǵoı... Aqyldan aljasyp qaldy-aý... Bári de soǵan jorıdy.

— Kimdi óltiredi, kimdi jazalaıdy — ol hannyń erkindegi jumys. Biraq sony bizge júkteıtini qalaı? Áskeri bar, jasaýyl-shyndaýyly bar, attandyrmaı ma? Álde Janqojadan qorqyp otyr ma? Onyń áli jetpeıtin Janqojaǵa biz qalaı dármen qylmaqpyz? Osy jaǵdaıdy aıtpadyń ba?

— Ózi han bolady, qaraýylda bes júz sarbazy bolady? Janqojadan nege qoryqsyn! — Ramanqul kekete kúldi. — Han halyqtan uıalyp otyr. Bizge tentegińdi óziń jazalap ber dep otyr!

— Janqoja op-ońaı jazalattyra qoıar!

— Báse deseıshi. — Erteden beri únsiz otyrǵan Áıimbet qompań etti.

— Aldap túsirýge bolmas pa eken? — Báıdilda sóz qosty. — Qazir Qojany atqa qondyryp, shaqyrta jiberemiz. Batyr ańqaý, er kódek, Janqoja ne bilip jatyr...

Bıler Janqojany qalaı óltirýdiń jaıyn aqyldasyp ketti. Qulbaraqtyń qulaǵy sózde, kózi ákesiniń tizesiniń astynda jatqan qaǵazda edi. Qoly da qarap jatqan joq, tekemettiń qabat-qabatyn aralap, hatqa qaraı sapar shekken. Aqyry jetti. Ýysynda jumarlaı qysyp, ózine qaraı alyp kele jatyr... Bar jamandyq osy qaǵazben keldi... ony jumarlap qurtyp jiberse, bar dúnıe de ornynda, Janqoja aǵasy da tiri qalady... Balanyń mıynda soǵan uqsas bir oı shyr aınalady. Qaǵazdy qoınyna jyltyrdy.

— Bul aýylǵa shaqyrmaıyq. Báıdildanyń úıi de bolmaı ma? Bir myltyqpen jolyn tosyp jatsa... Jaýǵa attanyp bara jatqan joq, saýyt kımeıdi. Jany jahannamǵa keter!

Qulbaraq jahannamnyń qaıda ekenin bilmeıdi. Áıteýir qaıta oralýyń qıyn, bir alys jol... ólim joly... Jahannamdy sırek te bolsa, qulaǵy estip júredi. Jahannamǵa jiberemin degeni — Jákemdi óltiremin degeni... Balanyń ishi ýdaı ashıdy. Álgini aıtqan Báıdildany saqaldan ala túskisi kelip, biraq ákesinen qoryqty. Úlken adamǵa tıisýge bolmaıdy... Onda taıaq jeısiń...

Odan da Janqojaǵa jetý kerek... Ana shaǵyr kóz saqaldynyń sózin jetkizedi. Sonda kimniń jany jahannamǵa buryn baratynyn kóremiz... Qulbaraqtyń júregi dúrs-dúrs urady. Artymen shegine-shegine esiktiń aýzyna barypty. Ornynan atyp turdy.

Qulbaraq qurt-maı urlaýǵa kelgende aldyna jan salmaıtyn edi. Sheshesin talaı zar qaqtyrǵan sol óneri bir kádege jarady. Áńgimeniń qyzyǵyna túsken úlkender onyń qalaı shyǵyp ketkenin de bilmeı qalǵan.

Anadaı jerde kerbesti jaıylyp júr. Ústinde eri de bar edi. Kerbesti ákesiniń mańdaıǵa basqan júırigi, bir adamǵa mingizbeıtin. Qulbaraq eki ókpesin qolyna alyp ushyp keledi.

Kerbestiniń tusaýyn sasqalaqtap júrip ázer sheshti.

Shider men tusaý sol jerde qala berdi, aınalatyn ál joq, Qulbaraq kerbestige qarǵyp mindi.

— Áı, kórersiń, kókeme aıtam!

Jaqaıdyń balasy Aqaı aýzy qısaıyp tura júgirdi.

Aıtarsyń... Qulbaraq ker bestiniń tizginin qaǵyp qaldy.

Aqaı qonaqtardyń ústine kire almaı, kóleńkege qısaıa ketti. Ózi ústine bir shyǵyp kórmegen kerbestini Qulbaraq minip bara jatqany onyń ishin kúıdiredi. Biraq Bekbaýyldyń jalǵyzy — tentek Qulbaraqqa basqa túgil, Jaqaı da tıe almaıtyn edi.

Qonaqtar as iship bolyp, dastarqan jınaldy.

Dalada Qoja attardy erttep jatyr.

Qonaqtar qamshyny qolǵa alǵan jerde Ramanquldyń esine qaǵaz tústi.

Bekbaýyl tekemettiń qabatyna qolyn suqty. Qaǵaz joq. Atyp turyp, tekemetti julyp aldy. Qabat-qabatyn aqtaryp jatyr. Qaǵaz kórinbeıdi.

— Hat joǵaldy! Hat! — Bekbaýyldyń jan daýsy shyqty.

— Álgi Qulbaraq qaıda?

— Qulbaraq kerbestige minip, shaýyp ala jóneldi! — Alqynyp Aqaı kirdi.

Úıdegiler jaý tıgendeı búlindi.

— Janqojaǵa ketken!

— Hatty alyp ketti!

— Alda, kógermegir-aı!

— Beke, bul qalaı boldy? — Ramanqul ashý qysyp, qyp-qyzyl bolyp tur. — Janqojaǵa bir taban jaqyn ekenińdi biletin edik qoı. Aldymyzdaǵy úlkenimiz dep kelip edik. Batyrǵa janyń ashıdy eken, ashyp aıtpaısyń ba? Bizdi qylmysker qylyp ustap berip, jalǵyz óziń aman qalyp, qaıda bararsyń?

— Mine, ımanym, mine, janym, tórt kózderiń túgel otyr. — Bekbaýyl esinen tanyp qaldy. — Ol jetpegirdiń qaǵazdy alyp jatqanyn kórsem, kózim shyqsyn! Janqojany óltirmek túgil, pisirip je, baýyrym dep aldyńnan shyqsam, betime túkir!

— Oıbaı-aý, ne qarap turmyz! — Áıimbet bezek qaǵady. — Jákem kelip qalar da, kúlkimizdi tıa almaı qalarmyz. Ashýy kelse, laqsha baýyzdaıdy ol!

— Kimdi kim baýyzdaıtynyn kórermiz. — Ramanqul attyń ústinde otyryp sony aıtty. — Beke, bul sózimdi de jetkiz!

Jetkizbeıtinin, endi Bekbaýyldyń aýzyna qum quıylǵanyn bile turyp, ádeıi doń aıbat kórsetedi.

— Aýzyma qum quıylsyn!

Bekbaýyl birjola jer bolyp qalǵan, qonaqtar bir tóbeniń astyna túskenshe qozǵalǵan joq.

Bul kezde bir bala, bir shal — eki atty osy aýylǵa qaraı tópep kele jatyr edi.

Janqojanyń aýlynda qara tanıtyn adam joq. Qaǵazda ne jazylǵanyn bilmeıdi. Qulbaraqtyń sózine de túsinip jarytpady. Han óltirýge buıyrady. Onyń qaǵazy Ramanquldyń qaltasynda júredi... Bala ras aıtsa, aldap qonaqqa shaqyryp, jolda myltyqpen atyp óltirýi kerek... Han óshikse, onyń oqasy joq.

Batyr Babajannyń bar qımylyn syrttan baqylap qana jatyr... Qyrkúıektiń ishinde zeket jınatty. Bir aıdan soń oǵan soıystyq qosyldy. Nurymbet aýyly qoıdan qol jýǵaly qashan... Qyzdyń qalyńyna kelgen azyn-aýlaq tuıaq... Toıǵa soıyldy, Tórtqaraǵa buıyrdy... Sonymen jasaýyldardyń qoı ala almaı ketkeni ras... Kótenshekke ókpelegen qoıshy sıaqty, qoıǵa ókpelep qylyshyn ala júgirgeni hanǵa da laıyq emes. Al týystaryna jol bolsyn, han aıtaqtady dep, tura shapqandary qalaı? Soǵan kúıdi.

Janqoja jasyryn sóılep, kúltelektegendi jaratpaıdy Ramanqulmen kózbe-kóz otyryp sóılespek edi. Ári Qulbaraqty da aparyp salý kerek...

Bala neme nege túsinedi? Qaǵazyn joǵaltqan Bekbaýyl ashý ústinde otyr... Bir taıaǵy jaza tıip, balany maıyp qylyp qoıar...

Bekbaýyldyń qalshyldap otyrǵan ústine keldi. Qonaqtardyń ketip qalǵanyn esitkende ókindi.

Janqojanyń túsinen Bekbaýyl da shoshyndy. Onyń oıynsha, batyr inisi tegin kelip turǵan joq. Áıimbet birdeńe bilgen eken, Ramanquldy qudaı saqtady...

— Olar ketkeli qashan... Endigi Báıdildanyń aýlynda shyǵar. Myna kógermegir...

Janqoja qonaqtardyń qashan attanǵanyn suraǵan da joqty. Bekbaýyldyń sasqan túrine qarap kúlkisi keldi.

— Qulbaraqty kógertpeı qoıǵanda, ósip-ónetinimiz Ramanqul eken ǵoı. Aq bezer adal adamdy tapqan ekensiń. — Janqoja Qulbaraqty basynan syıpady. — Túbi kóp jasaıtynymyz da, kógeretinimiz de osy bolar. Qulbaraqtyń mańdaıynan shertken adam menen jaqsylyq tappaıdy...

Eń aıaǵy sýsyn aýyz tıgen joq, Janqoja qaıtyp barady.

* * *

Batyr erteńine Boranbaıdy shaqyrtty.

Qulbaraqtyń qandaı sharýamen kelip, qalaı qaıtyp ketkenin Aıbarsha ǵana biledi. Janqoja ózine daıyndalyp jatqan qastyq jaıly áli Aqmyrzaǵa da aıtqan joq.

Búgingi keńestiń ishinde Nurymbettiń tórt balasy, Baraqtyń segiz balasy bar. Janqoja Qulbaraqtyń sózin aıtty. Qaǵazdy kórsetti. Keshe Sámekege baryp qaıtypty. Qaǵazda hannyń buıryǵy jazylǵan. Janqoja óltirilýi kerek... Jáne ol jaza óziniń týystarynyń — Bekbaýyl men Ramanquldyń qolymen oryndalady.

— Bulardyń kózine ne qara urynyp júr? - Boranbaı ashý shaqyryp kele jatyr edi, Aqmyrza toqtatty.

— Áýeli áńgimeniń kelejaǵyna túsinip alaıyq. Han buıyrǵan soń, Báıdildanyń artyna bylamyq pisip júr ǵoı. Sondaǵy kinámiz qoı taýyp bere almaǵanymyz shyǵar? — Suraqty Janqojaǵa qoıyp otyr.

— Qoı, ánsheıin syltaý ǵoı. Bul úkim maǵan budan jıyrma jyl buryn shyqqan.

Janqoja sony aıtqanda, Aıbarshanyń túsi qubyldy. Óziniń túskenine alty jyl tolypty. Atasy bir eldi... Odan batyr Kótibardyń naızasyna uryndy. Bıyl Ramanquldyń úıindegi bıler keńesinen batyr nalyp qaıtqanda, kelinshektiń İshi kipi alyp edi...

— Men Hıýaǵa baǵynýǵa qarsy bolǵan jalǵyz adam ekenmin. Kóńiline alǵan-aq shyǵar. Biraq handa qyryq kisiniń aqyly bolý kerek qoı. Keshirgen shyǵar dep edim. Áıtpese, Syr boıyna jaqyndap qonyp nem bar? — Janqoja túnerip otyr. — Byltyrdan beri Hıýanyń qabaǵyn men de baǵyp júrgenmin. Biraq tap osylaı bolar dep kútpegenim ras. Qudaı saqtady, bala perishte ǵoı, qan tilegen zulymdardyń qolyn Qulbaraq qaqty. Buǵan da shúkir...

— Áı, Jáke! — Boranbaı ilgeri enteleı túsedi. — Baraq pen Nurymbet aýlynda on jigit bar. Óziń barmasań, maǵan qosshy, sol Ramanquldyń túndigin túrip qoıyp shaýyp alaıyn! Otyz úı Maıdan sol shoshqadan azaıyp-kóbeımeı-aq qoısyn, laqsha baýyzdaıyn!

— Boranbaı, qoıa tur. — Janqoja qolyn keterdi. — Ana qyly aıtqan joq pa edim, qysyltaıań kez keldi, aýyzbirlik kerek dep. Sen áli jaqynyńdy jaýlaǵyń keledi. Ramanquldyń jarasy jeńil, onan da alystaǵy jaýyndy oılasaıshy. Sen Ramanquldy óltiresiń, Quttyq eki jarylady. Óz aǵaıynyń ózińmen alakóz bolyp otyrǵanda, jat dushpanǵa qalaı qaırat qylmaqsyń. Bul sózińdi eshkim esitpesin!

— Sonda qashan kelip baýyzdaısyń dep otyrý kerek pe?

— Otyrmaımyz, kóshemiz. Arynǵazy qýǵynǵa salǵanda, ákemniń aıtqany esinde ǵoı. Báleden Masaıyq qashady...

— Onyń ras, - dedi Aqmyrza.

Erteńine Nurymbet pen Baraqqa qaraǵan Maıdannyń aýyldary bóline kóshti. Jaqsyqylyshty betke alyp údere tartyp barady...

* * *

Úlken bólmeniń ana buryshy men myna buryshynda otyrǵan adam bir-birimen sóılesýi qıyn edi. Aıaǵynyń astynda palas kilem bylq-bylq etedi. Qaq tórde bıikteý qylyp sáki jasatqan. Onyń ústinde Qojanıaz, eki qoltyǵynda eki jastyq, shalqaıyp otyr. Osynysyń Hıýa hany Allaqul kórse — ne aıtar edi? Sony oılaǵanda selk etti.

Qojanıaz ózin jarty patsha sezinedi. Hıýadaǵy Allaquldyń qazaq dalasymen aınalysýǵa ýaqyty da joq, arjaǵyndaǵy Buhar ámirimen álek edi. Bile bilse, qazaqty hannyń sypaılary baǵyndyrǵan joq, aılasyn asyryp ketken Qojanıaz... Ábilseıit arqyly Ramanquldy tapty. Ol Báıdildany taýyp berdi... Aqyry bir sypaıdyń qany tógilmeı-aq, asaý qazaq noqtaǵa ózi kelip moınyn usyndy...

Bir bıyldyń ózinde osy Qojanıaz Hıýa hanynyń qazynasyna jeti myń qoı, úsh júz jylqy, seksen túıe úles qosqan eken. Árıne, óz qulqynyn da umytqan joq. Qara jumystaǵy bes júz qaraqalpaq, eki júz qazaqqa ishetin tamaq kerek... Uzyn sany eki júzdeı sypaı bar. Onyń shyǵyny da esepteledi. Jınalǵan zekettiń úshten biri osynda qalyp jatyr. Shyndyǵynda jartysyn alyp qalady. Óıtkeni Allaquldyń kómeıine qansha tyqsań da kete beredi... Qolyńnan bir shyǵyp ketken soń, qaıta surap ala almaısyń. Han saraıynyń ondaı qomaǵaılyǵyn baıaǵydan biletin Qojanıaz bir baý jantaǵyn ishinde saqtaıdy.

Erteńgi kúndi kim boljaıdy. Qazaq ta jylqy minezdi halyq... Aıaq astynan týlap, bir búlik burq ete qala ma dep qorqady. Tórt aıdyń ishinde tiri jannyń mańdaıyna shertpeı, ańdysyp qana otyrǵan jaıy bar edi. Qazaq ishindegi jalǵyz kózi Ábilseıit... ázir qalt etkendi qup jibermeı jetkizip tur. Qara halyq Hıýanyń atyn estise zar qaǵatyn kórinedi. «Bajban» laýazymy ózgerip, jurt «Babajan han» ataı bastapty. Sonysynyń ózi artyq. Halyq qoryqsa syılaıdy. Qojanıaz meıirlene kúldi.

Ábilseıitti saqtaý kerek... Balpandy sol úshin ólim jazasyna kesti. Qazaqty shoshytyp alamyn ba dep qorqyp edi, bári tynysh aıaqtalǵany ondy boldy... Sonan keıin Janqojany eske aldy...

Batyr Bekarystandy Qojanıazǵa jumsapty. Balpan syılaıtyn atalyqty rýdyń azamaty eken. Bosatýyn ótinedi. Ólim jazasyn jedeldetýge de sol muryndyq boldy. Bekarystannyń kózin baqyraıtyp qoıyp, Balpannyń basyn shaptyrdy...

Túbi Hıýaǵa bir qater tónetindeı bolsa, onyń Janqojadan keletinine Qojanıazdyń kúmáni joq. Batyrdyń qanyna Hıýa sypaıynyń qolyn bylǵap bolmaıdy. Onda alty Álim óre turýy múmkin. Qojanıaz bul aýyr mindetti Ramanqulǵa júktep otyr.

Bir apta ótti, bajban Janqojanyń qazasy jaıly habardy kúnde kútedi. Ázir jamanat esitilmeıdi. Ábilseıitten de habar joq.

Qaradýan keldi. Shyn aty — Qaldarbek. Bıyl qazaq aýlyna zeket jınaı barǵan joly «Qaradýan» ataǵyn alyp keldi. Qyljaqbas Qojanıazǵa kómekshisiniń jańa esimi unap qalǵan. Oıyndy-shyndy aıta beredi.

Qamaldyń dýaly bitýge jaqyn... Salynýǵa tıisti jeti tam úıdiń ekeýi daıyn... Eń qıyny sypaılar jatatyn úsh júz adamdyq úı edi. Qojanıaz sony asyqtyryp jatyr. Buryn-sondy sýyqqa úırenbegen túrikpender aıaz qysqan kezde shatyrda shydap jata almaı, búlik shyǵyp ketýinen kádiktenedi.

— Qysty kúni masqara bolyp júrmeıik. Sol sypaılardyń jataq úıin tezdetý kerek.

— Áli qarasha týǵansha qansha kún bar. Tóbesin jaýyp qoıdy. Bitedi ǵoı...

— Qazaq bılerinen eshkim kelgen joq pa?

— Esiktiń aldynda Ramanqul bek otyr.

— Shaqyr! - Qojanıaz otyrǵan jerinde ushyp kete jazdady. Jasyna jetpeı rabaısyz tolysyp ketken deneniń ıilýi de kúshke túskendeı eken. Ramanqul sálem bergende bir ıildi, «aldıardy» aıtqanda ekinshi ret ıildi. Qojanıazdyń qarsy aldyn¬da tizerleı otyrǵan kezde, mańdaıynan shyp-shyp shyqqan ter tamshyǵa aınalyp edi.

— Sóıle, Ramanqul bek!

— Janqoja ishke qaraı kóship barady, aldıar... Qojanıazdyń ne bilgisi kelip otyrǵany Ramanqulǵa aıan, bultalaqqa salǵan joq.

— Átgegene-aı, qutylyp ketken eken...

Qojanıaz ókindi. Bekbaýyldyń úıindegi oqıǵadan habary joq, ánsheıin bir sátsizdikke joryp otyr. Birese zeket, birese soıystyq dep tynyshyn alǵan soń, Janqoja tabanyn jaltyratty... Qojanıazǵa sonysy kerek...

Bekbaýyldyń úıinde ózi búldirip alǵan jaıdy Ramanqul da búgip qaldy. Qojasynyń kózine qashyryp kelip otyrǵan adam bolyp kórinýi múmkin. Janqoja Ramanquldyń jaqyn týysy ekenin biledi. Ony óltirýge buıyrǵan úkimdi Bekbaýylǵa kórsetkeni ántek boldy... Sonyń bárin ádeıi istediń dep jarmasqandaı bolsa, tyǵylatyn jeri joq.

Endi Qojanıazdyń jaıbaraqat túrin kórip, qobaljı bastady. Ramanqul batyrdyń artynan sypaılaryn attandyratyn shyǵar dep dámetip edi. Janqojany aman jiberý qaterli. Nurymbettiń balasy qanyna qaraıyp ketti. Búgin bolmasa — erteń Ramanquldyń túbine jetpeı qoımaıdy.

— Taqsyr, Janqojany aman jiberýge bolmaıdy! — dedi, entigip sóıleıdi.

— Aman jiberip otyrǵan óziń ǵoı. Endi ol da bir ushqan qus, Janqojanyń kóshin qaı qudyqtyń basynan izdeısiń?

Qojanıazdyń alǵashqy sózinen shoshyp qalǵan Ramanqul kirpideı jıyrylyp edi, áli de jaıbaraqat otyrǵanyn kórgen soń kóńili ornyqty.

— Taqsyr, onyń órisi qashyq emes. Nurymbet aýlynyń barar jeri — Jaqsyqylysh. Artyna qýǵyn salý kerek! Ol óshigip ketti, arjaǵynda qaıyn jurty Tórtqara otyr, qalyń qol alyp kelip, úıelmenimizben órtke aldyrady!

Bıdiń sońǵy sózinen Qojanıaz seskenip qaldy. Qazaqtyń uzyn qulaǵy esitken jańalyǵyn jatqyzbaıdy. Janqoja tegin kóship otyrǵan joq. Ózine kesilgen ólim jazasyn bilgen soń kóshti. Qaıdan biledi, biraq... Ramanqul men Báıdilda... Bul ekeýinen qaýiptenbeıdi. Álgi uzyn qulaq...

Qazaq batyry ózine qurylǵan qaqpandy bilip qashqan bolsa, qarap jatpaıtyny anyq... Tórtqaralar áli Hıýaǵa moıynsunǵan joq. Alym-salyq ta tólemeıdi. Bıyl orys bekinisterine jaqyndap, Muǵaljar taýynyń bókterine qaraı yǵysypty. Janqojanyń qaıyn jurty ekeni ras bolsa, taryqqanda at tizginin beretini sózsiz... Bek durys aıtyp otyr, búlikshini baratyn jerine jetkizbeı, jelkesin qıý kerek!

— Janqojanyń qasynda kimder bar?

— Kóship otyrǵan eki aýyl. Qasyna Baraqtyń Boranbaıy erdi.

— Álgi seniń inińdi óltiretin buzyq qazaq pa?

— Sol... — Ramanqul taǵy da alqynyp qaldy.

— Eki aýyldan qansha jigit shyǵady?

— On... — Ramanqul qaıta túzetip aıtty. — On besteı jigit bolyp qalar...

— Óziń qansha jigit jınaı alasyń?

— Taqsyr... - Ramanquldyń jany shyǵyp ketti. — Taqsyr, bul óńirdiń Shektisi Janqojaǵa qol kótermeıdi.

— Sen de Shekti emessiń be?

— Meniń jónim basqa... Janqojamen aramyzda qan ótkenin aıtyp edim ǵoı, taqsyr...

— Seniń inileriń she? Báıdilda bar... Onyń áne bir týysynyń aty kim edi?

— Shorabaı...

— Sol Shorabaı sıaqtylar taǵy da tabylady!

— Ondaı adamdar tabylar-aý. Biraq biz qol jınaımyz dep júrgende, Janqoja da ári yǵysyp etedi ǵoı. Oǵan oı taptyrmaı, qapyda basý kerek...

— Men de sony oılap otyrmyn. — Qojanıaz ezý tartty. — Bek, on bes jigit tap. Qasyńa jıyrma sypaı qosyp beremin. Janqojanyń kózin qurtpaı qaıtpaısyńdar!

— Oǵan sóz bar ma! — Ramanqul kúlip qoıa berdi.

— Janqojada on bes jigit. Senderde qyryq adam bolady. Ári myltyqtaryń da bar...

Ramanqul asyǵys aýylyna attandy. Jigitterdiń basyn qurastyrdy. Óz aýlynan eki inisin qosqanda, bes jigit tabylady. Bes jigitti Báıdilda taýyp beredi. Shorabaıy bar... On, bes jigittiń sanyn toltyrdy.

— Qazaq bıiniń sózine qalaı qaraısyń? — Ramanqul ketken soń Qojanıaz Qaradýanǵa buryldy. — Janqojany tuzaqqa túsirý kerek degen sózi maǵan unaıdy. Qasyńa jıyrma sypaı al. Qýǵyndy uıymdastyrýdy ózińe tapsyramyn.

— Janqojanyń kózin aldaqashan nege qurtpadyq? Qaradýannyń sózi shálkem-shalys keldi. — Júz sypaıdy atqa qondyrǵanda, shańyraǵyn ortasyna túsiretin edi.

— Onan keıin búkil qazaq óre túregelmeı me? Bekinip otyrǵan qamalyń da joq. Aınaldyrǵan eki júz sypaımen qaı qazaqty qyryp túgesesiń?

— Janqojany shynymen qurtý kerek bolsa, meniń qasyma elý sypaı qos. Jerdiń tesigin taýyp kirip ketpese, kózin joıyp qaıtaıyn.

— Qamalda qansha sypaı bar?

— Bir júzdeı bolyp qalar...

— Qaraqalpaqtardyń qansha ekenin bilesiń be? - Qojanıaz ózi jaýap berdi. — Bes júz. Eki júzdeı qazaq qamaldyń dýalyn úıip jatyr. Sypaılar taraı bastaǵanyn baıqasa, bas kóterip júrer dep oılamaısyń ba?

— Siz kóleńkeńizden qorqatyn bolǵansyz ba?

— Saqtyq kerek, dostym. Áli Aıdostyń qabyrynyń topyraǵy da keýip bolǵan joq. Qaraqalpaqtarǵa senbeımin. - Qojanıaz qabaǵyn túıdi. - Bir tapsyrma: Aqırektegi Arystanbaptyń jaıyna soǵa júrgeısiń...

— Onda maǵan ne bar?

— Úlken joryqtyń aldynda áýlıege taýap qyla ketkenniń zıany joq, — dedi Qojanıaz. Ábilseıit jaıyndaǵy shyndyqty aıtýdan jaltardy.

Shyraqshy qupıasynan Qaradýannyń habary joq-ty. Qojasynyń betine tańyrqaı qarady. Adamǵa tán pendeshiliktiń qandaıynan da bas tartpaıtyn Qojanıazdyń taban astynda sofysyna qalǵanyna tańyrqap tur.

* * *

— Batyr... Aıbarshanyń dybysy býlyǵa shyqty. — Batyr, men ekiqabatpyn...

Aıbarsha ákesiniń jalǵyz qyzy edi. Bala kezinde uldarsha kıindirip qoıatyn. On úsh jasynda qyz qalpyn taýyp, basyna bórik ornyna qyzyl oramal salǵan kúnin áli umytpaıdy. Eki kózi bulaýdaı, eki kún úıden shyqpaı jatyp alǵan. Odan keıin ákesiniń kózine kóringenshe taǵy da bir apta ótti...

Jas kelinshek boıyna bala bitkenin osydan on kún buryn sezdi. Batyrǵa aıtýǵa neshe oqtalyp, tili kúrmelip kidirip qalatyn. Onan keıin aıaq astynda kóshi-qon bastaldy...

Qara shańyraqqa qater tóngenin bilgende, basqalardan góri Aıbarsha kúızeldi. Kelinniń aıaǵynan... Nurymbet tuqymynda bir pendeniń basynda mundaı jaman oı bolǵan emes. Tek Aıbarshanyń kóńilinen sol túıtkil ketpeıtin edi. Batyrdyń basyna qara bult oralǵanyn da óziniń qyrsyǵy ma dep qorqady. On alty jasynda atastyryp qoıǵan kúıeýi óldi... Aıbarsha ol joly da qatty azalanǵan. Keı urǵashynyń qadamy qutsyz bolady degen uǵymǵa ol da qulaı senedi. Kelinshek bolyp túskeni sol — qara shańyraqtyń qadirli aqsaqaly dúnıeden kóshti... Osy otannyń aldynda kináli jandaı, alty jyldan beri eńsesi bir kóterilmeıdi...

Bıyl sol kinásin jýǵan sıaqty... Aıbarshanyń boıyna bala bitti. Biraq osy qýanyshyn da aıtyp úlgirtpeı, taǵy bir jamandyqtyń tóbesi kóringende, onyń esi shyqqan. Búgin ǵana aıtýdyń retin keltirdi.

— Ia, qudaı...

Janqojanyń aýzyna sodan basqa sóz túsken joq. Qaıǵyǵa berik qatty minez adam, aqtaryla qýanyp ta syr bermeıtin edi. Táńirge jalbarynǵan jalǵyz aýyz sózdiń arjaǵynda burqanǵan sezim tasqyny jatqanyn Aıbarsha áıelge tán suńǵylalyqpen birden sezdi.

Tún edi. Aýyl Jaqsyqylyshtyń basyna kóship kelgeli ekinshi kún, úlken-kishi tynyshtyq qushaǵyńda, qalyń uıqyǵa ketti. Janqoja ǵana kóz ilmeıdi. Sarǵaıyp kútken qýanyshy... Alpysqa úsh-aq jyly bar... Endi birjola kúder úzgendeı eken ózi. Áli de álgi esitken sózine júregi senbeıtindeı, qobaljı berdi.

Armany oryndaldy. Qudaı zar tileýin keshigip te bolsa esitken boldy. Artynda izi bar... basyna tónip turǵan qaterdi eske aldy. Hıýa hanynyń qahary oǵan buryn oılaǵanyndaı onsha qorqynyshty kóringen joq. Aıbarshanyń bir aýyz sózi qartaıyp qasań tartqan júregin jibitkendeı, boıynda tasqyndaǵan qýatty sezinedi. Baıaǵy Nurtaımen jekpe-jekke shyǵatyn bir kezindegideı... júregi shaıqas tilep, alqyna soqty.

Kózi alty qanat úıdiń shańyraǵynda, qońyrqaı úziktiń jyrtyǵynan syǵalaǵan aı sáýlesine qarap qalǵan. Shalqasynan jatyr edi. Qozǵalǵan joq. Túnniń qaı ýaqyty bolǵanyn da bilmeıdi. Kenet esitken qýanyshy uıqysyn qashyrdy.

Aıbarshanyń pysyldaǵan dybysy esitiledi. Eki tizesin baýyryna jınap, buıyǵyp jatyr. Ylǵı osylaı uıyqtaıdy. Batyr ony qushaqtaǵysy, baýyryna tartqysy kelip eki ret oqtaldy. Uıaty jibermedi. Sol kezde jastyq dáýrenniń ótkenine ókingendeı, aqyryn kúrsindi.

Shyn uıyqtaı almasyn bilgen soń, basyn kóterdi. At basyndaı júrekke qýanyshyn syıǵyza almaı otyr.

Tymyq tún, úp etken jel lebi sezilmeıdi. Úıdiń tymyrsyq aýasynan tynysy tarylǵandaı. Qoı, bulaı jatyp bolmaıdy eken. Ornynan turdy, ıyǵyna shekpenin jamyldy. Qaıta oralyp kelip, Aıbarshanyń ústindegi kórpesin durystap jaýyp, kelinshektiń ashyq jatqan omyraýyn qymtady.

Dala sútteı jaryq edi. Jer qazyqta baılaýly turǵan shańqan boz ıesin tanyp oqyrandy.

Bir aptaǵa jaqyndady, shańqan bozdy túnde baılaýda ustaıdy. Kúndiz de aýyldyń qasynda arqandap jaıatyn edi. At tuıaǵymen jer tarpydy.

Janýar bul da birdeńe sezedi ǵoı. Júris tilep tur. Ózi de jatqysy kelmeı, júregi alyp ushady.

Jan joq japan túzge shyǵyp, aıqaı salǵysy, júrek jardy qýanyshyn solaı aqtarǵysy kelgendeı edi.

Esikti syrt etkizbeı ashyp, er-toqymyn alyp shyqty.

Jylqyǵa baryp qaıtýǵa bolady ǵoı... Onyń qandaı sókettigi bar...

Búkil aýylda jıyrma shaqty ǵana jylqy tuıaǵy bar. Aqmyrza jylqyshy ustamaıdy. Kúndiz bes qulyndy baılap ustap, bıelerdi qaqtap saýady. Jylqy kún bata bosatylatyn edi. Aqmyrza aıdap ketip, óristen tún ortasy aýa oralady. Jaýqashar men Bek tań qarańǵysynan attanyp ketip, jylqylardy aýylǵa alyp qaıtady.

Meıli, olar bir kún durystap dem alsyn. Janqoja jylqyǵa barady...

Ketip bara jatyp ózin-ózi solaı jubatty.

At ústinde uzaq jorytty. Jylqynyń órisin de bilińkiremeıtin edi. Aqyry jolyqtyra almaı qoıdy.

Aıqaı salyp dalany basyna da kótergen joq, qýanyshyn da aıtqan joq. Shattyǵy tamyr-tamyryn qýalap, tula boıyn shymyrlatady, ishi-baýyryn eljiretedi. At ústinde sergek kele jatyr. Jylqynyń dybysyn esitýden áli de kúder úzbeıdi, qulaǵyn túrik ustaıdy.

Tań qarańǵysy serpildi. Qaraýytqan butalar aıqyndala túsken. Endi jylqyny kózimen izdeıdi.

Kenet shańqan bozdyń denesi dir etkenin sezdi. At eki qulaǵyn tigip, júrisi buzyldy.

Anadaı jerde oqyranǵan jylqy dybysy esitilip, arqandaýly at kórindi. Oń jaq tusyndaǵy qyzyl túzgenniń tasasynda bireý erbıip túregeldi. Qazaq bulaı beısaýbet júrip, dalaǵa qona bermeıdi. Qaı qudyqtyń basynda kimniń aýly otyrǵany belgili... Aty turyp qalsa — amal joq, áıtpese aldyndaǵy aýylǵa jetip qonýy kerek...

Ury boldy ǵoı... Jalǵyz júrip jylqy alady. Onysyn batyrlyq bilip, erteń aýlyna maqtanyp barady taǵy. Qazir barymtashydan góri, usaq urlyqty kásip etetinder kóbeıip ketken. Ońaı olja izdeıtin ondaı batyrsymaqtardy Janqoja jaratpaıtyn edi.

— Áı, elmisiń, jaýmysyń?

Beıtanys kisi beri qaraı júrdi.

— Elmin, batyr, elmin! Eger qatelespesem, Janqoja batyr sen bolarsyń. Ózińdi izdep kele jatyr edim, jolym bolady eken!

Alakeýgimde aldynda turǵan adamdy jyǵa tanı almasa da, onyń dos nıetpen kelip turǵanyn Janqoja daýys ańǵarynan-aq uǵyp tur. Attan tústi.

— Myńnyń júzin tanyǵansha, birdiń atyn bil...

— Apyr-aı, Jáke, tanymaı-aq qalǵanyń ba? Asylym - qaraqalpaq, atym — Jannazar...

— Jannazar!

Janqojanyń kóz aldynda Boqan taýyn jaılaıtyn baıaǵy bir kúnder elesteıdi. Qyryq rýdan jınalǵan Segizdiń aýlynda bir úı qaraqalpaq - osy Jannazar da bar edi. Eki jaz aýyldary irgeles boldy... Keıde bir el qamy aýyzǵa alynǵanda, qaraqalpaq batyrynyń aıtqan sózderi Janqojanyń da kókeıine qonady. Ekeýi ońaı dostasyp ketti.

— Jannazar... Janym-aý, bul jaqta qaıdan júrsiń?

— Áýeli qushaqtasyp amandasaıyq, batyr!

Eki qushaq aıqasyp jazyldy.

— Al hosh kelipsiń, batyr, - dedi Janqoja amandyqtan keıin. — Endi aýylǵa júreıik...

— Aýylǵa... asyqpaı qoıa tur. Áýeli meni tyńda, bir jańalyqpen kelip otyrmyn...

— Endeshe otyraıyq...

Janqoja birdeńeden kipi alǵandaı, boıy muzdady.

Qojanıaz qamalynda jatqan Jannazar burnaǵy kúni atqa qonypty.

Qamaldyń syrtynda bir top salt atty sypaılardy kórdi. Qaýipi ózi óltirgen shyraqshyda... Aıaq astynda joǵaltyp, endi izdep barady ǵoı. Sodan kádiktenip edi.

Shyndyqty bilgisi kelip tyqyrshyǵanda, qaqpanyń aldyndaǵy kúzetshilerdi aınaldyryp, uzaq myljyńdasty. Salt atty sypaılardyń Janqoja batyrdyń aýlyna attanyp bara jatqanyn kúzet bastyǵy ózbek jigit aıtty. Qojanıaz batyrdyń basyn alýdy buıyryp otyr.

Qaradýannyń sońynda jıyrma qarýly sypaı, eki myltyǵy bar, Ramanquldyń aýlyna ketip bara jatqany belgili boldy. Jannazardyń Janqoja batyrdy birinshi ret kóretini osydan otyz jyl buryn edi. Ramanquldyń bir bólek jylqysy Qojamurat qystaýyndaǵy qaraqalpaqtardyń tarysyn búldirdi... Qasynda on shaqty jigiti bar, jol tosyp júrgen Jannazar darıanyń jaǵasynda at shaldyryp otyrǵan Janqojany aýylǵa ustap alyp keldi... Sol joly Janqoja ózi aralasyp, qorqaý qazaq bıinen esesin alyp bergenin Jannazar áli umytpaıdy.

Odan keıin arada jıyrma jyldaı ótkende sol Janqojamen Boqan taýynda kezdesti. Ekeýi de qashqyn... Bireýi Hıýanyń quryǵynan qashsa, bireýi Arynǵazy hannyń qaharynan qorqyp, syrttap júr edi. Jannazar basqa qazaq batyrlarynan pishimi bólek osy kisige syrtynan súısine qaraıdy. Dalada qalyp bara jatqan Saǵyndyq qaraqalpaqtyń kóshin Jańadarıaǵa jetkizip salǵany... Qaraqalpaqtyń taıaǵyn soǵyp, óz týysynan ketiskeni... Jas kezinde osy Janqojany qandy moıyn qylmysker kóretin edi... Marqum Nurtaı qandaı edi, osy Janqoja óltirdi, Tyqyny óltirdi... Bala kezinde jalǵan namystyń pikiri osylaı birte-birte ózgerdi...

Sypaılar áli jetse óltirer, bolmasa qur tabanynan taýsylyp aýlyna qaıtar... Hıýa handyǵy men qazaq batyrynyń arasyndaǵy daýda qaraqalpaqtyń sharýasy qansha? Jannazar jazyqsyz taǵy bir azamatqa ajal aldaspany tónip turǵanyn kórip ishi syzdady. Biraq aýylyna qaraı buryldy.

Jol ústi oıy san-saqqa júgiredi. Qarap tursa, qazaq pen qaraqalpaqtyń taǵdyry bir-birinen aınymaıdy eken. Ózi de Janqojamen taǵdyrlas kórindi. Búgin Hıýa sypaıy qazaq batyryn óltiredi. Sol qylysh jıyrma jyldan beri Jannazardyń jelkesinde taqaýly, adymyn bir ashtyrmaıtyn edi...

Qaterdi bilip turyp, at tizginin bermeı ketkeni namarttyq bolady eken.

Jannazar at basyn Jaqsyqylyshqa burdy.

Darıanyń bul betine eki-aq ret ótipti. Birinde Nurtaıǵa erip bardy. Eki eldiń arasyn eger qylǵan sol qyrǵynǵa qatysqany úshin áli kúnge ókinedi. Ekinshi ret Jabyǵa erip kelip, Maqpaldy uzatyp áketti. Bul joly da úlken qyrǵyn bola jazdap, Segizdiń erligi saqtap qalyp edi...

Osydan qyryq jyl buryn júrip ótken jolynan batyr jańylyp qalypty. Kózge túse berý de qaýipti. Ári aýyl-aýyldy jaǵalap júretin bolsa, ýaqyt uttyrady. Jaqsyqylyshtaǵy batyrdyń aýlyna sypaılardan buryn jetý kerek...

Nurtaıdyń joryǵyndaǵy uzyn soraptyń jobasyn eske alyp, Shómishten tike asty. Tasqudyqqa jetkende qarańǵy túsken. Bir jaǵynda — teńiz, ekinshi — jaǵynda qalyń byjyr... Endi attap bassa, adasatynyn uqty. Qalyń byjyrǵa kire berip joldan shyqty.

Bir túzgenniń túbine qısaıǵan. Aldyńǵy túni dem almastan jorytqan adam, qatyp uıyqtap qalǵan eken. Attyń oqyranǵan daýsynan oıandy.

— E, solaı de...

Jannazar sóılep otyrǵanda, Janqojanyń boıy muzdady. Hıýa hanynyń ákimi shynymen-aq qaharǵa mingen boldy. Túbi ońdyrmas... Qarýsyz on shaqty jigit myltyqty jaýǵa ne qaırat qylady? Esine Aıbarsha tústi... Ekiqabat edi-aý... Álde táńir osy náresteni óziniń óteýine berip otyrǵan shyǵar...

Ákesi uly júzde Sirgeli rýynyń qalaı paıda bolǵany týraly aıtyp otyratyn edi. Úısin men Oısyl bir týady eken. Oısylda qabyrǵaly el, júrek jutqan batyrlary kóp bolypty... Qarahan handyǵymen irgeles otyryp, onyń ómirine moıynsunbaı, óz qalaýynsha kóshe bergen...

Bir kúni han Oısyldyń bıleri men batyrlaryn qonaqqa shaqyrady. Neshe jerden qazan astyryp, saba-saba qymyzdy teńizdeı aǵyzypty. Kóshpeli halyq qýlyq oılamaıdy. Qamsyz otyrǵanda, han áskerlerin jaýyp jiberip, Oısyldyń bekterin qyrǵan da salǵan. Bastaıtyn erinen aırylǵan elde ne bereket qalady. Otyz myń úı Oısyldy hannyń qoly bir kúnde oırandap, erkek kindikti jan qaldyrmaı qyrady. Júkti qatyndardyń ishin jarady. Solaı Oısyldyń tuqymyn birjola qurtýdy oılasa kerek.

Oısyldyń bir batyry Álimniń qyzyn alady eken. Sonyń aldynda ǵana tórkindep ketken kelinshek sol jaqta qandy qyrǵynnyń habaryn esitedi. Tórkininiń qolynda qala bergen. Baıǵus ekiqabat eken, aman-esen bosanyp, ul týady...

Ul erjetken. Qatyn alyp, ul súıedi. Sol kezde Álim shaqyrtyp alyp, jıenine enshi beredi.

— Qul toıǵan jerinde, er týǵan jerinde óledi. Úısin atty týysyń bar, Jetisý atty jeriń bar...

Otyz myń úı Oısyldan qalǵan jalǵyz bala týǵan jerine kóshedi. Jer shalǵaı. Jolda sýsyn kerek. Qulyndardyń tumsyǵyna sirge kıgizip, bılerin saýa júredi. Kórmegen jurtqa bári tańsyq, sirgeli qulyndy kóshtiń kim ekenin suraıdy. Solaısha Sirgeli atanyp ketedi eken.

Qudaıǵa shúkir, artynda tuıaq qalǵaly otyr. Jasy alpysqa taqady. Bul dúnıeniń qyzyǵyn azdy-kópti kórdi. Endi ólemin dep ókinip otyrǵan joq.

— Babajan qansha adam attandyrdy?

— Jıyrma shaqty bar shyǵar...

— Jıyrma kisimen op-ońaı alatyn jaýyn tapqan eken!

Janqoja doń aıbat kórsetip otyr. Jannazardy ertip aýylǵa qaıtty.

Úıine baryp bolmaıdy. Ekiqabat Aıbarsha bar... Mynaý qaterdi oǵan bildirgisi kelmeıdi.

Týmsa áıel qorqyp júrer... Qonaǵyn Boranbaıdyń úıine túsirdi.

Hıýanyń áskeri attanyp kele jatqanyn esitkende, Baraqtyń balalary túgel úrpıdi.

— Jáke, kósheıik!

— Kóshý eshqaıda qashpaıdy. Sen áýeli qonaǵyńa qoı tap. Bul kisi — qaraqalpaqtyń batyry Jannazar!

— Onda quda boldy ǵoı, - dedi Boranbaı qýanyp.

— Aqmyrzaǵa adam jiber. Aýyldy úrkitpeı, ońashaǵa shyǵaryp alyp aıtsyn. Osy úıde kútemin, oılasaıyq.

Óz aýly bir qyrdyń astynda otyr. Aqmyrza kóp kúttirgen joq. Qasyna Jaýqashardy ertipti.

— Ne isteımiz?

— Báleden mashaıyq qashypty. Kósheıik! - dedi ol da.

— Jaýdyń qaı jerde kele jatqanyn bilmeısiń. Kóshtiń joly aýyr, salt atty qýǵynshy qutqarmaıdy. - Janqoja óziniń sheshimin aıtty. — Jaýqashar Sarbulaqtaǵy Jaqaıymdarǵa barsyn. Jaý kele jatqanda, qyzyǵymyzǵa qarap otyra almas. Qolyńa túsken jigitterdi ertip jet. Oljabaı, Bekjarasqa bar. Áliqul aýlynyń irgesi bir jerde. Jigitterin ertip jetsin! Bárine tapsyrma berilip bolǵan soń, Aqmyrzaǵa eskertti. — Bar-joǵy jıyrma kisi kórinedi. Asyp-saspańdar! Bala-shaǵa úrkip júrer, ázir bildirmeńder!

Qonaqasy ústinde batyr bir ókinishin aıtqan. Tyqyny óltirdi, Nurtaıdy óltirdi... Qaraqalpaqqa zıany kóp tıgen eken. Al Jańadarıa boıyndaǵy sol aǵaıyn shapqynshylyqqa ushyrap jatqanda, túp irgesinde otyryp at tizginin berýge de jaramady... Basyna bále-qaza jaqyndaǵanda qaraqalpaqtyń azamat uly qasynan tabylyp otyr. Onyń kúızelgen túrin baıqaǵan kezde, Jannazar aıap ketti.

Jańadarıa boıynda qaraqalpaqtardyń ózi alty baqan alaýyz... Hıýa hanyn naızamen qarsy alǵysy kelgen Jannazardyń bar áreketi zaıa ketken... Qazaqtarmen jeń ushynan jalǵasýǵa da ýaqyttary bolǵan joq...

— Biz qozǵalmaǵan soń, at-kóligin saılap otyrǵan Segiz sıaqty qazaq azamattary da belsenip shyǵa almady. — Jannazar kúrsindi. — Tek bizdiń qatemizdi senderdiń de qaıtalaǵandaryń ókinishti. Endi aǵaıynnan dámetpe, batyr. Bas qamyn jasaýdyń amalyn qarastyrǵanyń maqul...

Jannazar Ámýdarıaǵa júrýi kerek, asyǵys edi. Qonaqasydan keıin atqa qondy.

Qaradýannyń nókerlerine Shómishtiń tusynda kezdesti. Bir jyrada atyn qańtaryp tastap jatyr edi.

Jıyrma jigitpen Ramanqul qosylǵan soń, Qaradýannyń adamy qyryqqa jetken. Shoǵyry mol kórindi. Jannazar Qojanıaz qamalynan shyqqan jıyrma sypaıdy ǵana biledi. Qate aıtqanyn uqqanda ókindi.

Janqoja attandyrǵan shapqynshylar qansha jigit jınap kele alar eken? Azǵantaı toppen azýly jaýǵa tap berip, batyr mert bolady-aý... Sony oılaǵanda, jylarmanǵa keldi.

* * *

Qaradýan bastaǵan qyryq adam sol kúni Itiǵuldyń úıinen shyǵyp edi.

Quttyqqa qaraǵan aýyldardyń birsypyrasy Jaqsyqylyshta top qurap jatqany týraly sybys estiledi. Qaradýan sonan seskendi. Itiǵuldyń aýlyna da álgi habardyń anyǵyna jetý úshin burylyp otyr.

Ondaı sybys bul aýylǵa da tarap ketipti.

Qazir qaýiptenýi kúsheıe túsken Qaradýan Janqojamen kezdesýge asyǵa qoıǵan joq.

Bul top Shyqymanǵa jetkende, kún eńkeıip qalǵan. Jamanquldyń úıine tústi.

Syrlybaı aýlynyń Janqojamen qudandaly jekjat ekenin biledi, Ramanqul ádeıi alyp kelip otyr. Qaradýandy «hannyń ýáziri» dep tanystyrdy. Ýázir batyrdyń úıine qol jaıǵaly kele jatyr eken... Sony aıtty.

Budan alty jyl buryn qaıtys bolǵan Nurymbetke búgin qol jaıa kelgeni aqylǵa syımaıtyn edi. Jamanqul Ramanquldyń bir sózine de sengen joq.

Janqojaǵa qarsy uıymdastyrylyp jatqan qastyq jaıly alyp qashty habar aýyl-aýylǵa tarap ketkeni qashan... Toman tory taıdy butarlap jatqanda, Bekqulynyń Baıqonaǵy bir tóbeniń astynda tópep bara jatyr edi.

— Bekjarasqa aıt. Búgin túnnen qalmaı Jákeme habar tıgizsin. Qyryq kisimen Qaradýan kele jatyr desin...

Qulynnyń eti tún ortasyna taman jelindi.

Qaradýan jigitterine kóz shyrymyn alýǵa da mursat bergen joq. Dastarqan jınalyp úlgirmeı atqa qonýǵa buıryq berdi.

Jurt kózine túspeý úshin túngi júris utymdy edi. Tań atqansha Jaqsyqylyshqa taqap barady...

Álgide Ramanqul aıtqan «Nurymbettiń ornyna qol jaıý» týraly oı Qaradýanǵa unap qalǵan. Sony syltaýratyp aýylǵa kiredi... Qazaq saltynda ólgen adamǵa qol jaıyp, kóńil aıtý borysh sanalady... Nadan aýyl ne túsinip jatyr?

Syltaý jetkilikti. Igi nıetpen kele jatqan qudaıy qonaqqa qazaq ári tur dep aıtpaıdy. Tek aýylǵa kirip alsynshy... Onan ári Janqojany typyr etkizbeıdi...

Qol jaıatyn adam qarýly qol alyp júrmeıtinin Qaradýan oılaǵan da joq.

Qol Tasqudyqqa jetkende, tań atyp edi.

Batyrdyń aýlyna jaqyndaǵan saıyn Qaradýannyń qobaljýy da kúsheıgendeı. Kesheden beri Itiǵuldyń aýzyna tynym joq... Janqojanyń aýlynda bas qýrap jatqan samsaǵan sary qol týraly jyr taýyp alypty. Úrgedek Altynbaıdyń bıi úreıin ushyryp bitti.

Ramanquldyń hali onyń arjaǵynda edi. Keshe ǵana Janqojaǵa syrtynan ólim jazasyn kesip, Bekbaýyldyń úıinde biraz kósilip sóılegeni anyq... Babajannyń hatyn onda joǵaltty. Janqoja bala emes, bárin bilip otyr. Qamystynyń basynan qasha kóshkeni de sondyqtan. Búgin qarýly qyryq kisimen artynan jetedi eken... Batyr qara sarttyń «qol jaıa» kele jatqanyna qalaı senedi?.. Jalǵyz oǵy qalsa, aldymen Ramanqqldy atady...

Birese Qaradýannyń astyndaǵy aq tanaý arǵymaqtyń aıyly bosaıdy... birese Ramanquldyń ishi ketedi...

— Jamanquldyń úıinde ishken sorpa jaqpady... Tasqudyqtan shyqqan soń-aq júris ónbedi.

Kún tusaý boıy kóterildi. Sol jaqtarynda teńiz, appaq aıdyn jarqyrap jatyr. Alaı-túleı jel turdy. Teńiz betinde astan-kesten, aq shýda tolqyndar dóńbekship jatyr.

Aspanda aq shaǵalalar oqtaı zýlaıdy. Álde bir qater kútkendeı shańqyldasady.

Búgin búkil tabıǵat ábiger edi.

— Maǵan bir oı tústi. - Qaradýan atynyń basyn tejep tur. - Qarýly qolmen jetip barsaq, aýyl úrpıisip júrer. Áýeli adam jiberip, habarymyzdy aıtaıyq...

— Handa qyryq kisiniń aqyly bar degen ras-aý...

Ózi de záresi ketip kele jatqan Ramanqul kúlip qoıa berdi. Ol úshin ámiri júretin adamnyń bári han. Ári Qaradýannyń astyna kópshik qoıyp otyr.

Bári de biriniń qabaǵyn biri andyp kele jatqan jurt, qaı-qaısysynyń da qorqynyshtan aman emes ekenin aıtpaı-aq túsinisedi. Túsinikti nárseni aıtyp ta qajeti joq. Qaradýan jan-jaǵyna qarady.

— Káne kim barady?

— Mynaý Itiǵul barsyn, — dedi Ramanqul.

Itiǵul selk ete qaldy. Ramanquldyń sózi «mynaý Itiǵul ólsin» degen sıaqty bolyp estilip edi...

Qaradýan taǵy da bir bı ertkisi kelgende, qolyna eshkim túspeı qalǵan. Báıdilda taban astynda «aýyryp» qalypty.

Bekarystandy Janqojamen kóńildes dep esitetin, oǵan bolsa da habar aıtqan joq.

Sodan soń Itiǵuldyń aýlyna soqty... Atqa jeńil qubaqan osy bıdi buryn da unatyp júretin. Itiǵul bul joly da eki aıtqyzǵan joq, erip shyqty.

Itiǵul birese Ramanqulǵa, birese Qaradýanǵa qaraıdy. Tili baılanǵan, kirpigi ǵana jypylyqtaıdy. Syr boıy Janqojadan myqty batyrdy bilgen emes. Qosaq arasynda ketetin bolǵanyna ókinip tur. Kórinde ókirgir Ramanqul, endi ólimge jumsap otyrǵanyn qarashy...

— Tez jónel! — dedi Qaradýan, daýsy zildi edi.

— Taqsyr-aı, aǵaıyn adambyz...

— Óshir únińdi! — Qaradýan Itiǵuldy sóıletpeı aqyryp tastady. - Janqojanyń aǵaıyny ekensiń ǵoı! Onda qazir basyńdy aldyraıyq!

— Baraıyn, taqsyr, baraıyn...

Qaradýannyń qolynda qara myltyq, kóterip alyp edi.

— Bar!

Itiǵul bir tóbeden asqansha, artyna qyryq ret qarady. Myltyqtyń oǵy qyrymǵa ketedi. Tars etkizse, deminiń bitkeni ǵoı. Biraq aldynda da ajal kútip tur edi. Itiǵul jylap jiberdi.

Sol kúıi ókshe izi Jaqsyqylyshtyń aldyndaǵy byjyrdan shyǵyp, bir salt atty Tasqudyqqa qaraı tekirektetip bara jatqanyn da baıqaǵan joq.

Bul Aqmyrza edi. Jaýdyń Shyqymanda ekenin esitken Janqoja ony sholǵynǵa jumsady. Jylqy qarap júrgen adam bolyp, Tasqudyqqa sheıin baryp qaıtady. Jalǵyz attyny ol kerdi. Biraq oıy qaptap kele jatqan jaýda bolyp, beısaýbet jolaýshyǵa qaırylmaıdy.

— Áı, toqta!

Jalt qaraǵan Aqmyrza jyńǵyldy shoqattyń arasynda ıirilip turǵan attylardy kórdi. Jaý ekenin bilip tur. Biraq qashýǵa namystandy. Ári daýystap turǵan Ramanqul eken. Sonan keıin kóńili ornyqqandaı, sydyrta aıańdatyp jetip keldi.

— Assalaýmalaıkým, Aqa!

— Assalaýmalaıkým!

«Assalaýmalaıkým» jańbyrdaı jaýyp ketken soń, Qaradýan tynshydy. Jasy alpystan asqan shal, qazaqtyń qadirli aqsaqalynyń biri shyǵar... Janqoja aýly qandaı áreket jasap jatqanyn bilip qalýy múmkin... jaqsy boldy...

— Al, jol bolsyn, Ramanqul!

— Jákeme at mandaıyn qoıyp kele jatyrmyz. Myna kisi Hıýanyń begi. Nurekemniń árýaǵyn syrttan syılaıtyn azamattyń biri. Shalǵa qol jaıǵysy keledi...

— Onda nesine ıirilip tursyńdar? Nurymbet aýlynyń tóbesi áne kórinip tur. Janqoja aýylda. Úı ózińdiki, aparyp jaıǵastyra bermeısiń be?

Aqmyrza júre jaýap berip, uzaı berdi.

— Álgi ne dep ketti?

Qaradýannyń túsi buzyldy.

— Ol Aqmyrza ǵoı. Janqojanyń týǵan aǵasy...

— Ony nege jiberdiń? — Ózi bir sózden sezik alyp turǵan Qaradýan Ramanqulǵa shap etti. — Nege jiberdiń deımin, ońbaǵan ıt!

— Taqsyr-aý, bizge keregi Janqoja...

— Álginiń ne aıtyp ketkenin aıtshy!

«Jaıǵastyra berdiń» eki maǵynasy bar. Qaradýan sodan seziktenip tur. «Jaıǵastyrýdy» kózin joıýdyń ornyna da qoldanýǵa bolady. Olaı uqqanda, Aqmyrzanyń sóziniń tárjimasy «úıge aparyp kózin qurt» bolyp shyǵatyn edi.

— Úıge apar, syıla dedi... - Ramanquldyń qaperinde týk te joq, shynyn aıtyp tur.

— Áh, qızyńdy, qazaq!.. Qaradýan ıyǵyndaǵy qara myltyqty julyp aldy. — Meni túk túsinbeıtin mylqaý kóredi ekensiń ǵoı! Úıge aparyp, mynalardy jaıǵastyr degenin qulaǵymmen esittim ǵoı!

— Astapyralla!

— Men seni astapyrallańa jónelteıin!

Qaradýannyń saýsaǵy shúrippeni basa bergende, Ramanqul ókirip jiberdi.

— Taqsyr, men ańǵarmaı qaldym. Ol úıge aparyp, meımandardy jaıǵastyra ber degen sıaqty edi... qaıdan bileıin...

— Áne, áne, óziń de moıyndadyń! Jaıǵastyr degeni ras qoı? - Qaradýan ejireıdi.

— Qudaı aqy, solaı dedi. Qonaqtardy jaıǵastyr, syıla dedi... men...

Qaradýannyń mıynda «jaıǵastyrýdyń» ekinshi maǵynasy sonda ǵana sáýlelendi. Álgi shaldyń «syılap jiber» deýi de múmkin edi-aý... Biraq... Ózi Janqojanyń aǵasy bolady... Ony Ramanqul bilip otyr... Taǵy da bularǵa aıtpaıdy... Nege aıtpaıdy? Qolyna ózi kelip túsken jerde nege bosatyp jiberedi?

— Joq, sende bir bále bar... Sen Janqojaǵa bizdi qyrǵyzýǵa ákele jatyrsyń!

— Imanym kúısin!

— Joq, senbeımin! Álgi Janqojanyń aǵasyn bosatyp jibergeniń seniń aramdyǵyńnyń aıǵaǵy!

— Taqsyr-aý, seziktendirmeı, qapyda basaıyq degen óziń emes pe ediń...

— Men saǵan Janqojanyń aǵasyn bosat degenim joq. Nege aıtpaısyń, nege jasyrasyń?!

Ekeýi túsinisýden qalyp edi. Ramanqul shynyn aıtqan saıyn, Qaradýanǵa sezikti kórine berdi.

— Sen Hıýa hanyna adalmyn dep otyrsyń ǵoı? Sol úshin shóbere týysyń Janqojany oqqa baılaýǵa da qaıly ekensiń. Qaradýannyń oıyna bir sumdyq jaza tústi. - Týysyńnan da Hıýa hany qymbat qoı?

— Shybyn janym pıda!

— Shybyn janyńdy ózińe qıdym, - dedi Qaradýannyń júzinde zymıan kúlki júgirdi. — Seniń aldamaǵanyńdy bileıin, mynaý inińdi atshy!

Ramanquldyń qasynda inisi Qojan tur edi. Onsyz da záresi ushyp turǵan qazaqtarda óń-tús joq, qalsh-qalsh etedi.

— Atasyń ba?!

— Taqsyr-aı, Qojannyń qyldaı qıanaty joq qoı...

— Ánekeı, aıtqanyńnyń bári beker ekeni kórindi. — Qaradýan myltyqty qaıta kezendi. — Opasyzǵa ıt ólim!

— Ataıyn, taqsyr, ataıyn!

Qaradýannyń qolyndaǵy myltyqty alǵanda, Ramanqul eki esti adamnyń halinde edi. Qojandy atqaly turǵanyn, onyń týǵan inisi ekenin, myltyqtyń qaraýylynda adam beınesin kórgende baryp uqty.

— Shynymen-aq ólimge qıǵanyń ba!? — degende, Qojannyń qulyndaǵy daýsy quraqqa shyqty. — Seni ant atar, Ramanqul! Jákemdi óltirgeli shyqqanyńdy esitkende-aq antqa ushyraıtynyńdy bilip edim. Qarabet-aı, qarabet!

— At!

Qaradýannyń qolynda ekinshi myltyq, úńireıgen uńǵysy Ramanqulǵa qadala qalǵan eken.

— Kesh-ir, b-aý-yr-yr...

Myltyq gúrs etti. Ramanquldyń qolyndaǵy myltyq túsip bara jatty.

Qojan ógizdeı ókirip, týlap jatyr. Osy qyzyl qannyń ústine Itiǵul keldi.

— Al, káne, ne bilip keldiń?

Ólip jatqan Qojan, onyń basyn súıep ókirip otyrǵan Ramanqul... Bir sumdyqtyń bolǵanyn Itiǵul da sezip tur.

Ol Janqojanyń aýlyna barǵan joq. Jaqsyqylysh taýynyń bekterinde jatyp-jatyp qaıtyp edi. Uzaq oılanyp aıtar jaýabyn da ázirlep kelgen...

— Batyrdyń aýlynda qaptaǵan jigit... Janqoja úıinde eken. Sartyńa aıta ber, kútip otyrmyn dedi...

— Óı, shoshqa, senen sony surap otyrǵan kim bar? — Qaradýan bulqan-talqan ashýlandy. — Janqoja qansha jigit jınapty?

— Jer qaıysqan qol dep otyrmyn ǵoı! San jetpeıdi. — Itiǵuldyń aýzyna jóni túzý san da túser emes. — Myń bar shyǵar... — dedi.

Qoryqqanǵa qos kórinetinin Qaradýan da biledi. Biraq kádigi kúshti edi. Kezdese ketken Aqmyrza... ony Ramanqul bosatyp jiberdi... Aqtyǵyna sendirý úshin inisin atty. Múmkin, qoryqqannan atqan shyǵar? Janqoja saqtanyp otyrǵany anyq... Myń bolmasa, júz jigit shyǵar... Bulardyń elý adamyn jaıpap salýǵa sol da jetip jatyr. Álde Ramanqul astyrtyn habar berip, ádeıi arandatqaly shyqty ma eken?

Aqmyrza aıtqan «jaıǵastyrý» áli de kádikti kórindi.

— Qaıtamyz!

Sol jerden at basyn keıin burdy.

... Úsh kúnnen keıin Janqojanyń Qaraqum, Borsyqty betke alyp kóship bara jatqan habary estildi.

Batyrdyń bul jolǵy sapary uzaqqa sozylaryn aýlynda eshkim bilgen joq.

— Jalǵyz ókinishim: ákeme as bere almaı kettim, — depti qoshtasa barǵan jaqyn jekjatqa. — Kúnim týsa kórermin...

Ana jyly maldy juqartqan Nurymbet balalary aqsaqaldyń asyn bir jyldan bir jylǵa keshiktirip kele jatyr edi. Aqyry búlgin zaman kezdesti. Janqoja soǵan ǵana ókinedi eken...

* * *

Qojanıaz Janqojanyń qutylyp ketkenin esitkende tańdanǵan joq. Buryn da Qaradýannyń qabiletin joǵary baǵalamaıtyn edi. «Janqojanyń aýlyndaǵy myń san qol» týraly ańyzdy tyńdap otyryp kúldi.

— Nurymbet pen Baraq aýlyndaǵy erkek kindik on shaqty-aq adam. Jaqsyqylyshqa kóship barǵanyna eki kún. Myń san qoldy qaıdan jınap alyp júr? Nemenege jınaıdy? Eger Janqojanyń qolynda myń jigiti bolsa, bizdi bul jerde otyrǵyza ma? Sol jaǵdaıdy aqylǵa salyp kórdiń be? Jer qorqaq!

— Myń bolmasa, júz shyǵar. Bas-aıaǵy qyryq adam, onyń da jartysy senimsiz...

— Sondaǵy senimsiz adamyń Ramanqul ma?

— Men qazaq bitkenge senbeımin!

— Qazaqtarǵa senbegeniń durys. Biraq Ramanqulǵa, Báıdildaǵa senbeıtiniń soraqylyq, myrzam. — Qojanıaz qatýlandy. — Ramanquldyń inisin atqanyń kórdiń ǵoı. Ondaı adam ákesin de atady. Biraq qojasyna qol jumsamaıdy. Oǵan ákeden de, týǵan baýyrynan da qymbat bir nárse bar. Onyń aty — mansap! Ol bizge jaǵyný arqyly, qany birge týystaryna ústemdik júrgizýdi arman qylyp júr. Ol armany oryndalady da. Eger Ramanqul sıaqty qoldaýshylarymyzdan aırylsaq, biz qazaq dalasynda bir kún de turaqtaı almaımyz! Búkil halyq Janqojanyń izine erip, kúlimizdi kókke ushyrar edi. Ramanquldar, Báıdildalar qazaq arasynda iritki salyp, Janqojany oqshaý qaldyryp otyr. Ramanquldan beker seziktenesiń. Oǵan týǵan inisin atqyzǵanyń shekten shyqqan soraqylyq dep bilemin. Mundaı soraqylyq jasaǵanyńdy ana jaqta ýly mártebeli Allaqul han estise, basyndy alar edi!

Qojanıaz hannyń esimin beker eske salyp otyrǵan joq. Qaradýan han saraıyna belgili adamdardyń biri. Onyń qıan shettegi ataqsyz qamalǵa qyzmetke kelýinen Qojanıaz sezikti edi. Eger Allaqul han óziniń izine tyńshy salýdy qajet dep tapqan bolsa, sol salpańqulaǵy osy Qaradýan bolýǵa laıyq. Onan qutylmaı, Qojanıazdyń jumysy da ońalmaıdy. Eki qoly baılaýly adam sıaqty, emin-erkin qımyldaýyna Qaradýan bóget jasap júr. Qazir ózi de kómekshisiniń qate basqan qadamyn andyp, túımedeıin túıedeı qylyp, ıne-jipke tizýge tyrysady.

Qaradýan qarsy daý aıtýǵa batpaı kidirdi.

Qojanıaz onan Aqırektegi Arystanbaptyń jaıy týraly surady. Shyraqshy Ábilseıit eki aıda bir soǵyp turýy kerek edi. Úsh aıdyń júzi boldy, habarsyz ketti. Bir habaryn Qaradýan ákeler dep kútken...

Arystanbaptyń jaıy dep dabyraıtqanǵa záýlim ǵımarat sıaqty birdeme shyǵar dep júrsem, tas qorymdardan basqa túgi joq, qulazyǵan taýdyń basy ǵoı! Qojanıazdyń sózine shamdanyp turǵan Qaradýan, qyńyraıǵan álpet tanytty. — Bir aıat oqyp kettik... jarylqaǵany álgi...

— Kidirmegen ekensińder ǵoı...

— Onyń basynda ne dep kidiremiz? — dedi Qaradýan shynymen ashýlanyp. — Qý molany kúzetpesek, basqa eshteńe kóre almadyq.

Jalǵyz shyraqshysy bar eken, osydan úsh aı buryn qarasyn batyrypty. Ylǵı árýaqtyń ortasynda, sirá, tirshiligi kóńildi bola qoımaǵan shyǵar...

Qojanıazdyń túsi buzyldy. Ábilseıit Aqırekte joq. Áýlıeniń shyraqshysy... ol aýyl-aýyldy kezip júrýge mindetti emes. Ondaı tapsyrma Qojanıaz tarapynan da berilgen joq... Sonda qaıda ketedi?

Sońǵy ret kezdeskeni jyly kúzdiń ishinde edi. Shyraqshy jigit Balpannyń habaryn aıtqan... Ol ustalyp, basy alyndy...

Shyraqshynyń tóbesi qamalda jıi kórinse kúdik týǵyzady. Qojanıaz eki aıda bir kelip turýǵa qosty... El ishi tynyshtyq, Aqırek jaıy tars esinen shyqqan. Birdeńe bolsa, Ábilseıittiń ózi de jetip kelýi tıis... Habar-osharsyz joǵalǵany qalaı?

Keshe qazaq bıleri Janqojaǵa uıymdastyrylǵan jasyryn qastyqty áshkereletip alǵannan keıin Qojanıazdyń esine Ábilseıit tústi. Qaradýandy Aqırekke ádeıi siltedi. Ábilseıit esitken-bilgen jańalyǵyn jatqyzbaıdy. Ańqaýsyrap otyryp-aq bárin jetkizedi. Óziniń jansyz ekenin de sezdirmeıdi. Ondaı qýlyqqa usta...

Úsh aıdan beri joǵalyp, qaıda júredi sonda? Álde qazaqtar... álgi Balpannyń týystary... Olardan qastyq kelýi múmkin emes... Nadan halyq qazaq neniń mánisine túsinip jatyr... Biraq bir jamandyq bolǵany anyq edi. Qojanıaz jasaýyldarǵa tártip bergizdi. Barǵan jerinde shyraqshyǵa suraý sala júrdi. Tabylǵan jerde tutqyndalsyn!

Taǵy da bir aı ótti. Arystanbap áýlıeniń shyraqshysy áli habarsyz bara jatyr. Bir bálege urynǵan boldy. Biraq qastyqtyń qaı jaǵynan kelgenin Qojanıaz bilmeı otyr. Qazaq aýyldarynda kórdim-bildim eshkim joq...

Aıaq astynan joǵalǵan shyraqshy bolmasa, basqa jumys bir yńǵaılanyp qalǵan sıaqty. Qamaldyń dýaly bıikteı tústi. Ákimderge arnalǵan eki úı bitti. Sypaılarǵa jataqhana salyndy...

Eli ishi de tynyshtyq. Álimulynda shyryq buzatyn eki-úsh adam edi. Biri — Qabaq Kótibar batyr. Ol orys bekinisterine taman jaqyndap, Muǵaljar taýynyń etegine qaraı yǵysypty. Bara bersin... Jetirýdyń tentekterimen erteń-aq qudyqqa talasyp, qyrylysatyny anyq... Sol kezde jaz jaılaýy Barshaqumǵa oralmasqa amaly joq... Al aldynda Qojanıazdyń alym-salyq jınaıtyn jasaýyldary turady...

Ekinshi tentek — Janqoja Tórtqaranyń ishine baryp panalapty. Mundaǵy týystarymen birjola at quıryǵyn kesisip ketti. Ramanquldyń inisi ólip, arasynan qan etip otyr. Jýyq mańda qaıta oralýy qıyn shyǵar... Onyń elge qaıta oralmaýyna Qojanıazdan da góri, Ramanqul men Báıdilda múddeli... Týǵan aǵasy Bekbaýyl da sony tileıdi. Janqojanyń kózin joıý maqsatynda Qojanıaz uıymdastyrǵan aıla-sharǵynyń oılastyǵynda Bekarystan da qatysty... Ózi attanyp shyqpaǵanymen, qarsylyq ta jasaǵan joq. Erteń batyrdyń aldynda basyn aqtap ala almaıtyndaı qylyp, Nurybaı bıdiń balasynyń kózin qorqytyp qoıý kerek... Sodan soń eki myń Kishkenede Janqojaǵa ish tartatyn eshkim qalmaıdy...

Qojanıaz osylaı topshylap otyr. Onyń qazirgi túri kánigi tamyrshydaı edi.

Qazaq arasy Balpannyń qazasyn esitken joly bir tiksingen. Odan soń Janqojanyń qasha kóshkenin esitti. Batyr qoryqqan soń, basqa qara qazaq kimniń shikárasy... Sharýa baqqan momyn jurtta záre joq... Jamanqul sıaqty sasyq baılardyń bir Shorabaı-aq záresin alyp bitti...

Dala keń, aspan bıik emes, onyń da shet-shegi bar ekenin qazaq ázir túsinip júr. Aqmeshitke qaraı attap bassań - Qoqan... Edil-Jaıyqqa qaraı qaptaǵan orys bekinisteri... Jaz jaılaý tapshylyǵyn kórmeı otyrǵan el joq. On eki ata Baıuly ishinde qobaljý bar ekeni jaıly habar dúńkildep estiledi...

Syr boıyndaǵy alty myń úı Álim qaıda baryp sıysady?

Hıýa handyǵyna qaraǵan aýyldardyń bir artyqshylyǵy bar edi. Qyzylqumǵa jol ashyldy. Jańadarıa, Qýańdarıa mańy da bosady. Burynǵydaı baspashydan qysylmaıdy. Qalyń Kishkeneni bylaı qoıǵanda, az úıli taıpalar Qarakesek pen Qarasaqaldyń bir bólek aýyldary bıyl kúz Qyzylǵa qaraı jyljydy... Bul óńirdiń Qaraqum, Borsyqqa qaraǵanda qysy da jumsaq. On, on bes jyldan beri mal tuıaǵy tımegen jer týsyrap jatyr... Shóbi shúıgin edi. Maly aıaǵynan jaıylyp, mal baqqan sharýanyń tynysy bir keńip qaldy...

Qazaq erteń aldynda ne kútip turǵanyna onsha kóz júgirte bermeıdi. Onyń mindetin bir qudaıdyń moınyna artyp qoıǵan. Kezdesken jamanattyń barshasyn jazmyshtyń isi kóredi. Taqa etine batyp ketpese, erin baýyryna alyp týlaıtyn qazaq joq...

Balpannyń qazasyn esitkende bir túrshikti. Janqojanyń qasha kóshkenin esitkende, bir eleńdedi. «Osynyń arty ne bolar eken» degendeı edi. Arty qaıyr sıaqty. Sol ekeýinen keıin aldy-jutty eshteńe joq, tynyshtyq edi. Búlinip-jarylyp jatqan dúnıe joq, aı ornynan týady. Kún ornynan shyǵady... Maly jaı, bala-shaǵasy aman, qazaqqa sodan artyq ne kerek?

— Buǵan da shúkir. — Jamanqul táýbe qyldy. — Qys qystaýǵa qaraı jyljıyq...

Jylda eldiń aldymen qozǵalatyn bul aýyl bıyl sońyna qaldy. Qos qanatyn qomdap otyrǵanda, Janqoja aýlynyń Jaqsyqylyshqa qaraı qaıta kóshken habary shyqty. Syrlybaı tuqymy batyrdy tonnyń ishki baýyndaı kóredi. Ózderi de tiksinip, áliptiń artyn baǵýdy oılap, irkilip qalǵan... Onan Janqojany izdep bara jatqan sary qoldy kórip, tipti úrpıisti. Bir tyqyr taıanǵan sıaqty. Janqojanyń adam pendege jazyǵy bolady dep túsinbeıtin Jamanqul, oǵan kezelgen myltyqty kórgen jerde, shynymen tiksindi. Eger is nasyrǵa shaýyp, urys bastalyp ketse, qasha kóshýge daıyn otyrdy.

Ramanqul óz inisin ózi atypty... Batyrdyń qarǵysy jibersin be? Sarttar keıin qaıtqan... Bekjaras Janqojanyń aýlyn Tórtqaranyń ishine kóshirisip keldi. Sonymen bári de tynshydy.

Jamanqul aýyly tań qarańǵysynda kósh qamyna kiristi.

Sol kúni bozqyraý tústi.

Jer beti appaq edi. Jamanquldyń kishi uly Kenjeǵul úıdiń shańyraǵy tómen túsirilip jatqanda oıandy. Appaq dalany kórgende tórt jasar balanyń esi shyqty.

— Qar, qar!

Sol kúıi tura júgirdi. Sirá, bozqyraý qaryp ketse kerek, bala esiktiń aldynda eki aıaǵyn kezek kóterip bılep turdy.

Birinshi kitaptyń sońy

Syr boıy. İİ

---