InfoHub Logo

Syr boıy. İ

ÚSHİNSHİ BÓLİM

DAǴDARYSTA

Aýyl bıik quba dóńniń kúngeı jaq baýraıynda otyr edi.

Úı men úıdiń arasy bes qadam-on qadam — irge túıise qonypty. Qos beldeý salǵan ashyq qamys qoranyń eki shalǵaıy aýyldy yq panasyna alyp qaýsyra qushaqtap jatyr. Qora tartqan kezde maldyń, jannyń qamyn birdeı oılastyrǵan sıaqty.

Jyldaǵy ádeti, Nurymbet pen Baraqtyń balalary qysy-jazy osylaı irge aıyrmaıdy.

Azyn-aýlaq jylqy tuqymy tepseńde, eki aýylǵa qaraǵan myń qaraly qoı, úsh júz túıe, qamys qoranyń yǵyna ıiriledi.

Búgin tús aýǵaly kún qaqap tur. Arqa Syrdyń boıy emes, bas toqsannan qýyryp áketedi.

Janqoja úıge kirgende qyzyl ińir edi.

Úsh taǵan temir oshaqtyń ústinde qazan asýly. Qara qıdyń qyp-qyzyl shoǵy betińdi sharpıdy. Aıaz soryp kelgen kıimniń býy burqyrap qoıa berdi.

Aıbarsha as qamyna kirisken. Kenet úı syrtynda habarlas qylǵan adam daýysy shyqty.

— Qudaıy meıman bolsań, túse ber!

Endigi syrt kıimin sheshinip, otqa qyzdyrynyp otyrǵan Janqoja qaıta kıinýge erinedi. Qaqap turǵan aıazda taǵy da dalaǵa shyǵýǵa betinen basqan.

— Assalaýmalaıkúm!

Qonaqtyń ózinen buryn daýysy kirdi. Qylǵyndyra býynǵan túlki tymaqtyń túginen bet-júzi kórinbeıdi. Qoı terisi tonnyń syrtynan túıe jún shekpen kıip, belin tusaýmen býynypty.

— Eı, Sapaqpysyń?

— Tanymaı qalǵanyń ba, Jáke?

Sapaq basynan tymaǵyn aldy. Jyrtıyp kúledi.

— Tanydym. Tusaý belbeýińnen tanyp turmyn.

Janqoja osy tusaý belbeýdi etken jaz bir eskertken.

Sapaq myń aıdaǵan baı, uıalǵan sıaqty edi. Sonda da tas eken. Keńkildep kúldi.

Kúzdikúngi apamnyń janazasynda bolyp ketkeli bel sheshkenim joq, — dedi, aqtalǵaly aıtqandaı.

Qazan soǵardyń aldynda Múmsin dúnıe salǵan. Janazasyna bul óńirdegi Tórtqara túgel qatysty. Sapaq sony aıtyp otyr.

Sapaqtyń bir úıir jylqysyn joǵaltqany jaıly Janqoja da esitken. Kúzdiń kúni kóshi-qon, alas-qapas kóbeıedi. Barymtashy batyrlar da sondaı kezdi ańdyp qapy soǵatyn edi.

Sapaq qyr izinen qalmaı júrip, aqyry taýyp qaıtypty. Qyr Shektisi, Shúren aýlynyń jigitteri eken.

Jylqy izdep júrip, Kótekeńniń janazasyna tap boldym...

— Kótekeń...

— Kótibar aǵam... Apyraý, onyń qaza bolǵanyn sender áli esitken joqsyńdar ma?

Bıyl qys birden qýyryp áketti. Qar erte túsken. Qarashada basty da saldy. Sol-aq eken, bir kún tynyshtyq joq, búgin qar, erteń burqasyn, kózdi ashtyrǵan joq. Úlken-kishi mal sońynda, belderin bosatqaly eki-aq kún. Ómiri adam bolyp, Janqojanyń betin úsik shalǵany bıyl eken. Sarǵysh júzi qara qojalaq tartqan. Osy qystyń álegi aýyl-aýyldyń arasyn alshaqtatyp, eń aıaǵy uzynqulaq habardan da qaǵys qaldyrady.

Bıyl jaz Borsyq qumyna jaqyndap qonǵan Tabynnyń batyry Janqasqa qarasha soǵardyń aldynda qys qystaýy Jem boıyna qaraı jyljıdy. Jaı jyljymaı, qara shoqpar jigitterin attandyryp, Qabaq Kótibar aýlynyń bir úıir jylqysyn ala ketken. Qazaq arasy qashan qyjylsyz júrgen. Buryn da attyń maıy, atannyń qomy sıaqty ókpe-nazy bolsa kerek. Kótibar da bir eldiń qazan buzar tentegi, Janqasqanyń qol qımylyna ashynǵan beti, attan salyp, atqa qonady eken. Tabyn aýlynan jylqy qýady.

— Sol kúni Qarasha soǵypty. Kótekem ala quıyn borasynnyń arasynda joldastarynan adasyp qalǵan. Aty boldyryp bir tóbeniń yǵynda jatady eken. Qýǵynshy tabyndar ústinen túsedi. Aıtýy, Kótibar ekenin olar da bilińkiremeıdi-aý, sirá. Batyr da qasarysyp, shynyn aıtpaıdy. Taıaq ushyna tıip, jan tapsyrypty.

Janqojanyń erini qybyr-qybyr etedi. Betine bir tamshy jas domalap tústi. Aqyryn betin sıpap jatyr.

— Marqumnyń topyraǵy torqa bolsyn...

Arjaǵyn aıtqan joq. Óksik býǵandaı, batyrdyń daýsy barlyǵyńqyrap shyǵady.

Odam beri de on jyldaı ótipti-aý. Aıdarqul men Estekbaı osy Tórtqaralardan jylqy qýyp, aqyry kisi ólimine soǵyp... Qurmamaı-Quttyq úsh erdiń qunyn tólep qutylyp edi. Sonyń aldynda ǵana Boranbaı óltirgen Ramanquldyń inisinen Qojamurat bolyp qun tartqan. Sol jyly qys ta qamytshylyq,, Syr boıynda shyǵyndalmaǵan aýyl joq... Kótibar Tórtqaraǵa tólenetin úsh myń qoıdyń jartysyn moınymen kóterdi... Qaıran er!

Ólgen qazaqtyń jamany joq, qaıta jaqsy isteri esinde qalady...

Bıyl kóktemde ǵana edi-aý... Aıshylyq jerde otyrǵan Kótibar Janqojaǵa shapqynshy jiberipti...

Hıýa handyǵy Syr boıyna qamal salyp, eki arys el Álim-SHómenniń berekesin alyp jatqan jaıy bar... Birese zeketi, birese úsiri... oǵan sarbazdardyń soıystyǵy, salynyp jatqan qamaldyń yǵyn-shyǵyny qosylady. Qara qazaq balasynyń kúızelip bitkenin sóz qyldy.

Aldyńǵy jyly Kótibar oqys qımylǵa baryp, alym-salyq jınaýǵa shyqqan mekterdiń qol, aıaǵyn baılatyp, orystardyń qolyna beredi eken. Esitken jurt jaǵasyn ustady. Sodan beri toǵyz myń úı qyr Shektisi ábiger... Beldeýlerden at ketpeıtin edi.

Kótibardyń aýlyndaǵy úlken jıynǵa Álim-SHómenniń jaqsylary túgel bas qosa alǵan joq. Bir bólek Shómekeı, qyrdaǵy Tórtqara bıleri... Syr Shektisinen Janqoja sıaqty Hıýanyń qýǵynynda shettep júrgen aýyldardyń bes-alty azamaty edi. Al Qyr Shektisiniń jaqsylary túgel kelgen.

Kótibardyń top bastaıtyn kósemdigi bolǵanmen, tilmarsýdy jany qalamaıtyn kisi. Bul joly biraz kósildi. Álim-SHómen quryq kórmegen asaý ǵoı. Bir zamanda tize kórsetkisi kelgen Ábilqaıyrdy Baraq sultanǵa jyǵyp beretin de osy Shekti edi. Baraq qaharly sultannyń basyn alatyn joly, Álimniń ash bórilerine súıenip is qyldy. Nuralynyń Syr boıynan jyljyp ketetini de sodan soń... Al qaraqalpaqty qan qaqsatyp neshe ret shaýyp alǵan Aıshýaq sultan men Eráli Álim-SHómenge kóz alartýdan taısaqtaıtyn. Bir jaǵynda Ábilqaıyr áýleti, bir jaǵynda orys soldattar, — Syrym batyr Jaıyq boıynan eriksiz irge aýdarǵanda, Syr óńirindegi Álimge kelip edi. Aldynan el ketip, sońyna jaý túsip sasqan kezde Qarataı sultan da Syr Shektisine kelip, at tizginin surady...

Sóıtken Álim-SHómen búgin tozyp ketip otyr. Ardaqty eri Janqoja ata qonysynan bezip, Tórtqarany saǵalap júrse, tozǵany emeı nemene? Hıýa hany Allaqul Syr boıynan qamal saldyryp, jelkege minip aldy. Atadan qalǵan salt, Álim-SHómen Jádik áýletiniń shashpaýyn kóterip kelip edi. Hıýa taǵyna minip, yǵylym elge ámirin júrgizgen Qaıyp han Álim ishinde jaz jaılaıtyn. Onyń saltyn balasy Ábilǵazy da ustady. Orysqa úrke qaraıtyn qara qazaq, onda Hıýa handyǵyna búıregi burady, Ábilǵazyny tonnyń ishki baýyndaı jaqyn keretin. Ol kóz jumǵan kúni balasy Arynǵazy sultandy han kótergeni de sondyqtan...

Ol kezde neniń mánisin bilip jatyrmyz, Arynǵazyny qatal dep júrdik. Eldi bir ýysqa jınap, qysyńqyrap jibergeni de ras. Biraq, ańdyǵan dushpanǵa aıbar edi. Hıýa betke pana boldy, Qyzylqumǵa aıaǵyn attap bastyrǵan joq. Tentekti tyıyp ustaǵany, eldiń tynyshtyǵyn oılaǵan shyǵar... Onyń esesine halyqtyń aýyzbirshiligi kúsheıdi. Onyń túbine jetkende, orys ta sodan qoryqty ǵoı. Ábilqaıyr tuqymynyń aıtaǵyna erdi. Esil erdiń kózin asyryp, Itjekkenge aıdatyp jiberdi...

Ábilqaıyr áýleti azǵyndady. Sherǵazynyń balasy Janǵazy Álim-SHómenniń taǵyna talasyp, qylyqty kórsetken joq pa? Qazir Hıýanyń qarǵyly tóbetine aınalypty. Han bolǵandaǵy sıqy, qazaǵyn — qalyń elin qosylyp talap otyr...

Endi bireýi Baımaǵambet sultan, kún ashyqta moınynda, kún jaýǵanda qoınyńda... Ózi Hıýanyń ozbyrlyǵynan turalap otyrǵan elden, orystyń paıdasyna alym-salyq surap qodyrańdaıdy. Orys bodan qylǵysy keledi eken, Syr boıynan hıýalyq kázzaptardy nege qýyp tastamaıdy? Allaqul hannyń qylyshy ótkir, odan orys ta seskenip otyr. Qara qazaq solaı túsinetin edi...

Bul kezde orys taǵynyń jas ámirshisi Nıkolaıdyń bar nazary Kavkazǵa aýǵanyn qazaq, bilmeıdi. Shámildiń týy astyna jınalǵan jaýynger taý halyqtarynyń qatal qarsylyǵynan qol bosamaı jatqan. Qazaq dalasyndaı emes, Kavkaz baı ólke... Ári arjaǵynda orys patshalyǵynyń ejelgi dushpany túrikter men parsylar jaqyn... Orta Azıany baǵyndyrǵysy kelse, Nıkolaıǵa Kavkazdaǵy armıasynyń úshten biri de jeter edi. Biraq eń áýeli qaýipti jaqtaǵy jaýyn jaıǵastyryp alýy kerek. Áıtpese, kúnderdiń kúninde bir búıirden sap etip opyq jegizýi kádik...

Strategıanyń ondaı-ondaı quıtyrqysyna qarapaıym oılaıtyn qazaq bıleriniń aqyly jete bermeıdi. Orystyń qımylsyz jatqan túrine qarap, ony qorqaqtyqtyń belgisine jorıdy.

Aıdaýdaǵy Arynǵazynyń qasyna Júsip batyr kelipti. Syrym batyrdyń artynda qalǵan jalǵyz tuıaq.

— Álim-SHómenmen jeti jyl dámdes bolyp edim, jaqsylaryna sálem aıt. Hıýanyń shapqynshylyǵyna ushyraǵan eldi oılasam, ishken asym tamaǵymnan júrmeıdi. Biraq, basta buǵaý. — Júsip batyrdan sálem joldap otyryp, bir ótinish jasaıdy. — Balymnyń qasyna bir-ekeýi erip, Nıkolaı patshaǵa aryz aıtyp kelse ǵoı. Syr boıyna Horezm handyqtarynyń qamal salyp jatqany orys patshalyǵyn qobaljytpaýy múmkin emes. Qazaq sultandardyń ishinde eldiń basyn qosyp, Hıýaǵa qarsy qaýqar jasaı alatyndaı eshkim qalǵan joq. El bolyp ótinish jasasa, patsha meni qaıtaryp qalýy kádik. Nıkolaı Aleksandr emes. Ári qazir Ábilqaıyr tuqymynyń qaýqary qanshalyqty ekenin bilgendeı de boldy ǵoı...

Júsip batyr osy sózdi aıtyp otyrǵanda, talaılar-aq kózine jas aldy. Janqojanyń da tebe quıqasy shymyrlaıdy.

Qazaq han ústemdigin sırek moıyndaıdy. Ásirese qum saǵalaǵan Álim-SHómen... On tórt jasar Janqoja Ábilǵazy hanǵa aýyr-aýyr sez aıtty. Sonda bala da bolsa, bes Shektiniń aıbaryna senip aıtty. Sol Janqoja Ábilǵazynyń balasyn han kóteretin jerde aqsaqal-bılerdiń keńesinen syrt qaldy... Sondaǵysy, Arynǵazynyń álgi bir qorlyq sezdi keshirmesine shák keltirgen joq-ty. Jas ámirshiniń qataldyǵy jaıly alyp qashty habar da dúrildep estilip jatty... Bas saýǵalaýdy oılaǵan batyr Bohan taýyna qaraı jyljyp ketti.

Sońǵy tórt-bes jyldyń bederinde Janqoja da talaı qıyndyqty bastan keshken. Ajal qateri tónip, qýǵyn kórdi. Syrttan kelgen jaý onyń basyn ez baýyrynyń qolymen aldyra jazdaǵan joq pa? Sony oılasa áli kúnge et júregi titirkeıdi. Qyryq rý qazaq bir týdyń astyna jınalmaı, túbi el bolyp ońbaıdy eken.Jasanǵan jaý ústine kelgende, bir jaǵadan bas, bir jeńnen qol shyǵarýdyń ornyna, satqyn bıler qanjyǵasyna baılanady... báriniń oılaıtyny bas amandyǵy... Dushpannyń senimine kirip, sol arqyly el tizginin ustaýdan dámetedi... Tizgin týǵan halqyn alyp jeý úshin kerek. Ramanqul bılep, qara qazaqty qaı armanyna jetkizedi? Qasqyrǵa qoı baqtyrǵan ańqaý shaldyń keri keldi. Qasqyr... aýzy jynǵa tıgen soń qutyryndy...

Eldi bir ýysqa jınaıtyn dini myqty er kerek. Qyryq rý qazaq qara buqaradan shyqqan jaqsysyn moıyndaǵan emes. Han tuqymyna amal joq... atadan qalǵan dástúr... Han basyn alsa da shydaıdy...

Han tuqymyn aýyzǵa alǵanda, bul ólkeniń biletin úsheýi — Ábilqaıyr, Abylaı, Jádik sultan... Abylaıdy úsh júzdiń jaqsysy han kóteripti degen ataǵy bolmasa, Orta júzden asyp bılik etken jeri joq. Al Ábilqaıyr tuqymynan el jerip shyqty. Qara buqaradan shyqqan jaqsy bolsa kóre almaı, el ústine orys áskerin shaqyryp, báleniń basyn áýeli bastaǵan da solar edi... Baıuly men Jetirý — eki arys el, Ábilqaıyr urpaǵyn alǵan jerde tiksine bastaıdy. Jáńgir han men Aıshýaq áýletine orystyń myltyǵynan qorqyp baǵynyp otyr...

Hıýanyń shashbaýyn kótergen Janǵazynyń keskini anaý. Ol da Ábilqaıyr áýleti...

Abylaı tuqymy bolsa, alty baqan alaýyz... Qarqaradaı bolyp Qasym tiri otyrǵanda, erkek kindik quryǵandaı, Abylaıdyń taǵyna qatyn otyrypty...

Jádik sultan áýletinde artyq týǵan Arynǵazy edi. Áli de han taǵyna sol laıyq...

Sońǵy tórt-bes jylda kóp tolǵanǵan Janqoja ózi de osy qorytyndyǵa kelgen.

Kótibardyń sózin quptady.

Balymnyń qasyna Júsip batyr eredi. Peterbýrgqa ózi de baryp, jol kerip qaıtty. Taǵy da eki kisini atady. Olar attanǵanda Sarshatamyzdyń ishi, qazir bas toqsan ortasynan aýdy. Bes aıdyń júzi boldy.

Sońǵy bir aıdyń ishindegi qystyń qamytshylyǵy mal baqqan sharýanyń esin shyǵardy. Eki qyrdyń astynda otyrǵan aýylmen habarlasýdan qalǵan. Budan bir jarym aı buryn opat bolǵan Kótibardyń jamanatyn búgin esitip otyrǵany mynaý...

Janqoja búgin dastarqan basynda tym tuıyq otyrdy.

Tósekte de kópke sheıin kóz ile alǵan joq.

Qysta kıiz úı salqyn. Úıdegiler kórpeniń astynan bir-bir ton jamylady. Erli-zaıypty ekeýi tórt jasar Itjemesti ortasyna alyp jatatyn edi. Bala mazasyz, jıi uıqysyrap, kórpeniń astynan balyqtaı týlap shyǵyp ketetini bar.

Aıbarsha basy tósekke tıdi-aq uıqyǵa ketedi. Pysyldaǵan dybysy ǵana estiledi. Batyr Itjemestiń ústindegi túıe jún shekpendi jıi-jıi qymtap qoıyp, oıaý jatyr. Kóp qozǵalǵan soń mazasy ketti me, denesi tońazıdy.

Qazaq kórpeniń mánisin bile bermeıdi. Jabaǵy kúpi men qoı terisi tondy búrkenip, syrtynan bir tekemetti aıqara jamylyp jata ketetin ǵoı. Nurymbet tuqymynyń saltyna kórpe Aıbarshanyń jasaýymen birge kirdi.

Jún salyp qabyǵanmen, kórpe de qymsaý bolyp jarymaıdy eken-aý... Qaıran qudyqtyń sýyna eki pisirip alǵan qazaqtyń kıizine ne jetedi... Batyr kúrsindi.

Anda-sanda osylaı uıqysy qashatyny bar. Týǵan jerden jyraq tartyp, aǵaıyn arasynan aýlaq shyǵý ońaı emes. Qatar-qurby, dos-joldastaryn jıi ańsaıtyn bolyp júr. Er basyna kún týsa, etigimen sý keshedi... Ákesiniń asy da berilgen joq... Elden bezip júrgeni mynaý...

Tórtqara da aǵaıyn. Er jigittiń úsh jurtynyń bireýi qaıyn jurty eken. Bul jaqta Nurymbet tuqymyn han kóteredi. Ortasyna kelgen soń týǵan — jıeni Itjemeske bireýi at enshi qyldy, bireý taı enshi qyldy. Buryn dóńgelenip qalǵan dáýlet, bul kúnde qalpyna kelgen. Jylqy sany júzge taqady. Kelesi túıege tolyp otyr.

Biraq ıt toıǵan jerine, er týǵan jerine... Sol ǵana oılantady. Jyldan-jylǵa Hıýa da qysymdy kúsheıtip, tynysty taryltqan. Eldi oılaıdy.

Arynǵazy... Apyr-aý, patshaǵa ketken elshiler nege keshigip jatyr. Endigi qaıtyp oralatyn kezi jetken sıaqty. Álde olarǵa da Arynǵazynyń kerin keltirip, ári qaraı aıdap jiberdi me? Kápirge senbe, sýǵa súıenbe...

Adam kóńiline kádik kirgende, qaı-qaıdaǵy qaýip-qater qaptap ketedi. Qaıran Kótekem... Ol tiri turǵanda, Janqoja arqasyn tamǵa súıegendeı edi. Qysylǵanda tizgin ushyn beretin — jaqsylar da azaıyp barady-aý. Batyr kúızele túsedi.

* * *

Hanym bastaǵan qazaq elshileri Peterbýrgqa eki aı júrip jetti. Arynǵazy aıdaýda júrgen Kalýga qalasy joldan bir búıir qalady eken. Júsiptiń keńesine toqtaǵan jolaýshylar onda burylǵan joq. Patshanyń ózinen ulyqsat bolmaǵan jerde jandarmdar aıdaýdaǵy adamnyń qasyna eshkimdi jolatpaıtyn edi.

Rossıaǵa tereńdep engen saıyn, basqa qazaqtardan es ketken, bárinde de óń-tús joq. Jol kórgen Júsip qana saspaıdy. Ári on jylǵa jaqyn orys arasynda turyp kórgeni bar, tilge de júırik edi.

Balymǵa osy uzaq jolda ár ótken kúni jylǵa tatıtyndaı, Peterbýrgqa jetkenshe asyǵady. Sultanyn kórmegeli on eki jyldyń júzi bolypty, endigi jaqsylyqtan kúder úzgendeı, symbatty dene qanshyrdaı qatyp qalǵan. Buryn dóńgelenip kórinetin qyzyl shyraıly júzi, qazir ashań tartqan, aq sur. Basynan baqyt qusy ushyp, jasy otyzdy ortalasa da, hanymnyń ajary taıǵan joq-ty. Onyń ústine byltyr aıdaýdaǵy Júsip batyr keldi. Sultannyń aman ekenin, aıtqan sálemin esitkende, ólgeni tirilip, óshken oty janǵandaı, Balymnyń júzine qan júgirip shyǵa kelgen. Peterbýrgqa jaqyndaǵan saıyn, muzdaǵan qanǵa ot júgirip, buıyǵy júrek alqyna soǵatyndaı. E, óńir. kópir patshanyń biz paqyrǵa meıirimin túsire gór... Sapary sátti bolyp, qudaı ábúıir bergende, sultanyn aýylǵa qolynan jetelep qaıtsa, tóbesi kókke bir tıer edi-aý. Balym uzaq túnde tań kúzetip, táńirge jalbarynyp shyǵady. Al Arynǵazy sultannyń eń súıikti dúnıesi — dombyrasy qorjynda kele jatyr. On eki jyldyń bederinde onyń tıegine bir pendeniń saýsaǵy tıgen joq. Hanym da, dombyra da sary meıizdeı qatyp qalǵan.

Peterbýrg— ǵalamat úlken shahar. Osydan bir jarym aı buryn Orynborda bolyp, onyń úlkendigine tań qalyp, tańdaı qaqqan jolaýshylar Peterbýrgti aralap kele jatyp esteri shyqty. Tóbesimen kók tiregen mınaretter... alýan túrli úıler... Kóshesinde aǵylǵan halyqtan kóz súrinedi. Ózderi qalaǵa keshkilik jetip edi. Bıik baǵanalardyń ushar basynda samsap turǵan fonarlardy kórip, aýyzdaryn ashyp, kózderin jumdy. Ózderi táńirge kúnde jalbarynyp, biraq bir kóre almaı pushaıman bolyp júrgen qadir túnderi osynda — Peterbýrgte aldarynan shyqty. Al bıiktigi birinen-biri ótken mınapetterge kezdesken saıyn bir eleńdeıdi. Patsha sonda turatyn sıaqty...

— Patsha turatyn úıdiń turpaty bólek.

Júsip batyr olarǵa kúle qaraıdy. — Bular degen ne táıiri. Munda qara shekpen baılar turady...

Qara buqara halyq mynadaı úıde turǵanda, patshanyń jaıy qandaı boldy eken!

Júsip suraı-suraı júrip, bir tatar saýdageriniń úıin tapty. Sonaý Orynborda ádirisin ala shyqqan. Ken aýlasy bar, úlken jaı. Bıler óz úıine kelgendeı, jaǵasy jaılaý, tóbesi qystaý, jatyr.

Kelesi kúni eleń-alańda turyp kóshege shyǵyp ketken Júsip kún bata oraldy. Qazaq orys patshasynyń qaı mekemesin bilip jatyr, anaý aıtyp otyrsa, barmaǵan jeri joq. Erteń hanym bastap kelgen qazaq, jaqsylary bir tórege jolyǵýlary kerek. Sonyń jaıyn kelisip kelipti.

Jolaýshylar qatty qobaljýly. Kápir tóreni qalaı qarsy alatynyn kim bilipti. Patsha aǵzamǵa bulardyń aýzy qashan jetedi? Qaýip-qater kóp edi.

Pátershi tatar saýdageriniń bilmeıtin túkpiri joq. Jaıaý qybyrlap júrip, patsha saraıyna bir kúnde jete qoıý kıyn eken. Jolaýshylar eki páýeske jaldady.

Kesheden beri kórip júrgen ǵımarattary oıynshyq eken. Neva darıasynyń jaǵasyndaǵy patsha saraıy qudanyń qudiretimen ornaǵandaı. Tóbesine qarasań, basyndaǵy tymaǵyń túsedi. Úı kirpish emes, óńsheń áınekten qurastyrylǵandaı edi. Terezelerge kózderi shaǵylysady. Aspandaǵy juldyzǵa kez bolyp, sanyna jete almaı aqyly dal bolǵannan beter, qonaqtar tamsanyp tur.

Eki ıyǵyn oqalap tastaǵan, omyraýy sap-sary ala orys tóresiniń aldyna barǵanda báriniń de býyndary qaltyraıdy. Bólmesi de keń, anaý-mynaý aýyldyń qotanyna bergisiz eken. Ústeliniń uzyndyǵy esik pen terdeı, ústine japqany masaty ma, maýyty-maqpal ma, qazaq balasy bilip bolmaıdy. Kózdiń jaýyn alyp tur.

Bulardyń ishinde Júsip qana kósilip sóıleıdi. Oryssha sóıleıdi. Ózine sonysy jarasqandaı da eken. Qońyr úni bir áýenmen qulaq kúıin keltiredi. Bári de negizden shyǵady-aý. Syrym batyr sóılep ketkende, estigen qazaq siltideı tynyp tyńdaıdy eken deıtin. Han tuqymy aqsúıekterdi, qaıtaryp ýáj aıtýǵa keltirmeı, talaı jipsiz baılaǵan ǵoı. Odan týǵan Júsiptiń túri mynaý, orys janaralynyń aýyzyn ashtyrmaı, sýyrylyp tur...

Qazaqtardyń ańdyǵany tóreniń júzi, Júsip Arynǵazynyń hanymyn tanystyrǵanda, erekshe iltıfat bildirgenin baıqap qaldy. Eńkeıip qolynyń ushynan súıdi. Áıeldiń qolynan súıgizýi qazaq úshin ersi. Biraq bul jerde hanymnyń qoly túgil betinen súıgende, mynaýyń qısyq qoı deýge dármen joq. Qaıta orys tóresiniń yqylas kórsetkenine yrza bolyp, qazaqtardyń ishi jylydy.

— Hanymnyń kelgenin patsha aǵzamǵa habarladyq. Erteń qabyldaıtyn bolyp otyr. Qalǵan ótinishterińizdiń jaýabyn da sol jerde alatyn bolasyzdar...

Júsip bıeniń bir saýymyndaı sóılegende, tóre tórt-aq aýyz sózben tujyrymyn aıtty. Patsha aǵzamnyń aldyna qazaqtardyń barlyǵyn topyrlatyp aparýdyń qajeti joq kórinedi. Hanymnyń qasyna Júsip qana eretin boldy.

Bıler ony da kóńilderine alǵan joq. Qutyrǵannan qutylǵan. Patshanyń aldyna barǵanda, shen tımes. Báriniń aıtatyny bir-aq tilek, Arynǵazynyń basyna bostandyq suraıdy ǵoı. Ony Júsip te jetkizer...

Ózderiniń Peterbýrgqa qaraı attanyp bara jatqan sapary jaıly Orynbordyń general-gýbernatory graf Essen jazǵan mámile budan bir aı buryn uly mártebeli patsha aǵzamnyń qolyna tıgenin olar bilgen joq. Qazaqtardyń joly ońaı ońǵarylyp, ımperatordyń tabaldyryǵynda uzaq kútip jatyp qalmaǵandary sondyqtan edi.

Bar nazary Kavkazda — kúshtirek eki kórshisi Persıa men Túrkıanyń basqan qadamyn baǵyp otyrǵanmen, Nıkolaı patsha Orta Azıa men Qazaqstan saharasyn da esten shyǵarǵan joq. Taý halyqtarynyń taban tiresken qarsylyǵy toıtarylyp, Shámildiń qosynynda jik shyǵyp, moınyndaǵy bir mindeti jeńildegendeı. Endi Orta Azıa... keń baıtaq ólke... Onda Úndistanǵa qaraı asatyn uly kerýen joly jatyr... Orta Azıa handyqtary Qoqan men Hıýa orys patshalyǵynyń sol nıetin ańǵaryp qalǵan syńaıy bar. Syr boıyn jaǵalaı qamal salyp, Aral teńiziniń soltústik betinen aldyn orap kele jatyr. Jol kesildi...

Ákesi Aleksandr patsha járdem qolyn surap kelgen qazaq hany Arynǵazyny Kalýgaǵa jer aýdarypty. Orynbordyń shalaǵaıgeneral-gýbernatory, azýly Arynǵazydan góri, qoltyǵynan shyqpaıtyn kónbis áýlet Ábilqaıyrdyń balalaryn qoldaýdy artyq kórgen. Ol myrzalarynyń, qol astyndaǵy eldi Hıýa handyǵy jaýlap alyp jatqanda, qyńq etip dybys shyǵapýǵa jaraı almaı otyrǵandary mynaý...

Hıýa men Qoqan qazir qazaq saharasynyń jel beti ispettes. On jerge el irgesin berik ustaýǵa qabileti jetetin myqty bıleýshi kerek. Ol — Arynǵazy...

Patsha aǵzam Arynǵazyny aıdaýdan bosatýǵa bekinip otyr. Tek qazaq eliniń elshileri kelýine qaratqan. Sodan keıin alpys shaqyrym jerdegi Kalýgaǵa shapqynshy attandyryp, Arynǵazy han saltanatymen Peterbýrgqa aldyrady. Hanymnyń ózi de kele jatyr eken... Sahara halqy aqpeıil, kórsetken qoshemetti umytpaıdy... Ári buǵaýdan bosatyp, ári Syrdarıanyń eki óńirinde mekendeıtin qalyń elge ámirshi etip qaıtaratyn bolsa, Arynǵazy Nıkolaı patshaǵa ómir boıy qaryzdar bolyp ótpek...

Imperator osylaı paıymdaıdy.

Keń qonysh qazaq bılerin qabyldap jatýdy patsha aǵzam qajet dep tapqan joq. Al jasy otyzdyń ishindegi hanymnyń jóni bólek edi. Alty myń shaqyrym alys jerden ystyqqa kúıip, sýyqqa tońyp kelip otyr... Sony oılaǵanda ımperatordyń esine knıagına Volkonskaıa tústi. Patshaǵa qarsy qol kóterip qaharǵa ushyraǵan dekabrıst búlikshi knáz Volkonskııdiń zaıyby... Sibirde tas qazyp jatqan kúıeýine baratyn bolyp ulyqsat suraǵanda patsha sengen joq. Sol jaqta birjola qalyp qoıypty... Jurt orys áıeliniń erligin ańyz qylyp aıtatyn kórinedi. Onyń isine ımperator da tánti. Biraq ol orys áıeli... Oqymysty áıel, bekzada...Taǵy halyqtyń ortasynan shyqqan mynaý áıeldiń mádenıetti qaýymnan tárbıe alǵan bekzadanyń ónegesin aınytpaı qaıtalaýy ǵajap eken. Tilin bilmeıtin salty bólek jat halyqtyń ortasyna táýekel etip qalaı kelip júr...

Qyzyl ala qanaýyz kóılektiń qos etegi jer syzady. Hanym onyń syrtynan kók jibek qamzol kıipti. Óńiri men etegine altyn zer ustap, úndi jibeginen tiktirgen qamzol jaryqqa shaǵylysyp kezdi qaryqtyrǵandaı. Kamshat bórik kıip, ústine aq jibek toqyma shálini bos tastapty. Dalada aıaz, hanymnyń sýyq sorǵan qýqyl júzinde qyzǵylt tolqyn oınaıdy. Uzyn kirpigi kólegeılegen qara kózderi tuńǵıyq tereń kórindi. Til qatqanda, qaımyjaqtaı juqa erininde diril bilinip, qara qasynyń quıryǵyn tartyp-tartyp qalǵan. Jol sapar júıkesine tıgen. Tolqyp tur. Kenet ol beıkúná nárestege uqsap ketkendeı. Hanymnyń bir sózine de túsingen joq. Patsha aǵzamnyń bar ańǵarǵany, osy sarytory áıeldiń, dala arýynyń ajary — Peterbýrgtiń mańdaı aldy sulýlarymen salystyrýǵa bolatyndaı eken. Jas ımperator áıeldiń sulý symbatyna aıryqsha mán beretin. Ornynan eriksiz túregelip, hanymnyń aq súırik saýsaǵynyń ushyna ernin tıgizdi. Qolǵap kıý saltynda joq, taǵy halyqtan shyqqan áıeldiń qoly maqtadaı jup-jumsaq kórindi. Qaqaǵan aıazda yp-ystyq kúıip tur. Murnyna saýmal ıisi kelgendeı boldy.

Júsip batyrǵa tórt-bes suraq qoıdy. Syr boıyndaǵy qazaqtardyń. hal-jaıyn bilgisi keledi eken. Júsip Hıýa men Qoqandy bir memleketke esepteıdi. Ekeýi de qara qazaqty tonap jatyr. Halyq qobaljýly. Biraq el bastaıtyn adam joq... Solaı oraǵytyp, birte-birte Arynǵazyǵa keldi, hannyń kiriptar jaǵdaıyn aýyzǵa aldy. Ol bılik quryp turǵan zamanda Hıýa sypaıy Qyzylqumnan beri qaraı attap baspaǵanyn aıtty.

— Arynǵazy hanǵa keshirim berildi. Búgin Kalýgaǵa habarshy attandyrylady. Han bes kúnnen keıin Peterbýrgte bolady.

Balym orys tilinde álipti taıaq dep bilmese de, patshanyń ne aıtyp turǵanyn túsindi. Áýeli Arynǵazynyń, odan keıin ol júrgen qalanyn aty ataldy. Júırik kóńil úshin sol da jetip jatyr edi. Hanymnyń qaraqat kózinen bir tamshy jas yrshyp shyqty.

Bes kúnnen keıin sultany qolyna tıedi...

Qazaqtar han ıesin kútip alýdyń qamyna kirisip jatyr. Noǵaı saýdagerge aqshany aıamaı berip, soıystyqqa tý bıe ázirletti.

Balym sultany kıetin asyl kıimderdi shyǵardy. Aıdaýda adam qaıbir jetisip júr deısiń. On eki jyl... endigi azyp-tozyp bitti ǵoı... Aǵash kórki japyraq, adam kórki shúberek... Dushpan aıaqqa qaraıdy. Kıimderiniń daıyn turǵany abzal.

Birdeńeni kútken kezde, kún qandaı uzaq. Bes kún Balym úshin bes jylǵa tatyǵandaı.

Sońǵy kún. Júsip batyrdyń kúndegi ádeti, kúnuzyn patsha saraıyn jaǵalaıdy. Búgin kóp aınalmaı qaıtyp oraldy. Batyrdyń túsi álem-tapyryq edi.

— Han osydan úsh kún buryn qaıtys bolypty...

Qasyndaǵy serikterin ońasha shyǵaryp alyp, esitip kelgen jamanat habaryn aıtty.

Balymǵa estirtýge bir adam bata alǵan joq.

Qazaqtar erteńine Kalýgaǵa sapar shekti. Patsha aǵzam Arynǵazyǵa sol jaqtan kezdesip, ári qaraı alyp ketýge qosypty. Qystyń kezi qyraý, jol aýyr... sony eskergen...

Kalýgaǵa sol kúni túndeletip jetti.

Arynǵazy sońǵy bes jylda bir noǵaı saýdageriniń úıinde turyp kelgen eken. Jolbasshy orys jandarmy sonda ákelip túsirdi.

Qaza osy arada estirtildi. Qaperinde túk joq, qýanyp kele jatqan Balym talyp qaldy. Bir kúnniń ishinde basyna aýyr qasiret tústi. Bir túnniń ishinde qara shashy appaq qýdaı bolyp shyqqan. Qazaqtar jaǵasyn ustady.

Tatar saýdager qalada on shaqty úı musylmandar bar ekenin, Arynǵazyny aq jýyp arýlap, musylmansha qoıǵandaryn aıtty. Hanymnyń qulaǵy túk esitpeıdi. Kalýgada bolǵan úsh kúnniń ishinde úsh aýyz sóz aıtqan joq. Áıel jany názik. Ańsap kelip edi. Jalyndaǵan jar qushaǵyna bir sýyq sýdy aqtapa salǵandaı. Balym qasiretti kótere alǵan joq. Esinen adasypty baıǵus.

Hannyń toıyna arnap alynǵan tý bıe qazasyna soıyldy.

Júsip batyr janazasyn qaıta shyǵartty. Bir oıy súıekti alyp qaıtqysy da keledi. Biraq serikteri qyńyr tartyp otyr. Aıshylyq aýyr jol. Qońyr kúz, kún jyly. Óli múrdeni jolda shiritip alyp, masqara bolýdyń qajeti joq...

— Amanat dep tastap ketińder. Keıin kelip alyp ketýlerińe bolady. — Tatar saýdager sharıǵat aıtty.

Amanat dep qaldyrǵanmen, Arynǵazynyń artynan izdep kelip alyp kete qoıatyndaı eshkimi joq edi. Balymnyń keskini mynaý. Júsip bárin de túsinip tur. Biraq amanat aıtý kóńilge dátke qýat sekildi. Saýdagerdiń aıtýy boıynsha jol-jobasyn jasady.

Balym sol qalpy túzelgen joq. Uzaq joldyń boıynda bir aýyz til qatpaǵan kúıi elge jetti.

Onda bas toqsannyń basy edi. Qys qamytshylyq. Arynǵazynyń qazasy týraly jamanat habar Kótibardan kóp keıin, qys ortasyna taman birte-birte tarady.

* * *

Arynǵazynyń jamanatyn Hıýaǵa Qojanıaz jetkizdi. Allaqul han Syr boıyndaǵy bajbanyn qystyń kózi qyraýda Hıýaǵa shaqyrtypty. Qojanıazdyń ishi kipi aldy. Han shaqyrsa, qarashada shara joq, kelip otyr.

Qazaq dalasyndaǵy jalǵyz bajban, han saraıyna eki aıda bir shapqynshy attandyrady. Qazaqtardyń ahýaly, alym-salyqtyń jaǵdaıy, qamal qurylysyndaǵy jumystyń barysy, bári de hat arqyly málimdelip turatyn edi.

Allaquldyń bul jolǵy suraǵy qazaqtardyń hal-aqýalynan bastaldy. Hıýa sarbazdary Syr boıynda oryn tepkeli tórt jylǵa qarap barady eken. Eń áýeli Janqoja batyr kóshti. Byltyr Álimniń taǵy bir atalyǵy qarasaqaldar Muǵaljar taýyna qaraı yǵysypty. Tórtqara bastan irgesin aýlaq salyp edi. Áli baıaǵy qalpy, Hıýanyń qoltyǵynan kiretin nıeti baıqalmaıdy... Solaı bastap kelip, han Qabaq Kótibar batyrdy aýyzǵa aldy. Onyń da Hıýaǵa syrtyn bergen túri bar. Ótken jaz alym-salyq jınaýǵa barǵan mekterdi tutqyndatyp, orystardyń qolyna tapsyrypty. Allaqul Arynǵazynyń qatyny Peterbýrgqa ketkenin de bilip otyr. Bul jumysty Kótibar oılastyrǵanyna shák keltirmeıdi.

Allaqul Kótibardyń da, Arynǵazy sultannyń da qaıtys bolǵanyn osy jerde esitti.

Qyzmetine kir keltiretin keıbir jańalyqtardy Qojanıaz búgip qalýǵa tyrysatyn. Qamaldy han saraıyna hat joldap jatatyn taǵy bireý bar ekenin bilmeıdi. Han qazir sol "bireýdiń» Qaradýannyń sózin aldyna tartyp otyr.

— Tórtqaralar arjaǵynda orys qamalyna jaqyn otyrǵan el. Ony qoqan-loqqymen qorqyta qoıý qıyn. Qarasaqaldarǵa da qoltyǵyna sý búrkip, Hıýa qolastynan kóshirip otyrǵan solar. Ony kergen soń ejelgi tentek Kótibar da nildeı buzyldy.

Qojanıazdyń jaýaby daıyn edi, múdirgen joq.

— Endi mynaý Kótibardyń ólimi, Arynǵazynyń qazasy kelip otyr... Qyr Shektisi týlaǵanda qaıda barady?

— Shynymen solaı oılaısyń ba? — Allaqul sál oılandy. — Endeshe jazǵa qaraı Qyr Shektisine tóbe kósetip qaıtsań qaıtedi? Ondaı ońaı quryq alyp ketetin eldi qur-qurlaı ustaý kerek bolar. Al Tórtqaraǵa Bekarystan bıdi sal. Ony Álim ishinde bedeldi desedi ǵoı...

Osynyń bárin Allaqul qaıdan bile beretinine Qojanıaz shynymen tańyrqady. Qamalda bárin jetkizip otyrǵan bireý bar ǵoı... Qaradýan jaıly kádik kóńiline birinshi ret kirdi.

— Tórtqara aldaǵanǵa kóne qoımas. Óıtkeni belgili búlikshi Janqoja sol Tórtqaranyń ishinde júr. Tórtqaraǵa kúıeý. Ol jaqtaǵy Álim Janqojanyń qabaǵyn baǵady.

Qaradýan hannyń atyna joldaǵan hattarynda, Qojanıazdyń jeke basyna baılanysty da talaı derekter keltirgen. Bajban qazaq aýyldarynan jınalǵan esepsiz alym-salyqtyń úlken bóligin bas paıdasyna qymqyryp qalatyn kórinedi. Allaqul han jasyryn teksertip kórdi. Úı sanyna shaqqanda, zeketke jınalǵan maldyń uzyn jobasy túgel... Qamal qurylysy bar, eki júz sypaıdyń shyǵyny bar, oǵan on shaqty ákimderdiń jalaqysy qosylady... Alym-salyqtyń úshten bir úlesi Qojanıazdyń qolynda qalatyny ras... Qaradýannyń aıtýynsha, bajban molyraq qamtyp qalatyn sıaqty. Sonda qalaı? Keıbir aýyldardan zeketti eselep jınatatyn bolǵany ǵoı... Biraq onda turǵan esh jamandyq joq. Esektiń júgi jeńil bolsa jataǵan keledi. Qazaqty tizeni batyryńqyrap ustaǵandy hannyń ózi de jek kórmeıdi...

Biraq, qamal qurylysy... Qazaǵy bar, qaraqalpaǵy bar, alty aı jazda úsh-tórt júz jigit tynymsyz qımyldaıdy... Sonda bitpeı jatyr... Zeketten úlken úles dámetkende de, Qojanıaz qamal qurylysyn syltaý qylady. Ádeıi sol úshin keshiktirip, sózbuıdaǵa salyp júrmesin...

— Alǵashqy jyly qamal degen aty, jerkepede turdyq. Eki kúz sypaıǵa jatatyn úı kerek. Qamal ákimshiligin ornalastyratyn meken-jaı kerek. Qamaldyń qur sulbasy, sońǵy eki jyl úı qurylysynan qoldy bosatpady.

Qojanıaz bul jerden de ildirmeı ketti. — Qudaı qalasa, bıyl jaz bitedi. Dýaldary bıiktetilip, aınala ory tereńdetiledi...

Osydan keıin keńes jaıbaraqat arnaǵa túsken. Qojanıaz shym-shymdap aryz-shaǵymdaryn aıta bastady. Álgide han saraıynan shyqqan tútinniń qalaı qaraı shalqıtynyn ańǵaryp qalǵan. Basqan qadamyn andyp otyrǵan jymysqy bireý bar ekeni anyq. Ózi de Qaradýannan sezikti edi. Onan basqa tereńmen oılap, iz kese qoıatyn adamnyń ıinin kóre almaı otyr. Sondyqtan erýlige qarýly kómekshisin dattap qalýǵa asyqty.

Syr boıyndaǵy elde eń qaýipti jaý Janqoja edi. Sony qýa ketken Qaradýan keshirilmes kúná jasady. Ramanqul bıge týǵan inisin attyrypty. Alystaǵy qazaq aýyldaryn shoshytyp otyrǵanda, Qaradýannyń osyndaı qataldyǵy...

— Qojanıaz myrza, jat eldiń arasynda hıýalyq eki bek záýimen dámdes bolǵan ekensińder. Kómekshińdi jamandaǵanyń qıanat emes pe? Atsa aǵasy, ólgen daladaǵy qaımana qazaq qoı. Keıde solaı kózin qorqytyp qoıǵan da ońdy bolar.

— Onsyz da Syr boıyndaǵy el bir-birlep irgesin aýlaq salyp jatqanyn kórip otyrsyz. Momyn taıpalardy orynsyz úrkitýdiń qajeti bola qoıar ma eken?

— Osy Ramanquldyń inisinen buryn da bir qazaqtyń basy alynǵan joq pa edi?

Balpannyń ólimin eskertip otyrǵany anyq edi. Qojanıaz ytyryndy.

— Ony óltirmeske bolmady, taqsyr. Balpanǵa eshqandaı aıyp taǵylmaı-aq basyn aldyrǵany kenet esine túsip, Qojanıazdyń júzi qýqyl tartty. — Ol qazaq Aqırektegi tyńshymyz Ábilseıittiń kórsetýimen óltirilgen, — dedi sodan soń.

— Biraq kinásin moınyna qoıyp otyryp jazalaýyń kerek edi. Menińshe, Ramanquldyń kinási bar. Janqojamen týys eken. Búlikshiniń erte qamdanyp, boı tasalaýǵa úlgirgeni sonyń áreketi bolýy da múmkin! — Han túsin sýytty.

— Eger senimsiz adamymyz Ramanqul bolsa, onda qazaq arasynda kimge súıenýimiz kerek ekenin bilmeı otyrmyn, taqsyr. Qojanıaz múdire tústi. — Álgi basy alynǵan qazaq bolsa, onyń jóni basqa. Ábilseıitti tanyp qoıypty. Qazaq arasyndaǵy jalǵyz jansyzymyzdyń basy qaterde turǵanda, ony tiri ustaý qylmys bolar edi. Ólim jazasyna amalsyz buıyrýǵa týra keldi, taqsyr.

— Artynan Ábilseıittiń ózi de joǵaldy ǵoı...

— Bar bále sol qazaqtyń týystarynan keldi!

— Sol azamatymyz jalǵyz Hıýa emes, Qoqan hanyna da qyzmet etip júrgen joq pa eken? Ábilseıit shaıqyny aıtam...

Bul Qojanıazdyń qaperinde joq kádik edi. Ózi jansyz bolǵan soń, onda ıman-otan da joq. Bir mezgilde eki qojaǵa qyzmetin ótkizip, esebin taýyp eki asap júrýi de yqtımal-aý... Qojanıaz ańtarylyp qalypty.

Han ony oılastyrǵan. Ábilseıittiń úıine baqylaý qoıylǵaly úsh jyl. Sony aıtty.

Biraq iz-túzi shyqpastan barady. Onyń Hıýaǵa qyzmet etip júrgenin Qoqan hany da biledi. Bar qoımasyn aktaryp bolǵan soń, shoshqanyń basyn aldyrǵan...

Hannyń áńgimesi sol jerden úzildi. Esik ashylyp, qyzmetshi jigit bir qyryndap tura qaldy.

— Janǵazy sultan keldi me?

— Kútip otyr, taqsyr...

— Kirsin!

Janǵazynyń esimin esitkende, Qojanıazdyń júzi surlandy. Báse! Allaqul han Syr óńirindegi qazaqtardyń arasyndaǵy bir jaǵdaıdy bes saýsaqtaı bilip otyr edi-aý. Qojanıazdyń keýdesinde myń shaıtan oınaq salǵandaı. Endi Qaradýan jaıyna qalyp, Janǵazydan kádiktendi.

Qazaq ishine elshi attandyrylatyn joly hannyń aldynda bir suraq turdy. Kóshpeli halyq qaraqalpaq emes, kóńilinen shyqpaǵan kúni syrtyn beredi... Ony hannan qaraýyl qoıyp ustaǵan senimdirek sıaqty. Al Hıýanyń bazarynan Ábilqaıyr ǵana emes, Jádik sultan áýletin de on-ondap tabýǵa bolady. Qańǵyp júrgen Abylaı han tuqymy da kezdesedi. Allaquldyń bir búıirinde Janǵazy sultannyń esimi, keńesshilerine aqyl saldy.

Sonda qaýip aıtqan bekteriniń biri Qojanıaz edi. Han tuqymyna senim joq. El tizginin ustaǵansha ǵana, odan ári qoıdan shyqqan qoıshydan taıaǵyn syrttan suraıdy...

Hıýa saraıy qazaq ishine Janǵazyny han saılaǵaly jatqany jaıly habardy Qojanıaz kúzdikúni esitti. Shyndyqqa shyqqany ǵoı...

Janǵazy sultan kóp kúttirgen joq. Eki jaǵyna pyshaq janyǵandaı qara sur kisi. Jasy elýge taqap qalsa da, shashy qap-qara kúıi edi. Hannyń aldynda quldyq uryp syr bermeı, qolyn tósine qoıyp, bas ıdi. Tóre tuqymy baǵasyn túsirgisi kelmeıdi ǵoı... Qojanıaz hannyń ústine kirip kele jatqanda, qylmysty adamnan beter bereketi ketip bolatyn óz minezin eske aldy. Qaıran, Muhammed Rahım han... Ekeýi qatar ósti. Onyń tusynda Qojanıaz da kerdeń basatyn. Syr minez adamnyń orny bólek eken-aý...

— Janǵazy tóre, demalys jaqsy bolyp jatyr ma? Qojanıaz ákki hannyń suraǵyna qarap, Janǵazy Hıýada qatqaly káp ýaqyt ótkenin ańǵardy.

— Táńiriniń qoldaýymen, sizdiń astanańyzda demalys nege jaman ótsin, taqsyr.

— At-kólik tynyqqan shyǵar?

— Shabys tilep, aýyzdyǵyn shaınap tur...

— Attanýǵa asyǵyp otyr ekensiń ǵoı, tóre!... Qojanıaz bulardyń astarlap aıtqan sózinen eshteńe túsinip jarytqan joq. Janǵazy qaıda asyǵady, qaıda attanady? Qazaq arasy, Syr boıy... Onda alynbaı jatqan jaý joq edi ǵoı. Sol ǵoı... Allaqul Sherǵazynyń balasyn han saılaǵaly otyr. Bul ana jaqta eldi alǵan, Edildi alǵan adam sıaqty taltańdap júrgende, sum tóre ótirik kúlip júrip-aq aıaǵynyń astynan or qazypty. Beti jabyq tereń or oıylýǵa jaqyn... sál qate bassa boldy, Qojanıaz kúmbir-sambyr qulaıdy!..

Joq, oǵan jol bermeý kerek!

— Qojanıaz myrza!

Aý, mynaý aldıardyń daýysy ǵoı. Tisiniń arasynan syzdyqtaı sóıleıdi. Bul ashýly otyrǵanynyń belgisi. Qojanıaz ózine kelgende selk etti.

— Aldıar!

...Men saǵan aıtyp otyrmyn, Qojanıaz myrza, — degende Allaquldyń qabaǵynda syz bilindi. — Janǵazy sultan atasy Ábilqaıyrdyń jolyn ustaıdy. Syrdarıanyń eki óńirin jaılaıtyn yǵylym eldiń tizginin ustatyp otyrmyn. Hıýa handyǵyna adal ekenine ant berdi. Sultan astanasyn Jankent qalasyna ornatady. Eski qaladaǵy sáýletti saraılar endigi qulap bitti. Sony jóndetýge óziń qol ushyn beresiń. Úı turǵyzýdyń sheberi qaraqalpaqtar bar edi ǵoı, táýir-táýir úsh-tórteýin Jankentke, sultannyń qaramaǵyna jiber!

Allaqul han onyń bárin kúzdikúni-aq sheship qoıǵan. Qyrdaǵy Álim-SHómenniń azýly bıleri orys patshasyna elshi attandyryp, Arynǵazyny bosatyp alýdyń áreketine shyndap kirisipti. Qazaq syrttan kelgen basqynshydan góri, óz sultandarynyń ókimin ońaı moıyndaıdy. Arynǵazy oralsa, qapy uryp qalýy kádik. Onsyz da Álim-SHómen irgesin birte-birte aýlaq salyp jatyr. Hıýany saǵalap júrgen Ábilqaıyr tuqymyn Allaqul jedel shaqyrtyp aldy. Han saılaý sheshimi saraı keńesinde ońasha etken. Endi Janǵazyny qazaq arasyna aparyp, han saılaý rásimin jasaý qalǵan.

Bıyl kúzge qaraı qamaldaǵy qurylys isi tolyq aıaqtalady. Sodan keıin qaraqalpaq sheberleri aýyldaryna qaıtarylady. Qojanıaz hannyń atynan ýáde berip qoıǵan. Bul jerde ol shyndyqty aıtýǵa batyly barǵan joq.

— Janǵazy sultan quryq alyp qashyp, baǵynbaı júrgen atalyqtarmen ózi sóılesedi. Saǵan buıyratynym, budan bylaı qaraı sultannyń ishki isine kóp aralaspaýyń kerek. Ondaı áreket hannyń bedelin túsiredi. Sen meniń Syr boıy qazaqtary arasyndaǵy senimdi ókilimsiń. Hannyń qazynasyna tıisti alym-salyqty, ushyr men zeketti jınatasyń. Syr óńirindegi bizdiń ıelikterimizdiń amandyǵyna, endigi jerde Janǵazy sultan ekeýin. birdeı jaýap beretin bolasyńdar. Qaraýyndaǵy sypaılardyń jartysyn Hıýaǵa qaıtar. Qazir qazaq ishi tynyshtyq, seniń qajetińe eki júz sypaı jetip artylyp jatyr. Janǵazy sultan da qarap jatpas, oǵan tilektes rýlar kóp. Sodan jigit jınap, Jankent qalasynda júz sarbaz ustaıdy...

Páli, bir Álim-SHómenniń ishinde sonda eki memleket ornaǵany ǵoı. Bas-basyńa bı bolsań, Manartaýǵa syımassyń! Endi sonyń keri kelgen shyǵar. Aldıardyń munysyna jol bolsyn. Tizgindi Janǵazy sultan ustaıdy eken, onda Qojanıaz qoı qyrqa ma?...

Allaqul han bir memlekettiń ishinde taǵy bir memleket ashqanda, oıy árirekte edi. Janǵazy sultannyń bedelin paıdalanyp, syrttap júrgen aýyldardy Hıýanyń baýyryna tartady. Ári qazaq dalasyndaǵy dalasyndaǵy eki bıleýshi Janǵazy men Qojanıaz bir-birine baqtashy bolady. Qojanıazdyń bar qımyly qazaq hanynyń kóz aldynda, burynǵydaı alym-salyqtan molyraq qamtyp qalýdyń joly tarylady. Záýde bir jamandyǵyna baǵyp, Janǵazy sultan quryq alyp ketetindeı bolsa, Qojanıaz qamalyndaǵy eki júz sypaı irgesinde tur, oǵan jol bermeıdi...

— Qup taqsyr. Qojanıazdyń sharasy quryǵan, qolyn tósine qoıyp ornynan turdy.

Janǵazy sultanǵa kózi túsip edi, bir ezýinen mysqyldaı kúlip tur eken.

* * *

Kóktem týyp, jer aıaǵy keńidi.

Qazaqtar "Babajan qamaly" dep júr. Qaraqalpaqtar Qojanıaz qamaly" dep ataıdy... Bul kúnderi Hıýa handyǵynyń Syr boıyndaǵy bekinisi bitýge jaqyndap qalǵan. Qojanıazdyń han aldynda dabyraıtyp aıtqanyndaı alty arshyn bolmasa da, dýalynyń bıiktigi eki adamnyń boıyndaı bar. Osy balshyq dýal bıiktegen saıyn, aınalasyndaǵy kisi boıy or da tereńdeı túsedi. Erinshek Toman basyn shaıqap tur.

Buny osynsha ósire berip ákesiniń quny ketti me eken? Orynyń túri jaman. Áli bul qamalǵa kelgen adamdar orǵa túsip óletin shyǵar...

Jamanqul alǵashqy eki jylda, aýylda qamaldyń qara jumysyna jiberetin adamnyń reti bolmaı, jama aǵaıyndarynan jigit jaldap júrdi. Bıyl aqysyn aýyrsynyp otyr. Qara jumysqa jaldanǵan jigitke bir jylda tórt iri qara kerek edi. Úsh aǵaıyndy Tańsyqqoja balalary áli enshi alysqan joq. Kógendegi qozydan bireýi kemigen kúni ishken asy boıyna sińbeıtin Toman aqyry shydamady. Qara jumysqa ózi shyqty.

— Munyń ishine men bilsem egin egetin shyǵar, — dedi Qarakesek jigit.

— Sony da bilmeısińder me?

Báldir ketpenine súıenip tur. Jylda qamaldyń jumysyna Jalbyr keletin edi. Aqysyna bir-jar qara-qura alyp, qys soǵymyna jaratady. Bıyl kóktemde qarap otyrmaı, Aqırektiń astyna tary salǵan. Jalbyr ketse, barlyq jumys qarań qalady. Kelmese, qysta qaryzǵa alyp jep qoıǵan bir qunajyn baıtal qaryzy bar... Aqyry jasy alpysqa kelgen Báldir "Babajannyń molasyn" qazýǵa ózi keldi.

— Mynaý or Babajan hannyń molasy. Ony áli de tereńdete túspese bolmaıdy, jigitter. Óıtkeni bir tússe qaıtyp shyqpaýǵa jaqsy. — Tyńdap turǵandardyń daýryqqan kúlkisi Báldirdiń arqasyn qozdyrdy. — Mynaýysyn dýal dep júrmisińder. Babajannyń basyna salynyp jatqan tam ǵoı. Shaıtan bolmasa, erte me, kesh pe, bir óletini anyq. Esi bar azamat emes pe, molasyn kózi tirisinde saldyryp jatyr.

Kúlki ulǵaıdy. Jumys qalǵan. Jigitter otyrǵan-otyrǵan jerinde tastaı salyp, endi Báldirdiń qasyna jınaldy.

— Ramanquldyń jaǵdaıyn esitkenderiń bar ma? — Báldir jurttyń betine jaǵalaı qarap aldy. — Ol bek atandy ǵoı.

— Han emes pe! — Bir Qurmanaı jigit daý aıtty.

— Bek. Báldir moıyndap ketti. — Bek hannan sál kishi bolady. Biraq bizdiń bek Babajannan qalatyn emes. Qamal... Astapyralla, mola eken ǵoı... Basyna mola saldyryp jatqan kórinedi. Nanbasań myna týysynan sura!

— Ózi de baıyp bolypty ǵoı. Bıdiń jylqysy Qyzyldyń kumyna syımaıdy...

— Osy zeketke jınalǵan maldy Ramanquldyń aýlynyń ústine ıiredi ǵoı. Ár qora qoıdan bir toqty alyp qala bergende az mal ma? Jegeni jelkesinen shyqqyr!

Ony aıtqan Qarakesek jigitke Qurmanaı shap etti.

— Ramanquldyń toqty urlaǵanyn kóziń kórip pe edi?! Aýyzyńa kelgendi ottama!

— Áı, Ramanquldy aıtqanǵa seniń ne qımań qyshyp tur!

— Qurmanaı-Quttyq bir týdyq dep turǵan shyǵar...

— Ramanqul týmaı týa shóksin!

— Sol sıaqty Jákemniń aýlyna sarttyń áskerin qulatyp aqyry antqa ushyrǵan joq pa? İnisi Qojandy óz qolynan atty...

Qasynda qaraqalpaq jasaýyly Shorabaı ótip bara jatyr edi, jolynan qalyp, beri qaıyryldy. Daý bolyp jatqanyn da bilmeıdi. Jumys jaıyna qalyp, jurttyń ıirilip otyrǵanyn kórdi. Uryna ketýge sebep tappaı júrgen Shorabaı ondaı-ondaıdy elestirmeı óte almaıdy. Bári hannyń qazýy... Qyryq rýdan jınalǵan qazaq jigitteri... Olarǵa osyndaıda aqyryp-jekirip, ákimdigińdi bir kórsetip qalǵanyńnyń ózi ne turady!? Anadaıdan aıqaıdy salyp kele jatyr.

— Jumys toqtap tur. Sender aıaqtaryńdy kósilip salyp otyrsyńdar! Óńsheń aramtamaqtar! Bári hannyń qazýy! Enelerińdi uryp, qyryp keteıin be!

Shetteý turǵan Tomandy tartyp jiberdi.

— Aǵajan! — Shorabaıdyń qamshysyn buryn da bir jep kárip, zapy bolǵan Toman bajalaqtady. — Men emes — anaý!

— Analar ǵoı...

— Anaý...

Álgi Ramamquldyń jyrtysyn jyrtyp otyrǵan Qurmanaı jigit Qarakesekti kórsetti. Qarakesek Báldirdi ustap berdi. Ramanquldy kim boqtady, Babajandy kim kelemej qyldy... aıtylmaı qalǵan qylmys joq. Birin-biri bastyrmalaı túsip, birinen-biri daýysyn asyra kerildesedi. Bul daýdy Shorabaıdyń jylandaı ysqyrynǵan qamshysy ázer tarqatty.

— Myna Qarakesek pen Báldirdi hanǵa aparý kerek!

Daýdyń kókesi endi bastaldy. Hannyń aty atalǵanda, árkimde ketpenine jarmasyp edi. Qarakesek pen Báldirge ara túsetin bir pende tabylmady. Jylap-eńiregende Shorabaı qulaǵyna da ilmeıdi. Bireýdiń azap tartqanyn kórse, qumary tarqap turatyn Shorabaı ǵoı. Qarakesektiń bezektegenin kórgen saıyn, eki kózi jaınap, jany kirip barady.

— Júr, júr! Men saǵan han boqtaǵandy kórseteıin!

Betine qarap jalynsa, basyna qamshy tıedi. Saqaly sapsıǵan eki sorly tal túste joq báleni satyp alyp, Shorabaıdyń aldyna tústi.

Báldirdiń qaperine túk kirmeıdi. Kisi óltirgen joq, bireýdiń qorasyna túsip mal urlaǵan joq... Qazaqta qylmystyń úlkeni sol ekeýi. Bir aýyz qaljyń sóz aıtqan eken... Aýylda odan da zoryn aıtyp júrdi. Biraq han boqtaǵan joq. Saqaldy basymen kisi boqtap ne kórinipti... Shyndyqty shyndyq deý kerek... Ottaı bersin Shorabaı! Báldir aǵań Arynǵazyǵa asylyp jatqan qazannan jambas alyp jep, antalaǵan jasaýyldardan aıylyn da jımaǵan... Jol boıy onyń aýzyna tynym joq, han saraıyna da jetti.

Shorabaı tutqyndardy qaraýyl basyǵa apardy. Árqaısysynyń qylmysyn atap-atap aıtyp jatyr. Esitkenderiniń ústine eseleı qosyp, dabyraıtyp áketkende, qaraýyl basy ózbek jigittiń kózi uıasynan shyqty.

Tutqyndar qoldan-qolǵa ótip, aqyry Qaradýannyń aldyna aparyldy. Árkimniń aldynan bosaǵan saıyn aıdaýshylar da almasady. Almaspaıtyn jalǵyz Shorabaı. Sumdyq qylmystyń kózi tiri jalǵyz kýásy da sol, odan basqa adam qıýyn keltirip aıtyp berýi de qıyn edi.

Qaradýan asyqpaı tyńdap otyr. Qamaldyń qabyrǵasy turǵyzyla bastaǵaly tórtinshi jaz... Jumysshylar arasynda narazylyq bildirip, kúńkil shyǵarǵan eshkim bolǵan joq edi. Búgin bir shaıtan túrtken ǵoı... Tańyrqap otyr.

Qarakesek shynyn aıtty. Bir qatelik ketti. Ramanqulǵa tili tıgeni ras... Qudaı aljastyryp...

— Jıyrma bes dúre soǵylsyn!

Jasaýyldar dedektetip súırep barady.

Qarakesek Qaradýanǵa alǵysyn jaýdyra-jaýdyra esikten shyqty. Bas aman bolsa, bórik tabylady, jegen taıaq boıǵa qut... Daýasyz báleden tiri qutylǵany olja... Qazaq solaı oılaıdy.

Báldir búldirdi.

— Jurtty áńgimege aınaldyryp, jumystan qaldyryp júrgem osy ájýa!

Shorabaı Báldirdiń anyq ne aıtqanyn bilmeıdi. Álgide jurttyń jarysa sóılegen sózine túsinip te jarytqan joq-ty.

— Jasy qurby adam ǵoı dep, qaljyńdaǵanym ras edi.

Báldir yrjıa kúlgende, eki ezýi qulaǵyna bir-aq eli jetpeı turdy.

— Kimge qaljyńdap júrsiń?

— Kim bolýshy edi, ózimizdiń Babajan tóre ǵoı, táıiri. Báldirdiń qaperinde túk joq, taǵy da yrjıdy. — Basqa jurtta ne sharýam bar.

— Boqtapsyń ǵoı! — İshi birdeńeden kipi alǵan Qaradýan túsin sýytty.

— Áı, shyraǵym, basy-qasynda joqsyń, adamdy óıtip kúıdirme! Báldirdiń jasy alpysqa keldi, kisi boqtap kórgen jeri joq. Boǵaýyz ben jaı qaljyńdy aıyra almaı, meni ne qara basypty? Ózderi ǵoı, surap qoımaıdy... Qazyp jatqan ordy Babajan hannyń kóri desem jabyla kúlgeni...

Shorabaıdyń qýanǵany da, qoryqqan da belgisiz, tili kúrmelip, úni shyqpaı qaldy. Álgide Báldirdiń ne aıtqanyn bilgende ǵoı... ózi-aq soqqyǵa jyǵatyn edi. Qap!

— Bul ıtti zyndanǵa tastańdar! Qaradýan qarǵyp turdy. — Úkimin hannyń ózi aıtady!

Bul oqıǵa Qojanıazdyń onsyz da qyrys qabaqtanyp otyrǵan kezine týra keldi. Allaqul hannyń aldyn kórip qaıtqaly bektiń kóńil hoshy joq, sirkesi sý kótermeı júrgenin Qaradýan da baıqaıtyn edi.

Búgin-erteń qamalǵa Janǵazy sultan kelýi kerek. Birinshi tóbe kórsetýi. Aqyldasatyn sharýa bar ekenin aıtypty. Qazaq dalasyndaǵy ákimshilik eki adamǵa bólindi. Hıýa hanynyń bul áreketin Qojanıaz ózine jasalǵan qıanat dep uǵady. Allaqul syrtynan qaraýyl qoıyp otyr. Onan keıin jumysta qandaı bereket bolady? Janǵazy Qojanıazdy bıleı me, Qojanıaz Janǵazyny bıleı me, ony erteńgi bolatyn keńes sheshýi kerek edi...

Qojanıaz aldynda kútip turǵan sol talas-tartysty oılasa, jyny qurystaıdy. Qyrysqabaqtanyp otyr edi.

Osynyń ústine Qaradýan keldi. Kóziniń quıryǵynda jymysqy kúlki. Eki qazaqtyń tutqyndalǵanyn aıtty. Jumysshylar arasynda narazylyq týǵyzyp, jumysty toqtatypty...

Qojanıaz eleńdedi. Tórt jyldan beri dybys shyǵarmaǵan qazaqtar búgin narazylyq bildiretini qalaı? Janǵazy... sultannyń qazaq ortasynda han saılanýy ár túrli ósek-aıańǵa muryndyq bolǵan... Bul sonyń bir ushtyǵy...

— Al?

— Birinshisi Ramanqulǵa til tıgizgen eken. Oǵan jıyrma bes dúre buıyryldy.

— Azdaý bolǵan. Elý dúre soqtyrý kerek edi. Ramanqul bekke qyr kórsetken adamnyń obaly joq!

Ramanqulǵa qyr kórsetip júrgen sol adamdardyń qatarynda óziniń de bar ekenine Qaradýan shák keltirgen joq. Ekinshisin aıtarda túsi buzyldy.

— Ekinshi qazaq zyndanda jatyr...

— Ol múmkin Báıdildany boqtaǵan shyǵar?

— Onan da soraqysy bar, taqsyr. Qazylyp jatqan ordy Qojanıazdyń kóri depti...

— Ne depti!? — Qojanıaz ornynan tura berdi. Tóbesinen jaı túskendeı boldy.

— Taqsyr, sizdiń kórińiz depti. Qaradýan qaıtalaǵan saıyn aıyzy qanyp tur. — Qamaldyń qabyrǵasyn mola, ordy kórmeıtin kórinedi. Sizdiń kerińiz...

— Ol qazaq qaıda?!

— Álgide aıttym ǵoı, zyndanda jatyr...

— Ákelińder mynda! — Qojanıazdy jyn soqqandaı qaltyratyp, aýzynan túkirigi shashyrady.

Qaradýan Báldirdi keltirtti. Álgi sózinen tanyp shyǵa kele me dep qaýiptenip tur edi. Báldir baıaǵy qalpy eken, yrjıa kúlip esikten kirdi.

Qojanıaz Báldirdi bir jerde kórgendeı. Qaıda kórgenin esine ázer dep túsirdi. Alǵashqy elshilikke keletin joly ǵoı... Ramanquldyń úıinde... osy paryqsyz qazaq onyń aldyn kesip sóıletpeı qoıyp edi...

— E, sen áli tiri júr ekensiń ǵoı! Al endi maǵan qazyp qatqan kórińniń mánisin uǵyndyrshy!

Ámirshi bar salmaǵynan aırylyp, ornynan tura berdi.

— Taqsyr, saǵan oılaǵan qyldaı qıanatym bolsa, meni qara jer jutsyn! Tóbemniń tesigin kórmeıin! Ánshıin qurdas adam bolǵan soń qaljyńdap...

Bul Báldirdiń Qojanıazdan eki ret judyryq jep, aqyly kirgen kezde aıtqan jaýaby. Daýasyz aqymaqtyń qısaıyp ketken qıanatyna, túk túısiksiz júzine qarap turyp Qaradýannyń tóbe quıqasy shymyrlady.

— Áketińder myna shoshqany! Darǵa asylsyn! Qaqpanyń qarsy aldyma, Janǵazy sultannyń kele jatqan jolyna asyp qoıyńdar! Kórsin bári! Qojanıazǵa kór qazǵysy kelip júri emderdiń qalaı jazalanatynyn bilsin!

Qaradýannyń júregi dir etti. Álgi aıtqan "kór qazýshylardyń" tiziminde ózi de bar ekenin uǵyp tur.

Qas qaraıa jumystan qaıtqan qazaqtar shatyr-shatyrǵa tarasady. Qaqpanyń aldynda qurýly dar aǵashyn, eki aıaǵy salaqtap asylyp turǵan adamdy Toman eldiń aldymen kórdi.

— Anań qara! Adam asyp qoıypty!

Ózinde óń-tús joq, artymen sheginip barady.

— Báldir ǵoı! — Qarakesek shoshyp ketti.

— Báldir!

— Alda qasqa-aı! Ajaly jetken eken!

— Shorabaı aqyry túbine jetip tyndy!

— Bir janǵa jazyǵy joq, aq kókirek paqyr edi... — dedi Qarakesek kúrsinip.

— Bul Shorabaı ıt kógermeıdi. Áli kórersińder, bárimizdiń de túbimizge Shorabaı jetedi! Aýyzdaryńa ýaqyp bolyńdar.

Tý syrttarynda beıtanys bireýdiń salmaqty daýsy esitilgende, qazaqtar shoshyp ketti.

— Dalada ósip qamsyz júrgen qazaqsyńdar ǵoı. Eı, sorlylar! Saryarqada kóship júrgen joqsyńdar. Aldaryndaǵynyń Hıýa qamaly ekenin kórip tursyńdar ma? Myna dýaldan qorqyńdar. Onyń ár ýys balshyǵynda eki-ekiden qulaq bar. Qazir aıtqan sóziń Qaradýanǵa jetedi. Jetkizetin de ózderiń. Áne bir týysyń asylyp turǵan joq pa, kórip tursyńdar, sondaǵysy bir aýyz sózi, ańǵarmaı sóılegen aýyrmaı eledi...

Beıtanys jolaýshy búlkektep jelip uzap barady.

— Áı, álgi kim boldy?

— Bilmedim...

— Qazaq pa, sart pa?

— Tili bir túrlileý sıaqty...

— Qydyr bolyp júrmesin! — dedi Qarakesek, ózi dindar adam túsi bop-boz bolyp ketti. — Jazyqsyz japa shegip jatqanymyzdy kórip, jelep-jebep júrgen shyǵar...

Bireýler tilin kálımaǵa keltirdi.

Endi kúni erteń-aq Qydyr kórgen qazaq týraly ańyz búkil elge jaıylady. Ony, árıne, Hıýa qamalyna baılanystyryp aıtady. Qydyr aıan bergen, endi ol qamal uzaq ómir súrmeıdi. Jurttyń solaı daýryǵatynynda sóz joq edi.

Qazaqtar dar aǵashyna alystan qarap, áli taraı qoımaı tur.

Beıtanys adamnyń Qydyrǵa úsh qaınasa sorpasy qosylmaıtynyn Jaınazar atty qaraqalpaq batyry ekenin bilgen jan joq, uzaq daýryǵysty.

Ińip qarańǵysy qoıýlanyp kele jatqan. Bir top salt atty qamaldyń qaqpasyna jaqyndap kelip qalǵan eken.

— Mynaýysy darǵa asylǵan adam ǵoı, áı! İ

— Báldir!

Sońǵy sózdi aıtqan Bekarystan edi. Úrikken atyn shaýjaılaı túsip, dardyń qasyna keldi.

— Bı, daýsyń qatty shyqty, bul týysyń ba edi? — Janǵazy sultan syńar ezýinen kúldi.

Báldirdiń qaı rý ekenin bilgen qazaq joq. Bir janǵa jazyǵy joq, saıqymazaq sorly edi.

Darda Báldir emes, ózi asýly turǵannan beter Bekarystannyń jany kúızeldi. Kenet esine osy Báldirdiń hanǵa asylyp jatqan qazannan jambas alyp jeımin dep, bálege shatylǵan oqıǵasy túsken. Biraq ol jaıynda tis jaryp úndegen joq. — Alda paqyr-aı, seniń de kúniń bitkeni ǵoı. Topyraǵyń torqa bolsyn...

Janǵazy bul isti Qojanıazdyń ádeıi kórsetip otyrǵan i yry dep bildi. Allaqul hannyń bajbany qazaq sultanynyń júregin shaıyp qoıýdy oılap otyr...

Ábilqaıyr hannyń shóberesi Hıýadan oralǵaly úsh aıdyń júzi ótken eken, at ústinen áli túsken joq. Jan-jaqqa shapqynshy attandyryldy. Qaraq taýynyń baýraıynda, Janǵazy sultannyń qys qystaýy bar. Sol jerde otyz úı tiktirip, .HI saılaýyn ótkizdi. Álimniń basqa atalyqtaryn bylaı qoıǵanda, Shekti bıleri de túgel emes, han saılaýy beısharanyń asyna uqsaǵandaı edi. Janǵazy soǵan da shúkirlik etti.

Dittegen tilegi oryndaldy. Endi Jankenttiń ústinde Janǵazynyń kók ala týy jelbireıdi... Sonaý bir jyldary onymen dámdes bolǵan bılerdiń qýanyshynda shek kelgen joq. Ásirese Qojamberdi Báıdilda órkeshtenip qaldy.

Álim-SHómen ázir syńar ezýleı tursyn. Arynǵazy óldi. Endi Janǵazynyń oń qolynan basqa ortaǵy joq. Bir jaǵynan Hıýa hany da qol ushyn beredi. Quryq alyp qashyp júrgenderdi, qur-qurlap kóndiretinine hannyń senimi berik...

Bıler aqyldasty. Bul Ábilqaıyrdyń izi ǵoı desti. Jankenttegi han saraıyn qalpyna keltirgeli jatyr eken... Onyń Babajannyń saraıynan asyp túskeni jón...

Qazir Asanǵa qaraǵan aýyldardyń bıleri jylý jınatyp jatyr. Báıdilda ózi bas bolyp elý qoı, eki jylqy qosypty. Kishkeneniń basqa atalyqtaryna da adam saldy. Áıderbekterge de jaǵdaı aıtty. Janǵazy túgel Álim emes, bir Asannyń enshisine tıgendeı-aq, áıteýir súrnigip, jyǵylyp jatyr.

Hannyń esebi, Qojanıaz qamaly uzamaı bitedi, sheber qaraqalpaqtardyń qoly bosaýy kerek edi. Allaquldyń aldynda solaı kelisilgen. Biraq kóktem týǵaly áldeqashan. Qojanıaz tarapynan habar bolmaı ketti...

Týǵan aı týraǵan etpen birdeı. Jaz shyqsa, arjaǵynda kúz túsedi. Sony oılaǵan Janǵazy basty-basty bılerdi jınatty. Jankent qamalyndaǵy qurylys úshin adam kerek. Qyryq-elý jigit jınaýdy tapsyrdy. Qalǵan adamdardy Qojanıazdan alýǵa dámeli... Bılerdi qasyna ertip, beri qaraı shyqqan beti edi.

Janǵazynyń qaperinde túk qaýip joq, Qojanıaz han saraıynda bergen ýádesin qalaı jutady? Onda Allaqul keshire qoımas...

Kenet aldynan darǵa asýly adam shyǵa kelgende, Janǵazynyń júregi muzdady. Hıýanyń bajbany ózine tirek bola almaıtynyn han endi túsinip tur. Bir qazaqty darǵa astyryp qoıyp, Qojanıaz munyń qabaǵyn baǵyp otyrmaq qoı. Múmkin solaı tapsyrǵan Allaquldyń ózi shyǵar... Sultan qobaljydy. Álgide Bekarystanǵa qarap syńar ezýleı kúlgende syr bermeýdiń qamy edi.

Saraıdyń aldynda Qaradýan qarsy aldy.

— Taqsyr-aý, shapqynshy jibermegenińiz qalaı? Búgin kele qoıar degen oıda joq edi...

— Oqasy joq, bek. — Janǵazy attan tústi. Kózi qydyryp Qojanıazdy izdep tur. — Bajban myrza aýylda shyǵar...

— Aýylda... — dep múdirip qaldy Qaradýan, Qojanıazdyń atyn qoıyp laýazymyn aıtqany Janǵazynyń keýdesinde irilik bar ekenin baıqatqandaı edi.

— Bir úziri bolyp tósekte jatyr...

— E, syrqat eken ǵoı. — dedi Báıdilda.

Onyń qandaı "úzir" ekenin Janǵazy ǵana túsindi.

Qojanıaz rasynda úzir edi. Búgingi oqıǵa Bajban myrzany shyn eseńgiretti. Báldir... qazaqtyń sasyq aýyz shaly... aldynda ámirshi tur dep ımenbeıdi. Salynyp jatqan qamaldy "kóriń" dep betine aıtty-aý... Han saılap alǵan qazaqty endi baǵyndyryp ustap kór!

Qojanıazdyń kári syrqaty bolatyn. Dastarhanǵa sharap qoıylǵanda eki kózi shyradaı janady. Hıýada júrgen kezinde aptalap jatyp ishkilikke salynatyny bar edi. Syr boıyna kelgen soń onysy sıreksidi. Bir jaǵynan qazaq arasy... ekiniń biri dushpan... qaýip-qater kóp edi. Onyń ústine alǵashqy jyldary jumys ta bastan asty. Anda-sanda Qaradýan qasynda, siltep alǵanda bolmasa, burynǵy ishkiliktiń biri joq...

Búgin kóri jyny býyp ketti de, kún batqansha siltedi. Áýeli Qaradýandy serik qylǵan. Keshke qaraı Janǵazy sultannyń keletinin bilip otyrǵan qý ózbek túske taman bir jumysty syltaýraty tabanyn jaltyratty. Qojanıazdyń saraıyn alystan toryp qoıyp, jasyrynyp otyr edi. Ámirshisiniń "úziri" qattyraq ustaıtyn túrin baıqasa, osylaı qýlyqqa basatyny buryn da bar. Qazaq sultanynyń sol urlyqtyń ústinen túskenine qýanyp tur. Baqtalas adam esitken-bilgenin jatqyzbaıdy. Qojanıazdyń jaman ataǵy shyǵa bergeni Qaradýan úshin teris emes... Kim biledi, kúnderdiń kúninde Janǵazymen istes bolyp qalýyna týra keler. Han áýleti sultannyń sózin jerde qaldyrmaıdy. Qamalǵa jańa ákim saılaıtyn bolsa, aldymen Janǵazyǵa oılasady... Onyń bir aýyz sózi Qaradýannyń taǵdyryn sheshýi múmkin...

Bek beıildi edi. Qonaqtardy saraıǵa bastady.

* * *

Janǵazy sultannyń qamalda jatqanyn Qojanıaz tańerteń bildi. Túndegi sharaptyń áseri tarqaǵan, biraq meń-zeń edi. Qaradýandy shaqyryp alyp, túski qonaqasy qamyn oılastyrýdy tapsyrdy. Áýeli jýynyp-shaıynyp, ózin tártipke keltirip alýy kerek. Odan ári sáskelik shaı keledi. Qojanıaz Samarhannyń kók shaıyn babyna keltirip, uzaq ishkendi jaratatyn.

Shaıdan keıin qabaǵy jadyrady.

Qaradýandy shaqyrtyp alyp, Janǵazy handy eritip kelýge i osty. Sustana sóıleıdi.

Bajban kútpegen jerde iltıfat kórsetip otyr. Janǵazy Jankenttegi han saraıynyń jaıyn eske salǵanda, sóz qaıtarmaı kóne ketti.

— Qamalda bir júzdeı qaraqalpaq jigiti bar edi. Elý kisini eline qaıtardyq. Mundaǵy meken-jaılar salynyp bitýge jaqyn. Aramtamaqtardy bosqa asyrap otyramyz ba? Qojanıaz máımóńkeledi. — Jıyrma shaqty adam bereıin. Bir aıtatynym, qamalda azyq-túlik jaǵy tapshy. Asyrap baǵý mindetin ózińiz ılasyz.

— Oǵan qarsylyq joq. Tek qolynan is keletin sheberlerinen qarastyryńyz...

— Bizdegi qaraqalpaqtardyń ishinde táýir sheberden úsh-aq i isi. Bireýin alyńyz...

— Alla razy bolsyn, myrza!

Astan keıin Álim-SHómenniń hal-aqýaly sóz boldy. Alys jatqam Tórtqara, byltyr kóshken Qarasaqal aýyldary... Kópten qyrys qabaq bolyp kelejatqan Qyr Shektisi...

Osy kezde Báıdilda sóz qosyp, Ramankuldy jamandady. Aldyńǵy jyly Quttyqtyń bıi Qyr Shektisi men Qarasaqaldan alym-salyqty eselep óndirip, jarmysyn óz baýyryna basyp qalypty. Bir júz jylqy, bir myń qoıdy Úrgenishtiń bazaryna aıdatqanyn kózimen kórgender bar... Kótibar men Dabyl sol oqıǵadan keıin shamdanyp júr...

Qojanıaz Báıdilda sóılep otyrǵanda qabaǵyn túıdi. Alym-salyqty eselep óndirtip jatqan ózi... Qylmysty Ramanquldyń qolymen jasaıdy. Úrgenishtiń bazarynda satylǵan maldan túsken aqsha Bajbannyń qazynasyna quıylatyn edi. Sonsha oljadan Ramanqul myqtasa bir úıir jylqy paıda qylady. Sol úshin bar jamanatty bir qazaqtar!

— Beıshara bolǵan qazaqtar! — dedi Qojanıaz betin tyrjıtyp. — Kıt etse, birińdi biriń jamandap shyǵa kelesińder! Qolastyndaǵy aýyldardan zeketti eselep jınatpaı jatqan qaısylaryń barsyńdar, káne? Báıdilda bı, sen sóıleshi! Byltyrǵy zeketten jeti jylqy, elý qoıdy qymqyryp qalǵanyńdy ótirik deshi! Bıdiń ol urlyǵyn Ramanqul aıtyp kelgen, sony betine salyq qylyp, Báıdildanyń aýzyn ashtyrmaı qoıdy. Mynaý Bekarystandy qazaqtar aq sofy kórip júr. Byltyr bıdiń úıirine shabdar aıǵyr men qula jıren bıeniń qalaı qosylǵanyn bilse eken-aý!...

Qojanıaz bastyrmalatyp ketkende, otyrǵan bılerdiń basy salbyrady.

Bul qupıany Qojanıaz áldeqashan bilgen. Biraq úndemeı shydap júrdi. Kúnderdiń kúninde qazaq bılerin bir tosý úshin saqtap júr edi. İńǵaıy búgin keldi.

— Sol myń qoı men júz jylqyny Ramanqul sattyrdy dep oılaısyńdar ma?! — Qojanıazdyń daýysy qataıa tústi. — Joq, myrzalar, ony Úrgenishtiń bazaryna aıdatqan men! Byltyrdan beri qamalda eki úı salyndy. Or qazylyp, dýaly bıiktetilip jatyr.

Dýaldy aıtqanda, burnaǵy kúni Báldirdiń sózi esine túsip ketken, bektiń daýsy shańq etti. — Tórt jyldan beri hannyń qazynasynan bir dilda shyǵyn shyqqan joq. Qamaldyń shyǵynyna zeketten jınalǵan maldyń úshten bir úlesin qaldyryp otyr. Onyń bir bólegin Úrgenishtiń bazaryna shyǵaryp puldap alamyz. Sypaılar men ákimderdiń jalaqysyn da sodan tóleımiz. Senderdiń túrleriń mynaý, syrtymyzdan ósek jınastyryp júrgenderiń!

Ol alqynyp toqtady.

Qazaq bılerinde ún joq, birjola jer bolyp qalǵan.

Janǵazy ǵana mańqıyp otyr.

Qaradýan keshe Ramanqulǵa at shaptyryp edi. Onsyz Bajbannyń ishken asy tamaǵynan ótpeıtinin biledi. Quttyqtyń bıi qonaqasynyń aıaq jaǵyna ilikti.

Ramanqul osynyń aldynda ǵana ózi týraly qandaı sóz bolǵanyn bilgen joq. Al basqalar bolsa syr bermeýge tyrysady.

Janǵazy sultannyń Qojanıazben aqyldasatyn taǵy bir sharýasy bar edi. Sony aıtty. Allaqul han ony Álim-SHómenge ámirshi etip belgilep otyr. Sultan ony ózi úshin zor mártebe kóretinin ańǵartty. Biraq Janǵazynyń qazaqty jeke bılep, Hıýadan bólip áketetin oıy joq. Árqashan ózin Allaqul hannyń panasynda ustaıdy. Han esebinde qandaı áreket jasaıtyn bolsa da, aldymen Qojanıazben kelisip alyp qımyldaıdy... Sony aıtty.

Álim-SHómen degen aty, qazir jarym-jartysynan artyǵy Hıýa handyǵynyń ýysynan shyǵyp ketip otyr. Olardy bel kúshke salyp, úıirip ákelip, úıirge qosar dármen ózinde joq. Arjaǵynda orys qamaly taqaý turǵanda, túgel elge kúsh kórsetý de qaterli edi.

— Bir aptadan keıin Borsyq qumynda, Kótibardyń jaz jaılaýynda batyrdyń júzi beriletin kórinedi. Mundaǵy Shektige habar tıgeli on bes kún ótti...

— Janazasynda aǵaıyn túgel bolǵan joq. Qys qamytshylyq, bul jaqtaǵy elge habar tımedi. Qyrqyn da solaı eleýsiz ótkizipti. Endi sonyń esesine, aǵaıyndy júzine túgel shaqyryp otyr, — dedi Báıdilda hannyń sózin bólip.

— Batyrdyń júzin mezgilinen bir aı keshiktirip berip jatqany da sondyqtan...

— Eki esep, bir esep, batyrdyń ornyna qol joıý da kerek edi. Júzine qatysqaly otyrmyn. Berisi Álim-SHómen túgel jınalady eken. — Janǵazy bir qozǵalyp qoıdy. — Ata árýaǵyna syıynyp, bet bedeldi salyp kóremin...

Kótibar aýlynda byltyr bir jıyn bolyp, onda orys patshasyna elshi salyp, Arynǵazynyń basyna bostandyq suraýǵa sheshim qabyldanady eken. Endi júzine Álim-SHómen tegis shaqyrylady. Bul da bir jasyryn árekettiń bastamasyna uqsaıtyn edi. Biraq Qojanıaz bul qaýpin aıtqan joq. Kótibardyń júzine mynaý otyrǵan bılerdiń bári barady. Qazir aýzyńnan shyqqan sóz erteń dúıim elge jarıa bolatyny anyq. Odan da sol jıynǵa bir jansyz salý kerek... Qojanıazdyń oıy soǵan toqyrady.

— Qasyńa belgili-belgili bılerdiń bárin de ertkeniń maqul bolar, — dedi Janǵazyǵa ańqaýsyraı qarap.

Bekarystan men Baıshoqynyń, Báıdildanyń esimi ataldy.

Ramanquldyń úlken bir sharýasy bolyp tur eken. Syr boıynan qystaý bastyryp jatyr. Sony syltaýratty. Shyndyǵy, bektiń Qyr Shektisimen qabaǵy túzý emes. Burnaǵy jyly zeket jınata baryp, keıbir aýyldarǵa tizesi batyńqyrap ketken. Ol syrdy otyrǵandardyń qaı-qaısysy da biledi, qystaı qoıǵan joq.

Ramanqul qystaý bastyryp jatqan joq, qamal saldyryp jatyr. Kúnshil jurt bıdiń bul ıgilikti isin tasqandyqtyń belgisine jorıdy. Ramanqul azǵantaı Quttyqtan shyqsa da, azýly, ózin jarty patsha sezinetin edi. Qamal saldyrý — qazaqqa kórsetkeli otyrǵan qyry... Syrttan qyjyrtqan dushpan onyń bulaı oqshaýlanýyn ár saqqa júgirtip sóz qylady.

— Kedeı baıǵa, baı qudaıǵa jetkisi keledi. Quttyqtan týyp, Janǵazy men Babajan bolmaq qoı. Kóp asqanǵa bir tosqan, kórermiz, — depti Báıdilda.

Ramanqul byltyr Áıderbekterde qonaqtap júrgende, belgisiz bireý atynyń shiderin qıyp jiberipti. Biraq ury-qarydan aman. Sol kúni keshke taman Itiǵul taýyp ákeldi. Bir dushpannyń istegen qastyǵy ekeni anyq edi. Ramanqul bulqan-talqan ashýlanyp, Altynbaıdyń bıshigeshine at-shapan aıyp tólepti.

Sol kúni aýylǵa qaıtyp kele jatqan betinde, qater sezgendeı, júregi qaltyraýmen boldy.

Sol kúni týra ajalǵa kezdesip, aman qaldy. Qyzyl ińir edi. Aýyl Qyzylda otyr. Bir baýyr jer qalǵanda, astyndaǵy aty omaqasa qulady. Tórt aıaǵyn shalǵylap jatqan attyń tizgininen tartyp jatqanda, bir búıirinen qadalǵan saryjaǵa kózi túsken... Imany qasym boldy. Júz qadamdaı jerde qyzyl dúzgen... Odan basqa, ańdyǵan dushpan jasyrynǵandaı buta joq. Qasynda joldasy da joq, iz kesýge batpady. Aýylǵa túndeletip ázer jetti.

Tý syrtynda ajal oǵyn kezenip, izine túsip júrgen bireý bar ekeni anyq... Bireý ǵana ma eken? Keshe Itiǵul aýlynda shiderin kesip jibergeni anaý... Búgin oqqa baılap otyr... Er dushpany kóp bolar... Ózin eńiregen erlerdiń qataryna qosatyn Ramanqul dushpanynyń kóptigine tańdanǵan joq. Tek saqtyqty kúsheıtti. Qudaı da saqtansań saqtaıdy. Qazir jalǵyz-jarym jolǵa shyǵýdy qoıǵan. Qasynda Shorabaı bastaǵan on shaqty jigit nókeri júredi...

Qamal oıyna sodan keıin tústi.

Shirkin, sart degender ónerli halyq qoı. Jan-jaǵyn bıik dýalmen qorshap, onyń syrtynan or qazdyrdy. Endi Babajan tórege jaý tıip kersin!

Qazaq ishinde bul kúnderi Qojanıaz esimi atalmaıdy. Bajban — Hıýa tilinde alym-salyq jınatatyn han ákimi ǵana. Qazaq qulaǵyna tanys esitiletin Babajan esimi osylaı paıda boldy. Ony azsynǵandar "han" dep dabyraıtady.

Ótken kúz Qojanıazǵa qonaqasy berip otyryp, Ramanqul dushpany kóp ekenin aıtty. Sodan shyǵaryp, qamaldy aýyzǵa alǵan Hıýa begi maquldaı ketti. Myrzaǵa arnap sáýletti saraı salý úshin bir qaraqalpaq sheberin de jibermekshi edi.

Tóre qys Hıýaǵa barǵan saparynan bir aı júrip oraldy. Ramanqul onyń ber jaǵynda qamalǵa neshe ret kelip, Babajannyń saý kezine ushyraspaı-aq qoıǵan. Búgin shapqynshy barǵanda, qýanyp ketti.

Álgide Kótibarǵa qol jaıa baratyndardyń qatarynda óziniń de esimi atalǵanda, Ramanquldyń júregi bir týlap basylǵan. Burnaǵy jyly baryp, Qyr Shektisin qan qaqsatyp qaıtqanyn bı umytqan joq. Byltyr Kótibardyń qabaǵynan seskenip, barmaı qalyp edi. Aqyl bolypty. Hıýadan kelgen mekterdiń qol-aıaǵyna kisen saldyryp, Kótibar orys qamalyna jóneltkenin keıin esitti... Kótibarǵa qol jaıamyn dep júrip, basynan aırylýy múmkin... Ramankul qystaýyn syltaýratyp, aqyry buǵyp qaldy.

Baqas Ramanquldyń qabaǵyn baǵyp otyrǵan Báıdilda mıyǵynan kúlgende, basqalar tómen qarady...

Bekarystan búgin birdeńeni ańǵardy. Báıdilda Janǵazynyń qybyr etken aýzyn ańdıdy. Ekeýiniń sózi de bir jerden shyǵyp jatyr. Túbi hannyń tizginin Qojamberdi ustaıtyn sıaqty-aý...

Babajannyń qoltyǵynda Ramanqul, Janǵazynyń shashpaýyn Báıdilda kóteredi. Bekarystan olardy syrttan "eki tentek" atap qyjyrta júretin. Túbi eki tentek Hıýa begi men Janǵazy sultannyń arasyna órt salmaı qoımas. Eki túıe súıkense ortasynda shybyn óledi. Analardyń nesi ketsin, qaıyra soqqan taıaq eki tentekke tıedi ǵoı... Esýas sorlylardyń aqyly soǵan da jetpeıdi.

Qonaqtar erteńine atqa qondy.

Úsh kúnnen keıin Kótibardyń júzine baratyn bıler han ortasynda bas qosýy kerek. Jaz Qaraqumda jaılaıtyn, moıyny alystaǵy Baıshoqy sıaqty bılerdi joldan soǵyp erte ketedi. Habarshylar ras aıtsa, Kótibardyń júzi endi on shaqty kúnde berilip qalady. Janǵazy kópshiliktiń basy ydyramaı turyp, erterek jetip aralasýdy kózdep otyr...

Basqa jurt kóterile attanǵanda, Ramanqul jyrylyp qala berdi. Babajan tórege byltyrǵy ýádesin taǵy da qulaqqaǵys qylyp otyr.

— Qamaldyń dýaly bıiktetilip bolyp qaldy. Bir aptadan keıin ory da qazylyp bitedi. Sen oǵan qarama. Qazaq jigitterimen jıyrma shaqty adam alyp, dýal úıgize ber. Al sheberdi úsh kúnnen keıin kelip alyp ket.

— Alda razy bolsyn, taqsyr.

— Álim-SHómendi Hıýanyń begi bıleı me álde Janǵazy sultan bıleı me, ony kórermiz. Eger qamalda men ámirshi bolyp tursam, seniń jel jaǵynan eshkim júre almaıdy. Seniń eńbegińdi aldıarǵa jetkizdim, sálem aıtyp jatyr...

— Taqsyr-aı, bul jaqsylyǵyńdy...

— Mynaý Janǵazy sultan kózge shyqqan súıel boldy. Qazaqty Hıýanyń qol astynan bólip áketýge áreket jasaı ma dep qorqamyn. Senen ótinishim, qazaq arasyndaǵy ósek-aıańǵa qulaǵyńdy túrik ustaǵaısyń...

Ramanqul oǵan da basyn shulǵydy. Qojanıazdyń kókeıinde sultannyń syrtynan ósek-aıań uıymdastyrý sıaqty aram nıeti tur edi. Allaqul hannyń aldynda Janǵazynyń abyroıyn solaısha túsirmek... Biraq ol oıyn ashyp aıta almaı otyr. Al qupıa qımylǵa shorqaq Ramanqul jumbaq sózdiń astaryna oı júgirtip jatqan joq. Qamal qurylysynyń esebimen bolyp ketti. Bar ynty-shynty sonda edi, jıyrma jigitti Babajan beredi. Aǵaıyndary, jaqyn-jekjattary bar, jıyrma-otyz adamdy ózi de jınastyryp alǵandaı eken. Aınalasy bir aýyldyń qotanynan sál-aq úlken qamaldyń qurylysyna qaıbir kep adam kerek. Elý-alpys adam bir-eki aıdyń ishinde bitirip ketetin shyǵar...

Sonymen tynysh uıyqtaıtyn boldy.

— Taqsyr, qamal kópten kókeı tesken armanym edi. Sizdiń arqańyzda bitkeli otyr. Uly istiń bastalýyna saqtap júrgen bir sirnem bar edi. Kópten beri otbasyn da kórgen joqsyz...

Sirneni aýyzǵa alǵanda, ámirshiniń kóz aldyna Ramanquldyń jas toqaly elestedi. Byltyr kúzdikúni... Sirneden keıin basqa qonaqtar tarqaǵanda, bul masańdyǵyn syltaýratyp qonyp qalǵan... Bı qatpa báıbishesi Kipıanyń qasynda jatqanda, Qojanıaz bir tún jas toqaldy qyzyqtap shyǵyp edi.

— Siz sirnege shaqyrsańyz, biz paqyrda bas tartýǵa ál qaıda, myrza. Álbette baramyz.

Ramanquldyń eki ezýi qulaǵynda, úıden shyqty.

* * *

Sáýir týǵaly qashan, biraq, tańerteńgi jel lebinen áli de yzǵar bilinetin. Sharýa baqqan qazaq ústinen jabaǵy kúpisin tastaǵan joq.

Sáskelete kún ysıyn dedi. Nar erkesh kum shoqylardyń basyn kún shalyp, alystan kóz qaryqtyrady. Úıdeı-úıdeı qyzyl dúzgender aq gúlin jańa ashyp jatyr. Oıpańǵa bitken aq seleý attyń shashasyn qaǵady. Jap-jasyl balǵyn japyraq taıaqtyń qý túbirin jaryp shyǵyp, kún kózine erkelenedi. Tabıǵat maýjyrap tur.

Jabaǵy kúpi astynda kári dene jipsı bastaǵan soń, Janqoja atynyń basyn tartty. Basqalar da irkilip, on shaqty attyń r jerge túıise qalǵan. Artqy tilersekteri taltaıyp jarysa sarıdy.

Janqoja attan túsip, artynda bókterýli qyzyl ala qorjynnyń aýyzyn sheshti. Bıazy toqyǵan túıe júni shekpen eken izdegeni. Jabaǵy kúpini qorjynǵa súńgitip, maýyty qamzoldyń syrtynan shekpen kıdi. Ony kórip basqalar da qybyrlady. Bári de kúpilerin sheshinip, shekpen kıip jatyr. Árıne, tapqandary...

Tórtqaralardyń belgili bıinen Báımen bar, Sapaq bar — olar on kisi. Janqojanyń qasyna Baraqtyń Boranbaıy erdi. Bular Kótibardyń júzine kele jatyr.

Batyrdyń janazasynda alys-jaqyn aǵaıyn qulaqtanbaı qalǵany súıekke min boldy. Qyr Shektisiniń endigi biliktisi Ernazar bı, Kótibardyń júzine ısi Álim-SHómendi túgel shaqyryp otyr edi.

Onyń taǵy bir sebebi bar, batyr Tabynnyń tentegi Janqasqanyń qolynan qaza taýyp otyr. Bul sıaqty ólim qazaq saltynda joqtaýsyz ketpeýi kerek. Ári-beriden soń qandy qanmen jýysýǵa sheıin barysatyn. Ondaı nasyrǵa shabatyndaı jaǵdaıy bar eken, bul oılastyqty Álim-SHómenniń tórt kózi túgel bolǵany maqul...

Ernazardyń túpke saqtaǵan oıyn Janqoja da sezdi. Batyrdyń qazasy onsyz da alty baqan alaýyz qazaqtyń arasyna bir búlik shaqyrǵandaı. Sol oıdan mazasy ketken. Syr boıyndaǵy Álimniń keskini anaý, Hıýanyń buǵaýynda qansyrap jatyr. Bir bólegi qashyp-pysyp qyr jaılaǵan Tórtqara men Shómekeıdiń arasyna keldi. Jetirýdyń da jetisip turǵan jeri shamaly. Ejelgi qonysy Elek pen Op darıasynyń mańyna jaqyndap ketse, orys bekinisteri aıdap shyǵady. Ózi búlinip jatqan qazaq tyrnaq astynan kir izdep, aǵaıynmen ketiskeni maqul emes. Qazir qandy kek qýatyn zaman ketken, arydan oılaıtyn adam aǵaıyn arasynyń bútindigin saqtaýǵa tyrysýy kerek...

Aqsaqaldardyń keńesinde óz pikirin ashyp aıtty.

Tabyndar batyrǵa óz aýyzdarynan tórt erdiń qunyn atap otyr eken... Ernazar sony aldaryna kóldeneń tartty. Ol da beıbit tynym bolǵanyn qalaıtyn edi.

— Sol syqyldy Kótekem... — dedi Qarasaqal Dabyl batyr, bul kúnde jasy elýden asqan, kózinde jas kilkildep, shynymen kúızelip otyr. — Apyraı, Tabyndardyń shańyraǵyn bir shaıqaltýǵa jaramaı qala bergenimiz be?!

— Men qandy qanmen jýamyn!

Ony aıtqan batyrdyń uly Eset edi. Jasy jıyrmaǵa taqap qalǵan suńǵaq boıly jigit, ashań júzi sýyn alǵan bolattaı surlanyp tur eken. Qyzynyp syr beretin túri joq, álgi sózdi túk ashýsyz salqyn aıtty.

Mynaý bolaıyn dep turǵan bala ǵoı. Shúkir, Kótekemniń artynda ózin joqtatpaıtyn bir tuıaq qalǵan eken. Janqoja Esettiń sózine yrza boldy. Bura tartsa da, shyn namysty erdiń sózin aıtty. Ony aqylǵa keltirý — úlkenderdiń ózderiniń boryshy...

— El basyna aýyr kún týyp tur-aý, Esetjan. Bir erdiń namysy qandaı, búkil eldiń taǵdyry qandaı?

— Qaıran, Jáke, seniń de qarýyń qaıtqan eken ǵoı. Jaqaıym Jylqaıdardyń kegi úshin bir emes, eki qaraqalpaqtyń basyn alǵan joq pa ediń? Búgin Tabynnan qorqyp, kezenip shyǵatyn jerde taıqaqtap otyrǵanyń mynaý...

— Umytylyp bara jatqan oqıǵa edi, eske saldyń-aý, Esetjan. Sol isim úshin kúni búginge sheıin ókinemin desem — nanar ma ediń. Al olar qaraqalpaq edi. Sol qaraqalpaqtar osydan bes jyl buryn meni týra ajaldan alyp qaldy. Ol jaýdyń aldyn orap, habar bergen Jannazardyń erligin aıtyp berdi. — Eki qaraqalpaqtyń obalyna qalǵan meniki erlik pe, ajaldan arashalap qalǵan oniki erlik pe, ózderiń bilińder. Kótekem orystyń oǵynan, Hıýanyń qylyshynan ólip, aıqaılasyp atqa qonsaq arman ne? Qazaqtyń qolynan, óz baýyrymyzdyń naızasynan jazym bolǵan jeri ókinishi bolyp turǵan joq pa?

— Alty Álimniń aıaýlysyn azaptap óltiredi, baýyr-aq eken. Meniń endigi ata jaýym Tabyn bolar!

— Kótekemdi óltirgen Tabyn emes. Bir Janqasqa búkil Tabyn emes. Tentektiń isi úshin tutas eldi kúıdirýge bolmas!

— Apyr-aı!.. Qaraqum men Qyzyldy jaılaıtyn Álimniń qonysy tarylǵaly bes-alty jyldyń ber jaǵy eken. Tabyndardyń qýǵyn kerip, qys qystaýynan aıryla bastaǵanyna seksen jyl ótti! Qysym kórgen el ashýly. Taz ashýyn tyrnadan aladynyń keri. Janqasqanyń isi de sol sıaqty birdeńe ǵoı, — dep bir toqtady. — Meniń aıtarym, qan tógis bolmasyn. Qara jer toıatyn bolsa, talaı qandy kórdi ǵoı. Mynandaı aýyr kezeńde aǵaıynnyń aýyzbirshiligi qymbat. Eger shyn namys oılaıtyn bolsaq, áýeli anaý qyl buǵaýda qylǵynǵan halqymyzdy quldyqtan qutqarýdyń amalyn qarastyraıyq.

Bul Janqojanyń buryn da aıtyp júrgen sózi. Eset túsinbeı otyrǵan joq. El qamyn oılasa, ákesi Kótibar da kúızeletin. Osydan bir jyl buryn Kótibar aýlynyń ústinde bıler keńesi ótip, Arynǵazyny bosattyryp alýǵa sheshim qabyldanda, ishinde Eset te boldy. Sonda Kótibardyń bir aýyz sózi alaı sherdiń tyǵynyn ashty. Batyr hanymnyń qasyna eń jaqsy kóretin inisi Ernazardy qosyp edi...

Byltyrǵy kúz qyrsyqty kúz boldy. Peterbýrgqa atanǵan elshiler qaraly habar alyp keldi. Arynǵazy dúnıe salypty. Ernazar oralǵanda, aýylda Kótibar opat bolyp, aǵaıyn qyrqyna daıyndalyp jatqan... El qamy jaıyna qalyp, namysqa basqa er kóńildi jigitter at jaratyp, dúrbeleń bastalyp edi. Qyr Shektisi tik kóterilip atqa qonýǵa daıyn, tek Ernazardyń oralýyna qarap otyr...

Bı aǵasy aıshylyq alys joldan júdep jetken. Kótibardyń qazasyna mı aýylǵa úsh kúnshilik jer qalǵanda, Jaǵalbaılylardan esitipti. Alǵash qatty shıyrshyq atqanmen, jol ústinde barlyq jaǵdaıǵa molynan qanyǵa bastap, sabasyna túsedi eken. Janqasqanyń qandy moıyn qylmysker ekeni ras. Biraq Kótibardyń isi de... jasy jetpiske kelip, paıǵambar jasynan asqanda barymtaǵa attanǵany... Kótekeń ondaı tentektikten tıylǵaly qashshan... Jıyrma jyldyń bederinde bul aýyldyń jigitteri irgeles elmen barymtaǵa barysqan oqıǵasy bolǵan emes... Qaıran er namysqa basqanda, Tabynǵa attanady. Qasynda aqyl berip, qolyn ustar eshkim joq. Bir úıir jylqynyń namysy, árýaqty týǵan ardaqty erdiń túbine jetti.

Beıbit tynymyn jaqtaǵan Janqojanyń sózi Ernazardyń kókeıine qonyp otyr. Jasy úlken aǵa, alty Álim syılaıtyn batyrdyń sózin, qaıta-qaıta bólip kılige bergen Esettiń minezin jaqtyrmady. Áke turyp ul sóılegennen bez... Basqa kóp balanyń biri bolsa, aqyryp tıyp tastar edi Ernazar. Kótibardyń balasy... Ári Eset qoı... Ernazar osy inisiniń júzinen bólekshe bir sus baıqaıdy. Kótibar qatty ashýǵa basqanda bolmasa, kóńilshek edi. Al Esettiń qabaǵynda qaısarlyq bar, bir qataısa ońaılyqpen qaıta jibimeıtin sıaqty. Qatal... Osy bala sóıleı bastasa, óziniń úlken basymen búgejektep qalatynyn baıqap júr Ernazar...

Keńes uzaq arbasqannan keıin, qaıtadan el birligine saıdy. Tabyn da óz baýyryń... Aıaǵynan tıip, tórt erdiń qunyn atap otyr eken, ótken iske ókingeni... El basyna búlgin shaqyryp, syńar ezýleı berýdiń jóni joq. Aǵaıynmen tabyspaq kerek... Kúshimiz asyp bara jatsa, bárimizge ortaq jaý Hıýa turǵan joq pa? Kánekeı, sonymen aıqasaıyq!

Sóz aqyry osyǵan toqtady. Kótibardyń kegi jaıyna qalyp, jurt eldiń muńyn joqtap ketken... Hıýa qamalynyń irgesin aýdarmaı, qazaqqa jaryq joq ekenin bári de moıyndaıdy.

Biraq mynaý qyryq rý qazaq... ony kim bastaıdy? Onsyz da atysyp-shabysyp otyrǵan el bir aýyzdan sóz, bir jeńnen qol shyǵaryp, atqa qaıta qonady? Bir dáme Arynǵazyda edi. Ony qudaı aldy...

Ortasynda han otyrmaı elde birlik bolmaıdy.

— Aý, Syr Shektisi Janǵazy sultandy han kóteripti degen ne habar? — dedi Dabyl qozǵalaqtap.

Janǵazy sultan batyrdyń qara shańyraǵyna qol jaıa kelmek eken. Júzine qatysatyn oıy bar... Osy bir habardyń estilgenine bir aptadaı ótip edi.

— Sirá, beker shyǵar. Endigi keler edi ǵoı...

Álim-SHómenniń ishine Janǵazyny Hıýa hany jiberip otyr.

Qazaq onyń áýselesin baıaǵyda bir kórdi. Sońynda Hıýa sypaılary Syr Shektisiniń aýyldarynda oıran salǵan joq pa?

Janǵazy sultan jasaǵan qylmystyń kózi tiri kýálary tabyla ketti. Janqoja ǵana únsiz edi. Onyń oıynsha, qanypezer sultannyń bul sapary tegin emes. Bir jaǵynan, batyrdyń artyna qol jaıyp, boryshynan qutylady, ekinshi jaǵynan, eldiń qabaǵyn da baǵady. Bul jıynǵa alty Álimniń jaqsylary molynan qatysatynyn bilip otyr. Osyndaı jerde eldiń yqylasyn túsirip, ózinin han ekenin moıyndatyp alýǵa kele jatyr-aý...

— Kótibardyń qazasyna qaıbir ishi ýyljyp barady deısiń, oǵan keregi sońǵysy ǵoı, — dedi Báımen Janqojanyń sózin ilip áketip. — Syr boıyndaǵy Álim bolyp, bir Babajannyń kómekeıin toltyra almaı otyr. Endi qulqyn ekeý bolǵan soń, elde ne bereket qalady? Janǵazy tyrnadan qoıǵan qaraýyl, endi basynan qıqý ketpeıtin shyǵar...

— Ras, ras!

— Ol náletten rahym kútip bolmaıdy!

Jurttyń ý-shýy basylýyn kútip otyrǵan Janqoja sózin qaıta sabaqtady.

— Halyq aıtsa qalyp aıtpaıdy, Janǵazy aýlyńa keler. Ádeıi kidirip, bizdiń basymyzdyń taraýyn kútip jatqan bolýy da kádik. Oǵan sharshy topqa túskennen, bir-birlep sóılesý tıimdi ǵoı. Kóptiń talqysy kıyn, qaı-qaıdaǵy sherdi qozǵap, umytylǵan kekti eske túsirýi múmkin. Talaı ókpe-kiná aýyzǵa alynady. Onyń halyqqa qarar qaı beti bar? Ernazar, alǵashqy salmaq saǵan túskeli tur eken. Eger beıil bermeı betin qaıtarsań, onyń aıaǵy úlken shapqynshylyq shaqyrady. Onda uıat joq. Sypaıy ǵana shyǵaryp salǵanyń maqul bolar.

— Ol jaǵynan ózimniń de qaýpim bar. Astyna mingizetin atym, arqasyna jabatyn shapanym daıyn...

Hıýa basqynshylarynyń tizesi qazaqtyń arqasyna myqtap batqan. Bári de Ábilǵazy, Arynǵazy zamanyn, baıaǵy handyq dáýirdi ańsaıdy. Ol bir handyq zaman eken ǵoı... Qazaq tilinde osy sóz tirkesi qashan paıda bolǵanyn bilgen jan joq. Búgingi kórgen jamandyǵyn oılap kúızelgende, halyq handyq dáýirdi ańsaıdy.. Ótken kúnniń bári ystyq kórinetin ádeti emes pe?

Qazir de toqsan sózdiń tobyqtaı túıini handyqqa aınalyp erdi. Ábilqaıyr áýletin biraz dattap aldy. Kún bir jaýǵanda, terek eki jaýadynyń keri, Jaıyq boıynda Baımaǵambet sultan jylda alym-salyq suratyp, adam salyp Qyr Shektisiniń tynyshyn alatyn edi. Arynǵazydan keıin Jádik sultan tuqymynda da kisiligi bar eshkim qalǵan joq. Jańa kórinip kele jatqan sultannyń biri Qaıypqalı... Ol da Hıýany saǵalap, handyqtan dámetedi eken. Mańǵystaý túbegindegi Adaıdyń ishine jıi kelip-ketetin kórinedi...

— Júsip batyrdy qasyna shaqyrtyp alypty ǵoı. Ernazar ókinish aıtty. — Ákesi Syrymnyń túbine de osy Hıýa jetip edi. Batyrdyń neden adasyp júrgenine túsinbeımin. Qaıypqalıdyń qasyna erip abyroı tabýy qıyn shyǵar...

Osy kúdikti bári de maquldady.

— Ázir kisiligin saqtap qalǵan Abylaı hannyń áýleti ǵoı. Sapaq bı sóz qosty. — Artyq týǵan Qasym han el tizginin eshkimge bermeı-aq keledi.

— Áı, qaıdam-aý! — Báımen kúdik aıtty. — El tizgini Qasymda bolsa, Ýálıhannyń taǵyn qatynǵa bastyrar ma edi?

— Qatyndy han kóterip otyrǵan orys patshasy. — Sapaq daý aıtty. — Qasym hannyń sońynda qyryq myń qol, orysqa attanǵaly jatqan kórinedi. Qasarǵan jerinen qan almaı qoımaıtyn. Abylaı tuqymynyń ádeti emes pe?

— Qasym han da qartaıǵan shyǵar. Onyń ataǵy dáýirlep turǵanda, biz bala edik...

— Qazir jurt Qasymnan góri balalary Esengeldi, Sarjandy kóbirek aıtyp júr ǵoı...

— Abylaı hannyń asyly osy Qasym tuqymynda qalǵan...

— Átteń, jer shalǵaı, — dedi Ernazar, sony aıtqanda shynymen ókingendeı edi. — Esengeldi men Sarjannyń bireýin taqqa otyrǵyzar ma edi...

Janqoja bul áńgimelerdiń tusynda tis jarmaı, únsiz otyrǵan. Esine halyq óleńi tústi.

Abylaıdyń balasy Qasym týǵan,

Týǵanda alty alashtan asyp týǵan.

Anasynan týǵanda qan sheńgelde,

Eki kózin battıtyp ashyp týǵan...

Qasym esimi bul óńirde ańyzǵa aınalyp ketken jaıyn baıqaıdy. "Daýylpaz degen qus bolady, dańqy jer jarady, qasyna kelip kórseń, ultaraqtaı teri bolady..." Ákesi bireýdi dabyraıtyp maqtaǵandy jaqtyrmaıtyn, sol kezde álgi maqaldy eske alatyn edi. Halyq Qasymnyń atyn bekerden-beker jyrǵa qosyp júrgen joq. Qataldyǵymen aty shyqqan. Onyń estýinshe, orys Aıǵanymdy han saılap, ókpeli Qasym attan salyp atqa qonǵanda, sońyna ergen Orta júz taıpasy shamaly. Qyryq myń qol da ánsheıin qaýeset sóz... Ondaı kóp áskeri bolsa, Qasym Ýálıhan áýletiniń túndigin túrip qoıyp shaýyp alar edi...

Qasym hannyń ańysyn andyp, alystan baqylap júrgen kisiniń biri Janqoja. Biraqjer aıaǵy shalǵaı... bul jaqqa Qasym han jaıly ańyz ǵana jetedi... Álde Saryarqada kóship-qonyp júrgen Qasym ordasyna bireýdi jumsap alsa ma eken?

Batyr Kótibardyń aýlynan osylaı eki udaı oıda qobaljyp qaıtty.

Attanatyn jerde, Qyr Shektisiniń ıgi jaqsylary túgel, qoshtasyp qalǵan. Bir-aq adam kózine túspedi. Ol — batyrdyń balasy Eset edi.

— Búgin tańerteń jolǵa shyǵyp ketipti...

Janqojanyń júregi kipi aldy. Ákesiniń júzine jınalǵan aqsaqaldardyń basy tarqamaı jatyp, jolǵa shyǵyp ketetini qalaı? Álim bolyp tik kóterilip, Tabynǵa attanbady dep ókpelep júrgeni ǵoı... Shirkin, arty taıyz bala boldy-aý... El basyna kún týyp, turǵan myna zamandy oılasa nıet-ti. Ózi jaýǵa shabylyp, jabaǵysyna súrinip júrgen Álim... onda jaý izdep júretin dármen bar ma?

Jalǵyz ketip jaý izdeımin dep, qasqa bala jazym bolyp júrer me eken? Keshegi sóz saptaýy jaman edi. Túsi de sur... Qan ishýden taıynbaıtyn shyǵar...

Osy kádik kókeıinen ketken joq.

Shyndyǵyn keıinirek esitti. Bılerden birjola kúder úzip shyqqan Eset, ákesiniń kegin izdep jalǵyz attanady eken.

Qasynda serigi joq, salt atty, sabaý qamshyly jas jigit arada neshe qonyp, aqyry Janqasqa batyrdyń aýylyn da tabady. Kisi óltirip qundiker atanǵan shal bıyl jaz Or ózenine jaqyndap, Álim aýyldarynan irgesin aýlaq salǵan.

Eset "Shektiniń bir taz balasy". Qys bir aıǵyrdyń úıiri, kep jylqysyn joǵaltyp, sony izdep shyqqan bolady. Janqasqanyń úıinde qonypty...

Tańerteń attanatyn jerde buıymtaıyn aıtady. Árıne, astarlap sóılep, nıetin jetkizse kerek. "Joǵaltqan joǵyn osy aýyldan taýyp otyrǵanyn" jasyrmaıdy. Balalarynyń biri shyǵaryp salýyn ótinedi.

Ony Janqasqa da túsinedi. "Shektiniń taz balasy" tekten tekke joq izdep shyǵa bere me? Batyrdyń qatar erjetip kele jatqan eki uly bar eken, sonyń úlkeni Birjandy Esettiń qasyna qosady. Shekti balanyń ótinishi de soǵan saıǵan. Árıne, ákesindeı adamdy jekpe-jekke shaqyra almaıdy ǵoı...

Aýyldan bir baýyr jer shyqqan soń Birjanǵa buıymyn aıtady. Janqasqa batyr Kótibardy óltirdi. Eset ákesiniń kegin qýyp kelip otyr. Qazir Birjandy óltiredi. "Aý, batyr-aý, áliń jetse óltirersiń. Ákeń boz tóbeniń baýyrynda boz qushaqtap qalyp ed, — deıdi Birjan. — Bálkim, seniń de kózińdi qarǵa-quzǵyn shoqyp, osy arada ajalyńdy tabarsyń..."

Ekeýinde de er qarýy bes qarýy túgel. Biraq márttiń isin qylyp, beldesip kúresken. Úkim sol — qaısysy jyǵylsa da ólgenge esep. Jyqqan jigit ony teris qaratyp baýyzdaıdy.

Anaý da jaýyryny jerge tımegen balýan eken. Ári-beriden soń, Esetti qańbaqtaı úıirip áketse kerek. Bul áńgimeni tyna keltirip aıtatyn Sapaq qana edi. — "Apyraı, — depti sonda, — ákem boz tóbeniń basynda boz qushaqtap ólgeni anaý. Endi bir shuqyrda ózim qalsam, kózimdi qarǵa-quzǵyn shuqıtyn boldy-aý. Ata-árýaqtyń shynymen-aq sart bolyp ketkeni me!?" Sony aıtyp, "áýp" degende, Birjannyń salmaǵy qańbaqtaı da sezilmeı ketipti ǵoı. Qaıtyp aıaǵyn jerge tıgizbesten, úıirińkirep aparyp, shalqasynan salypty. Shekpenin sheshken jerde qany da qala beredi eken. Ózderi alysa-alysa uzap ketpesin be? Baryp ákelemin dep júrgende, adamda ant bar ma, anaý tura salyp qaıta jarmasa ketýi múmkin. Aıaǵynan alyp súıreı jóneledi eken. "Eı, Eset! Erdiń eki sóılegeni ólgeni emes pe? Jyǵyldym — óldim. Pyshaǵyńdy ákelip, baýyzdaı bep, batyrym" dese kerek Birjan. Shirkin, er eken, shalyp jibergende, tuıaǵyn serippesten ketipti ǵoı...

— Apyraı, er eken! — deıdi Aqmyrza arqasy qyzyp.

— Alqymyna pyshaqty taıap turǵanda qalaı shydap jatty eken, pátshaǵar! — deıdi Boranbaı tańdaıyn qaǵyp.

Janqoja kúızelip otyr.

Bunyń arty nege soǵady? Álim men Jetirý arasynda taǵy bip kıkiljiń tóbe kórsetkendeı edi.

Qaıran, alaýyz qazaq...

* * *

Jurt aıtady: Janqoja naǵyz keń qonysh sharýaǵa aınalypty. Astynda esik pen tórdeı tory tóbel, kúndiz túıe qaıyrady, tún jylqy kúzetine shyǵady... "Búrkit qartaısa tyshqanshy" deıtin edi, ras eken-aý...

Qyryq kún shildeniń basynda Bekjaras pen Jamanqul keldi. Atqosshylyqqa Alashty ertipti. Jetekterinde bir-bir jylqy, Múmsinge qol jaıa kelip otyr. Qazaq "qatyn óldi — qamshynyń saby syndy" degenmen, Múmsinniń orny bólek edi. Bir otannyń anasyndaı bolǵan áıel. Aǵaıyn-týys, jaqyn— jekjat jibek minez Múmsindi qatty qadirleıtin.

Bıylǵy qystyń qamytshylyǵy onsyz da jyraq jerdi odan ári qashyqtatty. Múmsinniń qaza bolǵan habary Syr boıyndaǵy elge qys ortasynan aýa jetken. Bekjaras sol kúni-aq atqa qonatyn edi, Jamanqul aǵasy kidirtti. Týysy joq adamdaı sopa basy jetip barǵany jurttan uıat... Janazadan báribir keshikti, jer aıaǵy keńigen soń qara kóbeıtip barǵandy maqul kórdi.

Kóktemgi qoı qyrqymyn aıaqtap, aýyldy jaz jaılaýy Shyqymanǵa aparyp qondyrdy. Jamanqulda bes júz aq aýyz qoıdy azyrqanatyn baıaǵy aýyr dáýlet joq. Áýeli jut keldi, onan keıin Hıýa... Qaıda jaý momyn baıdy qyryna alady ǵoı... Bul aýylǵa zeket te, soıystyq ta eselep óndiriletin edi. Onyń ústine Shorabaı sıaqty atarman-shabarmandardyń qorqytyp— úrkitip "at maıyn" minetini bar... Oǵan bıylǵy aýyr qys taǵy qosyldy...

Atadan qalǵan aýyr dáýlettiń dóńgelenip qalǵanyna shaǵynyp otyr.

— Jáke, óziń barda arqamyz tamǵa súıeýli sıaqty edi, — dedi bir sózinde. — Tyrnadan jasaýyl qoısań, tóbeńnen qıqý ketpeıdiniń kebi keldi. Obaly ne kerek, Ramanquldyń aýlymyzǵa kelip at oınatqanyn kórgenimiz joq. Bizdiń apshymyzdy Shorabaı qýyrady.

— Oıbaı-aý, jaman Itiǵuldy qaıda qoıasyń! Bekjaras onyń sózin bóldi. — Ony da hannyń ýáziri dep júr ǵoı. Túneýkúni aýlyna barsam, tanaýy aspanda, tipti sóılesýge erinedi...

Semizdikti qoı kóteredi. Berkelet sózge olaq, bir doǵa kisi. Sarttardyń Áıderbekten qalap ustaǵany Itiǵul eken ǵoı... Atqa jeńil qubaqan, ondaı adamdar kózge de túskish bolady... Janqoja bárin de kóńilinde túıip otyr.

Babajannyń qamaly salynyp bitken. Janǵazy Jankentke ornap jatyr. Qara qazaqtan týyp han bolǵan Ramanqul da qalysatyn emes, Babajannyń irgesinen qamal turǵyzypty.

Mynalardyń sózine qaraǵanda, bir Álim-SHómende úsh han, on bes ýázir bar eken. Bas-basyńa bı bolsań, manartaýǵa syımaısyń... Hıýa hany sol maqaldy bilmeıtin bolǵany ma? Álde baǵynyshty adamdaryna degen senimi joǵalǵanda, birine-birin qaraýyl etip ustaǵysy kelgeni me eken? Janqoja oıda otyr.

Uzyn qulaq habardan esitti, Kótibarǵa qol jaıa shyqqan Janǵazy sultan batyrdyń júzinen bir kún keshigip keledi eken. Hannyń qasynda on bes bı... Basty-bastylardan Bekarystan men Báıdilda bar... Baıshoqy bar...

Ernazardyń qadirli qonaqtaryn tóbesinen tik turyp kútip alǵanyn esitti.

Onyń bárin Báımenge kelgen shapqynshy jigit aıtady. Janǵazy qaıtar saparynda Tórtqara aǵaıynǵa da soǵa júretin oıy bar ekenin ańǵartady.

— Ózi ólikke qol jaıa keledi. Qaıtar jolynda bizdiń aýylǵa qydyratyny qalaı?

Qazaq ólikke kelgen adamnyń jolaı qydyryp júrgenin jaman yrymǵa jorıdy. Jaqsynyń janazasy aýyr qaıǵy... Odan qaıtqan betinde saýyq-saıran salyp júrý ábestik bolar edi. Basta solaı shyqqan yrym... Báımenniń sózi áıteýir bir syltaýyn tabý, sultannyń jaqsy nıetpen kele jatpaǵanyn biledi, ony el ishine jolatpaýdyń qamyn oılastyrdy.

— Báımen sony aıtqany ras bolsa, Janqojanyń ıegi astynan shyǵa almaı qalǵan eken ǵoı. Kirme Shektiniń tiline erip, qansha jerge uzaǵanyn kórip aldyq.

Janǵazy qaıtar kúni qoqan aıbat kórsete sóılepti. Amaly joq, jary joldan keıin qaıtady. Jurttyń aıtqany ras, Janqoja at ústinen túspeıtin edi. Sondaǵysy saqtyq oılaıdy. Tóre tuqymynda ant-ıman joq. Qarýly baspashylaryn attandyryp, qapyda opyq jegizýi múmkin... Qazirdiń ózinde Jankent qamalyndaǵy sarbazdar sany júz kisige jetipti. Bul habardy Bekjarastan estip otyr.

Jamanquldan Aqtan naǵashysynyń amandyǵyn surady.

— Jaqsynyń aýzynan sóz ketip, basynan baq taıyp turǵan zaman ǵoı. — Jamanqul kúrsindi. — Qazir Álimge kelgen daý bolsa, bir Ramanquldan aýyspaıdy. Janǵazy sultan kelgeli Báıdilda týysyń dáýirledi. Batyrdyń jasy jetpisti ortalaǵan eken, ana jalmaýyzdar at tóbelindeı Qarakesekke sóz bere me? Qazir daýly jerge baspaıtyn kórinedi.

Bes jylǵa qarap barady eken-aý. Hıýadan elshi kelip, Álim-SHómenniń ıgi jaqsylary Ramanquldyń úıinde bas qosatyn úlken jıyn Janqojanyń kóz aldynda áli tur. Ramanqul bastap, Báıdilda qostaǵanda, belsenip shyqqan úshinshi kisi Aqtan bolyp edi. Janqoja úıden jalǵyz shyqty. Úıdegilerdiń basy salbyraǵan kúıi qala berdi. Aqtan da kózin taıdyryp áketip edi. Janqoja at jalyn tartyp mingeli naǵashy aǵasyna sol jolǵydaı kóńili qalyp kórgen emes. Batyr ańqaý, er kádek... Ańǵyrt baıǵus, "qara shańyraqty" alǵa salǵanda, qolq etip túse qalǵan. Eldi aldyryp, Edildi aldyryp bolǵan soń, óziniń de kúni sútke tıgen kúshikteı bolypty...

Aqtannyń áli seksenge úsh jyly bar... Qaıratty shal, qartaıa qoıatyndaı ýaqyty bolǵan joq. Kúıikten shógip otyr-aý. Janqojanyń keýdesinde aıanysh kúıi, aýyra soǵady. Aýzy dýaly aqsaqaldyń aldynan daý ketkeni, elden kúı ketkeni. " Úlken tóbeni shandaısyń, kishi tóbeni shandaısyń, taqsyr, aldyńa qalaı keleıin... "Aýzy alty qarys Arynǵazyǵa osy sózdi aıtqan Rahmetáli júrek jutqan er eken-aý...

Al qaharly hannyń aldyna barýǵa Janqoja bata alǵan joq edi...

Qasqyr da qan ıisin sezgen kezde ulıdy. Qanquıly sultan Janǵazy beker el jaǵalap júrgen joq. Bir sumdyǵy saqtaýly ekeni anyq... Tóre tuqymy qazaqtyń qaı jaqsysyn elep, qazanyń artyna qol jaıyp edi. Hıýaǵa syrtyn berip, aýlyna kelgen mekterdi orystyń qolyna ustap bergen Kótibar...

Oǵan Janǵazynyń da ishi jylı qoıýy eki talaı. Ury tisin jasyrǵan súr jylan, sybdyryn bildirmeı jyljyp, aqyryn-aqyryn qoıynǵa kirmek qoı...

Tórtqaranyń ishine kele almaı qaıtty. Kekshil sultan Báımen men Sapaqtyń bul qylyǵyn ólse keshirmeıdi. Bıylǵy jaz onsha tynysh bola qoıar ma eken? Áýeli alym-salyq jınaýshylary men shabarmandaryn attandyrady. Ony qur qaıtarsa, Hıýanyń baspashylaryn shyǵarady...

Janqoja solaı topshalaıdy.

Jamanqulǵa bergen qonaqasysyna Báımen men Sapaqty shaqyrtyp aldy. Qarasaqal Dabyl kórshisi bar... Kóńilinde túıilip jatqan túıtkilin aıtty. Qalyń eldiń saq otyrǵany maqul. Hıýanyń ejelgi ádeti, qapy kezendi andyp turyp, oqysta qan qaqsatatyn. Baıaǵyda sol syqyldy Arynǵazynyń kóshine tıip, týǵan inisi Nurǵazyny jazym qylǵan osy Janǵazy sum edi ǵoı... Qudaı saqtap hannyń ózi aman qalǵan...

Bıler sóıleı bastaǵanda, qaýip-qaterdi jan-jaǵyńnan taıap qoıady.

Aýyldar bıyl ár tóbeniń astynda, bireýi shashyramaı, irgelerin jaqyndatyp qonatyn boldy.

Bekjarasqa da bir mindet júktelip otyr. Babajannyń qamaly men Jankentke qulaǵyn túrik ustaýy kerek. Jamandyǵyna baǵyp, han Tórtqara ishine qol attandyrǵandaı bolsa, Alashty atqa qondyrady. Janqojaǵa habar tıgizedi.

Erteńine qonaqtar attandy.

Úsh kúnnen keıin Dabyl batyr atqa qondy. Betalysy Qasym hannyń ordasy, Orta júz ishine bara jatyr. Abylaı áýletiniń aý-jaıyn baıqaıdy. Qasym hannyń sońynda Orta júzden qansha shańyraq bar ekenin de ańdastyrǵan jón. Jýas aıǵyrdyń úıirin at jaqtaıdy. Qasymnyń balalary halyqqa jaıly bolsa, sońyndaǵy qarashasy da qara-qurym shyǵar... Mańaıyna odan qashqan, budan qashqan qara shoqpar tentekter men ury-qaryny toptap, qara kóbeıtip júrýi de múmkin... Basqa báleni óziń tilep alsań, erteń basyndy satyp alýyń qıyn bolady. Janqoja sóziniń aqyryn solaı túıdi.

Sońǵy kúnderi batyrdyń aýlynda kúnde jıyn, ábiger bastalyp edi.

* * *

Abylaı ólgen soń, Ombydaǵy orys ákimshiligi han taǵyna momyn Ýálıhandy otyrǵyzdy. Bul áýlette eń azýlysy Qasym edi. Taqqa onyń otyratynyna qara qazaqta shák keltirgen joq. Ol jospardy orys buzdy. Qasym ol joly da bir týlap basylǵan. Biraq ákesiniń topyraǵy da sýymaı jatyp, búlik shyǵarýǵa qurttan uıalady. Ázir syr bermeske bekindi.

Úlken janjal Ýálıhan ólgen soń bastaldy. Hannyń murageri sanalatyn Ǵubaıdilda sultan Omby ákimshiliginiń qaharyna ushyrap, qýǵynda júrgen. Taqqa hannyń jas toqaly Aıǵanym otyrdy. Qasym Ǵubaıdildanyń namysyn jyrtqansyp, daý kóterdi. Qara qazaqtan shyqqan bıler ne túsinip jatyr, olar jolǵa jyǵady. Qasym qansha tentek bolǵanmen, osy jolǵy sózi dáleldi sıaqty.

Sońynda túgel Orta júz, Qasym balalarynyń oryspen at quıryǵyn kesisetini osy kezde. Ata qonysy Kókshetaýdan qonys aýdardy. Jaı ketken joq, Aıǵanym bılegen han ordasyn shaýyp alǵan. Abylaıdyń qara shańyraǵy edi. Ony óz balasy Qasym shaýyp alyp otyrǵanyn esitkende, jurttyń tóbe shashy tik turdy.

— Qatyn basymen han taǵyn, Abylaıdyń taǵyn basýǵa batyly barǵan ol qanshyqqa obal joq!

Aıǵanymnyń kegin orys qaıtardy. Sońynda orys soldattary shúıgin qonys Saryarqadan syrǵyp, Qasymnyń balalary Balqash kóli mańaıyna qaraı oıysqaly qashan. Bıyl jaz Moıynqumdy jaılap otyr edi.

Shekti ishinde Syrlybaı atty atalyq kóp. Qazaq eki qumnyń birin Moıynqum ataıdy. Bul Moıynqum Balqash kóliniń bergi betinde, Orta júz ben Uly júzdiń sheqarasynda jatyr.

Qys qar qalyń túsip, kóktem jańbyrly ótken, Moıynqum óńiri irip tur. Biraq qaıran Saryarqanyń saıaly toǵaıy men samal jaılaýyna úırenip qalǵan han ordasy tar qapasqa qamalǵandaı qum ishinde amalsyz otyr. Dabyl batyr Qasym tuqymynyń apshysy qýyrylyp otyrǵan ústine keldi.

Álim-SHómenniń jaıyna bul jaqta qanyq eken. Janqojanyń sálemin esitkende, Qasym marqaıyp qaldy.

— Batyrdyń ıgi nıetine yrzamyn. Ábilqaıyr tuqymy Kishi júzdi orysqa satty. Endi bireýi Hıýanyń qoltyǵyna kiripti ǵoı. Ákem "Jol Jádik sultan áýletine tıisti edi" dep aıtyp otyratyn. Ábilqaıyr ol joly da qýlyǵyn asyryp, taqqa minedi eken.

Qasym hannyń aq býryl qasy kózin kóleńkelep, qara súr júzi tunjyraı tústi,— Kápir patsha kimdi ońdyrdy. Abylaı tuqymynyń arasyna ot salyp, erkek kindik quryǵandaı, altyn taqqa qatyndy otyrǵyzdy...

Álim-SHómenge tizgin ushyn berýge ózi de asyqqandaı eken. Biraq qýǵyn kórip júrgen kisideı bolyp barǵysy kelmeıdi...

Ári orysta ketken kegi bar. Aqmolaǵa qamal túskeni Orta júz úshin qaqpan bolyp otyrǵanyn aıtty. Solardyń úıelmenimen órtep, jaýdy Esil darıasynan ári qaraı qýyp salmaı, tynysh uıyqtaı almaıtynyn jasyrǵan joq.

Dabyl hannyń Aqmolaǵa qashan attanatynyn bilgisi kelgen suraǵyn jaýapsyz qaldyrdy.

Bul kezde Qasym ordasynyń qasynda el qalyp jarytqan joq-ty. Eki-úsh myń úı, tórt-bes myń qol bar. Syıyrma qylysh, sary sadaqpen qamalda bekinip jatqan qurýly myltyqty qursanǵan jaýdy jeńip alý qıyn jumys... Esengeldi men Sarjannyń sońyndaǵy sary qol orys soldattarymen ár jerde kezdesip kórip, júrekteri shaıylyp qalǵan. 1825 jyly Qarqaraly bekinisine shabýyl jasaımyn dep jegen taıaǵy áli esinen ketpeıtin... Orystar qamalǵa myqty, alystan atyp, qoıan qoltyq keltirmeı dińkeńdi qurtady...

Qasym hannyń Álim-SHómenge at tizginin bere almaıtyn taǵy bir sebebi bar. Sońǵy tórt-bes jyldyń bederinde, orystan qýǵyn kórgen sultan qysylǵanda Qoqan handyǵyn saǵalaıdy. Álim-SHómenniń ata qonysy — Syr boıy. Al Syr boıymen tómen qulap, Aqmeshitke sheıingi keń baıtaq ólkege ókimin júrgizip otyrǵan Qoqan handyǵy bir jaǵynan kórshisi Allaquldyń da qabaǵyn baǵady. Óziniń panasyndaǵy Abylaı tuqymynan shyqqan sultandar Álim-SHómenniń ishine barsa, Qoqan áýeli Hıýamen ketisedi. Onsyz da Buhar ómirimen qyrǵı-qabaq Mádelinin Allaquldy taǵy renjitýge batyly barmas edi. Onyń arty úlken jaýlyqqa, Qoqan úshin tıimsiz qaqtyǵysqa aparyp soǵady. Jamandyǵyna baqsa, Buhar ámiri men Hıýa handyǵy aýyz jalasyp ketýi múmkin... Osyndaı baqaı esepke tap bolaryn Qasym da sezip otyr. Ári Qaraqum men Qyzyldy jaılaıtyn Álim-SHómen — etek-jeńi keń el. Oǵan han bolsa, Qasym tuqymy Qoqanǵa quryq bermeı ketetini anyq. Syr boıynan Hıýa handyǵyn qýyp qana qoımas, ári-beriden soń Aqmeshitke aýyz salar.1771 jyly úsh júzdiń bıleri bas qosyp Abylaıdy han kótergende, keńes Túrkistanda, Qoja Ahmet Iassaýıdiń ǵıbadathanasynda ótkenin bári de biledi. Ábilmámbet Tashkentte handyq qurdy. Abylaı tuqymy esin jısa, eski daýyn qaıta qozǵaýdan taıynbaıdy... Endeshe Qoqan handyǵy Qasymnyń balalaryn tuqyrtyp ustaýǵa tyrysady...

Basqa túgil, orda mańyndaǵy sybaılastarynyń kóbisi bile bermeıtin bul sıaqty saraı qupıasy, árıne, Dabylǵa aıtylmaıdy.

Bir Qoqan emes, Qasymnyń balalary Hıýa hany Allaqulmen de astyrtyn sóz júrgizip jatqan. Orys patshalyǵynan ese qaıtarýdan áli de dámeli... Ásker, qarý-jaraq suraıtyn edi.

Orda Dabylǵa bul sıaqty qupıalaryn da sezdirmeı baǵady. Sypaıy sózben shyǵaryp saldy.

Dabyl úsh aı jol júrip, azyp-tozyp oraldy.

Bul kúnderi Janqoja aýly kúzem alyp jatyr edi.

Qazan aıynyń basy. Qylamyqtap qar jaýdy.

— Qasym hannyń jaǵdaıy máz emes eken, baıqap otyrmyn. Janqojanyń aldynda Itjemes otqa qyzdyrynyp otyr. — Aqmola qamaly degen qursanǵan jaý, qarýly myltyq qoı. Orys bekinisine shaýyp, Syrym da opyq jegen. Qur qolmen onda ne bitiredi? Osy sapar mert bolatyn jeri shyǵar...

Orys soldatynyń soǵys qabiletin batyr joǵary baǵalaıtyn edi. Kezengen myltyqqa qarsy shaýyp, mert bolǵan talaı oqıǵalardy eske túsirdi. Basyn shaıqaıdy.

Abylaı tuqymynan birjola kúder úzip otyr.

Qasym ordasyn dáriptep kele jatqan Dabyldy sóıletken joq.

Onyń bir qýanyshy, bıyl jaz tynyshtyq edi. Zeket suraýshylar da tóbe kórsetken joq. Kektemdegi saparynan keıin Janǵazy sultan da habarsyz jatyr.

Bıyl jaýyn-shashyn mol, qys malǵa jaıly bolatyn syńaıy baıqalady. Mal baqqan sharýanyń peıili keń, el ishi kúnde dýman, kúnde toı... Qyzy bar aýyldyń syrtynda salt atty bozbalalar jıi tóbe kórsetedi.

Bul aýyl úsh kúnnen keıin qys qystaýy Qarajarǵa qaraı jyljydy.

BUǴALYQTA

Aqshaǵyl qum shoqynyn. etegindegi baıaǵy tabandyq. Kók shalǵyn quraǵynyń arasynda at jasyrynǵandaı. Eksim jel soǵyp ótken saıyn balǵyn qaýyldyryqtary sybdyr qaǵady. Bul tabandyqta sonaý bir jyldary Kıikbaı áýleti jaz jaılaıtyn edi. Odan beri ne zaman. Áýeli Qyzylda Hıýa baspashylary tóbe kórsetti. Basyna qater tóngen kezde Janqoja Jaqsyqylyshqa qaraı kóship shyqty. Bekbaýyl erterekte bas qamyn qylyp, Syr boıynan qystaý bastyrǵan. Jaz jaıynda Qaraqumdy jaılap júrdi. Solaı shóbi shúıgin tabandyq ıesiz qaldy.

Azýy alty qarys Ótegen-Nurymbettiń jaz jaılaýyna táýekel etip qona alatyn qazaq balasy tabyla qoıǵan joq. Anda-sanda kóship ótken aýyldar tabandyq jerdiń basynda úsh— tórt kún erý bolyp ketedi... Otyz jyldan beri solaı edi. Ózgermeı kele jatqan sol dástúrdi Qojamberdi Báıdilda buzǵan. Janqoja qýǵyn kárip, el asyp ketti... Al Bekbaýyl jaz jaılaýǵa talasqandaı dármen joǵyn biledi. Báıdilda báriniń aýzyna shóp ólshep kórip otyr, byltyr Bekbaýyldyn jurtyna kóship kelip shańyraǵyn kóterdi.

Bıyl da osy tabandyqqa kósh basyn tiredi.

Bıdiń jańa jurtqa kelip qonǵanyna on kún de tolǵan joq. Aýyl quda shaqyryp jatqannan beter edi. Qojamberdi ishindegi et jaqyn týystarynan bir adam qalǵan joq, attyly-jaıaý aǵylyp jatyr. Báıdildanyń aýlynda ǵalamat ábiger bastaldy da ketti.

Bı Janǵazy handy qonaqqa shaqyrǵaly jatyr eken. Qojamberdi sıaqty azǵantaı atalyq úshin bul úlken syn edi. Úsh myń shańyraq Kishkeneniń ıgi jaqsylaryn túgel at shaptyrdy.

Báıdildanyń qýlyǵyna naıza boılamaıdy. Tabandyqta hanǵa qonaqasy berý degen ákesine as bergenmen birdeı edi. Onyń aty mynaý shóbi shúıgin jaılaýdy daýlap, erteń jan balasy aldynan shyǵa almaıdy degen sóz. Bul qonaqasynyń astarynda osyndaı aram pikir jatqanyna jurt ta shák keltirgen joq...

Keshe jurt aýystyrdy.

Jurt aýystyrdy degen aty ǵana. Aýyl baıaǵyda Bekbaýyl otyratyn tabandyqtyń tústik jaqtaǵy jurtynan teristik betine shyǵyp qonǵan. On kúnniń ishinde aýyldyń aınalasy mal tuıaǵynyń tebinine aınalyp, endigi kók shalǵyn erkek shóbi japyrylyp qalyp edi.

Ana jyly Nurymbet shal otyratyn qońyrlyqta Báıdildanyń qara shańyraǵy kóterilip jatyr.

Ótken jaz Qojamberdiniń bıi jańadan úı bastyrtqan. Jurt segiz qanat bul úıdi han ordasyna teńeıtin edi. Aıtqanyndaı-aq bar eken. Shańyraǵy kóterilgen kezde, kúmbezdeı bıiktep-aq ketken. Oń jaǵynda Jándildanyń alty qanat úıi, sol jaǵynda Begdildanyń otaýy — olar da bıyl kóktemde úzikterin aqtan japqan, alystan shańqıyp, qaraǵan adamnyń kózin qaryqtyrady.

Báıdilda qońyrqaı úzikti qońsy qarashylarynyń úılerin burynǵy jurtynan qozǵaǵan joq. Onda mal soıylady, qonaqtarǵa as qamdalady. Halyq ıesi han úıitilgen bastyń qońyrsyǵan ıisinen aýlaqtaý jerde kútilgeni laıyq. Al qonaqasy tabaqtary bolsa, ony jorǵa mingen kútýshi jigitter qoldap tasıtyn bolady... Báıdilda uıǵarymyn aıtqanda, buryn-sondy ondaı saltanatty kórmegen jurt jaǵasyn ustady.

Janǵazy han Jankenttegi astanasyna ornaǵaly da bir jyldaı ótken eken. Erýlik-tartýyn alyp shubyrǵan qazaq aıaǵy áli basylǵan joq... Tory aıǵyrǵa bastatyp tórt jylqyny aıdatyp apartyp, Báıdilda da hannyń qara shańyraǵynda bir qoıdyń basyn mújip qaıtqan...

Erýlik jóni ózine basqa... Al han tuqymy aqsúıekke qaq tórinde qonaqasy berý... esitken qulaqqa ne turady? Bul jıyn qara qazaqtyń aldynda Báıdildanyń abyroıyn kóteretin edi... Jurt solaı paıymdaıdy.

Báıdildanyń ishki esebi tabandyqta jatyr. Ony biraq eń jaqyn týysy Jándilda men Begdildaǵa da aıtpaıdy. Kópshilik kezeńi kelgen jerde bile jatar...

Begdildanyń aq otaýy ántek oqshaýlaý tigilip edi. Qojamberdiniń bas kóterer azamattary anaý eki úıdiń mańaıynda ıirilisip tur. Al eski jurtta qalǵan qońyrqaı kıizdi úılerdiń mańaıynda aq jaýlyqtar kóbirek aǵarańdaıdy. Qatyn-qalash qonaqasy qamyna kirisken.

Begdildanyń aq otaýy janynda qaraıǵan jan joq. Abajadaı úıde Aısulý jalǵyz qalǵan. Bir otannyń mańdaıyndaǵy jalǵyz qyz bula bolyp ósken, ári-beriden soń zerikti.

Aısulý onsha ushqalaq qyz emes. Biraq on bes jas... Tek kútimi jaqsy baıdyń qyzy, qaıyrda ósken quba taldaı tez kózge túsedi. Han kele jatqanyn esitkeli Aısulý da eleńdeıdi. Ájesi aıtatyn ertegilerdi túgel eske aldy. Aqyldy handar, aqymaq handar... Han qandaı bolsa da bári bir, ylǵı qaharly keletin edi. Qyz júregin belgisiz bir qorqynysh bılep, qaltyraıtyndaı. Biraq ertegilerde ǵana kezdesetin han ıeni kózińmen kórý qyzyqta sıaqty, asyǵyp júr.

Qazaqtyń qyzy, ásirese bar úıdiń, baı úıdiń qyzy erte eseıedi. "Qatyn" degen qarǵys sózden bastap, "sen, qatyn bolmaısyń, erteń áli qaıtyp ákelip tastaıdy ǵoı" degen sheshe keıistigi-aq sábı júrekte áýestik shalasyn byqsytady. Oǵan aq jeńgeleri qosylyp... Qaıran perishte keýdede kúnáli oılar da solardyń ázilimen oıanady ǵoı...

Aısulý óziniń qyz ekenin qaı kúni sezdi, ol qazir esinen shyǵyp ketipti. Byltyr kúzdiń qońyr salqyn keshi edi-aý... Sol kúni qaharly áke úıde joq. Tóremurat jyraý keldi. Qatar otyrǵan tórt-bes aýyldyń úlken-kishisi bıdiń qara shańyraǵynda bas qosyp, bir jasap qalǵan.

Jyraý jap-jas jigit. Aq sur júzine qalyń qara murty qandaı qonyp tur. Aısulýǵa ásirese Tóremurattyń áni unady. "Segiz ben Maqpal" jyryn aıtqan. Sondaǵy úzilgen áni-aı onyń... qyzdyń júıkesinen bosatyp ketip edi.

Seri Segiz, Ánshi Segiz, Balýan Segiz... Qudaı da bir adamnyń basyna jınap bergen-aq eken. Aısulý ózin Maqpaldyń ornyna qoıyp, odan Segiz sıaqty jigit jampozyn izdep mazasy ketetin. Segizdiń áli tiri ekenin esitkende, júregi dúrsildedi. Hıssalardy buryn da tyńdap kórgen. Onda baǵzy zamanda ótip ketken batyrlar ǵana marapattalatyn edi.

— Segiz seri qazir de tiri. Hıýa hanynyń zyndanynda úsh jyl otyryp, byltyr jaryq dúnıege shyqty. Jazdy kúni ádeıi baryp sálem berip qaıttym. Shashyna aq kirgenmen, baıaǵy qalpy, daýsy qarap tur. "Segiz ben Maqpal" jyryn óz aýzynan esitip jattap aldym...

Tóremurat "Segiz ben Maqpal" jyryn aıtyp bitkende, tań qulanıektenip qalǵan. Jurt tarady.

Uzaq tún jyr qyzyǵymen bilmepti, Aısulýdyń silesi qatqan eken, kelesi kúni tús qaıtqansha uıyqtady. Oıanǵan boıy jyraý jigitti joqtaǵan...

— Attanyp ketti, — dedi Begdilda aǵasynyń kelinshegi Jámıla, kúrsinip aıtty. — Qaınaǵa saparynan oraldy ǵoı. Ol kisini bilesiń, dombyrashy, jyrshy kerse jyny ustaıdy ǵoı. Tóremurat qaınaǵanyń qabaǵyn baıqaǵan soń, atqa qondy... ketti...

Aısulýdyń qabaǵynda ókinish izi turdy. Qý jeńgeniń kózi qyraǵy, qaıyn sińlisiniń júzindegi qubylysty hattaı tanyp tur. Qylymsı kúlip, bir aýyz qolqasyn aıtty.

— Jyraý jigittiń kóńili saǵan myqtap qulapty, erkem, — dep bastaǵan áńgimesin. — Shirkin, ózi de jigittiń suńqary ǵoı... Saýsaǵyndaǵy altyn júzigin baıqadyń ba, erkejan? Seni shyǵaryp berip, sol altyn júzikti qaǵyp tússem, eki dúnıede armanym bolmas edi...

"Shyǵaryp berýdiń" astarynda ne jatqanyn Aısulý da túsinedi. Eki beti dý etken. Jeńgesi urlyǵynyń ústinen túskendeı edi. Aısulý uıalǵan jan tekturmastyń isin jasady.

— Apama aıtam! — Áýeli Jámılany tómpeshtedi, onyń ersi shyqqanyn artynan baıqady. — Apa!

Kózinde móltildegen jas, Aısulý tura jónelgende, Jámıla qushaqtaı aldy. Ol qaıyn sińlisin áli de bala kóretin. "Shyǵaryp berý" jaıly ótinishi qatal abysynynyń qulaǵyna tıse, onyń arty úlken janjalǵa soǵady. Ári Jámıla — Qurmanaı aýlynyń qyzy, Tóremurattarmen qyz alyspaıtyn týys edi.

— Oınap aıtam, erkejan! Júzik seniń sadaǵańa ketse bolmaı ma?! — dep ólerdegi sózin aıtqan.

Sol túni Aısulý tún ortasy aýǵansha kóz ilgen joq. Qıalynda Tóremurattyń beınesi... Aq sur júzi, ádemi murtty... Qapsaǵaı boıly jyraý jigit, ózi aıtqan hıssadaǵy Segiz balýannan aýmaıtyn sıaqty edi.

Sol túni shym-shytyryq tús kórdi. Ózi uzatylyp jatyr eken deıdi. Kúıeý jigiti Tóremurat... Áıelder qyzdy jan-jaǵynan qaýmalap, qorshaýly túıege mingizip jatyr. Sóıtse... alyp bara jatqan adamy Tóremurat emes, Jaby balýan bolyp shyǵady. Qaraqalpaq Jaby... Janushyrǵan Aısulý endi ákesin izdeıdi. "Áke, áke!" Al ákesi bolsa, artynda qalyp barady. Taǵy da ózi máz-máıram, arqa-jarqa kúlip tur...

Aısulý óziniń yshqynǵan daýysynan oıandy.

Úıde jan joq, jalǵyz jatyr edi. Kún uly sáskege kóterilipti. Tóseginde kerilip-sozylyp uzaq jatty. Tós eti shymshyp aýyrady. Qoly tıip ketip edi, barmaq basyndaı birdeńeni baıqady. Shıqan... Byltyr Jámılanyn aıaǵyna shıqan shyqqan... Alty aı jaz azap kórgeni bar. Biri jazylsa, biri k.aıta shyǵady, balalaı beretin báleket eken.

— Apa! — Qoly tıip ketken kezde qatty aýyrsynyp qalǵan qyz, ornynan atyp turdy.

— Tura ǵoı, janym...

— Apa, maǵan shıqan shyqty!

— Ne deıt! Shıqan qaı jerińe shyǵyp júr! — Shoshyp ketken apasy óbektep jatyr.

Aısulý tósindegi "shıqanyn" kórsetkende, sheshesi áýeli ishek-silesi qatyp kúldi. Artynan tas-talqan bolyp keıidi.

— Sen, qatyn bolsań kórgenim ótirik! Áli qaıtyp ákelip tastap, elge masqara qylasyń ǵoı! — deıdi, kózinde sirke-sirke jas, doldana túsedi.

Aısulý bul "shıqannyń" mánisine aıtpaı-aq túsindi. Jym bolǵan. Eki beti órtteı kúıedi. Al bir aptaǵa sheıin sheshesiniń betine qaraı almaı júrdi.

Qazir de sol kúngi oqıǵa kóz aldynan bir-bir elestep ótken. Óıtkeni kele jatqan hannyń habaryn esitkende, tós eti shymshyp aýyryp ketip edi.

Han qandaı kisi... Shirkin, Tóremurat sıaqty jas jigit bolsa ǵoı...

Tóremurat bul aýyldyń ústinen bıyl da eki-úsh ret ótipti. Bárinde de qyz ákesi aýylda... jyraý jigit Begdildanyń úıinen sýsyn iship attanatyn.

Jyr tyńdaǵysy kelip qyńqyldaǵan bala-shaǵany Báıdilda tıyp tastaıdy.

— Táıt ári, qutyrmaı!

Al Jámıla jeńeshesi baıaǵy júzik jaıyn osydan bir aı buryn taǵy qulaqqaǵys qylǵan. Aısulý úndegen joq. Úndemegeni bóten kórmegeni... Ony Jámıla da túsinedi.

Biraq kóshi-qon bastaldy. Aýyl-aýyldyń irgesi alshaqtady. Sonymen, Tóremuratpen kezdesýdiń de sáti túsken joq.

Aısulý aq otaýda jalǵyz ózi, qaı-qaıdaǵy esine túsedi, elegizip otyr.

* * *

Báıdildanyń úıinde Janǵazy han qonaq bolǵaly jatqanyn esitkende, onymen baqastyǵy bar Bekbaýyldyń túsi buzyldy. Qojamberdiniń bıi dáýirlegen-aq eken...

— Osy bizdiń eldiń hany nesheý? — dep suraıdy momyn inisi Qoja, tańyrqap otyr. — Buryn bireýin — Babajandy biletin edik. Odan Ramanqul qala saldyryp, ol da han atandy. Endi mynaý Janǵazy shyǵypty!

— Oı, táıiri-aı! Janǵazynyń nesi han bolsyn, — dedi Jaqaı bilgishsinip. — Naǵyz han sarttan kelgen Babajan ǵoı!

— Áı, Ramanqul da osal turǵan joq-aý! — Qoja áli de kúdik aıtady.

Qojanyń sózinde shyndyq bar, bul óńirdiń qazaǵy Ramanquldy jarty patsha kóretin. Ana jyly týǵan inisi Qojandy atyp óltiretin joly, onyń isinen ısi Álim túgel tiksindi. Zalym Ramanquldy árýaq atqanyna shák keltirgen adam joq. Jurt endi qaıter eken dep júrgende, Kenjeǵuldyń balasy birte-birte dáýirleı bastady. Zeket jınalsa, basynda Ramanqul júredi. Hannyń qazýyna soıystyq bergisi kelmeı bultalaqqa salǵan talaılardyń quıryǵyn túrgizip qoıyp dúre soqtyrdy. Qazaq kóz aldyndaǵy jaýdan kóbirek qorqady. Qamalynan kóp uzap shyǵa bermeıtin Babajandy kim bilip jatyr. Al Ramanquldyń atyn esitkende jylaǵan bala jubanatyn edi.

Buryn da dáýletti Kenjeǵuldyń balasy bes jyldyń bederinde jurttyń aldyna túsken.

Momyn týystaryn aýnatyp jeıtin jerdiń reti kelgende tartynyp júrgen eshkim joq. Qojamberdi Báıdilda da, osy Bekbaýyldyń ózi de Hıýa qamaly túskeli edáýir-aq qoń jınap qalǵan. Biraq Ramanquldyń jóni bólek. Ony Syr Shektisiniń bıleri Babajannyń oń qoly dep túsinedi. Hıýanyń bajbany qandaı áreket jasaıtyn bolsa da, áýeli Ramanqulǵa oılasyp apatyn kórinedi...

Eki jyldan beri Babajanmen qosyla Janǵazy sultannyń ataǵy qatar estilip, Báıdilda Ábilqaıyr tuqymynyń shashpaýyn kóterip júr. Jurttyń oıy, Syr boıynda Hıýa qamaly turǵanda, qańǵyǵan sultanǵa el tizginin bermeıdi. Solaı túsinetin Bekbaýyl Janǵazyǵa jampańdaı qoıǵan joq.

Ár túrli alyp qashty sóz byltyr-aq tarady. Hıýa hany Allaqul alty Álimge Janǵazy sultandy han kóteripti. Ony aıtyp júrgen de Báıdilda. Babajan han syrtynan qoıylǵan qaraýyl ǵana... El ishindegi daý-janjal endigi jerde Janǵazy sultannyń aldynan taraıtyn bolady.

Báıdildanyń sózin rasqa shyǵaratyndaı, Jankentte qurylys jumysy qyzyp, "hannyń qazýyna" taǵy da soıystyq jınaldy. Bul joly jyldaǵydaı Babajannyń paıdasyna emes, Jankentke, Janǵazy hannyń qazynasyna quıylyp jatyr... Báıdilda qyraǵy ǵoı... Kózi Qyrymdaǵyny shalady... Osynyń bárin bilip júr eken... Bekbaýyl óziniń kórbilteligine ókindi.

Báıdildanyń aýyly tórt kúnshilik jol. Bekbaýyldyń qasynda Jaqaı, jol boıy talaı áńgimeniń basyn shaldy. Qojamberdiniń bıi tegin janushyryp júrgen joq... Janǵazynyń aty tym dabyraıyp ketti, túbi tizgindi almaı qoımas... Ekeýiniń oıy bir jerden shyqqan. Sonymen Babajannyń bıligi Ramanqulda, Janǵazynyń bıligi Báıdildaǵa tıdi. Kıikbaı áýleti osy ekeýiniń qaısysynan kem edi... Álim ishinde úlken daý bolsa, áýeli Ótegen-Nurymbetke at shaptyratyn sonaý bir kezdi eske alysty...

Aǵaıyn ol kezde Kıikbaı tuqymynan áýeli aýyzǵa alǵanda izdeıtini Janqoja bolatyn. Batyr ininiń arqasynda Bekbaýyl da basy abyroıly, talaı jıynda aǵalyq etti. Janqoja bolsa, qazir qýǵynda júr... Kıikbaı áýletinde syrt dushpan seskene qoıatyndaı eshkim qalǵan joq. Biraq Ótegenniń balalary ony túsinbeıdi. Dúnıe kezek, jigitke qyryq jyl baılyq, qyryq jyl jarlylyq joq... Ramanqul men Báıdildanyń baǵy assa — ol qudaı isi... Sońǵy jyldary ana ekeýiniń abyroıy kóterilip, ózderiniń shetke qaǵylyńqyrap júrgen bul jaǵdaıyn aǵaly-inili eki bı solaı paıymdaıtyn edi.

Bólek Asannyń kedeıleý aýlyna qonyp, tań qarańǵysynda attanyp ketken jolaýshylar Báıdildanyń jaz jaılaýyna kún túske tarmasa jetken. Bir kezdegi ata qonysy kózderine ottaı basyldy. Anaý qonaqtarǵa arnap tikkizgen úsh aq boz úıdiń ornynda Nurymbet aǵasy otyratyn edi. Segiz qanat aq shańqan úzikti úıge kózi túsken Bekbaýyl jarylyp kete jazdap kele jatyr. İshi kipi aldy. Áıteýir-aý... Mynaý tabandyqta Janǵazy han Báıdildanyń úıinen qonaqasy ishedi eken... odan keıin ol jerdi daýlap kór. Kıikbaı áýleti ejelgi ata qonysynan qol jýǵany ǵoı... Bul qonaqasynyń túpki máni sonda jatqan boldy. Bekbaýyldyń júzi órt sóndirgendeı. Al Jaqaıdyń qaperine túk kirmeıdi, qońyrlyqty úıezdep turǵan kók alaly kóp jylqyny kórgende, tańdaıyn qaqty.

— At tóbelindeı Qojamberdi edi, dáýirlegen-aq eken! Mynaý kemi bes júz jylqy ǵoı!

Bekbaýylda óń-tús joq, ún qatpaıdy.

Begdilda bastaǵan bir top jigit qarsy aldy.

Han keshe keshtetip kelipti.

Qazir tústik qonaqasy beriledi. Kishkenege qaraǵan eldiń bıleri túgel hannyń qasynda eken. Begdilda Bekbaýyldy han otyrǵan úıge bastaǵanda, Jándilda Jaqaıdy jyryp alyp qala berdi.

— Onda baryp, tumsyǵyń batpas. Óziń qatarly jas bıler bizdiń úıde otyr. Sonda júr!

Jaqaı hannyń ústine kire almaı namystanǵanda, eki betine qan tepti. Ol qorlyqty Jándildanyń "jas bıler" qataryna qosqan sońǵy sózi, odan ári qozdyrdy. Jaqaıdyń jasy endigi elýge shyqty... Bekbaýyl men Janqoja tiri júrgende, kóretin kúni osy, jas ataǵy qalmaı-aq qoıǵan...

Bekbaýyl bir kún keshigip qalǵanyna ókindi. Hannyń aldy ulyq. Segiz qanat úıdiń tabaldyryǵynan attaı berip, súrinip ketti. Ár jerden "assalaýmaǵalaıkúm" aıtqan daýystar qoıdaı mańyraıdy. Óziniń de erini jybyrlaǵan sıaqty. Biraq dybysyn ózi de estı alǵan joq.

Janǵazynyń jasy elýdiń ústine shyqqan. Eki betine pyshaq janǵandaı, qan-sólsiz aq sur edi. Dóńesteý bitken murnynyń eki tanaýy qýsyryńqy, sırek saqal, tyrbyq murt... Shyńǵys áýleti qaı halyqty jaýlap alsa da, áıel tuqymyna búıideı tıgen ǵoı. Ár taıpanyń mańdaıyna bitken moıyl kóz arýlary Shyńǵys balalarynyń jas toqalyna aınaldy. Solaı qysyq kóz mongol poshymdar, birte-birte ózgeriske enip, suńǵaq boıly, kesek bitimdi tóre tuqymdary paıda boldy. Táńir Janǵazy sultandy ondaı "ıgiliktiń" birazynan qaǵas qaldyrǵany kórinip tur. Sırek saqal-murty men qysyńqy kóz sonyń aıǵaǵy edi.

Bekbaýyl hannyń qolyn júrelep otyryp aldy. Amandyq ústinde úı ishi, bala-shaǵa, mal teginen eshteńe qaldyrǵan joq. Qaltyraǵan býyn birte-birte bekinip, qarlyǵyńqy daýys túzeldi.

Odan keıin ádeıi adam salyp, Janqojany qasyna shaqyrtty. Álim ortasyna han kelip, el bolyp jatyr... Janqoja syrtta júrgende, oshaqtyń bir buty kemis sıaqty kórinetinin aıtty. Han sarttyń batyrǵa tıe almaıtynyna kepildik beredi. Jankentte Janǵazynyń kókala týy jelbirep turǵanda, qazaqtyń mańdaıynan shertýge Hıýanyn bajbany artyna baqsyn degen.

Janqoja bul joly da uzyn arqaý keń tusaýǵa saldy. Oılanyp kórmek edi. Keıin sybys bolǵan joq.

Han qoldasqanda, saýsaǵynyń ushyn ǵana berip, qolyn qaıta tartyp alǵanyn Bekbaýyl da baıqady. Báıdilda shoshqa... hannyń ishi-baýyryna kirip alyp, jamandaýyn jetkizgen boldy. Janǵazynyń kóńilindegi túıtkilden habary joq, Báıdildany qarǵaıdy.

Jasqa qaraǵanda, osy otyrǵandardyń ishinde Bekbaýyldan úlkeni joq, oǵan han qasynan oryn tıýi kerek edi. Janǵazynyń oń jaǵynda Bekarystan, sol jaǵynda Áıimbet... Bekarystan qozǵalaqtap edi, han eleýsiz ǵana tizesinen basyp qoıdy. Bekbaýylǵa oryn japsardan tıdi.

Aldynda qymyz toly syrly tostaǵan, Bekbaýyl qansha shóldegenmen syr bermeı, anda-sanda bir urttap qoıady. Qymyz býynǵa túsip, balqyp otyrǵan jurt áńgime-dúkenge samarqaý, esik jaqqa kóbirek alańdaıtyn sıaqty. Endigi tús qyzyp, qaryn ashqan, as kelgenin asyǵa kútedi.

Bekbaýyldyń kózi segiz qanat úıdiń bar keregesin túgendep shyqty. Batyr-aý, qan qyzyl mynaý josany qaıdan taýyp júr? Úıdiń úzigi ǵana emes, týyrlyǵyna sheıin-aq aq kıiz edi. Bekbaýyldyń erini jybyr-jybyr, osynyń bárine qansha qoıdyń júni kerek ekenin de eseptep shyǵardy. Kóz aldynda shatyrdaı appaq bir óńkeı júndes qoılar shubyryp bara jatyr... Al ýyq baýlardyń túgeldeı shym jibekten toqylǵanyn baıqaǵanda, Bekbaýyldyń kózi qaraýytty. Qaıda burylsa da, qyzǵylt, sary, kógildir boıaý... kózińniń jaýyn alyp qaratpaıdy. Esikten tórge sheıin kilem, termeli alasha aralastyrmapty. Mine, baılyq!

Osydan tórt-aq jyl buryn edi-aý... Báıdildanyń úıinde tústenip ketkenin eske aldy. Eki-úsh kónetoz kilemnen basqa ilip alar eshteńesi joq-ty. Túgine adam taıyp jyǵylǵandaı, mynaý túrikpen kilemderdi qaıdan aldyrdy eken.

Tórt-aq jyl... Báıdilda tórt jyldyń ishinde qalaısha dáýirlep ketti? Myna baılyq qaıdan keldi oǵan? Bekbaýyl bolsa, tórt jyldyń bederinde qoıynyń tuıaǵyn sanap bosqa júripti... Baı úıdiń jasaýyna qarap otyryp, bıdiń ishi kúıdi.

Ac ústinde júregi kilkildep, mazasy ketti.

Mezgil kúzge taqap qalǵan kez bolsa da, túste kún ysyp, qonaqtar otyra almady. Kıiz úıdiń týyrlyǵy kóterilip, han otyrǵan jaqtyń shıi ysyryldy. İrgedegi shań burq etkende, Janǵazynyń beti tyrjıdy. Qaq tórde oq jylandaı qaqıyp, moldasyn quryp otyrǵan han ornynan turdy. Onyń sońynan basqalar da sógile shyqqan. Abajadaı úı bosap qaldy.

Kún dalada da ystyq, qonaqtar aýyldyń aldyndaǵy tabandyqqa qaraı aıandady. Bul jerde salqyn samal soǵady. Semiz bıler jelpinisip, jan shaqyrdy.

Bekbaýyl áldeqalaı ótken zamandy eske aldy. Óz úıi anaý jerde otyratyn edi... Bárin de han esitsin dep aıtyp tur... Báıdildanyń qabaǵyn baqqan jurt samarqaý tyńdaıdy.

Osy kezde Begdilda kelip, shaı daıyn bolǵanyn habarlady.

Endi qonaqtar túgeldeı eleńdesken. Shaıdyń atyn esitkeni bolmasa, bulardyń arasynda dámin tatyp kórgen de sırek edi. İshki ordany jaılaıtyn qazaqtar qatty syılaıtyn qonaǵyna shaı beredi eken. Sol ǵuryp qyrdaǵy Jetirý men Tórtqara aǵaıynnyń da saltyna kire bastapty... Al Qaraqum, Qyzyldy jaılaıtyn el shaıdy erterekte qaraqalpaq aýyldarynda kóretin edi. Biraq ózderiniń saltyna engen joq.

Tabandyqta biraz jelpinisip qalǵan jurt endi úıge qaraı aıańdaıdy.

... Esikten áýeli sary samaýyr kirdi. İshine eki shelek sý jaıymen jaıǵasatyn kúpshek samaýyr, eki ıininen entige dem alyp, býlyǵynan býdaq-býdaq bý atady. Eki qulaǵynda eki jigit ázer kóterip kirdi.

Ortadaǵy aq boz dastarhanda jotalanyp úıilgen irimshik-qurt, ár jerde bir túıir samarhannyń naýaty kórinedi. Qazaqqa bári tańsyq, buryn joq saltanatty Báıdildanyń úıinde kórip, aýzyn ashyp, kózin jumyp otyr.

Dastarqannyń bir jaq buryshynan sary samaýyr oryn aldy. Odan soń kúmis podnos, qytaıy keseler keldi.

Al podnos kótergen jigittiń artynda Aısulý kele jatyr edi. Jurttyń nazary soǵan aýdy.

Ústinde etegi jer syzǵan aq jibek kóıle Aısulý osy kóılegin umytpaıtyn edi. Áli bala minezi qalmaǵan qyz keıde qattyraq júgirip ketkende, aq jibek kóılektiń rabaısyz shubatylǵan qos etegine súrinip qulaıtyny bar. Byltyrdan beri osyǵan kóndige almaı-aq qoıǵan.

Buryn bul sıaqty syıly qonaqtardyń ústine kirip kórmegen balapan qyz tabaldyryqtan attaıtyn jerde sál irkildi. Júregi dúrs-dúrs urady.

Ákki sheshe úrkek qyzyn eki kúnnen beri jatpaı-turmaı shaı quıýǵa úıretti. Kelip jatqan ápýaıy kóp qonaqtyń biri emes, halyq bılegen han. Oǵan bir kórinip qalýdyń ózi ne turady? Aısulý "kórinip qalýdyń" arjaǵynda qandaı maǵyna jatqanyn túsingen joq. Biraq sheshesiniń sózinen keıin hannyń júzin kórýge yntyzary aýa berdi.

Esikten kirip kele jatqanda qyzdyń eki beti qyp-qyzyl narttaı edi.

Bul kezde tórde otyrǵan Janǵazy han baıaǵy áz Táýke zamanyn eske alyp, bir ańyzdy bastap kele jatqan. Ańyz jetken jerinde úzildi. Qazir qara búrkittiń nazary qyrdyń aq qoıanyna aýǵan... túıilip tómen qulaıtyndaı. Jurttyń kózi túgeldeı ózine qarap qalǵanyn da sezgen joq.

Tyǵylar pana izdep jany yshqynǵan aq qoıan aq samaýyrdyń tasasyna otyra ketti. Aq kóılektiń omyraýyndaǵy alqanyń aq shytyralary bir-birine soǵylysyp qalyp, syńǵyr qaǵady. Qyzyl masaty jeńsiz eki ókpesin qysqandaı, qyzdyń alaýlaǵan júzinen shyp-shyp ter shyqty.

Ózine aýdarylǵan jurt nazaryn Janǵazy sultan sońyraq ańǵardy. Bir basynda tórt qatyn bar... tóre úshin qazaq qyzy tańsyq emes edi. Osaldyq kórsetip alǵanyna ókindi. Suńǵyla sultan álgi aıtyp otyrǵan áńgimesin ári qaraı jalǵastyrmaq edi, biraq neden bastap, onyń qaı jerinde toqtaǵanyn qudaı atyp esine túsire almaı qor boldy.

Bekbaýyl bul qonaqasynyń basqadaı da bir maqsat kózdegenine shák keltirgen joq edi. Qonaqasy ánshıin syltaý, Báıdilda hanǵa qyzyn kórsetpek eken... Janǵazynyń qatynqumar minezi bul óńirge ańyz bolyp ketken... Sonda Báıdilda bir oqpen eki qoıandy atyp jyqqaly otyr. Birinshi, Kıikbaı tuqymynyń ata qonysyn basady. Ekinshi, hanǵa qyzyn kórsetedi...

Tórt qatyny bar tóre qaradan qyz ala ma? Ánshıin at ótti birdeńe ǵoı... Masqaralap tastap ketedi. Bekbaýyl Báıdildany ishteı qyjyrtyp otyr. Jyǵylǵan súringenge kúledi. Bekbaýyl Hıýanyń bajbanyna jaǵý úshin bir kezde týǵan baýyry Janqojany oqqa baılap edi. Adam óz isin tez umytady ǵoı. Oǵan Báıdildanyń mynaý qylyǵy óreskel kórinip otyr.

Qazaq shaı qadirin qaıdan bilsin, kóbisi bir-eki keseden keıin doǵardy. Onda da hannan uıalǵannan ishken. Shel qysyp, qymyz ańsaǵan bıler jıi qozǵalaqtaıdy. Han áli tartyp otyr. Oǵan ilesken jalǵyz Bekbaýyl. Hannyń kóńilin qımady. Áıimbet aqyry shydamady.

— Shaıdy baıaǵyda qaraqalpaqtan keretin edik. Bekem naǵashysyna tartyp júr eken ǵoı... Shalyń qalaı-qalaı silteıdi!

Siltese, jalǵyz Bekbaýyl emes, hannyń kóńiline qaraǵan shyǵar... Kókeıindegi sol sózdi aıta almaı, Bekbaýyl qor bolyp otyr. Shaıdy doǵardy.

Áıimbettiń sózine Janǵazy da shamdandy. Bekbaýylmen birge, han basymen ózi de qaraqalpaqqa teńgerildi.

Áıimbettiń sózi Báıdildanyń da jynyn keltirdi. Qazaqta joq saltty shyǵaryp, qonaǵyna shaı berip edi. Asan týysy sonysy úshin muqatyp otyrǵan sıaqty. Dastarhan jınalyp jatqanda Báıdildanyń júzi kúreńitip otyrdy.

* * *

Qojanıazdyń eskilikti "úziri" bıyl jaz asqyna túsken. Qamaldaǵy bajban saraıynda kúnde dýman, kúnde toı... Buryn tek sharap edi, oǵan apıyn qosyldy. Keıde bul sıaqty mereke áldeneshe kúnge sozylady.

Bul kúnderi qazaq bıleri bajbannan aýlaqtaı túsip, Janǵazynyń mańyna toptasqandaı yńǵaı tanytty. Qojanıazdyń qasynda qalǵan jalǵyz Ramanqul edi. Basta bajban osy kúıikke shydamady. Qatty mas bolǵanda mańyndaǵylardy qyryp kete jazdaıdy. Sondaı bir kezine tap kelip qalyp, bir-eki qazaq bıine dúre de soǵyldy. Qutyrǵannan qutylǵan, qazir ádeıi shaqyrmasa, bári de qamaldy alystan oraǵytyp ótýge tyrysady. Bıler Qojanıazdyń qasynan solaı bezip shyqty.

Hıýa begi — Báıdildanyń qonaqasysyna da, Aısulýdyń uzatylǵan toıyna da barǵan joq. Habar tıgen kezde "úziri" ustap jatqan. Sol úzirdiń áleginen Janǵazy ordasyndaǵy kelinshek túsken toıǵa da qatysa almady.

Odan soń da eki aı ótken. Qojanıaz bas toqsannyń ishinde Jankentke baryp qaıtty.

Janǵazynyn toıyna qatysyp, Aısulýdy kózimen kórip qaıtqan Qaradýan aıtyp taýysa almaıtyn edi. Ras eken. Qazaq arasynda sırek bolýǵa tyrysatyn Qojanıaz asa sulý áıel kezdestire qoıǵan joq-ty. Aısulýdy kórip esi shyqty.

Sodan soń-aq bajban saraıynda búlik bastaldy. Qojanıaz sharapqa qyzyńqyrap alǵan kezde esine Aısulý túsedi.

Ózi bes jyldan beri ókimin júrgizip kele jatyr eken. Bir qazaq qyzyn kórsetip emeýrin jasaǵan joq edi. Qojamberdiniń bıi Báıdilda Janǵazy sultanǵa týǵan qyzyn tartý qyldy... Áýeli yzasyn Qaradýannan aldy.

Qazaqtyń bıleri bar jumysyn sonymen aqyldasyp istep jatqandaı-aq, mas bolǵan kezde órship ketedi. Qaradýan eki ottyń arasynda qalǵan. Qystan beri tym kúdikshil bolyp alǵan bajban aınalasyna tyńshylaryn da ergizip jiberipti. Qaradýan eki aıda bir ret Hıýaǵa attandyrylatyn shapqynshylarǵa da senińkiremeıdi. Hannyń huzyryna qamaldaǵy shyndyqty aıtyp, hat jazýǵa da batpaı júr.

Bip aptadan beri mastyǵy tarqamaı júrgen Qojanıaz búgin taǵy qutyrynyp alypty. Qaradýandy eleń-alańda tóseginen turǵyzyp alǵan, qasynan shyǵarmaı otyr.

— Osy qamal qalaı atalady?

Qaradýan tosylyńqyrap baryp jaýap beredi.

— Taqsyr, Qojanıaz qamaly...

— Qamaldyń ámirshisi men ǵoı!

— Oǵan ne daý bolsyn! — Qaradýannyń júzinde zalym kúlki, qolyn tósine qoıdy.

— Qojanıaz qamaly — Hıýa handyǵynyń qazaq dalasyndaǵy temir qaqpasy. Sonda qazaqtarǵa kim ókimin júrgizýi kerek?

Qojanıaz odan ári órekpıdi.

— Ókim júrgizetin siz bolasyz álbette...

Múmkin, Janǵazy sultan ókim júrgizý kerek shyǵar?

Qojanıaz Qaradýannyń kózine synaı qaraıdy. — Janǵazy jandy qýyrshaq, Allaquldyń at ertteýshisi! Qańǵyǵan Ábilqaıyr tuqymy qazaq ishinde bedel alyp bara jatqanyn kórip tursyń ba? Qoınyna sulý qyzyn salyp, qolpashtap jatyr, áne! Qojanıaz bes jyl úkimin júrgizgende, qazaq bıleriniń i»ireýi emeýrin jasap, qyzyn ákelip tartpaıdy! Maǵan dereý Ramanquldy shaqyrt!

Sodan soń-aq súrgin bastaldy.

Úsh kúnnen keıin Shorabaı bastaǵan bes jasaýyl Qarasaqal ishindegi bir momyndaý atalyqtyń aýlyna oıran saldy. Dýyl aqsaqaly Tóregeldiniń boıjetip otyrǵan qyzyn tartyp áketipti.

— Aý, munyń qalaı?

— Hannyń buıryǵy!

Hannyń sany kóbeıgen zaman. Kishkeneler Ramanquldy qaradan shyqqan han dep dabyraıtatyn edi. Oǵan Janǵazy qosyldy. Qamalda sarttyń hany Babajan ol otyr. Tóregeldi sasty. Qarasaqal azǵantaı aýyl. Dabyl batyr jyljyp ketkeli eki jylǵa jaqyndap qalǵan. Álimniń Janqojadan keıingi syıynatyn piri Aqtan batyr... Qos attap shaýyp, sonda bardy.

— Han dese Janǵazy shyǵar, — dedi Aqtan, túsi buzylyńqyrap aıtty. — Tólegen, sen Báıdildaǵa barshy. Han qazaqtan bir qyz aldy ǵoı, sol jeter! Jesirimiz ketti dep bar. Alty Álim Ábilqaıyr tuqymyna qyz qaryzynan baıaǵydan qutylǵan. Balamyzdy qaıtarsyn!..

Qojanıazdyń qataldyǵy talaıdyń-aq júregin shaıyp tastap edi. Aqtan batyr attan salyp atqa qonýǵa júreksinip otyr.

Tólegen úsh kún júrip, túk bitirmeı qaıtty. Báıdilda atqa qonady eken. Sol ketkennen mol ketedi...

— Bir jaýabyn berer. Tólegen taǵy da baryp qaıtar. Áliptiń artyn baǵaıyq...

Qarasaqaldar tarady.

Tólegen odan soń da eki baryp qaıtty. Báıdilda neshe saqqa júgirtetin kórinedi. Qyzdy aldyratyn Babajan eken. Janǵazy sultan Babajanǵa adam salypty-mys... Deıdi-deıdimen qys ótti... odan kóktem keldi... Qyz da joq, Báıdildadan da habar joq. Tóregeldi aldynda Aqtan batyr basyn shaıqap otyr.

— Hannyń bıligi Qojamberdige tıdi. Qojamberdiniń bıligi shaıtanǵa tıdi. Elden bereket ketetin shyǵar. Bul da qudaılyq is qoı, aqyryn tileńder...

Aqtan batyrdyń osy sózi maqalǵa aınalyp ketti. Báıdildany jaqtyrmaıtyn jurt ár jerde aıta júretin edi.

Qojanıazdyń jasaýyl attandyryp, Qarasaqaldyń aýlynan qyz aldyrǵanyn Janǵazy han esitken. Báıdilda aıtyp bardy. Han basymen Hıýanyń bajbanyna bıligi júrmeıtinin moıyndaý ólimmen teń... Onda basqa jurtty qoıǵanda, qaıyn atasynyń aldynda bedeli túsedi. Báıdildaǵa Qojanıazben sóılesetin bolyp, úmittendirip qaıtardy...

Qazaq hanynda qamal ámirshisine eskertý jasaıtyndaı dármen joq edi.. Qyz izdeýsiz kete bardy.

Bul jaıdy Qojanıaz da esitip otyr. Báıdildanyń bedelin qaıtse túsirýdiń amalyn qarastyryp, jantalasyp júrgen Ramanqul ondaı jańalyq habardy jatqyzbaıdy. Óziniń oǵash qımyly qazaq sultanynyń shamyna tıgenin bilgende, Qojanıazdyń keýdesinde myń saıtan oınaq salǵandaı... Janǵazy týlaǵanda qaıda barady? On segiz úı tóleńgiti bar eken... Qamalda qylyshyn tasqa janyp eki júz sypaı tur. Qojanıaz shynymen eregisse, bir kúnde qańǵyǵan tóreniń túndigin túrip qoıyp, shaýyp alar!..

Bir aıdan keıin Shorabaı bastaǵan jasaýyldar Itiǵul bıdiń aýlynan taǵy bir qyz alyp ketti...

Ramanqul sóılespeıdi. Itiǵul bastaǵan Altynbaıdyń azamattary bir úıir jylqysyn aldyna salyp, Báıdildaǵa bardy. Hannyń qaıyn atasy... Kúıeý balasyna aıtyp, ana qutyrǵan sartqa ótilin ótkizip, balamyzdy qaıtarsyn deıdi baıaǵy...

— Bárin muzdaı qylamyz... qaıta ber!

Báıdilda bir úıir jylqyny alyp qaldy. Qyz áli ketip barady. Itiǵul ókinip otyr.

— Hannyń bıligi Qojamberdide, Qojamberdiniń bıligi shaıtanda... Apyrmaı, sony aıtqan Aqtan aǵam áýlıe eken ǵoı. Onyń da qadirin bilgenimiz joq, biz qaıdan ońaıyq...

Jamanat habar jatpaıdy. Qyzyn aldyrǵandar ár jerden tabylyp, ózi úrkip otyrǵan eldi túgel dúrliktirdi. Qyzy bar úı ishken asy boıyna juqpaı, dirdek qaǵady...

Jamanqulda eki qyz bar edi. Qystyń kózi qyraýda úlken qyzy Aısha apyr-topyr uzatyldy. Ekinshisiniń qaıyn jurty Tórtqara edi, bıyl Yrǵyzdyń arjaǵyna shyǵyp ketipti.

— Tólebaı, Tórtqaraǵa baryp qaıt! Basy-kózi saý kezinde jesirin alyp qutylsyn!

— Qystyń kózi qyraýda...

Orta toqsannyń aıaǵy taqap qalǵan. Segiz qanat kıiz úıdiń qaq ortasynda oshaq. Tańsyqqoja áýletiniń úlken-kishisi túgel qaýlap janǵan qıdyń shoǵyna qoldaryn qaqtap otyr. Aldarynda qazan, súr ettiń ıisi ańqıdy.

— Oıbaı, Shorabaı!

Toman tabaldyryqqa súrinip etbetinen tústi.

— Aıman qaıda, Aıman!

Aıman Tomannyń otaýynda, jas jeńgesiniń qasynda edi. Jamanquldyń úlken uly Nádir tura júgirdi. Ekinshi uly toǵyz jasar Kenjeǵul ájesiniń qoınyna kirip ketipti. Ana jyly osy Shorabaı aýylǵa kelip, Tomandy sabap, alym-salyq jınap ketkeli solaı, sodyr Soıyrqastyń atyn esitse, úıdegi bala-shaǵa úrpıisip otyrady.

Shorabaıdyń qasynda eshkim joq, jalǵyz eken.

Qoı soıyldy. Baıdyń qysqy soǵymy mol. Biraq Shorabaıdyń qarasynan qorqatyn Jamanqul daýdan aman bolýdy oılady. Bas kórsetpese de pálege qalýy múmkin. Baıaǵy maqal, báleden mashaıyq qashady...

Shorabaı omyraýlap sóıleıdi. Bári sol — hannyń qazýy jaıly... Sonda kórsetken erlikteri... Onysyn óz kózimen kórip qaıtqan Tomanda óń-tús joq, kózi ǵana jypylyqtaıdy. Shorabaı birte-birte qyz máselesine keldi. Jamanquldyń úıine at basyn tiregende, bir búıirinde aram oıy da jatyr. Baıdyń eki birdeı qyzy boıjetip otyrǵanyn estıdi. Bireýin qystyń kózi qyraýda uzatyp úlgiripti... Odan sońǵysy da on beske shyǵady... Shorabaıdy Jamanquldyń úıine jumsaǵan da eshkim joq. Biraq qyzy bar úıde záre joq ekenin biledi...

Shorabaı óz aýzymen toǵyz aýyldyń atyn atady. Han saraıyna óz qolymen toǵyz qyz aparyp kirgizipti. Alyp kel deıtin eshkim joq, bárin istep júrgen Shorabaıdyń ózi eken. Aldyńǵy jyly Tóregeldiniń júırik atyna kóńili ketip suratsa, jaman Qarasaqal qolqasyn qaıtarǵan ǵoı...

— Sosyn ony aıaıyn ba, eki aıdan keıin qyzyn aldyma óńgerip alyp júre berdim. Álgi Itiǵul ıtti bilesiń ǵoı. — Shorabaı áńgimeniń qyzyǵyna túsken, ekilenip ketti. — Jazdy kúni bir tazysyna kózim túsip, suraı qoıǵanym. Borannan týǵan soń, qaıdan ońsyn, tas metin neme eken, ár nárseni bir syltaýratyp jolatpaǵany. Keshe týǵan qaryndasyn óńgerip bara jatqanym— da, "Shóke, Shóke" deıdi. Onysyn neǵylaıyn, súırep ala jóneldim...

Qyz Itiǵuldyń týǵan qaryndasy emes, ánshıin jama aǵaıynynyń balasy ekenin Jamankul bilip otyr. Biraq aıtpaıdy. Báleden mashaıyq qashypty... Itiǵulmen birge týa-aq qoısyn... Odan keler, keter ne bar?

Sonymen han aldyrǵan toǵyz qyzdyń da týystary bir kezde Shorabaıdyń qolqasyn qaıtarǵan qudaı atqan bireýler bolyp shyqty. Jamanqul, saqtan, saqtan!

Baıdyń tabynyndaǵy jylqy sany qazir eki júzge ázer jetip jyǵylady. Jutqa aldyrdy, zeketke berdi, juqaryp qalǵan. Bıyl qys sharýaǵa jaı, soǵan da qýanyshty edi. Eki inisi eki jaǵynda úı bolyp olar otyr. Byltyr Nádirin aıaqtandyrdy... inileri enshi alǵysy kelip jıi qyńqyldaıtyndy shyǵarypty. Jamanquldyń ishki esebi mal ortaq kezde toǵyz jasar Kenjeǵulyna qalyń berip qalǵysy keletin. Shorabaıdyń álgi emeýrinen keıin baıdyń ishi kipi aldy. Nádirdiń básir aty — qara jorǵadan basqa táýir jylqy qalǵan joq... Sodyr Soıyrqastyń sóz álpeti kóziniń suǵyn qara jorǵaǵa qadap otyrǵan sıaqty kórinip ketti.

Qonaq túnniń bir ýaǵynda jastyqqa bas qoıdy. Tórdiń aldynda bir ózi úsh kórpege oranyp jatyr.

— Jamanqul, oıaýmysyń! — dedi álden ýaqytta. — Men erteletip atqa qonam. Aǵańa bir qysqy soǵym kerek.

— Oıbaı, Shóke, soǵymnyń ne áńgimesi bar!

— Endeshe daıyndatyp qoıarsyń, jetektep keteıin...

— Qazir, qazir...

Shymyldyqtyń ishinde sheshinip jatqan baı apyl-qupyl kıine bastady. Jylqy tabyny aýyldan on shaqty shaqyrym jerde, teńiz jaǵasyndaǵy toǵaı Jetiaralda edi. Oǵan adam jiberý kerek. Tólebaı tún ishinde óltirseń de barmaıdy. Tomandy qınaıtyn boldy. Shorabaıdyń atyn aıtsa, ol ushyp ketedi...

— Bul qyz salyǵy degen qyrǵyn boldy ǵoı, — deıdi Shorabaı yńyrana túsip. — Han aldaǵy jazda úı basy bir qyrqylmaǵan qozy bersin, aýyl basy — bir tesil... qyz bersin dep otyr. Áli talaı qyzyq bolatyn shyǵar...

— Kótek!

Shymyldyqtyń ishinde Jamanquldyń kempiri úreılene daýystap qalyp, artynan jym boldy. Baı jalma-jan qatynynyń aýzyn basa qoıyp edi.

* * *

Aýyl basy — bir qyz, úı basy — qyrqylmaǵan qozy jınatý jaıly jarlyq Qojanıaz tarapynan bolǵan joq. Áýeli Shorabaı aıta saldy da, elden elge tarap ketti.

Biraq toǵyz aıdyń ishinde Qojanıazdyń qamalyna toǵyz qyz aparylatyny anyq...

Basy Tóregeldiniń qyzy eken, bajbannyń ash arany ashyldy. Ana emsheginen adal sút emgen aq beıil qyr qyzynyń qylyǵy da bólek. Qomaǵaı qumarlyq otyna maı quıyp órshitkendeı edi... Jigittik dáýrenin molynan qyzyqtap, qalaly jerde ósken áıel jynysynyń alýan túrlisimen suhbat quryp kórgen Hıýa begi, jasy alpystyń ústine shyqqanda, taǵy da nildeı buzyldy. Qazaq dalasyn jeke bılegisi kelgen armany oryndalmady... Áýeli kúıigin sharappen basty. Oǵan áıel qosyldy. Burynǵy kezdestirgen urǵashylarynyń kópshiligi qalanyń jezókshe bıkeshteri edi. Qojanıazǵa qazaq qyzynyń tabıǵaty erekshe kórindi. Minezi qanshalyqty uıań bolsa, uıaty da mol eken... Hıýa bajbanynyń áıel tuqymy týraly pikiri tómen bolatyn. Erkek pen urǵashy arasyndaǵy qatynastardy bıologıalyq turǵydan ǵana baǵalap úırengen bek eń aıaǵy óz qatynyn da syılap kórgen emes. Astyńdaǵy atyńa senbe, qoınyńdaǵy qatynyńa senbe... Osy bir qyrshańqy maqalǵa Hıýanyń begi ımandaı uııdy...

Árıne, qazaq qyzdarymen kezdesýi, onyń burynǵy nanymyn ózgertip, jańa bir izgilikti jolǵa túsirgen joq. Tek qumaryn qozdyrdy. Mysaly, ylǵı sharap iship úırengen adamnyń kenet mol qymyzǵa kezikkeni sıaqty... Bir toıa iship kórgen soń, sýsasa boldy, qymyzǵa ańsary aýady da turady ǵoı. Qojekeńdiki de soǵan uqsas birdeńe edi.

Óz qylyǵynyń halyq kózimen qaraǵanda da, sharıǵat aldynda da, tipti zań jolymen ólshegende de, qylmys bolyp sanalatynyn Qojanıaz túsinbeı otyrǵan joq. Tóregeldiniń qyzynan keıin onyń kóńilinde kádik týdy. Sharıǵattan buryn Allaquldyń qaharynan qorqyp edi. Ekinshi ret, Itiǵuldyń aýlyna jasaýyldaryn attandyratyn joly, bar oılaǵany Hıýadaǵy hannyń kóńilin aýlaý boldy. Ramanquldy shaqyrtyp alǵanda, qyzdyń sulý bolýyn qadaǵalap tapsyrǵany da sondyqtan...

— Allaqul han suratyp otyr. Hıýaǵa jiberemiz!

Jibergisi kelgeni ras. Allaqul hannyń atyn Qaradýanǵa kóz qylyp aıtty. Biraq qyz kelgen soń...

Munyń ózi ash adamnyń, jany ashymaıtyn jat bireýdiń balasyna nan shaınap bergisi kelgen yqylasyna uqsaıdy. Ar jaǵynda alpys jylany jalaqtap tur, aýzynda nan, shaınaı bastaǵanda-aq aranyn ashqan ashtyq shydatpaıdy da, nannyń dámi tańdaıyn julyp... aqyry qalaı qylq etkizip jutyp qoıǵanyn ózi de ańǵarmaı qalatyn edi.

Qojanıaz da solaı, hanǵa jibergisi kelip-aq aldyrdy... Biraq tal shybyqtaı buratylǵan qas sulýmen betpe-bet kelgen kezde, erik kúshten aırylady. Al "qol tıgen qyzdy" han saraıyna jiberip qajeti de joq. Qojekeń on shaqty kún kóńilin aýlaıdy. Odan keıin, hosh aman bol!

Han saraıynyń qasyndaǵy bir úı qazir bosatylǵan. Qojanıazdyń qushaǵyn kórip shyqqan qyzdardyń mekenine aınalyp otyr... Toǵyz qyz, qazaq qyzy saraı ákimderiniń kóńil kóteretin qyzyq ermekteri boldy. Bul qylmysty qumarlyqqa bastyǵy Qaradýan bolyp qunyǵa jyǵylǵan. Ondaıdan Qojanıazdyń erjetken úlken uly Maıqara da qur qalǵan joq. Birte-birte áli de jastaý ekinshi uly Qaıdaýyldy da aýyzdandyrdy...

Dala gúliniń jóni bólek, qansha ýmajdalyp qalǵanmen, kópke sheıin hosh ıisin joǵaltpaıdy...

Qojanıaz qamalynda adam jany túrshiger qylmys osylaı óris aldy. Iisi Álimuly yzaly. Bul kezde Hıýa bajbanynyń aldyna emin-erkin kirip, kelistik keńesine qatysatyn jalǵyz qazaq Ramanqul edi. Basqa jurt qamaldyń qaqyraıǵan qarasynan qorqady. Al Janǵazy sultan han saılanǵan soń, bastyǵy Báıdilda, Kishkeneniń búkil bıi sonyń qasynan tabylatyn boldy. Birte-birte basqa rýlardyń jaqsylary shetke qaǵylyp, qaıda barsa da ógeı balanyń haline túsken. Syr boıynda ishteı tynǵan narazylyq pisip jetti. Tek attan salyp, atqa qonatyn adam kerek... kóterilis lap etkeli tur edi.

Biraq eń kóp taıpa Kishkene únsiz. Basqa az rýlardyń bıleri solardyń qabaǵyna qaraıdy.

Qara basynyń qamy úshin Hıýa bajbanynyń qoltyǵyna kirgen Ramanqul týǵan inisine qol jumsaýǵa sheıin bardy. Basqa kimge meıirim qylady? Qasyn tikken bireýi bolsa, ámirshi kózine jaý etip kórsetip, biraz adamnyń obalyna qalǵan... Kúnási kóbeıgen saıyn, Qojanıazǵa quıryǵyn tyǵa túsedi... Qyz salyǵynan keıin qater de kúsheıgen sıaqty... jasyryn daıyndalyp qoıylǵan bir qaskúnemdikten qatty qaýip kútkenmen syńaıy bar, bıyl qys kishkentaı qamalynan attap basyp shyqqan joq-ty. Kúndiz-túni qulaǵyn túrik ustaıdy. Qastyq shyǵa qoıatyn adamnyń basy sanaýly edi. Qarasaqaldar, Qarakesek Aqtan batyr, Áıderbekten Bárkelet, Bekjarastar... olardyń qataryna Bekarystandy da qosady. Aldaǵy jazda osy atalǵandardyń basyna qaýip, Ramanqul bir báleni ishine túıip otyr.

* * *

Úıi Báldirdi aldyńǵy jyly jazdaı kútti, kúzdeı kútti. Joq. Japanda jalǵyz úı qalǵan. Azamattyń qadiri ólgende ótedi degen osy... Báldir at ústinde júretin edi. Aýyl-aýyl kóship jatqanda, bireýge baryp kólik surap ákeledi... Bir aýyldan jyrylyp qala qoısa, ekinshi bir aýyldyń jelkesine aparyp jolym úıin tigedi...

Adam bolyp úıden attap shyqpaǵan Jalbyr bir jandy tanymaıdy. Qys túsýge qaraǵan soń Dáldý sasty. Eki etegin túrinip alyp, ózi shyqqan. Aqbaıdyń basynda alty-jeti úıli aýyl kórinip tur. Salyp uryp sonda bardy.

Báldirdiń ólgenin de sol aýylda esitti...

Alty-jeti úı Palýan bes jyldan beri Aqbaıdyń basynan taban aýdarǵan joq. Jaz tary egedi. Qys bir-jar malyn baǵady. Naǵyz jataq bolyp alyp edi. Jer emshegin emip, biraz qoń jınap alǵan. Aýyldaǵy qoıdyń sany bes júzge taqap baryp, on shaqty túıe tuqymy da paıda boldy. Bes jyldan beri Aqbaıdyń basynda qystaıdy. Jaılaýǵa shyǵýdy qoıǵan...

Aýyldyń aqsaqaly Qoren. Betin jyrtyp, shashyn jaıyp otyrǵan baıǵus áıelge meıirimi tústi. Báldirdiń jolym úıin Aqbaıdyń basyna kóshirtip aldy.

Sol joly jazda Jalbyrdyń eńbegi janyp, úıge on shaqty qap astyq kirgen. Qys azyqtan taryqpaı shyqty. Palýandar bátýa qylyp, Dáldýdi Jalbyrǵa nekelep qosty. Ekeýiniń ortasynda on tórt jasar Kúnimaı. Dáldý ómiri ul bala týǵan emes. Al Báldir bala izdep qaıǵyrmaıtyn edi.

Ótken jaz taǵy da tary saldy. Biraq Aqbaı Kókshekól emes, astyq ónimsiz boldy...

Bul úı bıylǵy qystan júdeńkirep shyqqan.

Kóp kúttirip kóktem de keldi. Palýandar qystaýdan keship shyǵyp, Aqırektiń quıryq jaǵyndaǵy qońyrlyqqa qońyrqaı úılerin tigip jatyr. Aýyldyń bir shetinde Báldirdiń jolym úıi de keregesin jaıdy.

Aýyl jaz jaılaýǵa shyǵatyn oıy bar. Óıtkeni túıeniń basy kóbeıdi... Sondyqtan jurt asyǵys edi.

Jer ketpendelip, ýystyqulaq tary sebildi. Onyń sýy qolsamarmen beriledi. Shyǵyrdy bilgenmen, qolda joq. Aǵash ta, ony shaba qoıatyn sheber de taptyrmaıdy. Qyryq kún shilde týǵan kúni tarynyń birinshi sýy berilip boldy.

Endi aýyl jaz jaılaýǵa kóshýi kerek. Tarynyń basynda Jalbyrdyń úıi qalady. Onsyz da kósh-kóligi joq úı, saýyny da jartýsyz, kúzet aqysyna bes qoıdyń sútin alatyn bolyp kelisti...

Jalbyr eginniń basynda. Dáldý esiktiń aldynda ketpen saptap otyr. Marqum kúıeýi esine túsip, yńyrsyp jylap aldy. Myna ketpendi Báldir Altynbaılardan surap ákelip edi-aý... Onda Kúnimaı jeti jasar bala... Sorly Báldirdiń temirtek qurly da ómiri bolmady ǵoı... Oıhoı, dáýren deseıshi...

Sheshesiniń yńyrsyǵan daýsy qulaǵyna kelse, Kúnimaıdyń aza boıy qaza turady. Iyǵyna ıinaǵash salyp, úıden sytylyp shyqqansha asyqty.

Qudyq aýyldan bir shaqyrymdaı jerde, qumnyń ishinde. Baıaǵyda Maqpalkóldiń jaǵasynda Kúrjibaı atty baı adam turady eken. Maqpal degen sulý qyzy bolypty. Qum ishindegi jalǵyz qudyqty sol Kúrjibaı qazdyrady... Kúnimaı ony da Palýandar aýlyna kelgen soń esitti. Qazir Kúrjibaı da, Maqpal da joq... Jurt ataqty baıdyń qudyǵynan sý iship otyrǵany bolmasa, ózin áldeqashan umytqan. Bir kezde qazaq, qaraqalpaqty dúrliktirgen Maqpal qyz hıkaıasyn da biletin adam sırek edi...

Qyzdyń beli qumyrsqadaı názik, eki shelektiń salmaǵynan úzilip ketetindeı maıysa túsedi. Ajarynyń jumsaqtyǵy, aqquba óńi ákesine tartqan. Bir sát arshyǵan jumyrtqadaı júzin muń kólegeıleıtindeı, qıyq qasynyń eki ushy túıisip qalyp, qaıta jazylady.

Ákesin Kúnimaı da jıi eske alady. Báldir bir ketse, ylǵı uzaǵynan joǵalyp, saǵyndyryp oralatyn edi. Ol kúni jolym úıde meıram... Qaı aýylda boldy, qandaı qonaqasy ishti... Báldip bir tún aıtyp taýysa almaıdy. Kúnimaı ákesiniń aýyzynan budan buryn ózi óńi túgil túsinde kórip-bilmegen júzdegen adamnyń esimin estıdi...

Óz úıinen tysqary bir jerde beıtanys úlken ómir aǵysy burqyrap jatqandaı... Al ákesin búkil eldiń qadirli adamy sanaıtyn edi. Shyndyqqa osy aýylǵa qosylǵan soń, kózi jetti. "Álgi jarymes Báldirdiń qyzy ǵoı..." Aq kókirek ákesin bilmeı qazaq, jarymes sanaıdy eken... Qyz soǵan da qorlanady.

Kúnimaı sýǵa da jalǵyz barýǵa tyrysady. Jat aýyldaǵy qurby qyzdary ońasha shyǵyp alǵan soń múıizdeıtinderi bar. Al Kúnimaı kinámshil edi...

Tý syrtynda at tuıaǵynyń dúsiri shyqqanda qyz júregi eshteńeden qaýip alǵan joq. Aqpaıdyń basynda júrginshi úzilmeıdi. Kóktem týǵaly kesh aǵylyp jatyr. Bári de Qaraqum jaqty betke alyp, údere tartady...

- Áı, mynaý qyz ǵoı!

- Jas bala emes pe?

- Qalpaqpen urǵanǵa qulaı qoımas!

- Eki shelek sýdy qańbaq qurly kórip kele jatqan joq. Qalpaqtan da úlkeniregin kórip júrmesin...

"Qalpaqpen urýdyń" mánisin esite júretin Kúnimaıdyń eki beti dý etti. Endi júrisin de jedeltińkirep, mynaý uıatsyz erkekterden qutylǵansha asyqty.

- Shóke, qaıtesiń sony. Han ıem jalańaıaǵyn kórip shoshyp ketip júrer... — dedi qarlyǵyńqy daýys.

Jalańaıaǵyna óziniń de kózi túsip, Kúnimaıdyń júzi uıattan órtengendeı. Qyz bolyp keýish-mási kıip kórgen joq. Ókshesiniń kúsi bir eli edi. Óziniń boıjetip qalǵanyn qazir túsingendeı, jylarman bolyp keledi.

- Áı, toqtashy!

Qaharly daýystyń ıesi tusynan ótip bara jatyr edi. Kúnimaı jalt qarady. Jas dóńgelengen qara kózdiń janarynda yza ushqyny jarq etti.

Shorabaı ishegin tartty. Oǵan adam balasy qattyraq yzalanǵan saıyn, qattyraq unaıtyn edi. Ondaı kezde óziniń de eski jyny qurystaıdy.

— Jigitter, myna qyzdy maǵan óńgertińder!

Kúnimaı bul sózdi qaljyńǵa aıtyp tur dep túsindi. Iegine bir tal qyl bitpegeni bolmasa, shaldyń jasy ákesimen qatar ekenin baıqap tur.

— Ata saqalyń aýyzyńa shyqqansha... — Buryn bireýdiń júzin jyrtyp sóz aıtyp kórmegen qyz kózinen bir tamshy jas yrshyp ketip, tunshyǵyp toqtady.

— Shorabaı aǵa, qaraı ǵoı, appaq eken!

— Tap ózi!

— Eı, atyń kim!?

— Nemene, joǵaltyp júrgen qyzyń bar ma edi! — Kúnimaı jalt burylyp júre berdi.

— Áı, qyz, toqta!

— Jekebaı, usta!

Álgi shal atyn tebine túsip, aldyn kes-kestedi.

— Naǵylǵan kórgensiz adamsyń! — Kúnimaıdyń yzasy qaınady. Mende ne aqyń bar?!

Aldyndaǵy kisiniń júzinde uıattyń izi de joq, shegir kózi shaqshıyp ketken eken. Kúnimaıdyń záresi ushty.

— Apa!

Álde kim aq bilekten shap berdi. Iinaǵashy anadaı jerge ushyp ketken. Kúnimaıdyń eń sońǵy kergeni aqtarylyp jatqan sýy edi. Obyr qum asyǵa jutyp jatyr eken...

— Apa!

Kúnimaı moınyna buǵalyq túsken qulynshaqtaı bulqynady. Biraq aq bilekke qaqpandaı shapqan qarýly qol typyr etýge keltirmedi, qańbaqtaı dóńgeletip alyp barady.

— Apa!

Ustaǵan jigit qolyndaǵy qyzdy Shorabaıdyń aldyna óńgerte saldy. Ashynyp alǵan Kúnimaı aıanatyn túri joq. Aqyry alysyp dármeni jetpesin bilgen kezde shıqan sary betke bes saýsaqty salyp qalǵan, qan burq etti.

— Myna saıtan qaıtedi, áı!

— Apa!

Sodan soń Kúnimaıdyń úni eshti. Moıny Shorabaıdyń qoltyǵynda, tunshyǵyp jatyr edi.

— Bul Palýan degen jyndy halyq, basymyz bálesine qalar, tez jóneleıik! — dedi bir jigit.

Kóktem týǵan soń bir aıdaı tym-tyrys jatqan Qojanıaz jaz kelip qalǵanyn sezip, qaıta qutyrynǵan sıaqty. Keshe Ramanqul, Shorabaıdy shaqyrtyp alyp, qalaıda qyz taýyp ákelýge buıryq berdi...

Qazaq aýyldarynyń qazirgi kúıi qatty buralǵan dombyranyń ishegine uqsaıdy. Qyzdy qatty qadirleıtin eldiń mundaı qıanat namysyna tıgendeı edi. Biraq sanasyz Shorabaıdyń qaperine túk kirmeıdi. Han buıyrǵan eken, qudaıdyń qyzy bolsa da tartyp áketýge bar. Al Ramanqul qýlyqqa basqan syńaı tanytty. Shorabaıǵa ońasha qudyqtyń basyn, aýyl-aýyldyń syrtyn torýdy tapsyrdy. Qyz qamalǵa kirse boldy, bı aıaǵyn syıyrquıymshaqqa aınaldyrýdyń tásilin eshkimnen suramaıdy... Shorabaı solaı topshylap qalǵan...

Attylar satyrlatyp tartyp barady.

Dáldýdiń qolynda álgi ketpensap, Kúnimaıdyń daýsyn ashyq esitti. Jumys jaıyna qalyp, úıdiń syrtyna júgirip shyqqan. Kúnimaıyn týlaqtaı silkip júrgen tórt-bes jigitti

kórgende, sasyp qaldy.

Qyz alyp qashý qazaq aýlynda jıi ushyrasyp turatyn jaı. Báldir osy Dáldýdiń ózin alyp qashqan. Aıttyryp qoıyp, qalyń malyn toltyra almaı... Biraq onda tún edi. Báldir úsh jigit bolyn kelip, aldyda qashty...

Tal túste mynadaı qorlyqty kim kóripti...

— Oıbaı, aýzyńa si...! Tasta qyzdy, tasta!

Satyrlatyp shaýyp ala jonelgenderdiń artynan Dáldý tura umtyldy. Átteń, salt atty jaý jetkizetin emes, áıtpese qolynda óletin. Dáldý Aqbaıdyń basyna jetkenshe, analar Taltańbaı qazǵan jaqtaǵy aq shaǵyl qumnyń ishine kirip te ketip te edi. Ózi doly qatyn eki betin aldy da saldy.

— Oıbaı, Jalbyr-aý, seniń endigi jasyndy jer kórsin! Álgi Kúnimaıdy alyp ketti ǵoı, oıbaı!

Aýyldaǵy tiri jan túgel úrpıisip qalǵan. Qoren shal jubatý aıtqan boldy. Beısaýbet jolaýshylardyń kim ekenin sol ǵana joramaldap otyr...

— Shorabaı ıt qoı! Bara jatqanyn kórdim. Qasynda jasaýyldary, tanyǵanda ne isteımin oǵan? Sorly qyzdy Babajanǵa tartýǵa alyp ketkeni ǵoı. Áı, Ramanqul kógermes!

Sarttardyń ár aýyldan qyz aldyratynyn, talaılardyń i.ir qaǵyp otyrǵanyn Dáldý de esitken. Babajan sarttyń atyn da biledi. Báldirdi óltirgen de sol sarttyń hany eken... Kúnimaıdy ádeıi izdetip aldyryp otyrǵanyna shák keltirgen joq... Shynymen qasyn tikken...

— Aǵaıyndar-aý, el emessińder me? Jas balany sarttyń qolynda shyrqyratyp qoıyp, qyzyǵyna qarap otyrǵandaryń ba!? Oıbaı, oıbaı! — Shashyn julyp otyr.

El bolǵanda ne isteıdi? Qara sartqa Qarakesek Aqtan batyrdyń da sózi ótken joq... Qoren kúızelip otyr. Bas kóterer jan qalmady. Jalǵyz Janqoja edi... ol da qýǵyn kórip, Tórtqaranyń ishine sińip ketti.

Dáldý kúnimen oıbaılady, túnimen oıbaılady. Úshinshi kúni daýsy qarlyqty. Oıbaıynan sonda tańbaıdy. Tynyshy ketken Palýandar tarysynyń birinshi sýyn shala-sharpy berip bolǵan soń, jaz jaılaýǵa asyǵa kóshti...

Jalbyr tań sáriden turyp, ketpenin ıyǵyna salady. Moıynyna sý quıylǵandaı eńsesin kótermeıdi. Buryn da sózge joq jigit birjola únnen qalǵan. Dáldýdiń daýsy tún balasyna bir sembeıdi, Jalbyr tynysh uıqydan qaldy. Kúndiz tarynyń basyna qashyp, qulaǵy tynshıdy. Kúregimen jer shuqylaǵan bolady. Súrelep qulaıdy...

Dáldý jalǵyz úı qalǵan soń eki esti kúıge túsken. Birte-birte oıbaıdy da azaıtty. Yńyldap otyrady. Úıindegi jalǵyz iske tatyr múlik — tórkininen kelgen qara sandyq... Ońasha qalsa, qara sandyqty ashady, kór-jerdi aqtarady.

Búgin sandyqtan Kúnimaıdyń ıt kóılegin taýyp aldy. Jún-jurqanyń arasynda jatyr eken. Órim-órim aq bózdiń kóılek ekenin kókteý jibinen ǵana aıyrasyń... Kúnimaı qyrqynan shyqqan kúni osy kóılek joǵalyp edi... Osy ıt kóılektiń Báldir baıǵustyń eski kóıleginen tigilgenin áldeqalaı esine túsirdi... Sol-aq eken bozdady.

It kóılek ýmajdalyp qalypty. İshinde zildeı birdeńe... Dáldý jazyp jiberip, ańyraıyp otyr. It kóılekke eki júzdi qanjar oralypty. Múıiz sapty qanjar... tanys qanjar...

Báldirdiń uly atasy ataqty temir ustasy bolypty-mys... Qystaý basqan jeri, keıin "Temirshi" atanyp ketken, bıik shoqy edi. Ol kezde bul mańda qazaq sırek, Qaraqumnan ári qaraı jaz jaılaıdy. Syr boıynda qaraqalpaqtardyń qystaýy... Al temirshi ustany qazaq-qaraqalpaq eki arys elde tanymaıtyn adam joq eken...

Báldirdiń rýy kim ekenin qazaq bilgen emes. Sol sıaqty Temirshi ataıdyń da shyqqan tegi kim ekeni belgisiz kúıi ketip barady. Marqumnyń kózi tirisinde ol syrdy surastyrǵan da eshkim joq. Temirshige isi túsken adam keledi. Ata-babasyn qazbalap otyryp, shamyna tıip qalsań... Jurtqa tynyshtyq kerek...

Al Temirshi shal qorasynan uzap shyqpaıdy, syrt halyqpen de aralaspaıdy. Anda-sanda kórigin basyp qoıyp, erteden qara keshke alqynyp is soǵady. Balasy turmaı júrip, bir ul súıedi eken. Qartaıyp kelgen shaǵynda kedeıleý Jaqaıymmen quda bolyp, kelin túsiredi... Odan Báldir men Jalbyr týdy... Ata aıyrýǵa kelgende shalaǵaı Báldir naǵashy jurtynan ólse jańylmaıdy. Jaqaıymdy kórse, qutyrynyp ketetin...

Temirshi atasy toqsannan asyp kóz jumǵanda, Báldir áli dúnıege kelgen joq. Áke-sheshesi ózinen buryn jerge jeti perzentin bergenin aıtyp otyratyn edi. Segizinshi balasy Báldir týyp onyń esi kirgenshe qansha zaman ótkenin ózderi biledi... Bul qanjar sonaý arǵy atasynan qalyp kele jatyr. Ony Báldirge ákesi aıtqan...

— Alpys jyl temir soqqanda artyma aýyr dáýlet qaldyra almadym. Mynaý temir tekti saqtańdar. Bir er ul týsa, atasynyń. kózindeı kórip ustar. Biraq jamandyq jolynda jumsalyp, júzi qanǵa boıalmasyn...

Bul — uly atasy Temirshi ustanyń ósıeti. Báldir ony da ákesinen esitti. Uly atasynyń qasıetti tósi men balǵasynyń qaı kúldikke qalǵanyn da bilmeıdi. Qanjar ustaıtyndaı erlik te darymady. Qanjarmen jumysy bolǵan joq...

Kúnimaı týatynda ákesi qartaıǵan, dalaǵa eńbektep shyǵatyn edi. Qanjardy ıt kóılekke orap, sandyqqa salyp júrgen de sol bolýy kerek...

Dáldý ıt kóılekke betin basyp jylap edi. Eki ıyǵy selk-selk etedi.

Qanjardyń júzinde jyrtyq úzikten syǵalaǵan kúnniń sáýlesi shaǵylysyp, jarq-jurq ot shashty...

Qanjar... ǵaıyptan paıda bolǵan qanjar...

Qanjar sandyqtan kilt salatyn temir tegine tıip ketip edi, jabysyp qalypty. Dáldý julqa tartyp qaldy. Qaıta jaqyndatyp kórip edi, qaıta jabysty. Juǵyp turǵan jelim kórinbeıdi. Qanjardyń júzi qup-qurǵaq... Temirge temir jabysqanyn kim kóripti!

Dáldý qanjardy ketpenniń júzine jaqyndatty. Qolynan sýsyp shyǵyp, ketpenge sart etip jabysa qalǵanda esi shyqqan. Ýa, qudiret! Áıeldiń kózine qanjar qan tilep, tura-tura umtylatyndaı kórinip ketti. Qan... Sarttyń qany! Dáldý japadan-jalǵyz saq-saq kúledi.

Onsyz da kembaǵal baıǵus esinen aljasyp otyr edi. Qazir ol úshin búkil tirlikte túımedeı mán qalǵan joq. Oıy bir qalypqa arqandaýly, shyr aınalady... ol jalǵyz qyzy Kúnimaı... Sarttyń sumyraı hany jalǵyzyn tutqyndap áketti... qanjar... qanjardy oǵan táńir jiberip otyr... Dáldý osy qanjarmen sartty jaryp tastaıdy... Kúnimaıyn alyp qaıtady...

Qanjardy tósine qysyp alǵan Dáldý dalaǵa shyqty. Anadaǵy salt attylardyń ketken jónin áli umytqan joq-ty. Eki etegin túrinip alyp, júgirip barady.

* * *

Qyryq kún shildeniń ishi, kún kúıip tur.

Bul kúnderi Aqtan batyrdyń aýlynda dúrbeleń edi. Alty júz úı Qarakesektiń ıgi jaqsylary bas qosty.

Keshe batyrdyń jamaǵaıyny Tólegen degen jigittiń úıine Babajannyń jasaýyldary kelipti. Boıjetip kele jatqan qaryndasy bar. Han sonyń habaryn estıdi eken. Ramanqul ádeıilep sálem aıtypty.

— Aqtan aǵam renjimesin. Hıýa hany qazaq qyzyna ǵashyq bolyp otyrǵan kórinedi. Babajanǵa shapqynshy jiberipti. Hannyń joly ulyq, oǵan atalyqty jerdiń balasy durys bolar destik. Batyrdyń aýlynda bir balanyń boıjetip otyrǵanyn estımiz. Qyzdy jaý da alady. Surap otyrǵan Hıýa hany. Aıttyryp qoıǵan jeri bolsa, bir bes-on qara berip yrza qylar. Batyr bir balany qısyn...

Aqtan batyr jasaýyldardy bos qaıtardy. Ramanqulǵa ózi baryp jolyǵatynyn aıtqan...

Bul kezde batyrdyń jasy jetpisti ortalap qalǵan. Qojanıaz qamaly túskeli de alty jylǵa qarap barady eken. Zeketi deıdi, soıystyǵy deıdi... bir zorlyǵynan bir zorlyǵy asyp túsken. Endi adamǵa aýyz salyp otyr. Qojanıaz qamalynyń áreketin alystan baǵyp, biraq qyńq etip syr bermeıtin batyr ana jyly Tóregeldiniń qyzy tusynda bir týlady. Endi ózine aýyz salǵan kezde, birjola turalap qaldy.

Osy Álimniń ishinde áli bir qyz bermegen aýyldar bar. Aqtan Ramanquldyń úıinde belgili atalyqtardy kózinen tizip sanap shyqty...

— Hannyń qartaıǵan shaǵynda, qasyn maǵan tikken eken! Qasyndaǵy aqylshysy sen bolǵanda, kórseteriń osy ma edi? Eń bolmasa Qarakesektiń qara shańyraǵyn syılasań etti.

Aqtan zil tastaı sóıleıdi.

Álimniń úshinshi balasy — Ulanaq. Atasy Qarakesek qartaıǵan kezinde táýir kóretin nemeresi Ulanaqty óz qolyna alady eken. Aqsaqaldyń qara shańyraǵy da nemeresinde qalyp, odan taraǵan bir taıpa el atasynyń atymen Qarakesek atanyp ketedi. Aqtan shyn qysylǵan kezde sony eske alyp otyr.

— Aqtan aǵa, osy jerde meniń qyldaı qıanatym bolsa, qudaıǵa tapsyr. — Ramanqul qara shańyraqty eske salǵanda sasqalaqtady. — Buıyryp otyrǵan Babajannyń ózi. Sizdiń aýylda boıjetip otyrǵan qyz bar ekenin qaı jetpegirdiń aıtyp júrgenin qaıdan bileıin. Hıýanyń hanynan shapqynshy keletini ras. Men qarsy jaýap aıta almaı qaldym...

— Endeshe Babajan tóreńe aıt. Aqtan sartqa qyz qaryzdar bolǵan jeri joq. Qyz berilmeıdi!

Aqtan bir qoıdyń basyn mújidi. Aıtqan sálemin Ramanquldyń kúni erteń jetkizetinine shák keltirmeıdi. Qaıtar jolynda júrisin jedeldetińkiredi.

Qarakesekte bir sulý qyz boıjetip kele jatqanyn aıtqan Ramanqul edi. Aldyńǵy jyly Aqtan batyrdyń úıirinde súlikqara atty júırikke kózi túsken. Úıinde qonaq bolyp otyryp, batyrdyń mańdaıyna bitken jalǵyz atqa qolqa saldy... Qazaqta bir attyń qolqasyna jaramaýdan artyq qorlyq joq. Aqtanǵa sonda bir ókpeledi...

Bıyl qys Qarasaqal aýlynan qyz aldyryldy. Sonda osy Aqtan Báıdildaǵa ótinish aıtady. Batyrdyń ol buıymyn Ramanqul da bitire almaıtyny anyq. Biraq Aqtannyń Qojamberdiden pana izdegeni namysqa tıdi. Sol joly talaǵy tars aırylǵan Ramanqul aıaqtan shalar kezeńin andyp júr edi. Aqyry aldyna keltirdi. Biraq Aqtannyń moıyp turǵan túri baıqalmaıdy. Aýyr-aýyr sóz aıtyp, qara shańyraqty aýyzǵa alyp otyr. Ata árýaq Ramanquldyń da osal jeri... Árýaqty alǵa tartsa, esine týǵan inisi Qojan túsedi. Janqojany qýa shyǵyp, Qojandy óz qolymen atyp qaıtqan. Óziniń árýaqqa ushyraǵanyna shák keltirmeıdi...

Átteń, Aqtan Janǵazyǵa barǵanda ǵoı... Ramanqul soǵan ókinedi. Eki qoshqar — Babajan men Janǵazy tóreni soǵystyryp qoıyp, qyzyǵyna qarap turý úlken arman edi. Qojamberdiniń kúıeý balasyn aıaǵynan qalaı shalýdyń yńǵaıyn keltire almaı-aq júr... Álim-SHómende han ekeý boldy. Osy ekeýiniń qaısysy myqty ekenin bilgen qazaq joq. Túbi kimdi kim bıleıdi? Osy suraqtyń tóńireginde talas ta kóp... Ramanqul mıyǵynan kúledi. Syıynǵanyńnan súıengeniń kúshti bolsyn. Onyń súıenetini Qojanıaz... onyń myqtylyǵyna da senimi berik...

Aqtan batyr Báıdildaǵa barǵan joq, ózine kelip otyr. Qara shańyraqtyń ıesi halyq aldynda abyroıly. Oǵan qatty qaıyryp jaýap aıtýdan qaımyqqany da sondyqtan. Al onyń sálemin alyp, Qojanıazdyń ústine kire almaıtyn edi. Onda Aqtannan góri óz basyna qateri, Qojanıaz ondaı osaldyqty keshirmeıdi!

Jalǵyz jol — jamandap barý kerek... Onda Qarakesektiń aýlyna sypaılaryn attandyrady. Aqtan da qarap jatqan joq, aqyry qantógiske soǵady... Ári ata árýaq...

Aqtan da árýaqty erdiń bireýi...

Ramanqul eki ottyń arasynda qalǵanyn endi sezip otyr.

Onyń aqylynan ashýy buryn keletin edi. Sonysynan talaı opyqta jedi...

Oılap-oılap tapqany: bul syrdy Qojanıazǵa bildirmeıdi... Basta Aqtandy aýyzǵa alyp júrgen ózi... Babajan saraıǵa kimniń qyzyn ákelip jatqanyn qaıdan bilip jatyr. Kedeı-kepshikteý aýyldardyń birin toryp, qyz alyp qashý kerek. Meıli, sodan soń Hıýasyna jibere me, ózi jaıǵastyra ma?.. Ramanqul osy kúnge sheıin Hıýaǵa jiberilgen bir qyzdy kórgen joq.. Qanshasy ákelinse de bir Babajannan aýyspaıdy. Hıýa hanyn ánshıin aıtyp otyr... onyń da dushpany kóp... syrtqa kóz qylatyn shyǵar...

Sol kúni Shorabaıdy shaqyrtyp alǵan. Qudyqtyń basy, kedeı-kepshikteý aýyldar... Syr boıyn syrttaı torýyldap qaıtýdy tapsyryp otyr.

Kúnimaı qaqpanǵa solaı tústi.

... Qazir Ramanquldyń aýlynda jurt ábiger edi. Shorabaı óńgerip kelgen Báldirdiń qyzyn qaıta kıindirip jatyr. Aqtan batyrdyń aty atalyp qoıdy. Jalańash qyzdy alyp barsa, Babajan kádik alyp qalýy múmkin... Eń bolmasa kıimin bútindep jiberýdiń qamyn oılastyryp jatyr.

Kúnimaıdy Qojanıaz qamalyna bıdiń ózi alyp ketti. Áńgimesi de jumsaq... Aqtan batyrǵa Ramanquldyń ózi barypty... Qansha aıtqanmen kóneniń kózi ǵoı... Han suratqanyn esitkende, batyr ornynan ushyp turǵan kórinedi. Qyzdy qasyna qosyp jibergenin aıtty...

Ramanquldyń sózi ship-shıki ótirik ekenin Qojanıaz da ańǵarǵan joq.

Al Aqtan batyrdyń aýlynda áli jıyn, ısi Qarakesek dúrligisip jatyr.

Batyr Ramanquldan kúder úzip kelgenin aıtty. Amal-aıla taýsylǵan, basy salbyrap otyr edi.

Bireý Janǵazy handy aýyzǵa aldy.

— Hannyń tizgini Qojamberdide dep Aqtan aǵam aıtqan joq pa edi. Tólegen keıidi, qysty kúni Báıdildaǵa bir barǵanda eki baryp, beti qaıtyp qalǵan. — Al Qojamberdiniń tizgini shaıtanǵa tıgen soń, ese alyp berip ne kógertedi! Eń qyzyǵy ata árýaqty shaqyryp atqa qonǵan!

— Atqa qonǵan durys-aý. Biraq at tóbelindeı Qarakesek aıqaı salyp shyqqanda, kimdi qyrasyń? Eldiń eńsesin basyp tastady ǵoı. Ún qosatyn aǵaıyn tabyla qoıar ma eken... — Aqtan kúızele tústi. — Báıdilda men Ramanquldyń qabaǵyn baqqan qalyń Kishkene qozǵalmaıdy.

— Osy Qyzylda ne bitirip otyrmyz? — Tólegen aqyl qosty. — Atqa qonýǵa qaýqar joq eken, Qyrǵa qaraı jyljıyq. Jákem de sonda. Aldyńǵy jyly Dabyl kóship edi, eshteńesi ketken joq, el bolyp otyr.

— Durys, durys!

— Endi sarttan jaqsylyq dámetpe!

— Biz osylaı hannan qapersiz otyrǵanda, áli qalyń qolyn jaýyp jiberip, álegimizdi aspannan keltiredi!

Aqtan da sodan qaýiptenedi. Biraq kóshpek de kıyn. Mynaý kúıip turǵan qyryq kún shildeniń ishinde, údere tartqanda qaıda barady? Qaraqumǵa shyǵyp ketkenshe, jeti-segiz kóshtik jer... Bala-shaǵa shólden qyrylady ǵoı... Ári Qaraqumǵa baryp, hannan qutyla almasyn da bilip otyr. Arjaǵynda Jaqaıym, ber jaǵynda Áıderbekter... Báriniń de kórgen kúni osy... Qara úzdirý úshin Muǵaljar asý kerek. Al onda Jetirý men Tórtqara, Shómekeı qudyq jetpeı, qonysy tarylyp, ózdi-ózdi qyrylysyp jatyr... Alty júz úıdi qaıda aparyp syıǵyzady? Janqojanyń jóni basqa... On shaqty úıli jalǵyz aýyl...

Tipti qasha kóshkende, han shyn qasyn tikse, kóshti joldan basady ǵoı...

—Batyr-aý...

Aqtan basyn kótermeıdi. Osydan jeti jyl buryn... Ramankquldyń úıinde ótken keńes kóz aldynda elesteıdi. Osy Babajannyń sózine ımandaı uıyp, bas shulǵyǵan adamnyń biri Aqtan edi. Janqoja ǵana qıas tartty. Onyń sózi otyrǵandarǵa tentektik kórindi. Jasy kishi demeńiz, aqyly asa aǵa ǵoı... Janqoja sonda bir báleniń bolaryn bilgen eken-aý...

Qoldaıtyn jan joq, esikti qatty serpip ashyp, úıden shyqty Janqoja... Jıen nazary qatty... álde nazaryna ushyrady ma? Aqtan ere shyqpaǵany úshin keıin qansha ókindi...

Mynaý zaýal ǵoı... Bul zaýaldan qutylý úshin alty Álim túgel atqa qonýy kerek. At tóbelindeı Qarakesek erin baýyryna alyp týlaǵanda, qaıda barady? Janqojanyń jóni basqa... Ony Orystyń úsh balasy túgel qoldaıdy. Óıtkeni Kishkeneniń Janqojasy... Ony Jaqaıym da syılaıdy. Óıtkeni Jylqaıdar batyrdyń kegin aldy...

Eldiń qazirgi kúıi jetim balanyń kúnindeı eken-aý. Báıdilda men Ramanquldyń keskini anaý... Baıqoshy men Bekarystan, moıynyn ishine alyp basyn baǵyp ol otyr. Jylaý eldiń kóz jasyn kórip, ara túsetin biri qalǵan joq...

Janqoja elde bolsa, sheshinip shyǵar edi. Babajan onyń kózin kurtqysy kelgende, sonysyn bilip qoryqty ǵoı...

Janqojaǵa shapqynshy jiberý kerek...

— Aý, batyr-aý...

Tólegen úshinshi ret aıtqanda, Aqtan batyr basyn ázer kógerdi.

— Aýyl Qıalǵa qaraı jyljıdy. Túıelerdi qumǵa qaraı aıdap salarmyz. Teńizdiń jaǵasynda kisi boıy jerden espe shyǵady. Sýdan taryqpaımyz...

Otyrǵan jurttyń kózi uıasynan shyǵyp barady, biraq batyrdyń sózin bólýge bir jan bata alǵan joq.

— Tólegen, sen atqa qon! — Sony aıtqanda Aqtannyń daýysy shıraq esitildi. — Janqojaǵa barasyń. El basyna búlgin kún týdy. Keńshilikte azamat qadirin kim bilgen. Basyna kún týǵanda, altyn baldaq asyl semserin izdeıdi. Batyr alty Álimge ókpeli edi. Aǵaıyn jylap kelgende, taýdaı ókpe taraıdy. Ótkendi keshsin. Jańylmas jaq, súrinbes tuıaq joq eken, ol shyndyqqa seksenge shyqqan jasymda kózim jetip otyr. Osy eldiń basyna buǵalyq túsetin joly quryq aldyrǵannyń biri men edim. Obalyna qaldym. Bul ókinish ólsem súıegimmen keter!.. — Aqtannyń kózine jas kelip qalǵan, daýsynda diril bilindi. — Osy sózimdi qaldyrmaı aıt. Janqoja jıen ǵoı, kóz aldymda esti. Kekshil emes edi. Elge oralsyn. Oǵan sheıin men de qarap jatpaspyn. Qoıdyń jasyndaı ómirim qaldy, qalǵanyn osy jolǵa qıǵanym! Aqtan atqa minedi!

— Oı, erim!

— Bozqasqa, bozqasqa!

Otyrǵan jurt shý etti.

Esiktiń aldynda bir jigit meńsiz qara qoıdyń aıaǵyn baılap jatyr edi. Tamaǵynan shalyp jiberdi.

* * *

Bul dala alystan qońyrlanyp kórinedi. Syr óńirimen salystyrǵanda, bul dalanyń shóp bitimi de bólek, jýsannan góri barqyn butasy men shaǵyry qalyń, kók erkek pen aq qaýdan attyń tizeligin qaǵady.

Bıyl kóktemniń aıaǵy tym sylbyr, ylǵı jańbyrlatyp turǵan. Qyryq kún shilde de qońyr salqyn bolyp bastaldy. Mal baqqan qazaqtyń qudaıy berip tur.

Nurymbet aýlynyń jyldaǵy ádeti, jaz jaılaýyna erterek shyǵady. Qozy aıaqtanyp, kóktemgi qoı qyrqymyn da alyp boldy. Qıaqtyda jalǵyz qudyq... Baraq pen Nurymbet balalarynda mal basy edáýir, bıyl sý tapshylyǵy sezildi. Búgin Aqmyrzanyń úıinde sol jaıly sóz qozǵaldy. Jylqy tebinin basqa jaqqa aýystyrmasa bolmaıdy eken...

Osydan úsh kóshtik jerde Akbulaq qyraty bar. Jan-jaǵy tastaq, mal órisine jaramaıdy. Biraq Aqbulaqtyń sýy eki júz jylqydan jetip artylady.

Boranbaı men Jaýqashar bastaǵan alty-jeti jigit búgin jylqyny Aqbulaqqa qaraı aýdaratyn boldy. Basynda qostanyp jatyp, kezektesip jylqy baǵady...

Tústen keıin qulyndar baılaýdan bosatylyp, aýyldyń aldyndaǵy jeliler jınaldy.

Aýylda Aqmyrza qaldy, Janqoja qaldy, taǵy úsh-tórt erkek kindik bar. Bireý qoı qaıyrady, basqalary kezektesip túıege qaraıdy. Jaz qazaqtyń beıneti bastan asady.

Qyr jaılap, Tórtqara aǵaıynmen qonystas bolǵaly da alty jyldyń júzi bolǵan eken. Nurymbet áýleti osy jaqqa kelip qoń jınady. Janqojaǵa degende qaıyn jurtynyń peıili keń. Batyr sonysyna yrza. Ári kópten erini kezerip júrip, osy eldiń ishine kelgen soń perzent súıdi... Ony da jaqsylyqtyń joralǵysyna jorydy.

Tez tasyp, tez tógiletin Aqmyrza aǵasy qara-qura kóbeıip, quıryǵyna shel aınalǵan soń qyńqyldy bastady. Shal dúnıe salǵaly da on jyldan asyp bara jatyr eken... Ac berýdiń sáti kelmeı-aq qoıǵan...

Ony Janqoja da oılastyrmaı júrse eken-aý. Aıaýly áke ataýsyz qalǵan jaıy bar. Bir jerde áldebireýge as berilip, oǵan ózderi de shaqyrylǵandaı bolsa, batyr qaradaı qysylady.

Qudaıǵa shúkir, ortaıǵan shara toldy. Nurymbet áýletiniń dáýleti bir shaldyń asyna shaıqalmaıdy. Biraq sol asty qalaı jasaý kerek? Janqojany da sol jeri qınaıdy. Nurymbettiń asyna berisi Álim-SHómen túgel shaqyrylady. Ol — qyrda, Tórtqaranyń ortasynda emes, shaldyń beıiti turǵan jerde, bes Shektiniń ishinde ótkizilgeni maqul...

Al bes Shekti Hıýa qol astynda jatyr. Onda Qojanıaz bajban bar, onyń ıtarshylary Ramanqul men Báıdilda bar... Ol az bolǵandaı, Jankentke Janǵazy han ornady... Báriniń de Janqojaǵa arnap qurǵan qaqpandary daıyn, qaı kúni ózi izdep kelip túser eken dep kútip otyr... Aqmyrza qaıdan bilsin, baıaǵy qazaqshylyǵyna basady. Qazaq asty qasıet tutady... Onyń ústinde qastyq jasaýǵa qaısysy batar eken... Solaı oılap, bel kúshke salatyn edi.

Asty qasterlep júrgen qazaq shyǵar. Hıýanyń hany bir jaman shaldyń asyn qaıtsin... Qasynda qarýly qanisherleri, qyl buǵaýdy moıynǵa tastap kelip jiberedi... Sodan soń kiriptarlyqtan qutylyp kór!

Eger as Syr boıynda ótkendeı bolsa, sondaı bir qyrsyq tap kelerine Janqojanyń ımany kámil...

Bul jaqta ázir qonystan da taryqqan joq. Bireýi ekeý bolyp ósip jatyr... Basyna bas qosyldy. Biraq týǵan jerdiń topyraǵyna eshteńe jetpeıdi eken...

Keıde batyr jylqy kúzetiniń kezegine shyǵady. Bul aýyldyń baıaǵy ádeti, áli kúnge jylqyǵa adam ustamaıtyn. Aýylda jigit basy barshylyq...Záýde bir jastar shildehana qýyp ketse, túngi kúzetke Aqmyrza, Janqoja, Boranbaı sıaqty shaldar barady... Sonda... Qarańǵy tún... alys kókjıekte qorǵasyn tústes qara sur bult qımylsyz jatady. Dalada úp etken jel lebi joq... Bult ta sol ornynan tún ortasy aýǵansha qozǵalmaıdy. Batyrdyń da júreginiń basynda qorǵasyndaı aýyr sher, at ústinde aqyryn kúrsinedi. Aısyz túni aıdalada jalǵyz júrgende, týǵan jer eki ese ańsatatyndaı. Bastas azamattardy da qatty saǵynyp júr. Sondaı kezde qulaǵynda Segiz seri salǵan án yzyndaıdy. Shalkıiz ben Dospambet tolǵaýlary tiliniń ushyna oralyp, ózi de kúbirleıdi.

Qas tulpar úıir saǵynar,

Saǵynǵanda ne qylar,

Kúmbir-kúmbir kisinep,

Taý bókterlep jelsem der...

Óleń áýenimen yńyldaǵanyn ózi de baıqamaı qalady. Ómiri jas bolyp áý dep án salyp kórgen jan emes edi, osy kúni jyrshy boldy. Aldynda alty jasar Itjemesi, Segizdiń qasynda el aralap júrgende jattap alǵan tolǵaýlaryn tógip-tógip jibergende, Aıbarsha oshaqtyń basynda aýzyn ashyp otyrady.

Buryn eldi ańsaǵanda, Múmsindi sózge shaqyratyn edi. Ótken bir kúnderdi eske alysady... Ol dúnıe salǵan soń, batyr tipti sher kúpti bolyp ketkendeı. Keıde ýaıym tynyshyn alyp, tún uıqysy tórt bólinedi.

Boranbaı bastas qoı, oǵan qaljyń aıtatyn da jalǵyz sol edi.

— Jáke, qatyn sulýyn qushtyń. Bir basynda eki qatyn, biri-birinen asyp túsedi. At júırigin de minip kórdiń. Torynyń da, kúreńniń de, shańqan bozdyń da talaı taqymynda qartaıǵan eken. Qatynda qaısysyn táýir kóresiń. Atta taqymyńa qaısysy jaqty?

— Aıbarsha eki músheli kishi edi, sony maqtar ma eken dep qajap otyrsyń ǵoı meni. Sen oınap surasań, men shyndap jaýap bereıin. — Janqojanyń eki qasynyń arasynda qos qyrtys ájim paıda bolyp, aqyryn kúrsinedi. — Áıelde Múmsinge kim jetedi. Ol kezde ózim da jıyrma tórt jastaǵy qylshyldaǵan jas edim. Aıbarsha maǵan jer ortadan aýǵan shaqta kezdesti. Qartaıǵan shaǵynda baıaǵydaı tósek lázzáti qaıdan bolsyn...

Bul Múmsinniń kózi tiri kezindegi áńgime edi. Jastaı qosylǵan jar qosaǵy ólgen soń, oıda qalǵan elesi burynǵydan da ystyq tartqandaı. Batyr en jaqyn dos-seriginen, eń aqylgóı keńesshisinen aıyryldy.

Ashshy muń adamdy jyrshy qylady.

Alty jyldan beri batyrdyń qulaǵy el jaqta. Qaıta oralar kezeńin kútip júrgen jaıy bar...

Múmsinniń janazasynda biraz týys tebe kórsetti. Jekjattan Jamanqul men Bekjaras... El ishi qobaljý ekenin aıtqan... Odan beri de jyl jarym bolyp qaldy, at izin salǵan eshkim joq. Osylaı birte-birte aralary sýysa beretin sıaqty kórinedi.

Alystaǵy habar, neshe túrlenip, óńin ózgertip jetedi. Bıyl kóktem týǵaly bul jaqta alyp qashty ósek dúńkildep jatyr. Hıýanyń hany qazaqtan aýyl basy — biteý qyz, úı basy qyrqylmaǵan qozy jınatady eken...

Janqojanyń bir minezi uzyn qulaqqa sene bermeıtin edi. Bul habardy da daqpyrtqa joryp qoıǵan. Osydan bir aı buryn Dabyl kelip, rasyn aıtty. Qarasaqal Tóregeldiniń qyzy qoldy bolypty. Dabylǵa habarshy tórt aıdan keıin kelip otyr...

— Báıdilda qyzyn Janǵazy hanǵa beripti ǵoı. Tóregeldi de jiliktiń maıly basyn jek kórmeıtin edi. Bálkim, qyzyn sondaı eseppen uzatqan shyǵar...

— Uzatqanyń qalaı, tartyp áketipti. Aqtan aǵam shydaı almaı, Báıdildaǵa aryz aıtqan eken. Ol aıaǵyn sıyrquıymshaqtandyryp jiberipti. Hannyń bıligi Qojamberdide, Qojamberdiniń bıligi shaıtanda degen maqaldy esitip pe ediń? Dabyl taǵy bir jańalyq aıtty. — Esitpeseń sol, shyǵaryp júrgen Aqtan naǵashyń!

Basy osylaı bastalǵan keńes túnniń bir ýaǵyna sheıin sozyldy. Tańerteń Dabyl atqa qonǵan.

Janqoja týystaryn jınap alyp, ákesine as bergisi kelip otyrǵanyn aıtty. Merzimi súmbileniń aıaǵy, ótetin jeri — Syr boıyndaǵy ata qonysy...

Qyryq kún shildeniń ortasyna taman Aqmyrza men Boranbaı kóshedi. Elge baryp, astyń daıyndyǵyna kirise berýleri kerek. Sarshatamyzdyń aıaǵyna taman Janqoja qozǵalady...

Qıaqtyǵa kóship shyǵatyn kúni batyr Tórtqaranyń jaqsylaryn jınap alyp keńesti. Batyrdyń ıgi nıetin bári de maquldap otyr. Kishi júzge túgel qulaqtandyratyn boldy. Jaqyn otyrǵan Arǵyn-Qypshaq, Kereı-Ýaq aýyldaryna da habar tıgizedi...

Janqojada bir ishki esep te bar sıaqty, biraq keptiń kózinshe ashyp aıta alǵan joq. Tórtqaradan jalǵyz kómek surady. Bul jerdegi Shekti on shaqty úıden artpaıdy. Saýyn aıtatyn el sany elýden asty, soǵan oraı shapqynshy da kóbirek kerek bolady. Orta júz ben Jetirýǵa habar tıgizýdi solarǵa mindettedi.

Jylqy Aqbulaqqa aıdalatyn kúni úsh jigit atqa qondyrylǵan. Batyr olardy Ernazarǵa jumsap otyr. Astyń habaryn aıtady. Arjaǵyndaǵy on eki ata Baıulynyń balasyna shapqynshy attandyrýdy Ernazarǵa júkteıdi.

Batyrdyń túpke saqtap búgip qalǵan túıtkili Dabyl edi.

Ony Orta júzge, Qasym ordasyna jumsap otyr. Nurymbettiń asy úlken janjalǵa muryndyq bolatyndaı jaıy bar. Syr Shektisiniń shyndaýy jetken... Bul asqa Janqojanyń ataǵyn syılaıtyn qazaq balasy túgel qatysady. Sarttyń tizesi batqan jurt bir týlamaı qalýy múmkin emes. Onyń aqyry úlken qımylǵa aparyp soǵady... Janqoja Qasymnyń kókjal uldaryn ádeıi shaqyrtyp otyr. Janǵazynyń álegin aspannan keltirip, Esengeldi men Sarjannyń birin han kóteredi. Hıýanyń qamalyn Syr boıynan aýdarady...

Árıne, bul syrdy ashýǵa áli erterek edi. Janqoja Dabyldyń qaıta oralýyn kútti.

Qonaqtar búgin tańerteń aýyl-aýlyna tarady.

Keshke qaraı Janqoja da atqa qondy.

Aýylda Aqmyrza ekeýinen basqa erkek kindik joq. Kezektesip malǵa qaraıtyn edi.

Túıe túligi ury. Bir mezgil kózden qaǵas bolsa, qyr asyp qarasyn joǵaltady. Janqoja óristegi túıelerdi ekindi bolmaı-aq aýylǵa qaraı bettetti. Uzyn sany júzden asady. Qysyńqyrap aıdasań, aldy-aldyna tapyraqtaı jóneletin túıe minezi taǵy bar... qaqpaılap kele jatyr.

Qyzyl ińir edi.

Túıeler boz tóbeniń baýyryndaǵy qudyqqa qaraı bettegende, Janqoja atynyn basyn aýylǵa qaraı burdy. Qudyqtyń basynda Aqmyrza bastaǵan aýyldyń bar qatyn-qalashy túgel eken. Qaýǵa tartýǵa adam jetkilikti kórindi.

Ákesin anadaıdan tanyǵan Itjemes ókpesin qolyna alyp ushyp kele jatyr edi.

— Áke, áke!

Bala tili baldan tátti, batyr meıirlene kúlimsireıdi. Itjemestiń súrinip turǵanyn kórgende, jany shyǵyp ketti. Aıaǵyna tiken kirdi-aý... tory bestini qysyńqyraı aıańdatyp, balasyna jetkenshe asyqty.

— Káne, qolyńdy ákel!

Itjemesti kóterip alyp, aldyna otyrǵyzdy.

— Aıaǵyń shóńgelegen joq pa? Balasynyń kús-kús tabanyn saýsaǵynyń ushymen bir-bir sıpap shyqty.

— Meniń tabanym kón bolyp ketken, oǵan tiken kirmeıdi, — dedi Itjemes maqtanyp.

— Óı, maqtanǵanyńnyń keskinine bolaıyn! Aıbarshanyń sózin aıtasyń-aý...

— Men Múmsinnen týdym... — Itjemes Aıbarshanyń atyn atasa, kidi alyp qalatyn ádetine basty.

— Oǵan daý bar ma?

— Bizdiń úıde bar ǵoı... Ákesiniń qaljyńynan qashqalaqtaǵanda, Itjemes tuttyǵyp qaldy. — Úıde bar ǵoı... Ana bar i oı... Aýyldan aǵalar keldi!

— Aǵalar!?

— Aýyldan kelgen... eki aǵa... Olarǵa qoı soıý kerek qoı! Men Aıbarshaǵa aıtsam...

— Aınalaıyn aqylyńnan. — Yrza bolyp qalǵan Janqoja Itjemesti basynan sıpady. — Qonaqqa, árıne, qoı soıý kerek...

Kókeıinde balasynyń sońǵy sózi. "Aýyldan kelgen..." "Dýyl" bulardyń tilinde Syr boıy. Syr boıyndaǵy elden kimder kelýi múmkin?.. Bekjaras, Beıis... Aǵaıyndarynda izdeı qoıatyn adamnyń reti joq, esine kúıeý baldary tústi. Kózinde qýanysh ushqyny jylt etip edi.

Aqtan shapqynshy attandyrady degen oı joq, úıge kirgenshe asyqty.

Tólegenniń qasynda qaryndasy Qarasha... Kindiktes baýyr qıyn eken. Ózi jolǵa shyǵyp barady. Qaryndasyn úıde qaldyrýǵa qoryqty. Shashyn jelkesine túıip, basyna bórik kıgen qyz erkekke uqsaıtyn edi. Itjemes te solaı oılap qalǵan.

Janqoja Tólegenniń júzin shyramytqanmen, jyǵa tanı almady. Bul elde júrgende jas órim jigit, Aqtan osy Tólegendi qaıda barsa, qasynan qaldyrmaıtyn edi. Ertip shyqqan serigi ýyzdaı jas bala kórindi. Batyrmen qoldasatyn jerde, bala jigit sál basyn ıgendeı bolyp, kirpigi kóz janaryn kólegeıleı qoıǵan. Qoly da maqtadaı jumsaq, ózi ádepti eken. Sirá, júregi toly meıirim shyǵar...

— Naǵashy, jaqsy kelipsiń. Kórip otyrmyn, júrisiń sýyt eken, jol bolsyn. Áıteýir, el ishi amanshylyq pa? — Bul júristiń tegin emesin sezip qalǵan, áldeneden sekem alǵandaı júregi alaburta berdi.

— Ýa, batyr aǵa, tegin bolsa, qarǵadaı qyzdy qasyma eritip, osylaı elden bezip júremin be? Syrdyń boıyn qara tuman bult basty. Qarańǵyda qarmalaǵan halyqtyń basynan erik, malynan quryq ketip otyr. Ash aıdahar áýeli qora toly maldy jutty. Odan tiri janǵa aýyz saldy. Endi arymyzdy aıaqqa taptap jatyr. Tegin bolsa, on ekide bir gúli ashylmaǵan jalǵyz qaryndasymdy jetektep, elden eldi asyp osynda kelemin be?! — Tólegenniń daýsy jaryqshaqtana shyǵady. — Meni saǵan Aqtan naǵashyń jiberdi! Sasqan soń jiberdi!

— Alty Álimniń qara shańyraǵynda qalǵan jalǵyz shal edi. Aqtan aǵamnyń shynymen qartaıǵany ma? Maǵan adam salǵansha, attan salyp atqa qonbaı ma?

— Attan salyp shyqqanda, at tóbelindeı Qarakesekten shyqqan kári shaldyń izine kim eredi? Qalyń Kishkene Ramankul men Báıdildanyń jeteginde ketti. Báıdilda Janǵazy tóreniń eteginen ustasa, Ramanqul qara sarttyń sarqytyn iship, murtyn maılaǵanyna máz, qorasyn malǵa toltyrýdyń áreketinde júr. Týǵan baýyry Qojandy óz qolymen atqan jaýyz qaı Álimniń namysyn jyrtady? Elden birlik, erden tirlik ketken jaıy bar. — Tólegen shıyrshyq atyp otyr. — Aqtan aǵań seni kelsin dedi. Bereketi ketken elge qol bastaıtyn er kerek!

Janqoja odan ári sóz talastyrǵan joq.

Jalǵyz Tólegendi sóıletip qoıyp, ózi tyńdap otyr. Uzyn qulaq habar kóbine ósirip aıtady... Áli de kádikti edi. Syr boıyndaǵy eldiń jaǵdaıyna Tólegennen qanyqty. Halyq aıtsa, qalyp aıtpaıtyny ras eken... Qyz salyǵynyń shyn mánine kózi jetkende, tóbe shashy tik turdy.

Qazaqtyń qyzdan artyq qadirlisi joq. Endi ony da alym-salyqtyń bir túrine aınaldyrypty. El sonda da búlinbeı tynysh otyr. Ezilip-aq qalǵany ǵoı...

Áńgime qyzyǵymen tań atyp qalǵanyn da ańǵarǵan joq-ty.

At soqty bolyp jetken Qarashash áldeqashan qalyn uıqynyń qushaǵyna engen. Basyndaǵy qundyz bórigi ysyrylyp túsip, qasynda jatyr. Bilekteı qara burymy tarqatýly, jastyǵynan asa qulaǵan eken. Sharshaǵan qyz Aıbarsha ústine kórpe ákelip japqanda da oıanǵan joq.

At basyna kún týsa, aýyzdyǵymen sý ishedi... Janqoja ony óz basy kerdi. Er basyna kún týsa, etigimen sý keshedi... Bir kezde soǵan uqsas jaǵdaı óz basynda da bolǵan eken, esine túsirdi. Qazaqtyń basyna qandaı zymystan tússe de, osy eki aýyz sózben ólshenedi... Al búgin kórip otyrǵany qulaq esitpegen sumdyq edi. Qyz bala... Qazaq "er tósekten bezingenin" aıtatyn. Onyń bári ánshıin nárse eken ǵoı... mine, qarshadaı qyz úıinen bezinip júr. Bezdirip júrgen jalmaýyz bar... mynaý aqyrzaman shyǵar...

* * *

Janqoja bul túni kóz ilmeı shyqqan.

Tańerteń bir jigitti atqa qondyrdy. Myna sheti Báımen, myna sheti Sapaq — Tórtqaranyń bar jaqsylaryn qonaqqa shaqyryp otyr.

Aýylǵa Syr boıynan aǵaıyny kelip otyr. Dastarhandas bolýyn ótinedi.

— Iapyraı, Nurymbettiń balasyna elý túıe bitpeı júr eken ǵoı. Bıyl óziniń qoly ashylǵan eken. — Sapaq ázil aıtty.

Qonaqasyǵa shaqyrylǵandar on shaqty kisi edi. Aqmyrzanyń. esigi aldynda qysyrdyń taıy soıylyp jatyr.

Janqojanyń úıinde kúrkildegen keńes. Syr boıyndaǵy eldiń qobaljyp otyrǵany sóz boldy. Álimulynda Aqtan batyrdy bilmeıtin adam joq. Onyń shapqynshy attandyrýy ashý-yzanyń shegine jetkenin kórsetedi... Qazir ondaǵy jaǵdaı capshatamyzda kúıip turǵan qaýǵa uqsaıtyn edi. Bir shetinen ot qoıatyn adam tabylsa, lap etedi... Solaı topshylap, batyl qımyl jasaýdy jaqtaýshylar da tóbe kórsetti...

Sapaq qaýip aıtty. Syr boıy degende, eń kóp taıpa kishkene atam balalary eken. Báıdilda men Bekarystan Janǵazynyń, Ramanqul Babajan sarttyń shashpaýyn kóterip otyrǵanda, qalyń Kishkeneniń atqa qona qoıýy eki talaı... Al Hıýanyń qamalynda samsaǵan sary qol ekenin Tólegenniń ózi aıtyp otyr. Janǵazy da júz jigit nóker ustaıtyn kórinedi. Ári olarda qamal bar. Onyń aty — qurýly myltyq, qursanǵan jaý degen sóz... Qazaqty qoıanqoltyqqa keltirmeı qurtady ǵoı.

— Jaý qamalynda bekinip, qashan alasyń dep kútip otyra ma? Arjaǵynda Hıýaǵa shapqynshy attandyrady...

— Onyń ústine aldymyzda Sarshatamyz. Uzaq joryqta at artyp, adamnyń tıtyqtaıtyny bar...

Bul sıaqty qaýip-qaterdi Janqoja da bilip otyr. Ári qara qazaq barymtadan artyq qımylǵa joq. Kezdesip qalsa, at ústi sart-surt soıyl salysyp, erteń tarqap ketedi. Kisi ólse qun tólenedi... Al mynaý úlken joryq... berisi birneshe aıǵa sozylyp ketýi kádik. Adam qany sýdaı aǵady. Ondaı batyl qımylǵa Tórtqaranyń bıleri belsenip shyǵa qoıaryna shák keltiredi...

Bir týysy qyr Shektisiniń irgesi de aýlaqta jatyr. Ernazarǵa saýyn aıtqanda, túpke saqtaǵan pikirin aıtqan joq-ty. At ústinde kóre jatpaq edi.

— Hany joq el baǵýsyz qoımen teń. Aldynda sýdaı aǵatyn qandy kórip turyp, qazaq sabaǵanda qozǵala ma? Han bolsa, amaly joq, buıryǵynan shyqpas edi...

Báımen bes myń úı Qarashtyń bıi, óz salmaǵyn sezetin edi, sony aıtqanda qabaǵyn shytty.

— Han bolady...

Janqoja Qasymnyń balalaryn eske aldy. Dabyl batyr jolǵa shyǵyp ketkeli de eki aptanyń júzi boldy...

Qyrda alyp qashty habar tarap ketipti. Qasym ordasy Saryarqaǵa bet túzegen sıaqty... Anyǵyn bilgender, Aqmola mańynda ekenin aıtyp júr. Olaı bolsa, Dabyl da kóp uzamaı oralady...

— Osydan eki jyl buryn Dabyl bir baryp qaıtty. Qasym orysta ketken esesin aıtyp, sol mindetinen qutylyp almaı, basqa jaqqa moıyn burmaıtynyn ańǵartqan eken. Men bilsem, osy kele jatqan jolynda Aqmola qamalyna urynady. Orys ońaılyqpen aldyra qoımas. Urysta beti qaıtqan sultan endi ári qaraı qaıta kóshpeıdi. Endigi Moıynqumnyń aptabynan yǵyr bolǵan shyǵar. Ol beri qaraı bettep kele jatyr... Dabyl degendeı aldynan shyǵatyn boldy. — Bul Janqojanyń óz joramaly edi. — Yrǵyz ben Torǵaıdan bylaı qaraı búkil el orystyń qolastynda otyr. Sońynda orys soldattary, yǵysyp kele jatqan sultan ordasy Orta júzden pana taba almaıdy. Bizge kelmegende, qaıda barady? Tek taǵy bir syltaý taýyp almaı, as ústinde tóbe kórsetse eken...

Jurt ras aıtsa, Qasymnyń sońynda on myń qol bar. Babajannyń álegin aspannan keltirýge jetip jatyr...

Janqoja sóılep otyrǵanda, Sapaqtyń kózi jypylyqtap ketti. Áıteýir-aý... Aıaq astynan Nurymbetke as beretin bolyp, batyr jar salyp jatyr edi-aý... Sondaǵy oılaǵany eldiń qamy eken ǵoı... As ana jyldan myna jylǵa saǵyndyryp kezdesetin úlken oqıǵa... Oǵan bir Alshyn emes, úsh júzge túgel saýyn aıtýǵa bolady. Ac Nurymbettiki, beretin adamy Janqoja bolǵan soń, berisi Álim-SHómen túgel jınalatyny anyq edi. Hıýa qamaly men Jankenttiń irgesinde úlken dúbir bastalǵaly tur. Qalys aǵaıyn túgil, qas dushpanyń da syrt qala almaıdy. Pamanqul men Báıdilda ózi izdep kelip, qolǵa túsedi... Tipti Janǵazy sultan da qatysýy múmkin... Álim-SHómenniń hany ondaı úlken jıynda qalaı shettep qalady?

Jıyndy jerde daý bir qamshynyń ushynan, bir aýyz sózden ushynady. Ózi kegin pyshaqqa janyp, shıyrshyq atyp otyrǵan el... Jıyndy jerde adamnyń qaı-qaıdaǵysy eske túsedi emes pe? Esesi ketip júrgender kóp... Hıýanyń ıtarshylaryn sol jerde-aq tańbalap shyǵaryp, jurt aldynda qarabet atandyrady... Búkil Álim-SHómen solaı bir ýysqa jınalyp, Hıýa qamaly oqshaý qalýy kerek... Apyr-aý, Jákemniń oıyna naıza boılamaıdy eken-aý... Dabyldy Qasym ordasyna attandyrǵanyn da aıtpaıdy.

Osy jerde Báımen qaýip aıtty.

— Bizdiń oılaǵanymyzdy Janǵazy da oılaıdy. Burynyraq qımyldap, asta jurttyń basy quralyp úlgirmeı jatyp, áreket jasap júrmes pe eken?

— Ákege as berý qasıetti is. Qastyq jasaýǵa artyna baksyn! Onda Janǵazy sultan ısi qazaqtyń aldynda qarabet bolmaı ma? — Janqojanyń úni salmaqty edi.

— Jáke-aý, seni mert etip júrse, erteń el aldynda qarabet bolǵany kimge kerek!

— Erkek toqty qurbandyq. Bir qurbandyq bermeı, el atqa qona ma?..

Janqoja sony aıtqanda, Báımenniń júzi kúreńitti.

Bıler kóp yrǵasyp kelgende, saqtyqty aıtqan Sapaq sózine toqtady. Syr boıyna áýeli Aqmyrza men Boranbaıdy kóshiredi. Ol jaqtaǵy el de astyń habaryn solardan estıtin boldy...

Aqtan bar, Bekarystan, Baıshoqy bar... Janqoja senimdi, tıimdi on shaqty bıdiń atyn atady. Aqmyrza kóship barǵan soń, sálem bere bári de kelýi tıis. Nurymbettiń asy úlken qımyl úshin muryndyq bolǵaly turǵanyn bılerdiń habardar bolǵany jon. Árıne, kez kelgen sálemshige aıtylmaıdy. Al álgideı senimdi azamattar, jigitterin toptastyryp, attaryn jarata beretin bolsyn...

Janqoja as beriletin mejeli kúnge bir aı qalǵanda ornynan qozǵalady. Jalǵyz bolmaıdy. Qasyna Tórtqara aǵaıyndardan qyryq-elý jigit ertedi. Qalǵan kópshilik as ústinde jınala jatar... Jaý túsirgish, soıylǵa moıymaıtyn jigitterdi aldyn ala iriktep ala ketedi...

Sapaqtyń bul jobasy kókeıge qonatyn edi.

Bıler kóp yrǵasqan joq, úlken keńesti bir qonaqasynyń ústinde bitirdi.

Erteńine bári de aýyl-aýylyna tarady.

Janqojanyń úıinde jalǵyz Tólegen qalǵan.

— Al, naǵashy, Tórtqara aǵaıynnyń sózin esittiń ǵoı. Álim ishinde ázir qanaty otqa sharpylmaı, bútin otyrǵan el de osylar. Qyr Shektisin Ernazar túgel atqa qondyra ala ma, joq pa, ol arasy maǵan kádik. Olardyń arasynda arjaǵynda Baımaǵambet sultannyń qabaǵyn baǵatyndar tabylady. Janqoja qabaǵyn shytty. — Eki-úsh kúnde Aqmyrza kóship qalar. Sen salt atty, sabaý qamshysy jolaýshy, odan bir aptadaı nuryn barǵaly otyrsyń ǵoı. Esitken-bilgenińdi Aqtan aǵama aıtyp barasyń ǵoı. Qyzý kisi edi, orynsyz otqa túsip, arandap qalyp júrmesin. Kishkeneniń jaǵdaıy anaý... Jaqaıymdar da alaýyz. Qarasaqal týysynyń bas kóterer azamaty osy jaqta júr. Ázir bútin otyrǵan sender, Qarakesek aǵaıyn sıaqty. Ol da bolsa, Aqtan aǵanyń bereketi ǵoı. Attanys á dep bastalǵanda, uıytqysy da, atqa buryn qonatyn da sol Aqtan aǵam bolar. Qaı jaǵynan da joly úlken. Qarakesek ısi Álimniń qara shańyraǵynda otyrsyńdar. Biraq bir nárseni esinde myqtap usta, úlken qımyl as tarqar kezde bastalady. Oǵan sheıin ne kórseń de shydaısyń. Erte qımyldap, bárin búldirip almaıyq!

— Onyń bárin túsindim, Jáke!

Tólegen erteńine jolǵa jınaldy. Qarashashty Janqojanyń qolynda qaldyrdy. Artta qalǵan eldiń basyna zymystan týyp jatýy da kádik... Babajan sart qyzdy izdestirip, endigi jasaýyldaryn qaptatyp jiberdi. Ózi de jurt kózine kórinip, aýylǵa jarqyrap barýǵa qorqyp otyr... Áýeli Aqtan batyrǵa, onda da jasyrynyp baryp jolyǵady. Eger sarttyń hany Qarashashty izdetip, el ishi dúrbeleń bolyp jatsa, bir-jar aı boı tasalaı turatyn oıy bar edi...

Jas jigittiń bul nıetin Janqoja da maquldap otyr.

Sol kúni aptap soǵyp tur edi. Kún kózi tike qaratpaıdy. Jer men kókti jalyn sharpyp kúıip turǵandaı, naǵyz ystyq bastaldy.

Qyrda kún salqyn dep estıdi. Tólegen jabaǵy kúpimen shyqqan. Janqoja ústine shapan japty.

— Syı qonaǵyna shapan jabatyn qazaqtyń ádeti ǵoı. Jıenińniń úıine birinshi ret bas suqqanyń eken. Qýys úıden qur shyqqanyn uıat bolar. Jetegińe at baılattym...

— At jetektep, jaıymen júretin ýaqyt bar ma, Jáke. Úıirinen aıyrma, buıyrǵan mal bolsa, kóshpen birge barar...

— Jáke, Qarashashtyń qarǵybaýyn berip jatqannan saýmysyń?

Qynjylyp kele jatqan Janqojany Tólegen toqtatty.

— Boranbaı aǵam qaljyńdasa da shynyn aıtyp tur. Qarakesektiń qyzy Nurymbettiń bosaǵasynda qalatyn bolsa, bizden arman joq. Qopa batyrdyń qyzynan Janqoja týdy. Jıeni jaqsy bolsa, naǵashy kúndemeıdi. Al qyzdy jaý da alyp jatyr, — dedi Tólegen, onyń da qaı-qaıdaǵysy qozǵalǵandaı edi.

Qarashash aǵasymen qoshtasýǵa shyqqan, esiktiń aldynda tur edi. Álgi sózdi esitkende, kózinde jas dóńgeledi.

Tólegen atynyń basyn aýyl syrtyndaǵy kósh súrdegi qasqa jolǵa qaraı burǵanda, Qarashash úıdiń jabyǵynan qarap turdy. On bes jasar qyz jat jerde, beıtanys úıde qalyp bara jatyr. Aýyldan shyqqaly jıyrma kúnge taqap qalǵan. At ústinde shól keshti. Aǵasy qasynda júrgende eshteńeni bildirgen joq. Qarashash ásirese sheshesin saǵynyp edi. Qaıta oralyp, óz bosaǵasyn attaǵansha, áli qansha zaman... Sheshesine bir aýyz sálem de aıta almaı qalǵanyna ókindi. Anaý qara saqaldy shaldyń sózinen qysyldy... Qandaı paryqsyz kisi edi. Qarashash yzalanǵanda kózinen sala-sala jas shubyrdy.

* * *

Dabyl bir aı júrip qaıta oralǵanda, Aqmyrza Syr boıyna qaraı kóship ketkenin esitti.

Ózi Qasym ordasynda qaraly oqıǵanyń ústinde kezdesedi eken. Esengeldi men Sarjan Táshkent qushbegisiniń qolynan qaza taýypty...

Qasymnyń balalary orys patshalyǵynan kek qaıtarýdy oılanǵanda, súıenetini Qoqan handyǵy edi.

Osydan eki jyl buryn... Qasym Saryarqaǵa qaraı bettep shyqqan. Qaptalynda Qoqan hany attandyrǵan eki myńdaı sarbaz, aıdarynan jel eskendeı kún týdy. İzdegenge suraǵan, orys soldattary da kúttirgen joq. Ári bekinissiz jer, sardalada kezdesti. Oısyratyp ese qaıtaratyn jeri edi. Qoqan sarbazdary búldirdi... Aldynda tars-tars atylǵan orys myltyǵynyń daýsyn esitken kezde, maıdan dalasyn tastaı qashqan...

Esengeldi men Sarjan orys qarýy qolma-qol shaıqasqa keltirmeıtinin, onymen soǵysý úshin tásil kerek ekenin sol joly uǵyp qaıtty.

Byltyrdan beri joryq daıyndyǵynda, alýan túrli urys tásilin oılastyryp jatyr edi. Bul jolǵy nysanasy Aqmola. Keıindeý túsken osy bekinis qazaq dalasyna suǵynyńqyrap jatqany búıirine shanshýdaı qadalady... Onyń esesine Omby sıaqty orys ákimshilik ortalyǵynan aýlaq, kómek kelip jetkenshe apyr-topyryn shyǵarýǵa bolady dep túsinedi...

Bul joryqqa Qasymnyń balalary úlken mán beretin. Jortýylshynyń isin qylyp, tıip qashpaq oıda joq. Aqmola bekinisiniń talqandalýy ǵana, odan ári Kókshetaý, Qarqaralynyń kúlin kókke ushyrady.

Qasym ordasynda bes myńdaı ǵana sarbaz bar. Qarý-jaraq jartýsyz ári azǵantaı qolmen ondaı úlken istiń úddesinen shyqpaq qıyn. Ásirese alǵashqy aıqasta ústem shyqpaı, dittegen maqsatqa jete almaısyń. Qamsyz bolý úshin taǵy da Qoqannyń kómegi kerek boldy...

Sáti túsip Aqmola alynsa, bes myń qol bir aıda qyryq myńǵa jetedi. Jeńis daqpyrtyna eleńdemeıtin qazaq joq... Orystan qorqyp buǵyp otyrǵan talaı tentekter Qasymnyń qolyna izdep kelip qosylady...

Ana jyly opyq jegizgenmen, Qoqannan basqa qol ushyn berer jeri joq. Qystyń kózi qyraýda Esengeldi men Sarjan Táshkentke attanady.

Arjaǵynan Qoqan hany Mádeli de keledi.

Esengeldi men Sarjan áskerı kómek surap qana qoımaıdy. Moıynqum óńiri jalańash, Qasym ordasy qys qystaý, jaz jaılaýdan jutap otyr. Qoqan handyǵynan Túrkistan men Sozaq arasyn, Qarataý óńirin qonysqa suraıdy. Bul mańaı baǵy zamannan qazaq handarynyń — Ábilmámbet pen Abylaılardyń ata qonysy ekenin de eskerte ketedi.

Osy sońǵy tilegi Qoqan hanynyń shamyna tıedi.

Bir zamanda Táshkent te qazaq handyǵynyń astanasy bolǵan. Búgin beti shimirikpeı Túrkistandy surap otyrǵan Qasym orystyń betin qaıtaryp, ózine-ózi kelgendeı bolsa, erteń Táshkentke aýyz salar... Dıplomatıalyq qýlyq-sumdyqqa shorqaq, qazaqsha omyraýlap ketetin Esengeldiniń minezi álgideı qaýip-qaterge muryndyq bergendeı edi. Sóz de op-ońaı ýshyǵady. Táshkent qushbegisiniń saraıynda Esengeldi men Sarjannyń basyn aldyrady.

Eki sultannyń qasyna erip ketken qyryq jigit nókerden aýylǵa jalǵyz-aq adam, — Aǵybaı batyr tiri kelipti. Ol da tún jamylyp qashyp shyqqan...

Osy qaraly oqıǵadan keıin Qasym ordasy tik kóterilip kóshedi. Endigi qolbasshysy — Kenesary. Qasymnyń kindiginen taraǵandardyń ishinde úlkeni de sol bolyp qalǵan.

Údere tartqan Kenesary kóshi súrgin. Ashý ústinde Aqmola bekinisine urynady... Dabyl sol oqıǵanyń izi sýymaı baryp jetedi eken. Kenesary ordasynda Aqmola shaıqasyn dabyraıtyp sóıleıdi. Orystardy úıelmenimen órtep jiberipti...

Al ózderi Torǵaıǵa qaraı bettep keledi...

— Jeńilip qaıttym dep kim aıtady. Úıelmeńimen órtegeni beker shyǵar. — Janqoja kádik aıtty. — Eger Aqmolany alsa, Arǵyn-Qypshaq, Kereı-Ýaq alaqanynda emes pe? Torǵaıǵa qaraı yǵysyp jyny bar ma? Onda qalyń sherý izinde, ári qaraı ata qonysy Kókshetaýǵa attanar edi ǵoı...

Dabyl batyr Janqojanyń sálemin jetkizgen. Kenesarynyń qulaı tyńdaǵan álpetin baıqap qalǵan. Nurymbettiń asy Súmbileniń aıaǵyna qaldyrylǵan eken. Oǵan sheıin Kishi júzdiń ishine Kenesary ordasy da baryp qalady. Asqa qatysýǵa tyrysady. Taqa óz qoly bosamaıtyndaı bolsa, bes júz jigitpen Naýryzbaıdy attandyrady...

Bul — astyń mánisin ańǵarǵan adamnyń sózi. Janqoja Kenesarynyń kemel aqyl ıesi ekenine senip otyr.

Álimniń endigi hany Abylaı tuqymynan saılanýy kerek.

Biraq kóp ashylyp sóıleı bermeıtin ádeti, syr shashqan joq. Dabylǵa Aqmyrza men Boranbaıdy kóshirgenin aıtty. Qasynda eki-aq úı qalypty. Jaýqashar bastaǵan eki-úsh jigit qalypty.

— Sarshatamyzdyń ortasyna taman ózim de qozǵalamyn.

Bul kúnderi jan-jaqqa attandyrylǵan shapqynshylar oralyp jatyr edi. Asqa Qyr Shektisi túgel qatysady. Ony Ernazar aıtypty. Baıuly jaqtan da biraz el keletin túri bar. Jetirýdyń jaqsylary ishi qobaljý kórinedi... Jaqyn jerdegi Orta júz aýyldary súmbileniń basynda Syr boıyna qaraı qozǵalady...

Bul habardy esitkende Dabyl marqaıyp qaldy.

— Habarlasyp turamyz ǵoı, qanattasa kóshetin bolaıyq, — dedi Dabyl. — Uzaq joldan oraldym. On shaqty kún úıde jaǵyp demalyp, qatyn-balany qýantaıyn. Sodan keıin taǵy bir soǵyp ketermin...

Sol kúni atqa qondy.

ASAÝ ÚZGEN SHİDER

Bıyl súmbileniń aıaǵyna taman Nurymbettiń asy beriledi... Janqoja úsh júzge saýyn aıtypty. Jaz shyqqaly osy habar dúńkildep jatyr.

Qyryq kún shildeniń ishinde Aqmyrzanyn kóshi Jaqsyqylyshtyń baýraıyna jetip qondy.

Odan keıin taǵy bir apta ótken. Aqmyrzanyń Syrdan ári ótip, Nurymbettiń beıiti turǵan qudyqtyń basyna baryp shańyraǵyn kótergeni málim boldy. Júrisi jaý tıgendeı edi. Qasynda Baraqtyń balalary túgel kórinedi...

Alty jyldan beri saǵynysqan aǵaıyndar Nurymbettiń qara shańyraǵyna aǵylysyp baryp jatyr. Belgili bılerden Qarakesek Aqtan batyrdyń, Asan Bekarystan bıdiń aty ataldy... Al Jaqaıym Baıshoqy bı Aqmyrzany Jarshaǵylda bir kún erý qylyp, qonaqasy berip attandyrypty...

Báıdildanyń qulaǵy ondaı-ondaı ósek-aıańǵa túrik, álgi bılerdiń Aqmyrzaǵa qaı kúni barǵany, qandaı maldyń basyn mújigeni alaqandaǵydaı anyq edi.

On eki jyldan beri júrip-júrip, Nurymbettiń balalary taban astynda ákesine as beretin bolypty... Ári úsh júzge saýyn aıtady. Tegin emes sıaqty... Eki jyldan beri el ishi qobaljýly, quryqpen ǵana ustap otyrǵan jaǵdaı bar. Ony Janqoja da estip otyr. Babajannyń da tártibi qataıdy. Basqa túgil, Janǵazy hannyń aıaǵyn attap bastyrmaıdy. Bul ekeýiniń qaı-qaısysy bolsa da, Janqojany ata jaýym dep túsinedi. Solardyń kóz aldynda, Babajannyń qamaly men Jankentten taıaq tastam jerde, jarqyratyp as beretini qalaı? Ańdysqan dushpan aıaqtan qaǵady dep te qoryqpaıdy. Ondaı kúsh Nurymbettiń balasyna qaıdan bitip júr? Myqtasa qaıyn jurty Tórtqaranyń balasyna senetin shyǵar... Onan qalsa Qyr Shektisi... Janǵazy han Qyr Shektisine elshisin bir attandyrǵanda, eki attandyryp, aqyry betin beri qaratqan sıaqty edi. At tóbelindeı Tórtqaramen kimdi shaýyp alǵandaı... Báıdilda solaı topshylaıdy.

Biraq... Syr boıynda qalyń eldiń ishten tynǵan túri jaman... Ásirese Qarakesek... Kishkeneniń ishindegi azǵantaı atalyqtar Úsen men Jolshora aýyldary... Áıderbek arasynda da narazylyq kúshti edi. Báıdilda sońǵy eki jyldyń bederinde Janǵazy sultan men Babajannyń tizesi qattyraq batqan rýlardy saýsaqpen sanap shyqty. Ári Babajannyń myna bir qyz salyǵy... bıyl el ishi dúrbeleń bolyp tur-aý... Janqojanyń da kezeńin andyp sap ete túsken syńaıy bar. Qystan beri Babajan sart qamalǵa on qyz aldyrypty... Bul on aýyl qylyshyn tasqa janap otyr degen sóz. Osy narazylyqtan seskengen Janǵazy Babajannyń aldyna neshe baryp, biraq sózin ótkize almaı qaıtty.

Belgili bıler Aqmyrzanyń úıine tegin aǵylyp jatqan joq. Osynda bir qupıa syr bolmasyn...

Kúıeý balasy Janǵazyǵa baryp oılasty.

Búgin Ramanquldyń úıinde otyr.

Tabıǵatynda birbetkeı adam Quttyqtyń bıi qýlyq-sumdyqqa joq edi. Jasyryn isi ashyq qımylǵa bergisiz. Sol minezinen Qojanıaz qamalyndaǵy bar qylmystyń kúnásin da bir ózi arqalap júrgen jaıy bar. Ramanqul aqyldan góri, bel kúshke salǵandy táýir kóretin. Al kúsh qurýly myltyqta... ol myltyq Qojanıazdyń qolynda dep túsinedi. Odan basqa eshkimnen eseptesip jatpaıtyny da sondyqtan...

Janǵazy hanǵa jalǵyz qyzyn berip, qazir eldi alǵan, Edildi alǵan kisimsip júrgen Báıdildany onyń sýqany súımeıdi. Ondaı syryn Qojanıazdan da jasyrǵan joq. Biraq Jankentke týyn tikken Ábilqaıyr tuqymyna Hıýanyń bajbany da bata almaıtyn sıaqty... Áıteýir Báıdilda aman júr...

— Aqmyrza aǵań kóship kelip jatyr. Oǵan baryp sálem berdiń be? — Bul Báıdildanyń suraǵy.

— Aqmyrzanyń maǵan kóńil aıtqany qalyp, endi oǵan ózim baryp sálem berýim kerek eken ǵoı! Ramanqul Qojannyń qazasyn eske alǵanda, alqynyp qaldy. — Sen barsaıshy! Janǵazy sultan az bolsa, endi baryp Nurymbettiń balalarynyń qoltyǵyna kire ǵoı! "Qoltyqtan" góri ádepsizdeý sóz tiliniń ushyna kelip qalǵan, ózin-ózi ázer irikti.

Báıdilda myrs-myrs kúldi. Arasynan qan ótken joq, et jaqyn týysy... alty jyl syrtta júrip kelip otyr... oǵan armysyń aıtý jasy kishiniń boryshy edi.

— Bizdiń aramyzdan qan ótkeni! Aqmyrzanyń qasynda Baraqtyń Boranbaıy otyr. Sándibaı sonyń qolynan ólgen joq pa edi? Aqmyrzanyń bir aýyz sózi bolmaǵanda, Qojan da atylmaıtyn edi! Mende týys bar ma? Sándibaı men Qojannyń túbine jetken Kıikbaı men Jumaǵul tuqymy... olardy ólsem jelkemniń shuqyry kórsin! Aǵash oǵyn olar da aıap qalǵan joq! Qudaı buıyrtsa, men de aıanyp qalmaspyn!

Ramanqul er-toqymyn baýyryna alyp týlady.

Báıdildanyń kókeıinde baıaǵy túıtkil, ánsheıin Ramanquldyń qoltyǵyna sý búrkip otyr. El ishi bulaı qobaljyp jatqanda, Janqojanyń ákesine as berýi... Janǵazy ony bir báleniń basy dep biledi. Ár jerde ydyrap júrgen tentekterdiń basy as ústinde qosylady. Narazy emes aýyl joq. Buryn ishte qatqan ashý-yza burq etip syrtqa shyǵady. Árkim ókpe-kinásin eske alady. Bul as mazdap jatqan otqa maı quıǵanmen birdeı... Nurymbettiń asynan ásirese kóılektes aǵaıyny Kishkene syrt qala almaıdy. Sondaı kezde aýyzdan oqys shyqqan bir boqtyqtan lap etip órt shyǵýy múmkin... Qazir halyqtyń bar qarǵysy Báıdilda men Ramanquldyń ústinde ekenin Janǵazy da biletin edi. Ol ekeýine qarsy qamshy siltese, ózi tisin qaırap júrgen qazaq tik kóterilip atqa qonatyny anyq...

Báıdilda erteńine Aqmyrzaǵa baryp sálem berip qaıtty. Nurymbet balalarynyń ishinde urt minezdisi Aqmyrza. Onyń minezine shynashaq aınalmaıtynyn biledi. Qonaqasy ústinde shym-shymdap syr tartýy kerek edi.

Báıdildany buryn da jaqtyrmaıtyn Aqmyrza osqyrynyp mańaıyna jolatpaıdy. Janqojaǵa syrtynan ólim jazasyn kesetin tórt bıdiń bireýi... oǵan arnap mal da soıdyrmaı, óli et astyrtqan. Búginde pyshaǵy quıryq ústinde júrgen Báıdilda aldyndaǵy aıaqty aýyz tımeı qaıtardy.

Aqmyrzanyń bulaı osqyrynýy tegin emes. Keshe Babajanmyń quryǵynan shaqqa qashyp qutylyp edi. Nurymbettiń tentegi táýbesine sonda kelmegen eken... Aıaǵyn qalaı-qalaı basady... Kóp bolsa, Janqojasyna senetin shyǵar... Ol da pende, qurýly myltyq, qursanǵan jaýǵa jolyǵyp otyr. Batyrlyǵy asyp bara jatsa, baıaǵyda nege qasha kóshti?..

Ashýlanyp qaıtqan qaıyn atasyna Janǵazy sultan toqtaý saldy. Álimniń basy bir jerge qosylsa, búlik shyǵady... Aqmyrzanyń keýdesine nan pisip otyrǵany bir búliktiń taıanǵany dep bil... aýrýdyń aldyn alý kerek...

Onyń jalǵyz emi Nurymbettiń asyn boldyrmaý kerek!

— Ay, qalaı boldyrmaısyń? Habar tıgen el erteń-aq osylaı qaraı aǵylady. Tasqyn sý bógeý bergenin qaıdan kórdiń!

— Onyń jalǵyz-aq joly bar. Kóship kelgen Nurymbet pen Baraqtyń balasyna qastyq uıymdastyrý kerek. Sonda Tórtqaranyń ortasynda otyrǵan Janqoja beri qaraı aıaǵyn basa almaıdy! Janqoja kelmese, basqa Shektiniń táýekelge bas tigip, búlik shyǵara qoıýy eki talaı... Qojanıaz qamaly ornaǵaly da alty jyldyń júzi bolǵan eken. Shekti qandaı qorlyq kórmedi, qyńq etip, dybys shyǵarǵan bireýi joq. Áli de qımyldaı almaıdy!

Biraq ózi aıtyp otyrǵan qastyqty kimniń qolymen, qalaı jasaýy kerek ekenin oılastyrǵanda, Janǵazy sultan qobaljyǵandaı edi.

Qastyq kem qoıǵanda, kisi ólimine barabar bolady eken... Aqmyrza men Boranbaıdyń biri oqqa baılanady. Ondaı azamat óliminen keıin Janqoja da qarap jatpaıdy. Asqa sheıin áli kóp ýaqyt bar. Qasynda Tórtqaradan basqa eshkim joq, bulqynǵanda qaıda barady? Aıaǵy qun daýyna soǵyp, Nurymbettiń asy jaıyna qalady.

— Janqojanyń qasyna Tórtqaradan tórt júz jigit erip shyqty degenshe, bul jaqtaǵy Qarakesek pen Shekti tik kóteriledi! — Báıdilda qorqaqtaı bastady. — Áli ushyqtaımyz dep júrip, ushyndyryp almasań...

— Sol ushyqtyń betin basqa jaqqa aýdarý kerek! — Janǵazy sheshimin aıtty. — Nurymbet aýlyna qastyq Ramanquldyń qolymen jasalady!

Qaıyn atasyn Ramanqulǵa ekinshi ret attandyryp turyp, suńǵyla tóre bir syryn jasyryp qaldy. Búlik bastalǵandaı bolsa, yzaly el ózin de aman qaldyrmaıdy. Qazirgi hali qazaqtyń hanynan góri, Hıýanyń ákimine kóbirek uqsaıtyn edi. Janqoja da Qojanıaz ben Janǵazyny bir adam dep biledi. Áıtpese, Aqmyrza Syr boıyna oralǵan betinde áýeli Janǵazyǵa soǵyp, han ordasyna sálem berýi kerek edi. Bul yzasyn qaıyn atasyna sezdirgen joq. Nurymbet aýlyna qastyq jasalýyna muryndyq bolýy arqyly sultannyń eki qoıandy bir oqpen atyp alýdan dámesi bar. Birinshi, tolǵaǵy jetken búlikti boldyrmaı qoıady. Ekinshi, Nurymbetgiń balasynan kek qaıtarady...

Saqtyq jaıyn da eskerýsiz qaldyrǵan joq. Hıýaǵa, Allaqul hannyń huzyryna shapqynshy attandyryp, Syr boıynda Nurymbetke as berilgeli jatqanyn, bul bir búliktiń basy ekenin aıtyp hat jazdy.

Báıdilda bul joly shaǵym sóz aıtyp keldi. Aqmyrzanyń úıinde Qojannyń qazasyn eske alǵan eken... Anaý antty aýyzǵa alypty. Ramanquldy sýfy óziniń árýaǵyna tapsyryp otyr...

Onsyz da tynysy tarylyp otyrǵan Quttyqtyń bıine sonyń ózi jetip jatyr... Endi qastyq jaıyn sóz qylyp ta keregi joq edi. Artyq aýyz sózge ýaqyt bolýdy Janǵazy da eskertken. Báıdilda soıylǵaly jatqan toqtyǵa qaramaı, atqa qondy.

Endi túndeletip Aqtannyń aýlyna barady. Qarakesek aýly bir aıdan beri ábiger... Bir jamandyq bolsa, áýeli sol aýyldan bastalady.

* * *

Ramanqul bul túni kóz ilgen joq.

Nurymbettiń asy qandaı qater ákele jatyr, oǵan da oı júgirtken emes. Dáýleti jetken adam ákesine as beredi, balasyna toı qylady. Ramanqul ondaı-ondaıdy elestirmeıdi.

Báıdildanyń sózi endigi kónerip, umytylýǵa qalǵan eski qyjylyn qaıta qozdyrdy. Baraq pen Nurymbettiń balasyn qudaı ózi ákelip qolyna berip otyr. Kek qaıtaratyn jeri kelip tur eken. Janqoja kelsin... Ramanqul oǵan da qurylatyn bir qaqpanyn daıyndap qoıady...

Biraq ol kóship kelgenshe qashan... Baraq pen Nurymbetti İrgesinde otyrǵyzyp qoıyp, qarap jatý qıyn edi. Usaq-túıek i astyǵyn jasap, tynyshyn ala berý kerek... Ózi de sony oılap júrgende, Báıdilda kelip kóńirsitip ketti.

Aqylynan ashý buryn júretin adamǵa kóp oılanyp bas qatyryp jatýdyń qajeti bola qoıǵan joq. Aqmyrzanyń boıjetip kele jatqan qyzy bar ekenin estip otyr. Qojanıazdyń qulaǵyna sybyrlap qoısa, jetedi... Kúni erteń qasyna jasaýyl qosyp, Shorabaıdy atqa qondyrady. Árıne, Nurymbettiń balasy qarapaıym kóp qazaqtyń biri emes, qyzyn sartqa berýge arlanady. Onda tipti jaqsy... Qojanıazdyń shamyna tıe bersin. Ondaı qarsylyq Janqojanyń basyna tóngeli turǵan jamandyqty bir qadam jaqyndata túsedi.

Ramankul tańerteń atqa qondy.

Osydan úsh kún buryn, ámirshige ádeıilep baryp, Aqmyrzanyń kóship kelip jatqanyn aıtqan. Janqojany surastyrdy. Onyń áli de bir aıdaı bógeletinin esitkende Qojanıaz ezý tartty. Ramankul Babajannyń qabaǵynan basqadaı ózgeris baıqaı almaı, aýylǵa pushaıman bolyp qaıtty... Álde baıaǵy Qaradýannyń sózinen keıin kúdik alyp qalǵan bek áli senbestik etip úrgeni me? Sondaı qaýpi de bar.

Endi Babajan ol kúdikten de arylady. Aqmyrzanyń qyzy úlken syı... Janqojany týys tutatyn adam onyń týǵan qaryndasyn masqaralaýǵa barar ma edi.

Qojanıazdyń shala mas, saýyq quryp otyrǵan kezine týra kelgen. Qasynda Qaradýan bastaǵan on shaqty saraı qyzmetkeri bar, bajban siltep otyr edi. Ramanquldy kórgende, bári de máz bolyp qaldy.

— Quı bekke!

Qojanıaz saraıdaǵy eki kúmis keseniń birine oǵan quıdyryp, sharap usynǵanda, Ramanquldyń tóbesi kókke bir-aq eli tımeı qaldy.

— Bı bizdiń qamymyzdy oılaýdy qoıdy. — Qaradýan ókpeli syńaı tanytty. — Bajban saraıyna bir aıdan beri qyz keltirilgen joq...

— Bul masqara ǵoı!

— Bıdi jazalaý kerek!

— Sharap quıyńdar!

— Quıyńdar! Qojanıaz Ramanquldyń júzine synaı qaraıdy. — Bizdiń tóreler renishti eken, bek. Biraq aýyr jaza qoldanbaı tura turaıyq. Kináńdi jýarsyń dep oılaımyn...

— Keregi qyz bolsa, kúni erteń keltirip bereıin! Ári anaý— mynaý qazaqtyń qyzy emes, Nurymbet áýletinen. Aqmyrzanyń qolynda boıjetip otyrǵan sulý qyzy bar. Áldeqashan-aq kózdep qoıǵam. Tek taqsyrdyń emeýrinin kútip júr edim...

Qaradýan eleńdedi.

— Onda ne qarap otyratyny bar, qyzdy keltirý kerek. Bálem, Janǵazy sultannyń ishi kúısin. Janqojanyń qasynda Báıdilda nege turǵandaı!?

— Durys!

— Bek, myna pikiriń meniń kókeıime qonyp tur. Olaı bolsa, Aqmyrza bıge jaýshy jiber!

Bir oqpen eki qoıan atyp alýdan Qojanıaz da dámeli. Jaýshy attandyryp, qyz suratý qazaq saltynda uıat emes. Aqmyrzanyń qyzy shyn sulý ekeni ras bolsa, basyna neke saldyrady. Odan keıin, keshegi jaýy Janqoja súıek shatys týysqa aınalyp qoltyǵyna kiredi. Ramankuldy asyqtyrdy.

Quttyqtyń bıiniń ondaı qýlyqtan habary joq, sol kún aýylǵa qaıtty.

Qojanıaz bıdiń qasyna saraı qyzmetkerleriniń birin qosqan. Bul jaýshylardyń saparyna qudalyq sıpat berýi úshin kerek edi. Buryn qyz aldyrǵanda, Qojanıaz ondaı áýreshilikke túsip, abdyrǵan joq-ty.

Ramanqul Qojanıazdyń adamyna eki jigitpen Shorabaıdy ertti. Sol kúni atqa qondyrǵan...

— Berse — qolynan, bermese — jolynan, qyzdy almaı qaıtpańdar! Aqmyrzaǵa aıt, qıqańdy qoısyn!

Bir janjaldyń bolatynyn bilip tur. Bul sózdi Shorabaıǵa ońashalap aıtty. Qatty tistengende aýzy yrsıyp, bıdiń tisi qyshyr-qyshyr etti.

* * *

Aq bátes oramalǵa úńilip qalǵan tup-tunyq kóz janarynda qýanysh ushqyndaıdy. Jińishke ıneniń jibek sabaǵy aq súırik saýsaq qalaı jetektese, solaı qaraı ırelendeı júıtkip, bátes oramalǵa keste tigip otyr. Eki ıne, eki tústi jip, qan qyzyl boıaý men sary tústi shabystyra beder salady. Bátımanyń oramalǵa keste tikkeni birinshi ret edi...

Kesheden beri aýylda Tóremurat jyraý jatyr. Túnde eki aýyldyń úlken-kishisi osy úıde bolyp, tańǵa jaqyn ázer tarady. Tóremurat "Segiz ben Maqpal" hıkaıasyn jyrlap edi. Qashan aıaqtalǵansha Bátıma egilip otyrdy.

Tóremurat búgin tún Boranbaıdyń úıinde bolady...

Bátıma osy ómiriniń ishinde talaı jyraýdy kezdestirdi. Sirá, balalyǵy shyǵar, jyrǵa tushynyp kórgen emes. Tóremurattyń áni oǵan qatty eser etti. Ásirese Segiz seri Maqpalyn izdep kele jatqanda... "artyńa ketkeniń be bir qaramaı..." Bir kezde ol óleńdi Segiz shyǵarǵany esinde joq, qyz Tóremurattyń óz sózi dep qabyldaıdy. Jyraý jigittiń kózinde dóńgelenip jas tur edi. Bátıma da jylap jiberýge shaq otyrdy.

Mynaý oramaldy Tóremuratqa arnap tigip jatyr. Tátti ánimen sýsyndatqany úshin jyraý aǵasyna yrza. Alǵysyn bildirýdiń basqa amalyn taba almady. Tek oramaldyń shetindegi gúl sýreti kelisti bolyp shyqsa deseıshi. Keste tigý kóılektiń jónin tigý emes... Sony oılaǵanda, Bátımanyń kózi namaz oqyp otyrǵan ákesiniń ústindegi aq boz kóılekke tústi. Osylaı qaraı kóshetin kúni ózi tigip kıgizip edi.

— Assalaýmaǵalaıkúm, Rahmetolla!

Ákesi besin namazynyń qyzyǵyna túsip alǵan, daýsy kúbirleı shyǵyp, moınyn oń jaǵyna burdy.

— Assalaýmalaıkúm, Rahmetolla!

Osy kezde úı syrtynda dúsirlegen at tuıaǵynyń dybysy shyǵyp edi. Bireýler túsip jatyr. Tóremurattar shyǵar. Sony oılaǵanda, qyz júregi lúpildep ketti.

— Assalaýmalaıkúm!

Beıtanys bireýler eken. Tórt kisi aldyr-saldyr kirip kele jatyr. Bireýiniń belinde qylyshy salaqtaıdy. Báriniń kózi ózinde, tula boıyn tinte qaraıtynyn baıqaǵan sát qyz qymsyndy. Oramalyn búkteı bastap edi.

Aqmyrza jaınamazyn jınap, kirgenderge moıyn burdy.

— E, e, Shorabaımysyń, tórlet, tórlet!?

— Jaılanyp qonaqasy jeıtin ýaqyt joq. İstiń basynda júrgen adambyz. Bári hannyń qazýy...

— Al...

— Jaýshylyqqa júrgen jaǵdaı... — Shorabaı maldas quryp otyryp, shyrt etkizip túkirip qoıdy.

— Neniń jaýshylyǵy... — Bir jamandyqtan Aqmyrza da sekem alǵan, túsi buzyldy.

— Han jiberdi. Qyzyndy suraıdy. Qatyndyqqa...

Bátıma selk ete qaldy. Osy kezde esitken Boranbaı kirip kele jatyr edi. Shorabaıǵa aqyrdy.

— Qazaqtyń qyzyn sart suratqanda, jaýshylyqta júretin senen góri jóni túzý bireýdi tappaǵan eken!

Shorabaıdyń basyna qamshy jaýyp ketti.

Aýyldyń úlken-kishisi jınalyp qalypty. Bek bastaǵan jigitter Shorabaıdyń qasyndaǵy jasaýyldardy bir-bir uryp qulatyp, qol-aıaǵyn baılatty.

— Mynaý ıttiń quıryǵyn túrińder!

Ámir berip turǵan Boranbaı kózine qan tolyp, túk kórmeıdi. Bek Shorabaıdy alyp uryp, kıimderin julyp-julyp tastap jatyr. Bátıma úıden shyǵa qashty.

Boranbaıdyń qolynda segiz órme buzaý tis, sartasynan júginip otyr. Maıly quıryqqa tıgen qamshynyń dybysy bilinbeıdi. Shorabaıdyń jotasynan shyp-shyp qan shyqty.

— Óldim!

— Osy ıtti qoıa qoıshy, ólip ketip qunyna qalarmyz, Boranbaı aǵa... — Qandy kórip júregi aınyǵan Bek Shorabaıdyń jelkesinen turyp ketti.

Aqmyrzanyń túsi sýyn alǵan bolattaı, sup-sur, Shorabaıdy quıryqqa teýip turǵyzdy.

— Han ıeńe aıtyp bar, meniń jaýabym osy!

Jigitter jasaýyldardyń bar qarýyn sypyryp alyp, qara bastaryn bosatty.

Basqalarynda ún joq, attaryna mine-mine salyp, zytyp barady. Aýyldan uzańqyrap shyqqan soń Shorabaı artyna buryldy. Aıqaılap tur.

— Áı, Aqmyrza! Áı, Boranbaı! Erteń kelip kúlińdi sýyrmasam, meniń Shorabaı atym óshsin!

— Osylardy beker bosattyq-aý, — dedi Bek, túnerip tur. — Babajannan ásker ákeledi áli...

—Qazir úıdi jyǵyńdar! Aqmyrza ámir berdi. — Kóshemiz.

— Taǵy qaıda kóshemiz?

— Jaqsyqylyshqa!

— Ac...

— Ac Janqoja kelgen soń bolady. Ony Jaqsyqylyshta kútim alamyz. Oǵan sheıin abyr-sabyr da basylady. El jınala bastaıdy. Sarttar odan soń artyna baqsyn!

— Durys aıtady.

— Durys aıtady. Qashpaq bolsań zymyra. Shókken túıe qala beredi. Syrttaı júrip, Amanótkelden ótemiz. Áliqul balalaryna habar salý kerek. Bas qospaı bolmaıdy! — Boranbaı da asyqtyryp tur.

Úıler jyǵylyp, artynyp-tartynyp bolǵansha, kún de batty.

Kóshtiń aldyna Aqmyrza tústi. Jershil edi. Qarańǵyda joldy kúndizgideı aıyrady.

Shorabaı qansha jedeldetkende, Ramanqulǵa tún ortasynda jetedi. Ol hanǵa baryp, qol jınap, izge túskenshe taǵy bir kún ótýi kerek. Oǵan sheıin kóshtiń de moıny uzap, Amanótkelden ári shyǵyp ketetin edi.

Qojanıazdyń qamalynda eki júz sypaı daıyn turǵanyn, hannyń qol jınap áýre bolmaıtynyn bular bilgen joq.

Shorabaı Ramanqulǵa tún ortasy aýa jetken.

— Nurymbet keldi, búlik keldi dep edim ǵoı! Aıtqanym keldi. Attan, attan!

Ramanquldyń jigitteri qasynda edi. On adam ertip atqa qonam. Qojanıazdyń uly sáskede oıanatynyn biledi. Qamalǵa tań ata kirdi.

— Aqmyrza baıaǵysyn qoımapty. Jaýshyny sabap, jasaýyldardyń qarýyn alyp qalypty. Ata-babamyzdy boqtap...

— Toqtat!

Qojanıaz aqyrǵanda, Ramanqul jym boldy.

— Qazir Aqmyrzaǵa attan! Nurymbettiń balasyn aldyma tiri ákelesin! Taǵy da ana jylǵydaı aırylyp qalatyn bolsań, basyń alynady!

— Taq-sy-yr... ás-s-ker...

— Qasynda qansha jigitiń bar?

— On adam...

— Qaradan týyp, han bolǵandaǵy keskiniń osy ǵoı. Bir aýyldy shaýyp qaıtýǵa dármeniń jetpeı tur! Qojanıaz ony biraz jerlep alyp, aqylyn aıtty. — Qasyńa qyryq sypaı qosamyn. Jáne esinde bolsyn, Aqmyrza hannyń jaýshysyn sabap jiberip, tynysh otyrmaıdy. Ne jan-jaqtaǵy aýyldarǵa shapqynshy attandyrady, ne qasha kóshedi. Qaramaǵyndaǵy adamdardy ekige ból, bireýin óziń bastap, Aqmyrzanyn aýlyna attanasyń. Ornynda otyrsa, basqa jurt qulaqtanyp bolǵansha, ustap qaıtýǵa asyq. Qaradýan otyz jigitpen darıanyń arǵy betine ótedi. Tasqudyqtan Aqmyrzanyń kóshin tosyp alý kerek!

Qojanıazdyń qamalynan kún shyǵa atqa qonǵan Ramanqul shoqyta tartty. Sońynda jıyrma jigit, eki myltyq kele jatyr... Hannyń topshylaýynda qate joq. Aqmyrza jan-jaqqa shapqynshy attandyryp, qalyń el qobaljyǵandaı bolsa, is qıynǵa aınalady. Oǵan úlgirtpeı basyp qalý kerek!

Biraq Aqmyrzanyń jurtyn sıpap qaldy.

— Kóshtiń súrdegine salyńdar! Kósh uzap eshqaıda barmaıdy. Aqmyrzany darıadan ótkizbeı basý kerek!

Boranbaıdyń da birge ketip bara jatqanyn bilgende, Ramanqul tistendi. Aqmyrzany tiri aparady... Ol hannyń buıryǵy... Al Boranbaıdy...

Ramanqul armany Baraqtyń sodyr ulyn baılap aparyp, Sándibaıdyń basynda qurbandyqqa shalý edi. Sonda osydan on jyl buryn ketken kegi qaıtady... Qapy uryp qalǵany janyn jegideı jep kele jatyr.

* * *

Kún sáske edi. Dalada aptap soǵady.

Jańadarıa jylda eki keneresin shaıyp jatatyn. Bıyl jaz qýańshylyq, darıanyń ultanynda jartýsyz sary laı sý, aqyryn ırelendeıdi.

Alystan soqyrǵa aıańdatyp kele jatqan jalǵyz atty jolaýshy darıany keshtirip ótti. Janýar tory bedeýdiń qatalap qalǵany kórinip tur. Tizginin julqa tartyp, darıanyń ultanyndaǵy sýǵa basyn qoıa jyǵyldy.

Jolaýshy er ústinen ebedeısizdeý eńkeıip, attyń aýzynan aýyzdyǵyn sypyrdy.

Jańadarıa óńiriniń osy bir tusy taqtaıdaı jazyq. Jannazar qystaýynyń syrtyndaǵy jyńǵyldy shoqat sáskelik jerden kózge uratyn edi. Jolaýshy jas jigit, arǵy betke shyqqan soń attan túsip, shap aıylyn qaıta tartyp alǵan. Bıik shoqatty nysanaǵa alyp, soqtyryp kele jatyr.

Ańqasy kepken, qystaýǵa taltúste jetti.

Bir zamanda Maman bastyrǵan qystaýda úı sany onnan asyp biraz el boldy. Sońǵy úsh-tórt jyldyń bederinde Jańadarıada sý da mol, qaraqalpaqtardyń turmysy túzelip qalǵan. Bıyl eski ańyzdar qulazyp jatyr. Sony kórgende jas jigittiń kózine jas kelgendeı, ernin aýyrta tistedi.

— Topaı aǵam!

— Alaqaı, Topaı aǵam keldi!

Salt attynyń aldynan qara domalaq balalar kes-kesteı lap bergende, esiktiń aldynda qara sur shal kúlimsirep turdy. Dóńgeletip qoıǵan saqaly aq kúmisteı jyltyraıdy. Bul Jannazar aqsaqaldyń ózi edi. Byltyrdan beri qarttyq moıynǵa mingendeı, aıaq-qoly kóbirek syrqyraıdy. Qamaldaǵy jumysymen qoshtasty.

Eki jyl boıy Qaradýanǵa ótinish jasap júrip, osy Topaıdy jasaýyldyqqa aldyryp edi. Syr boıyndaǵy Hıýa qamalynda azǵantaı úı qaraqalpaqtan kóz-qulaq bolatyn bir adamnyń kerek ekenin eskerdi..

Topaı baıaǵy Jabydan qalǵan jalǵyz tuıaq. Osydan eki jyl buryn Qarakóz kóz jumdy da, jas jigit úıde sopa basy qaldy. Naǵashysynan jalǵyz Segizdi biletin edi. Uzynqulaq habardan esitkeni erterekte Hıýa hany zyndanǵa tastaǵan eken. El óldige joryp otyr...

Jabynyń baıaǵy aýyr dáýleti joq. Jasy jıyrma beske shyqqan Topaı áli úılene almaı júr. Qazir qolyn qamaldaǵy jumysy bosatpaıdy. Anda-sanda tolasyn tapsa, Jannazarǵa soǵyp ketetin edi...

Búgin Jannazar úıiniń túski shaıyna qystaýdaǵy jurt tegis jınaldy. Toqtabolat ta qartaıǵan, mańdaıynyń ájimi tereńdeı túsip, saqal-murtyn aq shalypty. Al Myrjyqtan qalǵan jalǵyz ul Ernazar qazir on jeti jasqa shyqqan, zińgitteı jigit edi.

Toqtabolattyń áńgimesi bıylǵy qýańshylyq, Topaıǵa shaǵyndy. Aýyl dándi daqyldan qol jýyp otyr. Jartýsyz baqshalyǵy bar qaýyn-qarbyz, asqabaq ekken boldy. Oǵan balalar shelekpen tasyp sý quıady. Jańadarıanyń ultanyndaǵy jyltyraǵan jartýsyz sý osy qystaýǵa jete berip, qumǵa sińip joǵalady eken.

Jannazar Qyzyldaǵy qazaq aýyldaryna at izin salyp turatynyn aıtty.

— Segiz naǵashyń tiri bolyp shyqty. Aýyly Qazaq darıadan beri qaraı jyljyǵan. Anyq qaı jerde otyrǵanyn bilmeımin. Ózi qyrda Tórtqaralarǵa bara jatqanyn Qarasaqaldardan esittim...

— Mynaý úlken qýanysh boldy-aý! — Topaı bir otyryp, bir turdy. — Qarasaqaldar qaı qudyqta otyr?

Topaı Hıýa hanyna qupıa hat apara jatqanyn, jolda Qarasaqaldar aýylyna soǵyp ketetin múmkindigi bar ekenin aıtty.

— Qojanıaz Aqmyrzany zyndanda ustap otyr. Erteń bir kún basyn aldyrady. Qazaq arasy qobaljýly ǵoı. Meni Hıýaǵa asyǵys attandyryp otyrǵany da sondyqtan...

— Esil er-aı, qapy ketken eken!

Jannazardyń kóz aldynda Hıýa hanynyń qylyshynan jazym bolǵan qaraqalpaqtyń aıaýly uldary... Jaby balýan, Myrjyq batyr... Begish pen Aıdos bı... Kúńirenip otyr.

— Janqoja Qojanıazdy bul jerde otyrǵyzbaıdy! — Toqtabolattyń arqasy qozdy. — Basta Aqmyrzany ǵana kóshirip, ózi Hıýanyń aýjaıyn baıqaý úshin keıindep qalǵan boldy ǵoı. Endi atqa qonatyn shyǵar!

— Bul jaqtaǵy qazaq ta alaqanyna túkirip otyr.

Úlken ala kózdi, boıshań, bala jigit Ernazar únsiz edi. Qalyń qasynyń eki ushy túıisip-túıisip ketedi. Jurt Janqojanyń atyn ataǵanda, basyn kóterip alǵan. Kóziniń eti qantalap tur eken, Jannazarǵa qarady.

— Janqoja batyr qaı jerde júr?

— Muǵaljar taýynan ári qaraı qyr jaılaıdy desedi ǵoı. Habar baryp jete qoımaǵan shyǵar...

— Jannazar aǵa, teńbil kókti berińizshi! Habardy bir aptada jetkizeıin! — Ernazardyń kózi ushqyn atady.

— Ol qıyn ǵoı, balam. Jol bilmeıtin jas bala, qazaqtyń keń dalasynda qaraqalpaq adasyp ketetin.

— Suraı-suraı Mekkege barady...

— Sen suraı-suraı júrgende, qazaqtyń uzyn qulaǵy jetkizip te úlgiredi. Janqoja uzamaı keldi deı ber, — dedi Toqtabolat balaǵa basý aıtyp. Odan da Jannazar aǵam Aqtan batyrǵa baryp qaıtsyn. Osydan eki kúnshilik jerde otyr. Janqojanyń týǵan naǵashysy...

Qıalyǵa qaraı jyljyǵan Qarakesek aýylynyń kóshi jaz basynda osy aýyldyń ústimen kóship ótken. Toqtabolat eki ret baryp qaıtty. Jigitteri at ústinde ekenin biletin edi.

— Sen álgide Hıýanyń hanyna hat apara jatyrmyn dediń ǵoı. Sonyńdy kóreıikshi. — Jannazar Topaıǵa qarady.

Hatty Topaıdyń ózi oqyp berdi. Qojanıaz qazaq aýyldaryndaǵy qobaljý jaıyn habarlaıdy. Janqoja attanyp kele jatyr. Aqtan batyr qol jınaı bastapty... Solaı tóndirip kelip, bes júz sypaı kómek suraıdy.

— Bul hat Hıýaǵa barmaı-aq qoısyn. — Jannazar jyrtyp-jyrtyp otqa tastady. — Al óziń Ernazardy ertip Aqtan aýylyna baryp qaıt, batyr qamsyz otyrmasyn...

— Myna hattyń bálesine qalyp júrmeımiz be? Toqtabolat qaýip aıtty. — Topaıdyń qyzmeti de bar...

— Erteń Qojanıazdyń da kúni bitedi. Odan keıin Topaı báribir jumyssyz qalady...

Jannazar Aqmyrzanyń qazasynan keıin ısi Kishkeneniń ashynatynyn bilip otyr. Qojanıaz ben Janǵazy buǵan sheıin Kishkenege arqa súıep kelip edi. Qarasaqal aýyly men Aqtan batyr bastaǵan Qarakesekpen at kekilin kesiskeli áldeqashan. Nurymbet aýylymen Áıderbekter de qýdandaly jekjat... Jaqaıym bolsa, onyń tizginin ustap otyrǵan Baıshoqy Janqojany han tutady... Álim túgel kóterilgeli tur...

Hıýaǵa shapqynshy ketti... ol jaqtan qalyń qol keletinine kúmáni joq Qojanıaz ben Janǵazy qazaqtan aıylyn jımaıdy. Qazir qamalda shapqynshynyń oralatyn kúnin kútip, saýsaqtaryn sanap otyr. Bir apta ári, bir apta beri... Olardyń esebi boıynsha, kómek bir aıdyń ishinde kelip jetedi... Qazaqtar qalaı da erterek qımyldap qalýy kerek.

— Janqoja árýaqty týǵan er edi. Joly ońǵarylar, — dedi Jannazar áńgimesin sabaqtaı kelip. Qojanıazdyń qamalynda myqtasa eki júz sypaı bar. Janǵazy hannyń qasynda on-on bes tóleńgitten basqa eshkim joq...

— Qaıynatasy Báıdilda she? Atarman-shabarmandary tabylady ǵoı, — dedi Topaı.

— Janqoja Qaraqumnan beri ótken kúni Janǵazynyń qasynda bir qazaq qalmaıdy!

Sol sózdi esitkende jas Ernazardyń kózi ushqyn atqandaı. Hıýa hanyn bala jigit ata jaýy esepteıdi. Qoldaýlynyń qara shańyraǵyndaı bolǵan úlken áýlet Aıdos urpaǵynyń túbine jetken osy Allaqul eken... Sony esine alsa, Ernazardyń tún uıqysy tórt bólinetin edi.

Qazaqtar mine atqa qonǵaly jatyr... Qaraqalpaqtyń kezegi qashan keler eken. Momyn eldiń erin baýyryna alyp bir týlaıtyn kúni bolar ma?..

Endi jıyrma jyldan keıin sol armany oryndalaryn, Hıýa taǵyn teńseldirgen qaraqalpaq kóterilisiniń basynda ózi júretinin ol bilgen joq...

* * *

Qojanıazdyń úkimi úsh kúnnen keıin oryndaldy.

Biraq Aqmyrzanyń qyzyǵyn kórýge shaqyrylǵan bılerden eshkim kelip jarytpady. Aqtan batyrdyń aýyly teńiz qoltyǵynda, at aıaǵy jetpeıtin jerde... Bekarystan aıaq astynda "aýyryp qalypty"... Eseptegi taǵy bir bı Baıshoqy da qolǵa túspeı otyr. Áıimbette kelmeı qalǵan...

Ramankul men Báıdilda bar. Qańǵalaqtap júrip Itiǵul tap boldy... Bary on shaqty adam edi.

Qamaldyń darıa jaq betindegi dýal... baıaǵyda osy jerde Balpannyń basyn aldyrǵan... Qazir dýal ondaǵydan bıikteı túsip, ústińgi jaǵy alańǵa aınalyp edi.

Jasaýyldar Aqmyrzany aıdap ákeldi.

Báıdilda bir ornynda tura almaı, birese Itiǵuldyń artyna, birese Ramanquldyń artyna shyǵady. Janqoja tiri júrgende, Aqmyrza sıaqty ardager azamattyń arty joqtaýsyz ketýi múmkin emes. On kisiniń ishinde jalǵyz Ramanqul ǵana syr bergen joq. Ólse Nurymbettiń balasy, óltirse Hıýanyń ámirshisi... Baraktyń balasy Sándibaıdy óltirgende, qun berip qutylǵanyn eske aldy... Jendetter Aqmyrza emes, ata jaýynyń basyn alǵaly turǵandaı aıyzy qanyp qaraıdy.

Itiǵul jaǵasyn ustady. Tasta tamyr joq, tasbaqada baýyr joq. Adamnyń tasbaqasyn búgin kórgendeı. Aqmyrza egiziniń syńary edi ǵoı. Ony óltirgeli jatqanda, Ramanqul hanǵa qalaı bir aýyz sóz aıtpaıdy. Mynadan meıirim kútip júrgen ózderinde es joq eken-aý...

Aqmyrza bıik dýaldyń ústine shyqty. Eki qolynda eki jendet, tas qylyp ustap jibermeıdi. Ólimnen uıat kúshti, Aqmyrza qyzyǵyna qarap turǵan bılerdi kórip namystandy.

— Áı, Ramanqul! — Aqmyrzanyń daýsy kúndeı kúrkireıdi. — Kıikbaı men Kenjeǵuldy basqa qazaq aıyrmaıtyn edi. Atanyń dosyn aramza týǵan bala aıyrady! Sen at arqasyn mingen soń, qyryq úı Maıdannyń arasyna jik tústi. Boranbaı inińdi óltirgen shyǵar, meniń qandaı jazyǵym bar edi. Qutqar mynaý qanisher jendetterińnen!

— Qyzdy jaý da alady. Qushaǵyn ashyp barǵanda, hannyń meselin qaıtarǵan ózińniń obalyn joq!

Qara arǵymaq astynda, Qojanıaz sydyrta aıańdatyp kelip qalǵan eken. Ramanqul han esitsin degendeı, daýysyn kótere sóıleıdi:

— Áttegen-aı! Qapy kettim-aý... Shorabaıdy óltirgende, kimniń kegi qaıtqandaı. Qolymdy aram qanǵa bylǵaǵym kelmep edi. — Aqmyrza bulqynyp qalǵanda, bir qoly bosap ketti. — Jastyǵymdy ala ketpegenime ókinemin!

— Jastyq pa saǵan? Jambasyńa qara jer de buıyrmasyn, basyn shaýyp, sýǵa atyńdar!

Qojanıazdyń ámirli úni sańq etti.

Eki jendet eki qolynan alyp, Aqmyrzanyń basyn sýǵa qaraı eńkeıte berdi... Úshinshi jendettiń qolynda aıbalta edi. Aıbalta jarq etip kóterilgende, Itiǵuldyń qarap turýǵa dáti shydamady, eki kózin tastaı jumyp alǵan, qalshyldap tur.

— Ustańdar!

— Ketti!

— Qap!

Itiǵul kózin ashyp qalǵanda, dýaldyń ústinde Aqmyrza joq, eki jendetti ǵana kórdi.

— Oıpyrmaı, mundaı sumdyqty kim kórgen? — dedi Báıdilda onyń qulaǵyna sybyrlap. — Aıbaltany silteýge keltirgen joq, Aqmyrza jendettiń bireýin qushaqtaǵan kúıi, darıaǵa aǵylǵany ǵoı! Imanym qasym boldy. Ekeýin de ala ketetin edi, mynaýysy qolyn der kezinde bosatyp úlgirdi. Aqamnyń jasy jetpistiń ústinde, apyr-aı, qarýy qaıtpaǵan eken-aý...

Búkil jurttyń kózi darıada, álgi ekeýdiń qaıta shyǵýyn kútken syńaılary bar. Biraq qaıta kórinbedi...

Ramanquldyń tóbe quıqasy shymyrlaıdy. Aqmyrzanyń kózsiz erligine ózi de tánti, biraq syr berýge bata almaı tur.

Aqmyrzanyń kóshin qýyp ketken saparynan búgin túste oralyp edi. Bul joly da Tasqudyqtan qaıtty.

Ramanquldyń Shorabaı bastaǵan jigitterine Saryatanzaýzan qudyǵynyń basynda kezdesti. Kósh súrdegi saırap jatyr, tip-tike Shyqymanǵa qaraı tartypty...

— Boranbaı zalymdy kórdiń ǵoı. Áliqul aýylyn betke alyp bara jatyr ǵoı. — Ramanqul durys topshylady. Qoldan kelse, jetkizbeı basqan jon bolar edi.

Shyqymanǵa kún shyǵa jetti.

— Áýeli sholǵynshy jiberip alý kerek. Qaradýan qamalǵa qaıtqan soń, qara bujyr jigit Áımámbet sypaılardyń bastyǵy bolyp qalǵan, Ramanquldy tyńdamady. Qalyń byjyrdyń arasynda qansha qol jatqanyn kim biledi... saqtyq kerek...

Ramanqul ishteı eseptep tur. Bir Álikul aýylynyń jigit sany otyz-qyryqqa taqap qalady eken. Barak pen Nurymbet aýylyndaǵy erkek kindikti sanaı kelip, onnan asyrdy. Endeshe ashyq baryp urys salý, bular úshin qater edi. Áımembettiń sózine toqtady.

Qurmanaıda Aıdarqul bar... Bekbaýyl... Eger bári aýyz biriktirip júrgen bolsa she!

Shorabaı sholǵynǵa shyqqan. Ol kelgenshe kún batty. Shyqymanda bir úı joq, entigip kelip otyr.

— Kósh súrdegi Tasqudyqqa qaraı bettepti...

— Jaqsyqylyshta boldy onda! Áliqul aýyly kóterile kóshkeni ǵoı. Arjaǵynda Janqoja da kele jatyr. Bular astyrtyn habarlasyp turǵan boldy. Ramanqul shynymen úrkektedi. — Keıin qaıtý kerek!

Áımembet aıtqanǵa bolmaı, Tasqudyqqa sheıin apardy.

Uzaǵan saıyn kósh súrdegi keńeıe túsken. Qyryq myń qol ótkendeı, aq shandaǵy burqyrap jatyr. Batyrǵa da jan kerek, Áımembet seskendi.

Qojanıazǵa kórgen-bilgenin eseleı ósirip, dabyraıtyńqyrap jetkizip otyr.

— Bek, sen júrgen jerde ylǵı qalyn, qolǵa ushyrasa berdik qoı. — Sony aıtqanda Qojanıazdyń júzinde kekesin kúlki baıqaldy. Endeshe, der kezinde keldiń, ana joly inińdi atyp qaıtyp ediń, endi aǵańdy jazalaısyń...

Aqmyrzanyń qazasy Ramanquldyń adaldyǵyna bir syn edi... Babajannyń álgi sózinen keıin tap solaı ekenine shák keltirgen joq. Qojanıazdyń kele jatqanyn kórip qalǵan Ramanqul ádeıi Aqmyrzaǵa uryna sóıledi.

Sol kúni Bajban saraıynda bastyǵy Janǵazy han bolyp, Aqmyrzany jazalaýǵa qatysqan bıler qonaqasy jedi. Jany ashyǵan aǵaıyn ishten azalaıdy. Jurt Ramankulǵa tańǵaldy. Kenjeǵuldyń balasy kópe-kórneý kóńildi edi.

— Bıler, senderge aıtamyn. Hıýanyń eń senimdi adamdary da osy otyrǵan ózderiń. Bıylǵy jınalatyn zekettiń úshten bir bóligi senderdiń úlesterińe tıedi. Endigi mindetteriń qulaqtaryń túrik bolsyn. Eger tynyshtyq bolsa, shapqynshy jiberińder. Zeket jınatýǵa Qaradýannyń ózi shyǵady. Shyqymanda segiz úı tigilsin. Meniń bas ýázirim eki júz sypaımen sonda baryp ornaıdy. — Qojanıaz sóılep otyr.

"Úshten bir úlestiń" habaryn esitken bıler Qaradýannyń erterek elge shyqqanyn tilep otyr. Shyqymanda eki júz sypaı ustaı qoıatyn jaǵdaı Qojanıazda joq ekenin bilip otyrǵan qazaq joq. Endi aýyldaryna jetken kúni shapqynshy attandyrady. Aqmyrza óldi.... Nurymbettiń asy osymen tarqaýy kerek. Qurýly myltyqty kórip turyp, beri qaraı Janqoja da attaı almaıdy... Janǵazy murtynan kúledi.

Bıler erteńine aýyl-aýylǵa tarap bara jatty.

* * *

Bul kezde qyrdaǵy Janqoja aýyly da kóshi-qon qamyna kirisken. Tórtqara aǵaıyn qaıyn jurty. İshinde alty jyl otyrdy. Úlken-kishisi tóbesine kóterip syılaıdy. Qazaq saltynda yńǵaısyz kete berý uıat, Janqoja aırylysar kóje jasaǵysy kelip otyr edi.

Aýylǵa kútpegen jerde qonaq kelip qaldy. Segiz seri — tapaı jyldan kórispeı ańsatqan kóńildes qurbysy. Eki shal kózderin sýlap aldy.

Aıtyp otyrsa, sońǵy segiz jyldyń bederinde Segizdiń de kórmegen azaby joq. Qonys suraı baryp, Hıýada zyndanǵa túsip qalǵan. Úsh jyl jatyp shyǵypty...

— Qudaı adam pendeniń basyna bermesin. Jer basyp, jaryq kún kórip júrgen de ujmaq eken ǵoı. Adam ashtyqqa shydaýǵa bolady eken. Keýde kere jutatyn taza aýa — úsh jylda bar armanym sol boldy..

Seriniń shashy appaq qýdaı edi. Zyndannan shyqqan soń bir jyl tósek tartyp jatqan. Byltyrdan beri ǵana adam qalpyna kelip, at arqasyna minipti.

— Nurekemniń qaıtys bolǵanyn esitkenmin. Hıýadan qaıtyp oralǵan soń elge baryp qaıtarmyn dep júrmin ǵoı. Aldyn kim boljaǵan, kiriptar bolyp qalarmyn degen oı joq..

Jer shalǵaı, shaldyń qara shańyraǵyna qol jaıyp qaıtýdyń sáti túspeı-aq qoıǵan.. Segiz keshirim suraıdy.

Jolda Áliqul aýylynda tórt-bes kún jatyp aýnap-qýnap ketipti. Aqmyrzanyń Syr boıyna oralǵanyn sol jerde estıdi eken. Beri qaraı bettegen jolynda, Jaqsyqylyshqa soqqan. Aqmyrzanyń aýyly bir kún buryn irgesin kóteripti.

Syr boıyndaǵy eldiń áńgimesi Nurymbettiń asy, dúrildesip jatyr. Alystan dúbir taıansa, arqań qozyp jatqyzbas... Nurymbettiń asy úlken bir qımyldyń basy ekenin Segiz de ańǵaryp otyr.

Janqoja serige berilgen qonaqasyǵa Dabyldy shaqyrtyp aldy. Tórtqara aǵaıynǵa aırylysar kóje bergeli otyrǵanyn aıtty. Sodan keıin Syr boıyna qaraı qozǵalady.

— Qaramyzdy kóbeıtip, qanattasa kósheıik, Jáke.

Qarasaqal aýyly da qanattaryn qomdap otyrǵan jaıy bar.

Bala-shaǵa týǵan jerin saǵynǵan, baılap ustaǵanda turatyn emes. Dabyl asyqtyrdy.

Janqoja bul túni serini qınaǵan joq. Ózi jińishke syrqaty bar adam, jol soqty bolyp jetip otyr. Áýeli demin alǵany maqul edi...

Segiz uıqydan sergip turdy.

Aldynda dastarqan, syrly tostaǵan toly sary qymyzdan anda-sanda bir urttap qoıady. Qolynda betine súıek shaptyrylǵan dombyra, Segiz biraz siltedi.

— Daýysyń baıaǵy qalpy, túk ózgerse buıyrmasyn! — Janqoja tańdaıyn qaǵady.

Keshke qaraı Tórtqaralardyń aldy kele bastap, alty qanat úı aýyz-murnynan shyqty. Bári de Segiz esimine qanyq, seri jyryna ǵashyq.... Dospambet pen Shalkıiz tolǵaýlary aıyzyńdy qandyrǵandaı. Úıge syımaǵan halyq birin-biri basyp-janshyp, esikke talasady. Janqoja úıdiń shıin túrgizip tastady.

Segizdiń qolynan tań appaq atqansha dombyra túsken joq. Baǵy zaman... onda da el basynda búlgin eken. El qamyn jegen erlerdiń keýdesinde qaınaǵan kek, jyr bolyp atylypty. Seriniń jyry qaı-qaıdaǵysyn qozǵaǵandaı, Janqojanyń júregi alaburtty. Osydan qyryq jyl buryn... Onda da osy Dospambettiń tolǵaýy... Segiz tógip-tógip jibergende, arqasy qozyp otyratyn edi. Biraq tap osylaı áserlengen emes... Dospambet qazir alda turǵan uly joryqty eske salatyndaı, bilgen adamǵa er júregin kekpen janıtyndaı eken-aý... Ol bulqynǵanda, shider úzetin asaýlyqty dáripteıdi. Halyq úshin basyndy berýden artyq qasıetti jumys joq, er tósekten bezinbeı ese qaıtarýy qıyn...

Tún ortasy aýa Segizdiń de aryny qaıtyp, áýeni ózgergendeı edi. Maqpal qyzdy ándetip ketti. Án sıaqty bastalyp, birte-birte uzyn sala dastanǵa aınalǵan. Buǵan uqsas bir shýmaq, eki shýmaq án bul jaqta da aıtylatyn. Biraq mynadaı uzaq dastandy esitken eshqaısysy joq eken. Eskilikti tolǵaý áýenine egitilip otyrǵan jurt serpilip qaldy.

— Maqpal jeńeshem qalaı, qartaıyp qalǵan joq pa?

Janqoja dastan bitken soń da qobaljýy basylmaı qoıǵan, daýysy barlyǵyńqyrap shyqty.

— Qartaıdy ǵoı. Úsh jyl boıy bir aýyldy qaıtse tozdyrmaýdyń qamy ári oǵan ýaıym da qosylǵan. Odan soń eki-úsh jyldaı naýqas baqty. Qashanǵy bolsyn densaýlyq, jeńgeńniń de shashyna aq kirdi. — Segiz kúrsindi.

Qonaqtar kún uzyn qalǵyp-múlgip otyrdy.

Bireý-jarym kóńili oıaýlary el qamyn sóz qylady.

Tabyn Tilenshiniń Jolamany orystarmen ustasyp qalady eken. Kenesary sonda baryp aralasypty...

— Orysqa tisin basyp júrgen adam... Kezdesken eken!

Bul habardy Janqoja da estip otyr. Onyń kókeıin tesken Kenesary ýáde qylǵan bes júz sarbaz edi. Qasym ordasynyń Tabyn ishine qaraı oıysýy qater. Orys ońaılyqpen aldyra qoımas. Onda Kenesarynyń da qoly baılanady...

Túske sheıin Tórtqaranyń da basy túgendeldi.

Qonaqasy qamyna tańerteńnen kirisken Jaýqasharda tynym joq. Qazan neshe jerden qaınap jatyr.

Shektiniń tolysy shaıqalyp, eńsesi túsken aýyr jaǵdaıynan bul jaqtaǵy aǵaıyn túgel habardar. Nurymbettiń asy qandaı nysana kózdeıtinin bári de biledi. Tórtqaranyń jaqsylary daıyndalyp kelip otyr.

Báımen sóıledi. Basqa Tórtqara bir tóbe bolǵanda, alty myń úı Qarash bir tóbe. Qarashtan shyqqan Seıitqul bir zamanda Shyǵaı hanǵa bas ýázir boldy. Jalańtós Bahadúr Seıitquldyń tuqymy edi. Áıteke bıdiń de arǵy tegi Seıitquldan taraıdy. Qarash tuqymy jýan, sonysymen syılatady, Qarash kóp, sonysymen qorqytady... Báımen sóıledi.

Kúıeýin paıǵambar da syılaıdy eken. Kúıeýdiń qaıyn jurtynda artyq bir sybaǵasy bolady. Atadan qalǵan joralǵyny aıtty. Tórtqara Janqojany kúıeý bala dep emes, aǵa kórip syılaıtyn edi. Bes-alty jyl irgesi jaqyn qonyp, tuz-dámi jarasqan jaıy bar... Biraq er týǵan jerine, búgin batyr kósh kóligin qomdap otyr. Ákesine as berý adal týǵan ár perzenttiń boryshy... Batyrdyń ıgi nıetin qaıyn jurty da qoldaıdy. Munda tórt arys el aq batasyn berý úshin jınalyp otyrǵanyn aıtty. Janqoja Tórtqaranyń aqylgóı aǵasy, qadirli azamaty edi. Qonaq ekeni búgin bilindi. Qazaqtyń qonaqtan buıymtaı suraıtyn salty bar. Kúıeýdiń qaıyn jurtynda artyq bir sybaǵasy bar...

Tórtqaranyń basy túgeldengen jerde osy áńgimeniń sheti shyǵatynyn Janqoja da bildi. Daıyndyqsyz otyrǵan joq.

Janqoja batyr bolyp, qamal buzǵan kisi emes. Jylqyaıdardyń kegin qýatyn joly balalyqpen aryndap júrdi. Nurtaımen jekpe-jekke shyqqanda ústinde saýyt ta joq edi...

Arǵy atasy Kıikbaı bı bolypty. Qurmanaı-Quttyq batyr dep te dáripteıdi. Odan týǵan eki bala Ótegen-Nurymbetke batyrlyq daryǵan joq. Arǵy atasynan muraǵa saýyt qalady eken... qara sandyqtyń túbinde jata beripti. Baıaǵy Nurtaıdy qýatyn joly ákesi Nurymbet eski sandyqty ashtyrdy. Kıikbaıǵa bitken saýyttyń túri shekpen, jeıde bolyp shyqty. Omyraýlyǵyna on shaqty jerden temir shyǵyrshyq júrgizipti. Temirin tat basyp, al shekpen jeıde órim-órim edi. Jaýǵa kıip barýǵa jaramady...

Sol saýyt sandyq túbinde áli jatyr. Bul kúnde saýyt degen aty, julym-julymy shyqqan...

Janqoja shyn saýytty ár jerde kórip júr. Olardyń sorty bólek edi. Kıikbaı qansha bı bolǵanmen, asa dáýlet bitpegen sıaqty. Aýyr kún kezdeskende qolyna túsken on shaqty temir shyǵyrshyqty omyraýyna qalqa qylǵan jaıy bar...

Batyrdyń aldynda er tósekten beziner kún kútip tur... Qojanıaz qamaly Tyqynyń qystaýy emes. Erteń qurýly myltyqtyń oǵyna kezdesedi. Et pen súıekten jaralǵan denege qalqan kerek... Qalqan kerek bolmasa, ertede ótken batyrlar saýyt soqtyrmas edi...

Tórtqaranyń ishinde Qarabatyrdyń ataǵy dabyraıyp estiledi. Orazkeldi ishinde Sapaq bımen jaqyn týys... Qarabatyr osydan jetpis jyl buryn dúnıe salǵan. Momyndaý tuqym-juraǵaty bar... Batyrdyń saýyty sandyq túbinde jatqanyn Janqoja estip otyr. Ony satyp alýǵa dúnıeniń maly kerek. Onda da satsa jaqsy... Qazaqta atanyń kózin kórgen múlikti qatty qadirleıdi. Sol saýytqa qolqa saldy.

Báımen Sapaqqa qaraıdy. Anaý qozǵalaqtaıdy. Qarabatyrdyń qazirgi urpaǵynda kisiligi bar eshkim qalǵan joq. Sapaq sodan qorynyp otyr. Báımen túsindi.

Qasynda Sapaq, qonaqasydan keıin atqa qonǵan...

Erteńine saýytty alyp jetti. Baǵasy qyryq túıe bolypty... Bul neshe qyzdyń qalyńmaly edi. Óz qolqasy qanshalyqty qymbatqa túskenin esitkende, Janqoja qysyldy.

Jınalǵan jurt qozydaı mańyrap, qutty bolsyn aıtyp jatyr. Báımen saýytty kıgizdi.

Erteń kóshi-qon qamtyǵy bastalady. Tórtqara aýylynyń jas jigitteri áli de tarqaı qoımaı, ıirilip tur.

— Jáke, jaqsy nıetpen jolǵa shyqqaly otyrsyń. Taǵy da Báımen sóıledi. — Nurekemniń asyna sheıin bir jarym aı qalǵan eken. Mynaý jigitterdiń taramaı turǵan sebebi bar... Ózińizben ere júrip, shaldyń asyn qolymyzdan tarqatyp qaıtsaq dep ótinish aıtyp otyr...

— Aý, aǵaıyn ondaı yqylas kórsetip jatsa, men nesine qashamyn!

— Áı, bárekelde!

"Shaldyń asyn qoldan taratyp qaıtý" tek syltaý úshin kerek. Tórtqaranyń er júrek jigitteri, Janqojanyń shyn nıetin baıqaǵan soń, jalǵyz jiberýge namystandy. Báımenniń aýyzyna sóz salyp otyrǵan da solar edi.

Asqa baratyndardyń sany qyryqtyń ústine shyqty.

— Nurekeń aqsaqaldyń árýaǵy qudalaryna yrza shyǵar, — dedi batyr, súısinip aıtty.

Sol kúni Dabyl batyrdyń Jińishkequmǵa bet alyp kóship shyqqan habary keldi.

Ózderi tańerteń qozǵalatyn edi.

Túnde tús kórdi. Ózderi bir top salt atty, Aranqurǵannyń syrtynda kıik qýyp keledi eken deıdi. Báriniń aldynda Aqmyrza... Kıikke de sol buryn jetti... Qyr taǵysymen aralasa tartyp barady. Aqmyrzanyń aldynda qaptaǵan aran... Aǵasynyń aranǵa urynyp qulaǵanyn kórdi... Janqoja uıqysynan shoshynyp oıandy.

— Kıik taǵy ań ǵoı. Aqań buryn jetip júrse, sartty da alqymnan burynyraq alar. Biz jetkenshe, ondaǵy el túgel atqa qonatyn boldy-aý... — Segiz jaqsylyqqa jorydy. Kele jatqan saparynda el ishi qobaljý ekenin baıqap edi, soǵan oraı kádik aıtyp otyr...

Janqoja yrymshyldaý edi, álgi tús kókeıinen ketpeıdi. Kósh jónekeı qabaǵy ashylmaı qoıdy.

Bir-eki jer emes, asyǵyp bolmaıtyn edi. Qazaq saharasynda qudyq basy da sanaýly. Bireýinen kóship shyǵady, ekinshisine jetip qonady... Arada úsh kún salyp, bir kún erý bolady...

Kósh on úsh kún júrip, Jińishkequmǵa ilikti.

Jińishkequm — Shektiniń ata qonysy. Jaqaıym men Áıderbek aralasyp jaılaıtyn edi. Janqoja jan-jaqqa qulaq túre keledi. Basynda aýyl joq bos qudyq tabylmaıdy. Bul jerde biraz jańalyqqa qanyqty.

Kókshoqatqa bir kóshtik jer qalǵanda Qondybaı kezdesti. Aýylynan shyqqaly bir jumadaı ótken, jylqy qarap júr eken. Bir qysyraqtaı úıiri qystan beri joq. İzin shyǵara almaı, dińkesi quryǵanyn aıtty.

— Jáke, qıystaý tartyp barasyń ǵoı. Aldynda Kókshoqat. Jaqsyqylyshqa qaraı burylatyn bolǵan soń, Údentamynyń ústimen nege tartpady?

— Maǵan Jaqsyqylyshta ne bar? Tikesinen darıadan ári ótpeımin be?

— Qate esitpesem, sizdiń aýyl Jaqsyqylyshta otyr...

Nurymbet aýyly Jaqsyqylyshta otyrǵanyn Kondybaı aldyńǵy kúni esitti. Alshynbaı aýylynyń qoıshy balasy edi. Aqmyrzany sarttar ustap ketkeni jaıly birdeńeni byljyratty. Onyń anyq-qanyǵyn bile almaǵan Qondybaı qylaýyzdanǵysy kelmeı otyr...

— Olaı bolmasa kerek edi ǵoı. Aqmyrzaǵa aıtylǵan, ákemniń basynda kezdespek bolǵanbyz... Janqoja toqyrap qaldy. Jaýqashardy shaqyrtshy. Jaqsyqylyshqa baryp qaıtsyn. Biz búgin Kókshoqatqa erý bolamyz...

Jaýqashar joldan buryldy. Bul kúni kósh údere tartyp, kún batyp ketkende Kókshoqatqa jetken. Qońdybaıdyń sózinen keıin qobaljýy kúsheıe túsken. Endi Jaýqashar oralǵansha Kókshoqattan qozǵalmaıdy...

Itarqa tiktirdi. Aıbarsha jeroshaq qazdyryp, qazanǵa as saldy. Jol qajytqan jigitter aq qumshyqtyń baýraıynda qısaıyp-qısaıyp jatyr...

— Áı, mynaý kim?!

— Assalaýmaǵalaıkúm!

— Bekjaras!

— Kúıeý bala keldi!

— Bizdiń Kókshoqatta ekenimizdi qaıdan bildiń?

— Jolda Qondybaı kezdesip... — Bekjaras mińgirledi.

— Amanshylyq pa áıteýir?

— Amandyq qoı... kóshtiń habaryn estip...

— Aqmyrza aman ba? — Janqojanyń ishi kipi aldy. — Aýyl nege Jaqsyqylyshta irkilip qaldy?

— Aq-myr-za... — Ózi tyǵylyp otyrǵan Bekjaras ókirip qoıa berdi. — Jáket-aı, Akmyrza aǵamnan aırylyp qaldyq qoı... Sorlap qaldyq...

Qatyndar shý etti.

Jaqsyqylyshta Áliqul aýylyn qosqanda qyryq-elý úı otyr. Aqmyrzanyń qazasyn keshigip estipti. Sarttan qoryqqan qalys aǵaıyn bul aýyldarǵa jaqyndaýǵa qorqatyn edi. Sonymen arada bir apta ótip ketedi eken.

Osydan tórt kún buryn aýylǵa Bekarystan bastaǵan Kishkeneniń jaqsylary osharlady.. Solar esittirgen. Keshe jetiligi berilipti. Búgin tańerteń Bekarystan Boranbaı men Bekjarasty atqa qondyrdy. Jińishkequmǵa bettep shyqqan beti eken. Qondybaıǵa kezdesken soń, Boranbaı aýylǵa qaıtyp, batyrǵa habar berýdi Bekjarasqa tapsyrady.

Qaýip-qater kóp. Shyqymanda Qaradýan jatyr. Qasynda eki júz sypaıy bar, zeket jınaıtyn kórinedi. Onysy ánshıin syltaý, Nurymbet aýylyn shaýyp qaıtýǵa shyqqan sıaqty. Biraq úsh kún ótken, qozǵalatyn belgi baıqatpaıdy. Qapyda soǵýynan qaýip tóngen aýyl, kósh-kóligin qamdap, Kókqabaqqa qaraı keship shyǵýǵa daıyndalyp jatyr eken...

— Bekarystandar qaıda?

— Jetisi ótken soń qaıtty. Asan aýylynyń on shaqty jigitin qaldyryp ketken... Basqa eshteńe aıtqan joq...

Janqoja Jaqsyqylyshta biraz qol jınalǵanyn baıqap otyr. Bekjarasty sol jerden aýylǵa qaıtardy. Ózi tań ata atqa qonady. Bekjaras Boranbaıdyń mańynda toptasqan jigitterdi alyp, Shyqymanǵa qaraı qozǵalýy kerek. Janqoja olardy sol jerden kútedi...

Eki júz sypaıdyń habaryn esitken Báımenniń túsi buzyldy. Oǵan salsa, Jaqsyqylyshqa qaraı burylyp, Kishkene-Áıderbektiń jigitterine qosylatyn edi. Biraq Janqojanyń kózine qan tolǵandaı, qulaǵyna sóz kirmeıdi.

Aýyl bul túni kóz ilgen joq. Batyrdyń bir jaǵynda Segiz, bir jaǵynda Báımen, jubatý aıtady. Ol únsiz qalpy, kózinen jas ta shyqpaıdy. Qasynda Jaýqashardyń qatyny Qamqa, Aıbarsha ash búıirin taıanyp alǵan, túni boıy daýsy bir sembedi. Aıaýly qaıynaǵasyn joqtaıdy. Onyń asyl qasıetterin eske alady.

Segiz jas kelip, bul kúnde kóńilshek tartqan, erkekten sol ǵana jylap otyr edi.

* * *

Sar dalada jalǵyz áıel, ylǵı jalańaıaq júretin edi. Kezdese ketken adamǵa jalǵyz-aq suraq qoıady.

— Sarttyń aýyly kerek edi?

Onyń qandaı sartty surap júrgenin túsingen bir jan joq. Al ózine qaıtara qoıylǵan suraq bul áıeldiń de qulaǵyna kirmeıtin edi.

— Alda baıǵus-aı, aqyldan aýysqan ǵoı...

Tanymaıtyn jurt, bireýi aıasa, bireýi ájýa qylady.

— Osylaı qaraı júre ber...

Dáldý qalaı silteseń, solaı qaraı aıańdaıdy. Keıbir erikkender qur dala, qulatúzdi silteıtin. Dáldý bárine ılanady. Onyń esil-derti jalǵyz qyzy... Dáldý Kúnimaıyn izdep shyqqaly bir jarym aıdyń júzi boldy.

Baıǵus qum ishinde adasyp ketip, neshe ret ólimnen qaldy. Alǵan baǵytynan sonda qaıtpaıdy. Jolynda kezdesken kez kelgen úıden júrek jalǵaıdy, kez kelgen qudyqtan shólin qandyrady. Aryq kempirdiń aıaǵyna dármen berip júrgen jalǵyz qudiretti kúsh — ana mahabbaty... Kúnimaıdyń eki aıaǵy salaqtap, beıtanys bireýdiń aldynda óńgerilip bara jatqan kezi onyń kóz aldynan ketpeıdi... Alyp ketken sart ekenin ǵana biledi...

Búgin Nurlybaı taýynyń eteginde bir beıtanys aýyl ushyrasty. Dáldýdiń erni tilim-tilim, tili aýzyna syımaıdy. Shetteý tikken jolym úıge kelip qısaıa ketti. Kúndegi suraǵyn qaıtalaýǵa da áli kelgen joq.

Dáldýdiń ádeti: aq boz úılerden aýlaq júredi. Onda árnemeni bir surap, ájýa qylatyn edi.

Shól qysqan, dińkesi quryǵan... bir tostaǵan shalaptan soń tipti álsiredi. Qısaıǵan kúıi qatyp uıyqtap qalypty. Tún ishinde oıandy. Oıynda Kúnimaıy... qara basyp uıyqtap qalǵanyn qarasaıshy. Qazir aqyl-esi túzelip qalǵan. Úı ıesi qoıshy shaldan sarttyń aýylyn surady.

— Sart deımisiń? — Qulaǵy múkis shal murnynan myńqyldady. — Sarttar Shyqymanda jatyr deıdi ǵoı...

— Men sonda baratyn edim. Sarttar qyzymdy alyp ketti. Bir aı boldy, izdep kele jatyrmyn jalǵyzymdy...

Shaldyń túkke túsinbeı turǵanyn myńqyldaǵan túrinen baıqady. Qolymen bir jaqty silteıdi. Aldy tún, erteń-aq júrgeni maqul edi ǵoı... Dáldý onyń sózin qulaǵyna da ilgen joq. Shal dalaǵa ere shyqty. Sonaý kóringen Kókshoqat... Shyqyman ana jaqta... Qumǵa soqpaı qońyrlyqpen júre berý kerek... Shal siltep jiberdi. Esil-derti qyzy bolyp, asyǵyp turǵan Dáldý onyń bir sózine túsinse, bir sózine túsinbeıdi. Qoınynda Kúnimaıdyń ıt kóılegi... ishinde oraýly qanjar... Qolymen bir sıpap qoıyp júrip ketti. Kúndegi ádeti, bir úıge kirip shyqsa, qanjardy baıqap qoıady. Sonda urlatyp alýdan qorqatyn edi.

Dáldý táńirden kápir sartpen kezdestirýdi tilep, kúnde bir minájet etedi. Almas qanjardy qaq júrekten suǵyp, tileginen shyǵar edi...

— Alda sorly-aı, teris ketti-aý...

Qoıshy shal bir kúrsinip úıge kirdi.

Aı sútteı jaryq. Al Dáldý jol izdemeıdi. Kúnimaıyn joǵaltqany osy, ońasha qalsa, qulaǵyna qyzynyń shyrqyraǵan daýysy keletin edi. "Apa, apa!" Dáldý "apalaǵan" sol daýysty qýyp júr. Al daýys bolsa, aldynda túsip jorytady da otyrady, bir jetkizbeı-aq qoıdy...

Tek sol soǵylǵandardy taýyp alsa eken. Qanjarymen jaıqar edi. Sarttyń qorqyrap jatqan qyzyǵyna qarap tursa... Ananyń kókeıin tesken jalǵyz tilegi, zar tilegi osy... Al qyzynyń shyrqyraǵan daýysy qulaǵynan ketpeıdi.

Dáldý túni boıy adasty. Bir qalyń qumnyń ishine kirip ketip, adasa-adasa qońyrlyqqa shyqqan.

Tań aǵardy. Sharshady. Biraq Kúnimaıy eske tússe, Dáldý bárin umytady. Joryta berdi.

Álden ýaqytta aldynda taý kórindi. Keshe ózi tústenip ketetin aýyl... tanı ketti. Qaıtadan keıin qaraı saldy. Kókjıekte qan qyzyl shuǵyla shashyp, kún shyǵyp keledi. Butalardyń arasynan pyr etip úrkip ushqan torǵaılar, Dáldýdiń tóbesinde shyqylyqtap shyr aınalady. Taǵy da qulaǵynda Kúnimaıdyń daýysy.... Dáldý shekpen kóılektiń jyrym-jyrym etegin joǵary túrip, yshqyryna qystyryp alǵan. Uzyn etek butaly jerde aıaǵyna oralyp júrgizbeı aqyret boldy. Keshegi shal siltegen byjyrdy betke alyp empeńdep kele jatyr.

Aldynda bir qora qoı, beri qaraı qaptaı jaıylady.

Dáldý qoıdyń aldyn kese júrdi.

Tap osy kezde Kókshoqat jaqtan qyryq-elý salt atty kórindi. Jele shoqyraqtatyp kele jatyr.

Bir shoqattyń basynda qoıshy shal, mańdaıyna kún sala qaraıdy. Dáldý ony tanydy. Qoren ǵoı... Aıtpaqshy, olar jaılaýǵa kóship ketip edi-aý...

— Qoren-aý...

— Eı, Dáldýmisiń? — Qoren tańyrqap tur. Osydan bir jarym aı buryn iz-túzsiz joǵalyp ketkenin esitken. — Alda paqyr-aı, tiri ekensiń ǵoı, — dedi abdyrap.

— Kúnimaı...

Qorenniń kózinde jas irkildi. Ol qazir Kúnimaıdy oılap turǵan joq. Aldyńǵy kúni Janqojanyń kelgeni jaıly sybys esitken. Anaý salt attylardan kózin aıyrmaıdy.

— Sarttar Shyqymanǵa keldi...

— Shyqymanda... Qoren Dáldýge qalaı bolsa solaı jaýap beredi, esil-derti álgi attylarda edi.

— Eı, keýdeńde janyń bar ma?! — Dáldýdi ashý qysty. — Maǵan sarttyń aýylyn silte!

— Dáldý-aý, mynda qarasaıshy! Anaý bara jatqan Jákem ǵoı! Janqoja batyr kele jatyr! Sarttyń basyn alǵaly keldi!

Qoren jyn urǵandaı aıqaı saldy.

Janqoja... Baıǵus kúıeýi Janqojaǵa jan teńgermeıtin edi. Baıaǵyda ózderi Bekbaýylǵa qystaý basatyn joly... Janqoja úıde qonyp...

Dáldý salt attylardyń aldynan tura júgirdi.

— Jáke, Jáke! — Batyrdy Báldirdiń solaı ataıtyny álde qalaı esine tústi.

— Bozdaǵym! — deıdi Qoren kúńirenip.

Janqoja dalbaqtap júgirgen áıeldi kórip, atynyń basyn irkip tur. Tańyrqap tur.

— Jáke, sarttar ana tóbeniń astynda! — Qoren anadaıdan aıqaılap keledi. — Jáke!

— Ony bilip kelem. Qansha kisi ekenin aıtshy.

— Qyryq-elý bar shyǵar...

— Batyr-aý, Kúnimaıdy áketti ǵoı!

Janqoja Dáldýdi jyǵa tanı almaı tur. Kúnimaıy kim ekenin de túsingen joq. Erniniń ushymen sálemdesip, endi atyn tebingen jerde, áıel qolyndaǵy qanjardy kórdi.

Kúnimaı qyzy ǵoı... Shyqymandaǵy sarttarǵa ermek kerek... Myna baıǵustyń qyzyn alyp ketken-aý... Oıyna sol túskende, batyrdyń kózine qan toldy.

— Mynaý uly atam soqqan almas qanjar! Jalmaýyzdyń kúregine osy qanjardy qadashy! Eń bolmasa armansyz keteıin!

— Rahmet, jeńeshe! — Janqoja qanjardyń júzin saýsaǵymen bir sıpady. Asyl bolattan soǵylǵany kórinip tur. Bul paqyrdyń uly atasy kim boldy eken...

— Uly atam, Temirshi atam!

Temirshi... Báldirdiń arǵy atasy Temirshi ustany estýi bar edi. Dáldýdi endi tanydy.

— Jáke, bolsaıshy!

— Qapyda tóbesinen túseıik!

— Jeńeshe, rahmet! Tiri qaıtsaq, áli kórisermiz! — Janqoja shańqan bozdy tebinip qaldy.

— Ia, árýaq!

— Jorytqanda jolyń bolsyn, Jáke!

— Jákem keldi! Kúnimaıdy qutqarýǵa bara jatyr! — Dáldý dalany basyna kótere aıqaılaıdy. — Jákem!

— Bozqasqa, bozqasqa! — Qorenniń aldynda meńsiz qara qoı, jelkesinen ustap tur.

Bul kezde Shyqyman da dúrligip jatyr edi.

Alym-salyq jınaýǵa shyqqan Qaradýan Shyqymannyń shyǵys jaq betindegi Jamanqul qudyǵyn tandap alyp, basyna segiz úı tiktirgen. Ár jerden bıler attandyrǵan habarshylardyń aıtýyna qaraǵanda, bári tynyshtyq. Qaradýan qasyna qyryq sypaı ertip keldi. Bir jaǵynan zeket beretin aýyldarǵa qyr kórsetedi. Eger Nurymbetke qaraǵandar áli de Jaqsyqylyshta otyrsa, ishki esebinde qapysyn taýyp shaýyp alý da bar. Qaradýan úsh kúnnen beri jan-jaqqa shapqynshy tyńshylaryn attandyryp jatyr.

Qasynda Tórtqaradan ergen qyryq jigiti bar Janqojanyń Kókshoqatqa kelip qonǵanyn álgide ǵana esitti. Qyryq jigit aýyr qol emes... Qaradýan Janqojaǵa qapyda tıip, qyryp salýdyń amalyn oılastyrdy. Endi jaqyn jerdegi tilektes bılerine adam attandyrýy kerek edi.

— Kelip qaldy!

Tóbeniń basynda turǵan qaraýyl beri qaraı tópep keledi eken. Qaradýan sasqan joq. Attar kermede, daıyn turǵan sypaılardy dereý attandyrdy.

Aýyldyń syrtyndaǵy qońyr tóbeniń basyna bular buryn jetti. Qaradýan eki jaqtyń kúshi shamalas ekenin baıqady. Ásker enerine jattyqqan sypaılardyń qara soıyldy qazaqtan basym túsetinine shák keltirgen joq.

— Áımámbet, Janqojany jekpe-jekke shaqyr!

Janqoja jetpistegi shal. Endigi qarýy qaıtqan. Jaý túsirgish ataqty naızager Áımámbetke ony qaǵyp tastaý jumys emes! Qaradýan solaı túsinedi.

— Jekpe-jek! Jekpe-jek!

Áımámbet naızasyn ońtaılaı ustap, aıqaılap barady.

Janqoja qarsy kezdesti. Qazir kózi túk kermeıdi, eki qulaǵy tars bitken. Áımámbettiń daýysyn esitken joq. Aldynan kóldeneńdeı shyqqan kók attynyń jekpe-jekke shaqyrǵan jaý ekenin túısikpen ǵana uqty.

Naızalar sart-surt soǵysyp, bir shańqan boz, bir kók bedeý teke tiresip tura qalǵan. Áımámbette saýyt joq, jalańash keýdesin Buhardyń túrme belbeýimen neshe qabattap orap alatyn edi. Kindik tusynan sýyq qadalǵan naızanyń ushyn sezgende, seskenip qaldy. Shaldyń qoly qarýly kórindi. Áımámbet at saýyryna eńserilip barady...

— Bozqasqa, bozqasqa!

Qoren jekpe-jek shaıqasty kóre almaı dińkesi quryp turǵan. Qazaq jigitteriniń shý etken qýanyshty daýysyn esitkende, qara qoıdy tamaqtan shaldy...

Dáldý eki etegin qolyna alyp ushyp keledi.

Áımámbet kók arǵymaqtyń ústinen sypyrylyp túskende, Qaradýannyń óńi qaǵazdaı aǵaryp ketti.

— Ana shaldy atyńdar!

Qaradýan sonda ańǵardy, qasynda jan qalmapty. Sypaılar byt-shyt, aldy-aldyna tópep barady. Búkil qazaq qashqandardyń sońynda, qýǵyn bastalǵan eken...

Qashý kerek! Jan-jaǵyna alaqtaǵan Qaradýan qýǵynshylardyń qaıtar joldy kesip tastaǵanyn baıqady. Qaıda barsań da qazaq aýyldar... Qaıda tyǵylsa da Janqojaǵa ustap beredi.... Qaradýan sasqanda, kózine aq boz úıler tústi. Ázir boı tasalaı tursa... Qazaqtar qýǵynnyń qyzyǵyna túsip, uzap ketken kezde qarasyn batyrar edi...

Segiz qanat úıdiń tasasynda attan tústi.

Esiktiń aldynda qamaldan ákelingen qazaq qyzy tur edi. Ashyq dalada kóńil kóterip jatý úshin, eki qyzdy ala júrgen. Qaradýan jylap jiberdi.

— Aısha, meni jasyra gór!

Alty aıdyń ishinde qulshylyq qamytyna boıy úırenip, ezilip bitken qyz tóresiniń aldynda maıysyp esik ashty. Tósek-orynnan basqa túk joq, Qaradýan kiretin tesik tappaı alasuryp júr. Aısha tús kilemdi kóterdi.

— Mynda kelińiz, tórem. Myna kilemniń arjaǵyna jasyryn. Ber jaǵynan kórpelermen bastyryp tastaıyn...

— Osydan shybyndaı janym qalsa...

Kilemniń astyna kirip bara jatyp, Qaradýan sony-aq aıtyp úlgirdi. Dalada jaý kelip qalǵan.

— Qaradýan qaıda?!

— Qaradýandy izdeńder!

Jas jigitter qashqan jaýdyń izine túskende, jeti-segiz aqsaqal turyp qala bergen. Ortasynda Janqoja, endi Qaradýandy izdep júr.

— Mynaý Qaradýanǵa tigilgen úı ǵoı!

Syqyrlaýyq esikke arqasyn berip turǵan Aıshanyń júzi bir surlanyp, bir qyzarady.

— Qaradýan qashyp ketti, munda jan joq!

— Qashsa, at ne qylyp tur? — Bireý kádik aıtty.

— Tur bylaı!

Eki kózi qantalaǵan sary shal Aıshany ıyǵynan ustap laqtyryp jiberdi.

— Aǵajan, Qaradýan osy úıde!

Anadaı jerde bir qyz entigip keledi.

Syqyrlaýyq esik byt-shyt bolyp, umar-jumar ishke kirdi. Qybyrlaǵan jan kórinbeıdi. Álgi qyz da zyr júgirip júr. Kenet tus kilemdi kóterip qaldy.

— Batyr, bir shybyndaı janym saýǵa!

Qaradýan kilemdi kótergen adamdy Janqoja dep qalyp edi. Balapan qyz úrkip ketip, sekirip tústi.

Bir qarýly qol kók jelkesinen ustap alyp, dalaǵa qaraı dyryldatyp súırep barady.

— Bir qasyq qanym...

Janqojanyń qolynda Dáldý bergen qanjar Qaradýannyń tamaǵynda syr etti.

— Kesheden beri kózimniń aldyn kók tuman basyp, túk kórmeı júr edi. — Janqoja qanjardyń júzine juqqan qandy jalap turyp sony aıtty. — Kózim jańa ashyldy ǵoı...

Segiz shettep barady. Qaradýannyń qol-aıaǵyn shalǵylap jatqan túri júregin aınytty. Janqoja birdeńe aıtqysy kelip edi, dybysy shyqqan joq.

— Kúnimaı!

— Apa!

Álgi beıtanys qyz... álgide qanjar ustatqan áıel... Báldirdiń áıeli...

Biri — ana, biri — balasy, qushaqtary aıqasyp qalǵan, syńsyp jatyr edi. Kesheden beri kózinen jas shyqpaı qoıǵan Janqoja eńirep qoıa berdi.

* * *

Shyqyman túbinde jeńilis tapqan sarbazdardan Qojanıaz qamalyna on shaqty-aq adam jetti. Bajban saraıyndaǵy jurt úrpıisip otyr...

Janǵazy sultan Jankent qamalyna kelip tyǵylypty...

Qazaq dalasynda jamanat habar najaǵaıdaı tez taraıdy. Janqoja Jaqsyqylyshta... Qaradýannyń basy alynypty... Dúrbeleń eń áýeli Aqtan batyrdyń aýylynda bastaldy.

Onyń aldynda Aqmyrzanyń ólgen habary kelip, Qarakesekter dúrligip jatyr edi. Bir shapqynshy atqa qonsa, ekinshisi qaıtyp oralady. Aqtan aýyly úlken árekettiń oshaǵyna aınaldy.

Bekarystan Jaqsyqylyshtaǵy Nurymbet aýylyna Aqmyrzanyń qazasyn estirip qaıtypty. Syrlybaıǵa qaraǵan Asan Aqtannyń qasynan tabylýǵa daıyn otyr. Biraq úlken áreketti Janqojanyń kelýine qaratty. Nurymbettiń asyna baılanysty ishki esep buzyldy. Aqmyrzanyń ólgenin esitken soń, Janqoja qarap jata almaıdy. Bul jaqtaǵylar batyrdyń Tórtqarany aıaǵynan tik turǵyzyp, attanyp shyǵatynyna kúmán qylǵan joq...

Solaı eleńdep otyrǵanda, Shyqyman túbindegi jeńistiń habary jetti.

— Attan, attan!

Eń áýeli atqa qonǵan Aqtan edi. Qasynda tórt júzdeı jigit, Jankentke kirdi.

Janǵazy sultan qansha jantalasqanmen, qol jınap jarytpady. Basqa qazaqty bylaı qoıǵanda, týǵan qaıyn jurty Qojamberdiniń jigitteri de túgel emes edi. Qamaldyń syrtynda Qarakesekterdiń tóbesi kóringende, sarbazdardan es ketti.

— Bı, myna jigitterińe ne bolǵan?

Janǵazy qaıynatasyna qarady.

Báıdilda Qojamberdi jigitterin urysqa bastap shyǵatyn dármen joq edi. Ózi jer qorqaq adam, qamaldy qorshaǵan qoldyń sany kún sanap ósetinin bilip tur. Búgin Qarakesekke qarsy bir oq atylsa, onda erteń Qojamberdini qandy moıyn qylmysker etip ustap beredi. Sonda eń aldymen qolda qalatyn da Báıdilda bolady...

— Babajanǵa qashý kerek!

Dýaly esik-esik eski Jankentgen góri Qojanıaz qamaly senimdi. Janǵazy sultan Hıýanyń áskerin sol jerde kútip alýdy oılap tur.

— Áý, jigitter! — Janǵazy ıirilip turǵan jigitterdiń aldyna shyqty. — Ábilqaıyr atam taqqa mingende, qasynda alty Álim edi. Ol dostyqqa opasyzdyq jasaǵan adamnyń ońǵan jerin kórgem joq. Aqtan ata joralǵysyn buzyp, qaqpamnyń aldynda tur. Men degen qazaq bylaı shyǵyńdar!

Top eki jarylǵanda, Janǵazynyń qasynda qyryq-elý adam ǵana qalǵan. Aldynda kúndeı kúrkirep Aqtan turǵanda, baıaǵyda súıegi qýrap qalǵan Ábilqaıyrdy kim eskerip jatyr. Handyq dáýirdiń qyzyǵyn kórip, dáýren súrgen jasaýyldary sókteı úgitilip shyǵa keldi. On shaqtysy tóleńgit jigitteri...

Janǵazy sultan aýylyn áldeqashan Hıýaǵa qaraı kóshirip, qamalda sybaı-saltań qalǵan. Tórt qatynnan bireýi-aq — Aısulý bar... Ony Báıdildaǵa tapsyrdy... Bı aǵaıynnan bólinip qaıda barady, Qojamberdi tobynan shyǵa almady.

Qaqpa ashyldy. Qyzyl qyrǵyn shaıqas kútken Aqtan batyr árýaqtarǵa syıynyp tur. Endi at qoıýǵa qamdanǵanda, qaqpadan shyqqan qoldyń Qojanıaz qamalyn betke alyp, japyryla tartqanyn bir-aq kórdi.

— Qashty, qashty!

— Sarttarǵa qosylýǵa barady!

— Jibermeńder!

— Qyryp salý kerek!

Qazaq jappaı at qoıdy.

Janǵazy sultan qasha urys salyp, uzap ketti.

Qojanıaz qamalyna jetkende, qasynda jıyrma shaqty adam edi. Birsypyrasy bet aldy qula túz qashyp ketken. Bir-eki adam soıylǵa jyǵyldy...

Jankentti qazaqtar basyp alǵanyn esitkende, Qojanıazdyń túsi buzyldy. Eki kúnnen beri jamandyq habar dúńkildep jatyr. Qaradýannyń qasyndaǵy qyryq jigit sypaıdan qamalǵa on shaqtysy ǵana oraldy. Eń jaqyn kómekshisinen habary joq. Áımámbet batyr jekpe-jekte qaza taýypty. Ramanqul da qamalyn tastap, osynda kelip otyr. Qojamberdiden basqa Kishkene túgel atqa qonǵany anyq... Ramanquldyń qasynda qyryq-elý Qurmanaı-Quttyq jigitteri, ony da Bekbaýyldyń kómegimen jınap alady eken. Eki udaı jer kelgende, Janqojanyń nemere týysy Qojanıazdyń qasynan tabyldy.

— Janǵazy sultan, el senimi emes pe edi? — Qojanıaz qashyp kelgen sultandy keketip qarsy aldy. — Qasyńda tóleńgitterden basqa eshkim kórinbeıdi ǵoı...

— Eki kemeniń quıryǵyn ustaǵan sýǵa ketedi emes pe?

Sultannyń bul sózin Bajban ishke túıip qoıdy. Allaquldyń aldynda bettesetin kún týsa, qajetine jarap qalady. Janǵazy aıtqan "eki kemeniń" biri qazaqtar bolǵanda, ekinshisi Hıýa handyǵy ekenine de shúbá joq...

Eger qashyp shyǵýdy oılastyrsa, qazir jol ashyq edi. Qojanıazǵa olaı jasaýǵa bolmaıdy. Bul qamaldan onyń súıegi ǵana shyǵýy kerek... Hıýa handyǵynyń Syr boıyndaǵy jalǵyz tiregi... ony óz qolymen turǵyzyp edi. Endi qoldan qulatyp baryp, hannyń betine qaraýy qıyn...

Qamaldaǵy sypaılardyń sany júz alpysqa jaqyn. Oǵan Janǵazy men Ramanquldyń qasyndaǵy jigitterdi qosqanda, eki júzden asa qol eken. Ol myltyqtyń ekeýi Qaradýanda edi. Odan aıryldy. Biraq óz qolynan turǵyzǵan qamaldyń berik ekenine senimdi. Hıýaǵa shapqynshy attandyrǵaly da úsh aptaǵa jaqyndady. Qojanıazǵa qaýip tóngenin kórip turyp, han qarap otyra almas! Onda qazynaǵa túsetin bıylǵy zeketten qol jýady. Bes myń qoı, myńnan asa iri qara... Ondaı oljaǵa kózin jumyp qaraıtyn Allaqul han aqymaq emes! Biraq shapqynshy nege kidirip jatyr? Ásker artynan kele jatar, hannyń habaryn alyp, ózi oralýy kerek edi... Qojanıazdyń mazasy ketti.

Qamal soǵys tártibine kóshirildi.

Bir qaptalda Syrdarıa, qazaqtar qamaldyń ol betinen kele almaıdy. Áskerdi alpys-alpystan bólip, qalanyń úsh tusynan bekinis qurdy. On sarbaz qaqpanyń aýzyn kúzetedi. Ár topta eki myltyq, ár jerden mergender jatatyn ketek qazylyp, segiz myltyqty kedergige qoıdy. Qojanıaz Janqojany qarsy alýǵa daıyn otyr!

Qamaldyń dýaly úsh kisi boıy, atpen shabýyl sala almaıdy. Jaıaý umtylǵan qol áýeli mergenderdiń oǵyna urynady. Aldy topyrlap qulaı bastasa, qalǵan jurt byt-shyt bolar... Endeshe qamaldy ashyq kelip ala qoıýy qıyn. Ári kisi boıy ory bar... Janqoja uzaq qorshap, ashyqtyryp, amalsyz berilýge májbúr etýdiń amalyn qarastyrady... Olaı bolǵanda, Hıýadan kómek te kelip jetýi kerek... Janǵazy solaı topshylaıtyn edi.

Qazaqtar kóp kúttirgen joq. Kelesi kúni-aq qyryq-elý salt atty qamaldan úsh shaqyrymdaı jerde tóbe kórsetti. Taǵy da eki kún ótkende, qamaldyń syrtyndaǵy qazaqtardyń sany úsh-tórt júzge jaqyndady...

Búgin Janǵazy sultan Jankent qamalyn tastap shyqqaly da bir apta eken. Qazaqtardyń bas-aıaǵy jınalyp jaqyndaǵany kórinip tur.

Qamaldyń úsh jaǵynda úlken-úlken úsh shoǵyr... Uzyn sany bir myńdaı qol edi.

Qaraýyl munarasynda Qojanıaz ben Janǵazy, qazaqtardyń qımylyn baqylap otyr. Ár jerde jolym úıler tigilip, ıtarqa turǵyzyldy. Jeroshaqtarynda tútin býdaqtaıdy. Qazaqtardyń júris-turysy jaıbaraqat, asyp-sasatyn túri baıqalmaıdy.

— Átteń, bir zeńbirek bolyp, qalyń ortasyna dúrs etkizer me edi! — Qojanıaz tisin qaırady.

— Ásker sany da az bolyp tur ǵoı! — Janǵazy ókindi. — Basy artyq eki-úsh júz sypaı bolyp, myna topqa bir búıirden sap etsek qoı!

— Sap eterin etersiń-aý. Sodan keıin qamalǵa qaıta oralýyń qıyn bolar. Anaý eki qaptaldaǵylar aldyndy kesip tastaıdy ǵoı. Attary qasynda, kórmeımisiń!

— Janqoja bizdi uzaq qamap, ashyqtyryp alǵysy keletin sıaqty-aý...

— Áıtpeske sharasy qaısy?

Qojanıaz sony aıtyp turǵanda, kózdiń ushynda qyryq-elý túıeli kósh kórinip edi...

— Taqsyr, mynalar kósh emes! — Ramanqul úreılenip tur. — Baıaǵy Tyqynyń qamalyn qamaıtyn joly Qylyshbaı aǵam aýyl-aýyldan kerege jınatyp edi... Ordyń ústine kerege jaıǵyzyp, qamalǵa jol salady!

— Solaı sheshken boldy. — Janǵazynyń qabaǵy tunjyrady. Ashyqtyryp alý tásilin qazaqtar qaıdan bilsin. Bulaı osharylyp jatýǵa olardyń shydamy jetpeıdi. Qazaqtarǵa qoıan— qoltyq aıqas kerek...

— Mergenderge aıt, qazaqtardy orǵa jaqyndatpasyn!

Qojanıaz ámir berdi.

Bul kúni orǵa qazaqtardyń ózi de jaqyndaǵan joq. Qamalda myltyq bar ekenin olar da biledi. Janqoja bosqa qan tógýge ulyqsat etken joq. Shabýyl tań qarańǵysyna belgilenip otyr. Tún ortasy aýa qarýly jigitter ordyń ústine kerege jaıýdyń qamyna kirisedi. Bul Tyqynyń qamaly emes, ordyń eni on bes, jıyrma qadamdaı edi. On shaqty keregeni aıqastyryp, kópirshe jasatýy kerek bolady. Aldyn ala daıyndap aparyp, ordyń ústine tastaı-tastaı salady...

— Aıla-tásildi de umytpaıyq. Keshke qaraı qoldyń kópshiligi qaqpa aldynda shoǵyrlandyrylsyn. Bas artyq keregelerdi de osy araǵa úıińder. — Janqoja ámir berip tur. — Sonda jaý da shabýyldy qaqpa aldynan kútedi. Túnde jigitterdi eki qaptalǵa kóshirip, sol jaqtan qamalǵa basyp kiremiz.

Oń jaqtaǵy qoldy Aqtan batyr bastaıdy. Sol jaqtan Janqojanyń ózi tıedi.

— Qaqpanyń qarsy aldynda Bekarystan qalsyn. Tań ata aıqaı-súreńdi molaıtyp, qaqpaǵa at qoıyndar. Oq jetetin jerden ári uzamassyńdar. Myltyq atyla bastasa, keıin shegine qoıyndar... Sonyń ózi jaýdy biraz ábiger qylady.

Bul jospardy Qojanıaz da túsindi.

— Qol qaqpa aldyna shoǵyrlanyp jatyr!

— Keregelerdi de ákeldi!

Munara basyndaǵylar gýildesip ketti.

— Úsh toptan on-onnan adam alyp, qaqpanyń aldyna shyǵarý kerek bolar... Janǵazy aqyl qosty.

Qojanıaz úndegen joq.

Qorǵanys burynǵy tártibinde qaldy.

Biraq oqıǵanyń damýy báriniń de josparyn buzdy.

Bul túni qamalda durys kóz ilgen adam joq. Sonyń biri Aıdarqul edi.

Bekbaýyldyń aıtaǵyna bir ergende, Tórtqaraǵa úsh erdiń qunyn tólep ázer qutylǵan. Janqojanyń qaıyn jurtyna Aıdarqul tisin basyp júretin. Batyrdyń attanyp kele jatqanyn Bekbaýyldan esitti. Qasyndaǵylary Tórtqaralar eken... Aıdarqul ózi de eleńdep otyrǵanda, Ramanqul bir jaǵynan saıtandaı azǵyrdy... Aldarynda tegin olja turǵan kórinedi... Babajanǵa Hıýadan myń sypaı kele jatyr. Janqojany Tórtqaralarymen qosa qaqpanǵa túsirýge daıyn otyr...

— Men degen Qurmanaı-Quttyq atqa qonyńdar!

— Sart ózi jeńip alatyn bolsa, bizdiń qımamyz nesine qyshıdy? — desti bireýler.

— Janqojaǵa joldan Qarakesekter, anaý Dabyl sıaqty qańǵymalar, Jaqaıymnyń jyndylary qosylmaı ma? Áýeli Janqojany jeńip alǵan soń, solardyń aýylyn shabady! — Ramanqul qýlyqqa basty. — Tegin oljaǵa qaryq bolamyz!

Eń aldymen Bekbaýyl elikti. Oǵan Aıdarqul qosyldy... Qurmanaı-Quttyq Ramanqulǵa osylaı erip edi.

Aıdarqul aldanǵanyn búgin bilip otyr. Qaqpa aldynda qalyń qol... qara basy aman qaıtsa olja sıaqty...

Qaıdaǵy bir qara sarttyń soıylyn soǵyp, basyn qaterge tigetindeı, aqyly neden qyrsyqty. Sonda óz týysy Janqojaǵa qarsy taıaq kóteredi eken. Odan keıin Aıdarqulǵa qudaı júzin kórý aram bolar... Qap, Ramanqul ıt arandatqan eken ǵoı. Bekbaýyldyń tiline erip...

Qamal syrtyndaǵy qobyrdy baqylap turyp, Aıdarquldyń oılamaǵany joq. Aıla-tásilge shorqaq kisi, qazaqtardyń qaqpa aldynda shoǵyrlanǵanyn, sol qalpynda túsindi.

Qashan bolsa da, shabýyl osy jerden bastalady. Ol Janqoja aǵasynyń aldynda kinásin jýýy kerek, qaqpany olarǵa ózi ashyp beredi...

Qamaldaǵy qol úshke bólingende, Qurmanaı-Quttyqtyń basy ydyrap, Aıdarquldyń qasynda on shaqty jigit qana qalyp edi... Jatqan jerleri qaqpadan bir-aq shaqyrymdaı jer... ókpe tustan sap etýge bolady.

— Jákem bastap shyqsa, Baqtybaılap uran salatyn shyǵar.

Soǵan saq bolyńdar, jigitter! Aq Jákem qaqpaǵa at qoıǵanda, biz kúzetke tap beremiz. Ne oımen kelgenimizdi qara sart qaıdan bilsin, naızamen túırep-túırep tastamaımyz ba? Áýeli anaý myltyq ustaǵan qanypezerleri bar, sony qurtamyz! Sodan keıin qaqpanyń aýzy ashyq!

Tań aldynda syrttan "Baqtybaılaǵan" uran shyqty.

Aıdarqul bastaǵan on qazaq, atqa minip ketip bara jatqanyn kórgen sypaılar eleńdesti.

— Eı, qaıda barasyńdar?!

— Ana jaqta urys qyzǵanyn kórmeısińder me?

Qazaqtar júre jaýap berin, satyrlata jóneldi. Olardy qýatyn el joq edi, aınala tars-turs myltyq atylyp, maıdan qyzdy. Qazǵan orǵa kerege kópirsheler tastalyp, qazaqtar qaptap kele jatqan...

Qojanıaz Janǵazyny oń jaqtaǵy bekiniske attandyryp, ózi sol qaptalǵa qaraı tópeı jóneldi.

Bul kezde qaqpa aldynda Aıdarqul oıran salyp jatyr edi. Shaýyp kele jatqan qazaq jigitterin kómekke umtylǵan óz adamdaryna uıǵaryp, kúzet basy qapy qaldy. Eki mergen syrttaǵy qazaqtarǵa bir-birden oq atyp úlgirdi. Aıdarquldyń naızasynan birinen soń biri jer jastanǵanyn kórgende, qalǵan kúzetshiler aldy-aldyna qashyp edi. Kúzet bastyǵy qaqpanyń aýzyn ashyp berdi.

Myltyq daýysy óship, aldarynan aıqara ashylǵan qaqpany kórgende, qazaq jigitteri lap qoıdy. Ádeıi arandatýy múmkin ekenin oılaǵan jan joq. Bekarystan abyrjı bastady.

— Qaıt, qaıt!

Biraq arqasy qozyp alǵan jigitterdiń qulaǵyna sóz kirmeıdi, qamalǵa kirdi.

— Eı, Bekarystanbysyń! Men Aıdarkul ǵoı! Beri qaraı, beri qaraı!

— Sarttar qaıda?!

— Sarttar mynda, erinder izime!

Aldarynda kezdesken birinshi topty japyryp salǵan soń, Bekarystan Babajandy joqtady.

— Áýeli Ramanquldy ustaıyq! Ol ıt qashyp keter...

Aıdarqul tisin qaırap keledi.

Ramanqul men Bekbaýyl myltyq daýsynan qoryqqannan úıde tyǵylyp otyr edi. Ústinen basty.

Janqoja aldyńǵy túngi keńeste bir sózin aıtqan. Sarttan zábir kórmegen qazaq joq, jurt yzaly. Biraq qarapaıym sypaılardyń bárin qyryp salyp, obalyna qalmaý kerek... Babajan men Janǵazy da tiri tutqyndalsyn.Úkimin kópshilik ózi aıtady. Sodan keıin taǵy bir top, sartqa qyzmet etken bıler bar. Ásirese Ramanqul men Bekbaýyl... biraq ekeýi de batyrdyń et jaqyn týysy...

— Aqmyrza óltirilgende, Ramanqul men Bekbaýyl basynda qyzyǵyna qarap turypty. Kápirlerdiń júzin kórgim kelmeıdi. Meniń aldyma ákelmeı-aq qoıyńdar. Olardyń úkimi ólim, sol jaqtan jaıǵara berińder!...

Bekjaras ol keńestiń ústinde joq. Bekbaýyl men Ramankuldy tutqyndady.

Bul kezde qamal ishindegi urys aıaqtalyp qalǵan. Tý syrttarynan tıgen qazaqtardy kórgen soń, sypaılar qarsylasyp jarytqan joq.

Qojanıaz saraıynyń ishinde tutqyndaldy.

Janǵazy sultan qashyp bara jatqan jerinde, qaqpanyń aýyzynda qolǵa tústi...

Bir-aq adam qutylypty. Ol Qojanıazdyń úlken uly Maıqara edi. Jas jigit Horezm tarıhyna júırik... Shyńǵys qolynyń qorshaýynda qalǵan Jáleleddın sultannyń qalaı qutylǵany týraly ańyzdy talaı esitken. Qamalǵa qaýip tóngen kezde darıa jaq bettegi dýaldy tesip saldyrǵan jalǵyz aıaq jolǵa qaraı tartty. Jeteginde ákesiniń qara qasqa arǵymaǵy, qamal ámirshisin jaıaý qaldyryp, ózi ári qaraı syzyp otyrypty...

Tań qarańǵysynda ony qazaqtar da ańǵarǵan joq.

* * *

Qamal qańyrap bos qaldy. Sol kúni keshke qaqpa aldyndaǵy qońyr tóbeniń basynda aq boz úılerdiń shańyraǵy kóterilgen. Ár rýdyń bıleri bólinip-bólinip ornalasty.

Jaýdan túsken olja bar, sol bólisiledi. Elge tizesi batqan, syrttan kelgen dushpanǵa qyzmetin ótkizgen bıler bar, solarǵa jaza kesiledi... Kúrkildegen daý úsh kúnge sozyldy.

Tutqyndaǵy sypaılar bosatyldy. Bıler Qojanıazdy qazyqqa otyrǵyzyp óltirýge úkim shyǵaryp otyr.

— Qazaqtyń qyzyn masqaralap, namysymyzdy qorlap edi. Jazasy da soǵan laıyq bolsyn, — dedi Aqtan batyr.

Ár jerden maquldaǵan daýys estilip, úıdiń ishi aranyń uıasyndaı gýildep ketti.

Qamalda Qojanıazǵa jaqyn júrip, qara qazaqqa qorlyq bergen taǵy bir on shaqty ákim darǵa asyldy.

Áńgime Janǵazy sultanǵa kelip tirelgende, bıler eki jaryldy. Dabyl bastaǵan bir toby ólim jazasyn suraıdy. Bekarystan solqyldady. Janǵazy qansha aıtqanmen, Ábilqaıyr áýleti edi. Tóre tuqymy kekshil. Anaý Baıuly men Jetirýdy túgel Ábilqaıyr áýleti bılep-tóstep otyr... Artynda izdeýi bolady... Bıler Janqojanyń kepildigine berdi.

Qojanıazdyń kenje balasy Qaıdaýyl on jeti jasar edi. Ony óltirýge Janqojanyń ózi qarsy boldy.

— Endeshe, osy ekeýin de óziń al. Qul qylyp, qoı sońyna salsań da yqtıaryń biledi.

Kezek halyqqa tizesi batqan bılerge keldi. Bastyǵy Ramanqul men Báıdilda, on eki adam edi.

Bekbaýyl men Ramanquldy alyp kirgende, Janqoja teris qarady.

— Tiri qalǵan eken ǵoı zalymdar. Osy ekeýiniń júzin kórmeı-aq qoısam dep edim...

— Búıtken tirligi qursyn... — dedi Itiǵul.

— Áı, sen ıt Qaradýan bizdiń aýylǵa bara jatqanda, qasynda bolypsyń ǵoı!

— Sosyn emes pe, eki qolym baılaýly, aldyńa kelip otyrǵanym. — Itiǵul jylap jiberdi.

— Bizdiń aýylǵa jumsaǵanda nege barmadyń? Sol joly habar bergeninde, kúnáń keshiriletin edi.

— Aq Jáke, aldymda arystandaı aqyryp sen turǵanda, qalaı baryp kózińe kórinemin. — Itiǵul shynyn aıtty. — Biraq Janqojanyń aýylynda syńsyǵan qol dep, Qaradýannyń záresin alǵan men ǵoı. Sony esitkende aldy-artyna qaramaı zytty!

— Itiǵuldi bosatyńdar!

Janqojanyń ol bıligine eshkim de qarsy bolǵan joq. Itiǵul bosatyldy. Basqalary da bosatylyp jatyr. Árkimge qylyǵyna oraı aıyp kesiledi. Eń aqyrynda Ramanqul men Bekbaýyl qaldy. Jurt ta sol ekeýiniń taǵdyry qalaı bolar eken dep yntyǵyp otyr.

— Ramanqulǵa aıaý joq. Bul ne qylmady!

Ony aıtqan Tóregeldi edi. Daý qyzyp júre berdi. Ramanquldy jaqtaıtyn eshkim joq. Biraq daý jazasy qandaı bolmaq degen jerden ushyndy. Janqoja úndemeı otyr.

— Moınyna arqan salynyp, aldymyzǵa kelgeni de ólgeni ǵoı, — dedi Bekarystan — Ertede rýyn satqan opasyzǵa halyq mynadaı bir jaza qoldanady eken. Qara esekke teris mingizip, moınyna qurym kıiz kıgizedi...

— Sodan artyq jaza joq!

— Bul tiri ólý ǵoı!

Janqoja bul joly da úndegen joq.

Bekbaýyl at-shapan aıyppen qutyldy.

Úkim oryndaldy. Qojanıazdyń búkil dáýleti halyqtyń talaýyna salyndy. Bıler oljaǵa belden batty. Úlken bir úlesti Janqojanyń aldyna tastady.

Búlingen elden búldirgi alma... Momyn ákeniń sol sózi esine tústi. Batyr olja alýdan bas tartyp otyr.

— Bir basyma eki qul berip otyrsyńdar. Hıýaǵa qaıta ótkizsem de biraz mal bolady eken. — Janqoja qaljyńǵa aıtqan, esitken jurt ımandaı uıyp tyńdaıdy. — Maǵan ataǵan anaý qara arǵymaqty Tóremuratqa mingizińder. Úsh kún boldy, qoly dombyradan, aýzy óleńnen bosaǵan joq. Anaý qaly kilem japqan qara nardy Segiz aǵama jetektetińizder. Shalkıiz ben Dospambetti kezek tolǵap, meıirlerińdi qandyrdy...

Batyrdyń tilegi sol jerde oryndaldy.

Olja bólis aıaqtaldy. Janqoja túpke saqtaǵan syryn aıtty. Nurymbettiń asy aı belgilengen kezinde, súmbileniń ishinde beriledi. Batyr Kenesaryǵa shapqynshy attandyrǵaly otyr...

Bıler maquldady.

Astyń aldynda Aqmyrzanyń qyrqy beriletin edi. Janazasyna batyrdyń ózi de qatysqan joq. Syr boıyndaǵy eldiń jaqsylary mejeli kúnge jınalatyn bolyp kelisti.

Jıyn tarady.

* * *

Qamaldyń syrtynda shubatylǵan kósh, ketip jatyr, ketip jatyr. Uzaqty kúnge kósh aıaǵy basylǵan joq.

Ár atanyń ulyna tıgen olja, bólek-bólek aýyl-aýylǵa bet qoıdy. Aqsaqaly basynda barady. Olja bólistiń úlkeni endi aýylǵa barǵan soń bolady...

Bul Tyqynyń qamaly emes, Qojanıazdyń qazynasy, han saraıyna bergisiz edi. Aıaqty malda esep joq... Qorshaýda qalýdan qaýiptengen Bajban, jaqyn mańdaǵy aýyldardyń malyn aıdatyp alypty. Jylqynyń sany bes júzden asyp jyǵylady. On myńǵa jýyq qoı tuıaǵy bar...

Jeteksiz bos qaıtqan qazaq joq.

Eki-aq adam uzaq joldan jaıaý asty. Biri — Janǵazy sultan, ekinshisi — Qojanıazdyń erke uly Qaıdaýyl edi. Ekeýiniń de aıaq-qoly bos, sońynda eshkim joq... Biraq Áliqul aýylynyń olja qoıyn aıdaǵan jigitter eki tóreni kúndiz-túni nazarynda ustaıtyn. Tutqyndardy Jaqsyqylyshqa aman jetkizý mindetin batyr Bekjarasqa júktedi.

Janǵazy sultan alǵashqy kúni-aq qashyp shyǵýdyń amalyn qarastyrǵan. Kúndiz aıaǵyn qıa bastyrmaıdy. Bekjaras túnde de kóz ilmeı shyqty. Áldeqalaı uıyqtaǵysy kelse, on toǵyz jasar inisi Alashty oıatady.

— Mynaý qara sarttyń silimtiginiń ózi, mynaý sonyń balasy. Bularda ıman joq. Uıyqtap qalsań bárimizdi baýyzdap, jónin tabady. Saq bol!

Bala jigit Alashtyń záresin ushyryp qoıady.

Qara qazaq Ábilqaıyrdyń kim ekenin qaıdan bilip jatyr. Silimtik degen sózi Janǵazynyń namysyna tıedi. İsh qazandaı qaınaıdy... biraq kúreserge dármen joq...

Bettesken jerde Janqoja aýyr sógis aıtty.

Aqmyrza jazalandy. Janǵazy sultannyń kózi tiri, Hıýa bajbanynyń qasynda tur edi. Bul ol jazaǵa óziniń qatysy joq ekenin aıtqanda, batyr shamdandy. Qazaq balasyn Ábilqaıyr áýleti jazalap jatsa, laıqaty sol emes pe? Arynǵazy neshe Shektiniń basyn aldyrǵan joq. Onyń artynan kim joqtady? Aqmyrzany qara sarttyń qolyna berip, qyzyǵyna qarap turǵany, han tuqymy aq súıektiń quryǵany ǵoı!

— Apyr-aı, Jáke, meniń Nurymbet balasynda alty alasym, bes beresim joq. Qara sarttyń jumysy úshin kúıdirdiń ǵoı...

— Halqyńa ıe bola almaıdy ekensiń, handyqta neń bar edi? — Janqoja qabaǵyn shytyndy. — Atań Ábilqaıyr han boldy. Álim-SHómen bir balamnyń mańdaıynan shertti dep aıtpaıdy. Alyssa, óziniń týystarymen, taqqa talasqan sultan áýletterimen alysatyn edi. Ábilqaıyr tuqymy azyp-tozyp qurydyńdar. Nuralynyń alysqan jaýy Syrym batyr eken. Bir Syrymnyń kózin joıý úshin tórt sultan — Nuraly, Esim, Eráli, Aıshýaq kerek boldy. Shekelerińe sonda tımegen ǵoı! Ana jaqta Bókeıdiń balasy Jáńgir Isataıdyń izine túsedi. Sherǵazynyń balasy sen meniń sońyma shyraq alyp tústiń. Bókeı orysqa arqa súıeıdi, sen Hıýa handyǵynyń shashpaýyn kóteresiń. Óziń bireýge qul bolyp júrip, qazaqqa qalaı qoja bolasyńdar!

Ataly sózge aqymaq qana daý aıtady. Janǵazy qaıtaryp ýáj aıta alǵan joq. Qorqyp ta otyr edi. Kúzetshi jigitter sultandy alyp bara jatqanda, osy Bekjarastyń quıryǵyna teýip qalǵanyn eske túsirdi...

Tań atqansha Janǵazynyń kózi ilinbedi.

Sarshatamyzdyń ishi. Kún kúıip tur. Ómiri jaıaý júrip kórmegen sultannyń tabanyn tas qaǵyp, mazasy ketti. Jalańaıaq edi. Tutqynǵa túsken jerde bir jigit kebisi men másisin sypyryp alǵan...

Bireý sydarta jelip barady eken. Qara arǵymaǵy Janǵazynyń kózine ottaı basylyp, eleń etti. Ústindegi adamnyń Tóremurat jyraý ekenin tanyǵanda, keýdesinde úmit ushqyny jylt etken-di. Aısulýdyń toıynda úsh kún jyrlaǵany esine tústi... Byltyr shaqyrtyp alyp, eki kún úıde ustady. Jyrqumar jas toqalynyń tilegin oryndaǵan...

Tusynan óte bergen Tóremuratqa daýystady.

— Eı, Tóremurat, toqta! — Janǵazy kezergen ernin bir jalap qoıdy. — Dámdes bolǵan inim ediń. Tórenniń jaǵdaıy ketip k ele jatyr. Aıaǵymnan tas qaǵady, tas tóbemnen kún ótedi. Qara arǵymaq qanatty tulpar edi, astyńa túsken eken. Qutty bolsyn, Tóremurat!

— Tórem, qazaqtyń qaı júırigin mingen joqsyń, qaı arýyn qushqan joqsyń! Kóp bolsa, sol kóp ketken esemniń bir qaıtqany bolar!

Tóremurattyń Aısulýdy megzep turǵanyn Janǵazy túsingen joq. Kóp kúnásiniń birin betine basqan shyǵar. Oǵan daý aıta almaıtyn edi.

— Tóreniń atyn jigittiń tóresi minipti. Ony qyzǵanbaımyn. Jaǵdaıymdy kórip tursyń, at saýyryn ber...

— Talaı saýyrdy sıpadyń ǵoı, bul joly qınama.

— Apyraı...

Janǵazy shoqyta tartyp bara jatqan Tóremurattyń artynan qarap qala berdi.

Álikul balalary Jaqsyqylyshqa úsh qonyp jetti.

Bekjaras Janǵazy tóreni Janqojanyń qolyna aparyp tapsyrdy.

— Ekeýin de qoı sońyna salyńdar!

Janqojanyń jarlyǵy qysqa boldy. Kún asqan saıyn Aqmyrzanyń orny úńireıip turǵandaı. Jasy alpystyń úsheýine qaraıdy eken. Aýyldyń bar sharýa qamy Aqmyrzanyń moınynda, Janqoja mal-jan bıligine aralaspaıtyn edi. Anda-sanda esine túsip ketse, aýzynan jalyn shyǵady.

Janǵazy men Qaıdaýyl qoı sońyna tústi.

Quldyqqa salýdyń bir túri — basyna siri búriletin edi, ony jasatqan joq.

Bir aıdan keıin batyrdyń aldyna Báıdilda keldi. Ótken iske ókinish aıtady. Óziniń qyldaı qıanaty joq ekenine ant-sý ishti. Janǵazy tóreni de aqtaıdy. Babajan sultandy sumdyq jaza oryndalatyn kúni ǵana shaqyrtypty...

Janǵazynyń kináli ekenine Janqojanyń kádigi joq. Áıelder erteńgilik-keshkilik daýys qylǵanda, kek qaıta jańǵyrady. Janqoja Báıdildanyń bosatyp alyp qaıtqysy kelgen tilegin oryndaǵan joq.

— Báıeke, olaı bolmaıdy. Janǵazynyń artynda Hıýanyń hany tur. Ábilqaıyr áýletin syılaıtyny ras bolsa, Allaquldyń ózi kelip sóılessin...

Báıdildanyń saly sýǵa ketip qaıtty.

...Janǵazy tutqynnan aıaq astynda bosatyldy. Janqoja Báıdildany ózi shaqyrtyp otyr.

— Mynaý otyrǵan kúıeý balań Janǵazy, bosattym. Senen kepildik te almaımyn. Janǵazydan ant ta almaımyn. Qoshtasarda jalǵyz aıtarym, qas aqymaq bolmasa, Álim— Shómenge budan bylaı aıaǵyn andap basatyn shyǵar...

Osy Janǵazy on jyldan keıin Álim-SHómendi qanǵa bógeıtinin batyr bilgen joq...

Keshe qoı sońyna salyp qoıǵan tóresin kútpegen jerde qaıynatasyna ertip qoıa berdi... Esitken jurt tańyrqap otyr.

Sońǵy eki aptanyń ishinde Janqojanyń aýylyna eki jaqtan elshi keldi. Bireýi Baımaǵambet sultan ókinish bildiredi eken. Qoı sońyna túskeni han tuqymynyń ólgeni ǵoı... Tóre súıegin qorlamaıdy. Namysy kelgen Baımaǵambet endi bosatqanyn táýir kórip otyr...

Janqoja oǵan da tolqyǵan joq-ty.

Erteńine Kenesarynyń elshisi keldi.

Sultan Qojanıaz qamalynda bolyp ótken shaıqasqa óziniń úlgire almaǵany úshin keshirim suraıdy. Janqojaǵa súlikteı qara arǵymaq jiberipti...

Sultannyń tartýyn alyp kelgen Úısin jigit eken. Kenesarynyń qasynda bir ǵana Orta júzdiń batyrlary ǵoı dep biletin edi. Janqoja tańyrqady.

— Jáke, Kenekemniń qasynda Kishi júzden de jigit kóp. Tabyn Buqarbaı batyr bastaǵan Jetirýdyń bir top jaýjúrekteri bar...

— Bolar, bolar... Abylaı hannyń nemeresi Kishi júz ishine kelgeli de biraz boldy ǵoı... — Janqojanyń úninde kinálaýǵa uqsas bir saryn bar edi.

Sen bul barǵannan bararsyń,

Uzaq keship tómenge,

Álim menen Shómenge.

Álim men Shómen han saılar,

Abylaı hannyń balasy,

Kenesary-Naýryzbaı

Artyqsha týdy degenge...

Qazir onyń kókeıinde Dosqoja jyraýdyń álgi aıtqan tolǵaýy irkilip qalǵan. Ras, sáýegeı jyraýdyń bul boljaýy áli oryndalǵan joq. Kenesary Álim-SHómenniń shekarasynan endi attaıdy. Bálkim...

Úısin jigittiń aty Syıdyq, jasy qyryqtyń ústinde edi.

Jaýshy sultannyń eki ótinishin jetkizdi. Bireýi Janqojamen súıek shatysqysy keledi. Aqmyrzanyń qyzy Bátımany surap otyr. Bul burynnan kele jatqan joralǵy, qazaq hanǵa qyzyn tartýǵa da beredi. Bul kisi salyp suratyp otyr. Qaradan týǵan qyzdy han basyna laıyq kórip otyr. Janqoja bolmaıdy dep aıta almady. Biraq Bátımany bar saltanatymen, oıyn-toıyn ótkizip, otaýlap beretinin eskertti. Bıyl qazaly bolyp qalǵan jaıy bar. Ári ákesiniń asyn bergeli jatyr... Toıdy kúzge qaratty...

Kenesarynyń ekinshi ótinishi: qanatyn qomdap, Sozaqqa attanǵaly otyrǵanyn aıtady. Esengeldi men Sarjannyń alynbaǵan kegi bar... Qoqan hany Mádeli qazaq aýyldaryn da qan qaqsatyp otyr... Eki kekti birge izdeskisi keledi eken. Janqojadan osy joryqta at tizginin suraıdy.

Janqoja buǵan da kelisti. Qyzyldyń qumynda orystan yǵysqan bir bólek Tabyn men Shómekeı aýyldary jaılaıtyn edi. Aqmeshit qamalyndaǵy Qoqan ámirshisine alym-salyq tóleıdi eken. Keshe Álim Hıýaǵa qarsy jappaı kóterilgen kezde, olar da qobaljıdy. Shómishti Tabyn Seıildiń Baıqadamy Syrdarıa boıyndaǵy ótkeldiń aýzynda alty qoqandyqty shanshyp óltirgen habary estiledi... Aqmeshittiń hali múshkil edi...

Qazaq tóre súıegin qorlamaıdy deıdi: Kenesary da tóre tuqymy. Erteń onymen ilik-shatys bolǵaly otyr. Janǵazyny qoı sońyna salyp qoıǵany uıat eken. Janqoja taban astynda sheshim qabyldaǵanda, sony oılap edi.

Bir aptadan keıin Aqmyrzanyń qyrqy berildi.

Aǵa ólse — ini murasy. Aqmyrzanyń toqaly Balym otyzǵa tolmaı jesir qalyp otyr. Jas qatyn, keıde shaıtan azǵyryp, júktep qalatyny bolady.. Artynda ámeńgeri bar jerde qyrqynyń ústinde basyna neke salyp qoıatyn...

Balym kózi tiri qaınylarynyń ishinde Janqojany tandap otyr. Aıbarshanyń da abysyn-ajynǵa yzǵary joq. Jýas aıǵyrdyń úıirin at jaqtaıdy. Esti kelinshek Balym alpystaǵy shaldy tandap ustaǵanda, sony oılaıdy.

Jas jesirdiń basyna neke tústi.

Eki aıdan keıin Bátımanyn uzatylý toıy ótkende, Janqoja aǵasy emes, áke esebinde qımyldady. Qazir jurt ony Kenesarynyń qaıynatasy dep biledi...

Bátımanyń toıyna Kenesarynyń ózi qatysqan joq. İnisi Erjandy jiberipti...

Qasym ordasynyń sońyna Orynbor, Omby ákimshiligi shyraqalyp túsken... Jan-jaǵynda qurýly myltyq, qursanǵan jaý, Saryarqadan syrǵyp shyqqan. Aral syrtyndaǵy Qaraqumǵa qaraı údere tartyp kele jatyr edi.

Qaraqumnan basqa saıalar jeri taýsyldy. Álimnen basqa panasy joq... Sozaq joryǵyn ánshıin qunyn kóterý úshin aıtady. Kenesarynyń qazirgi hali ıt talaǵan bórige uqsaıdy.

Janqoja úshin birlik kerek. Ol birlikti handyqtan izdeıdi. Búgin bolmasa, erteń Hıýa qaıtadan ash aranyn ashady. Al eldiń qaperinde túk te joq, Qojanıaz qamaly talqandalǵan kúni tarap ketti. Qaı tóbeniń astynda otyrǵanyn bir qudaıdyń ózi biledi.

Álim-SHómenge handyq dáýiri qaıta oralatyndaı syńaıy bar. Bátımanyń toıy sonyń bastamasy edi.

KENESARY

Janqojanyń úıinde seri Segiz qonaq edi.

Qyzylda baspashy tóbe kórsetipti. Asannyń bir aýyly shet jaılap júredi eken. Erkek kindikti túgel qyryp, túk qaldyrmaı shaýyp ketken kórinedi. Segiz aıtyp otyr.

— Qyryq shaqty adam, myltyqtary bar deıdi.

Janqoja baspashynyń habaryn aldyńǵy kúni esitti. El dúrligisip jatyr. Batyr Qurmanaı-Quttyqtan qyryq jigitti atqa qondyrǵan. Uzyn sany eki júzdeı adam, Bekarystan bastap, baspashy kelgen jaqty betke alyp ketip edi. Habaryn kútip otyr.

— Bul baspashyny attandyryp otyrǵan Hıýa hany. — Segiz kúrsindi. — Baǵynsań, qorlyǵynda shiritedi. Baǵynbasań, qylyshyn jalańdatady. Qaıda barsań Qorqyttyń keri boldy ǵoı...

Segizdiń aýyly bıyl Kóshektiń kók tóbesine qaraı jyljyp shyǵady eken. Baspashynyń habarynan keıin Syrdan beri etedi. Aǵaıynǵa qosylypty.

Júrisi sýyt, Jaqsyqylyshqa tartqan beti. Batyrǵa baspashy habaryn jetkizgenshe asyǵypty...

— Baspashyny kórermiz. Maqpal jeńeshemniń jyryn aıtshy. Tóremurat qulaq quryshyn bir qandyrmaı-aq qoıady. — Janqoja ótinish aıtty.

Segiz uzaq jyrlap ketse, jótelip qalady eken. Qınalǵanyn sezdirmeı otyrǵan syńaıy bar. Qońyr daýyspen uzaq tolǵady.

Janqojanyń ishi ýdaı ashydy. Byltyr kúzde ǵana edi ǵoı. Bátımanyń toıynda osy Segiz tan, appaq atqansha jyrlady. Sonda syr bergen joq-ty.

Hıýanyń zyndanynda tapqan syrqaty aqyry meńdetýge qaraǵany kórinip tur. Seri byltyrǵydan kóp qartaıyp qalǵan. Jótel qysqanda, alqyndyryp tastaıdy. "Maqpaldan" keıin Janqoja qystaǵan joq.

Baspashynyń habary shyqqaly, el ishine qobaljý kirdi. Erkine salsa, qyrǵa qaraı japyryla kóshetin, batyr ǵana ustap otyr. Bul aýyldan attanǵan shapqynshynyń aldy endigi Kenesaryǵa jetti. Sultan Qara Keńgir boıyna qaraı oıysypty. Nysanbaı ras aıtady, Qasym ordasynyń qazirgi hali jel aýdarǵan qańbaqqa uqsaıtyn edi.

Osy on kúnniń bederinde alty Álimniń bıleri Jaqsyqylyshta bas qosady. Batyrdyń degeni bolsa, Qyzyldaǵy el túgel Syrdyń bergi betine kóshiriledi. Qýandarıanyń boıyna eki-úsh jerden qaraýyl úıshigi qoıylýy kerek... Baspashy ylǵı qapy soǵyp, qurtyp júr. Bas-aıaǵy jınaq, boı kórsetken aýyldarǵa kezdesse, taıqyp shyǵa keletini baıqalady...

"Maqpaldan" keıin Janqoja bala-shaǵany taratty.

Úıde eki-aq adam — ózi men Segiz qalǵan. Eldiń qamyn sóıleı bastasa-aq ózek órtenedi. Eki shal túnniń bir ýaǵy bolǵansha kóz ilgen joq.

Janqoja bir zamanda han ataýlyny qubyjyq kóretin edi. Segiz búgin baıqap otyr, batyr qartaıǵan soń handyq dáýirdi ańsaıtyn bolypty. Ákesiniń sózin eske aldy. Baıaǵy Ábilqaıyr tusynda bala jigit... Jońǵar shapqynshylyǵynan keıin "aq taban shubyryndy" bolyp, bosyp ketken el, qalpyna kelip jatqan kezi eken... Orta júzdiń basyn Abylaı qurady. Syrt dushpannyń shapqynshylyǵynan aman, qazaqtyń beıbit tútin tútetkeni de sol tusta bolsa kerek...

Hıýa handyǵynyń tepkisin keshe kórip júr ǵoı. Aq taban shubyryndy zamanynda bosyp barǵan qazaqtarǵa tize batyrǵan jaıyn ákesi aıtatyn edi. Bertinirek Álim-SHómenniń tizginin ustaǵan Qaıyp han Hıýa taǵyna otyrypty... Ol kezde el artyq zábir kórdik dep aıtpaıdy. Qaıyptyń balasy Ábilǵazynyń tusynda Hıýa taǵyn ınaqtar basady...

Ábilǵazyny Janqoja kózimen kórdi. Qarshadaı bala hanmen qatty-qatty sózge kelip, aldyndaǵy tabaqty laqtyryp edi. Qazaq ol kezde arda eken-aý...

Hannyń qataly Arynǵazydaı-aq bolar. Qylmyskerdi, ury-qaryny jazalatqany bolmasa, qarashy qazaǵyn basqanyń qorlyǵyna bergen joq. Eldiń tynyshtyǵyn oılaǵanda, Hıýa shapqynshylarymen arystandaı-aq alysyp edi...

Ózderi jaqsy biletin han áýletteriniń úsh tuqymyn túgel túpkirlep shyqty. Ábilqaıyr urpaǵy azyp-tozyp bitken. Eń sońǵy hany Jáńgirdiń keskini anaý... arǵy atasy Nuralynyń saltyna basyp, er Isataıdyń izine tústi... El ústine orys soldatyn shaqyryp, oıran salyp jatqan habary dúńkildep tur. Isataı men Mahambet Qyr Shektisine bet alyp shyqqan saparynda Baımaǵambet sultannyń qastyǵyna kezigedi....

— Orys patshalyǵy Kishi júzdi úshke bólgende, Álim— Shemen Baımaǵambet sultannyń enshisine tıgen kórinedi. Oıyl-Qıyl eki ózenniń boıyn jaılaıtyn Kete men bizdiń qyrdaǵy aǵaıyndarǵa qyr kórsetip, qoqańdaıtyn syńaıy bar. — Sony aıtqanda Janqojanyń óńi surlana tústi. — Baımaǵambetke tizgin ustatqanda, kórgen kúniń ne bolar...

— Apyraı deseıshi. Keshegi Janǵazynyń túrin de kórdik qoı. Han basymen Hıýa bajbanynyń shylaýynda ketti. Atadan azyp týsa, tipti daýa joq eken ǵoı... Segizdi jótel qysyp, arjaǵyn aıta almady.

— Jádik sultan áýletinde bas kóterer eshkim qalǵan joq.

— Bir-ekeýi Hıýa jaǵynda júrgen kórinedi. Segiz aıtty. — Atasynyń atyn satyp, qazaq aýyldaryn aralap, at minip qaıtatynyn árkimder áńgime qylady.

— Batyrdyń tuqymy azsa — baqsy, han áýleti azǵanda qaıyrshy bolady. Qazaq bilmese nege aıtsyn. — Janqoja kúızelip qaldy. — Ázirge kisiliginen aırylmaǵan Abylaı áýleti sıaqty. Qasym sultan jolbarys edi. Odan týyp Esengeldi men Sarjan da osal bolǵan joq. Qoqannyń hany sonysyn bilgen soń ǵoı, aldap qaqpanǵa túsirip, túbine jetkeni. Qazir esitken jurt Kenesaryny kóp aıtady....

Kenesarynyń kúıeý bolǵan aty, Janqojanyń aýylyna at izin salǵan joq-ty. Qol basyndaı júrekte at basyndaı sher, batyr aıtýǵa uıalyp otyr.

Abylaıdyń balasy Qasym týǵan,

Týǵanda qatarynan asyp týǵan,

Anasynan týǵanda qan sheńgeldep,

Battıtyp eki kózin ashyp týǵan....

Orta júz arasynda keń taraǵan osy óleń tiliniń ushynda tur edi, Segiz aıtpaı otyra almady.

— Qasymnyń qatal bolǵany ras shyǵar. Keıde adamdy zaman da qataıtady. Orys el ishine iritki salyp, bozaýyz momyn Ýálıhandy han kóterdi. Handa qaýqar bolmaǵan soń, handyqtan da bedel ketedi. Handa bedel bolmasa, halyqtan bereke ketedi. Qazaqty halyq qylam degen jerde, Qasymǵa oryspen de, Ýálıhan urpaǵymen de alysýǵa týra keldi ǵoı. Eki ortada shybyn ólip, asyra siltegen taıaq, momyn eldiń basyna tıse ǵajap emes... Qasym sodan soń tentek atanady...

Janqoja solaı jaǵdaılatyp kelip, Kenesaryny Álim-SHómenniń ishine shaqyrǵaly otyrǵanyn aıtty.

— Óleń aıtyp, án saldym — seri atandym. Balaǵymdy túrip kúreske tústim — balýan atandym. Aldymyzda bı de, batyr da aǵalarymyz boldy, solardyń arqasynda bizge sóz tıgen joq. Ústime jaý kelip qalǵanda bolmasa, el qamyn túkpirlep oılastyryp kórgen jan emes edim. Qazir el seni kósem tutady... Bir aýyz sóziń em. Elge birlik kerek, ol birlik handyqtan tabylady dep otyrsyń ǵoı. Saǵan ne aqyl aıtamyn. Qasymnyń da, onyń balalarynyń da júrisi bóriniń jorytqanyna uqsaıdy. Áıteýir, solar barǵan jaqtan shý shyǵady ǵoı. Syrttan estip jatamyz. Kelsin ortamyzǵa, kóreıik áýselesin! Álgide Kenesary Sozaqqa attanatynyn aıttyń. Densaýlyq jarasa, bálkim, ol qıqýǵa bárimiz de aralasyp qalarmyz...

Biraq seriniń bul armany oryndalmady.

Janqojanyń aýylynan aýyryp qaıtqan. At ústinde ázer otyryp barady eken. Eki búıirden myqtap ustaǵan shanshý sirestirgen kúıi qaıta bosatpaı, úsh kúnnen keıin kóz jumypty.

— Atam da osy shanshýdan ketip edi...

Maqpaldyń "ata" dep otyrǵany Jánike batyr. Jasy toqsanǵa shyqqanda aǵaıynǵa qosylady... Sonda aýrý eken. Eki búıirinde shanshý, eki kúnnen keıin jan keshedi...

Segiz de solaı, elge qosylǵan jyly dúnıeden qaıtty.

* * *

Kenesary Syıdaqtan aıtqan sáleminde orystarǵa qarsy súrgin joryq bolyp, óziniń qoly sodan bosanbaı qalǵan jaıyn ýáj etetin edi. Bul jerde bir shyndyqty búgip otyr... Onsyz da Qoqan handyǵymen at quıryǵyn kesisken. Qasymnyń balasy, endi Hıýamen ustasýy qıyn. Biraq ondaı osaldyǵy qara qazaq aldynda ashylmaýy kerek. Onda halyq kózinde bedelden aırylady. Qoqanyń kim, Hıýań kim, aıyryp jatpaıtyn, bárin de bir sarttyń áýleti dep túsinetin qazaq Kenesarynyń bul saqtyǵyn qorqaqtyqqa jorıdy nemese sultannyń ondaı qylyǵy jurt kózine "jany ashymastyń qasynda basym aýyrmasyn" sıaqty birdeńe bolyp shyǵady...

Kenesarynyń Ábilqaıyr tuqymy bólisip ala almaı jatqan Kishi júz ishine keletin nıeti joq. Qyr izinde jazalaýshy otrády, Saryarqadan Torǵaı ólkesine qaraı amalsyz yǵysty. Qasym urpaǵyn Arǵyn-Qypshaq bul jaqta da jaqtyrmaı otyr.

Bastyǵy Balqoja bı bolyp, búkil el orystarǵa qaraı yǵysyp, oba kelgendeı búlindi... Orys soldattarymen taǵy kezdesip qalyp, beti qaıtqan Kenesary Kishi júzden bir-aq shyqty.

Ata qonysy Jaıyq úshin jan berip, jan alysyp jatqan Tabyn qushaq jaıyp qarsy alǵany ras. Biraq ol jaqta qaptaǵan orys bekinisteri... Kenesarynyń atyn esitkende Ábilqaıyr áýletinen taraıtyn búkil tóre dúrligisti. Taǵy da qyr sońynda jazalaýshylar, amalsyz Qaraqumǵa qaraı bettedi. Qasym ordasynyń qazirgi hali, shynynda "jel aýdarǵan qańbaqqa uqsaıtyn" edi. Qashan Qaraqumǵa kirgenshe bir jerde eki táýlik erý bolyp, jambasy jerge tıgen joq...

Onyń qımyly alaman tasyr... Bir súrginnen es jınap úlgirmeı jatyp, ekinshisin bastaıdy. Sozaqqa attaný jaıly oı da Kenesaryǵa áldeqalaı keldi. Orta Azıa handyqtarynyń tonaýyna túsken qazaqtardyń qazirgi jaǵdaıy sadaqtyń qatty tartylǵan adyrnasyna uqsaıdy. Álim-SHómenniń kóterilisi Kenesarynyń kózin bir shyndyqqa jetkizgendeı edi. Halyqtyń osylaı shıyrshyq atyp turǵan kezin Qoqannan Esengeldi men Sarjannyń kegin alý úshin paıdalanyp qalýy kerek. Al Sozaq qamalyn alý arqyly qýǵynda júrgen sultannyń abyroıy da kóteriledi...

Sol abyroıdyń túsip bitkenin, endigi jerde ony qaıta kóterýge Abylaıdyń kári árýaǵynyń da septigi tıe qoıýy da ekitalaı ekenin sultan sezetin edi.

Dosqoja jyraý aıtqan sáýegeılikti eske aldy. Orta júzdiń ishinen qýǵyn kórip shyqqanda, onyń hali úıden úrgen ıtke uqsaıtyn edi. Qasynda atalyqty bıden, rý basy aqsaqaldan bireýi joq, búlikshi sultannyń sońynda joryq qyzyǵyna túsip, ózderi de eleýresip alǵan bir top qara shoqpar sodyrlar ǵana qalǵan. Jetirýdyń jerine kirgende, qasynda jer qaıysqan aýyr qol da joq, abyroıy da túsken... ony qazaqtyń kózi qaraqty jaqsylary da túsindi. Áldeqashan orystyń ústemdigin moıyndap qoıǵan el qushaq jaıyp qarsy alǵanda, bir jaǵynan, esekdámege emeksıdi, bir jaǵynan, Abylaıdyń kári árýaǵyn syılaıdy... Ári Kenesary jaı júrgen joq, bir qoltyǵynda qandy shoqpary tur, teris yńǵaı kórsetken aýyldardy qan qaqsatyp kele jatqanyn estıdi. Sondyqtan qansha jyly shyraı kórsetip qarsy alǵanmen, Qasymnyń ulyn han kóterip, áspetteı qoıatyn eshkim tabylmady. Jantóreniń balasy orys otrádyn alyp qyrǵa shyqqanda, Jappastyń jalt beretin sebebi de sonda jatyr edi.

Abyroıdan jurdaı, orystan taıaq jep kele jatqan Kenesary Álim-SHómenniń ereýiline qosyla ketti.

Kári jyraý, kóneniń kózi Dosqojanyń boljaýy durysqa keletin syńaıy bar...

Kenesarynyń qalaı han kóterilgenin áńgime etkende, bireýlerde Orta júz ben Kishi júz jaqsylarynyń tórt kózi túgel aq kıizdiń tórt buryshynan ustap turypty degendeı túsinik bar. Olaı bolýy múmkin emes edi. Qasym sultan tuqymymen áldeqashan at quıryǵyn kesisken Orta júzdiń atalyqty bılerin bylaı qoıǵanda, bul saltanatqa bir tebeniń astynda otyrǵan Jetirýdyń jaqsylary da qatysyp jarytqan joq. Kenesaryny Álim men Shómen — eki arys el han kóterdi. Dosqoja jyraýdyń sáýegeıligi bul jerde durys shyqty.

Syr boıynda Qojanıaz qamaly talqandalǵan soń, bar dúnıe typ-tynysh bola qalmaıtynyn, Hıýa hany Allaquldyń bir sumdyqty oılap jatqanyn, búgin bolmasa erteń bir búıirden sap etetinin Janqoja túsindi. Ana sheti Muǵaljar taýynyń saýyrynda, myna sheti Qyzyldyń qumynda — eki etegi dalıyp jatqan eldiń, Álim atty álemniń basyn biriktirip ustaý qara qazaqtyń qolynan kelmeıtin qıyn mindet edi... Attan salyp atqa qonǵanda, aıqaılaǵan daýysyń qaıda jetkendeı. Qyzyldan shyqqan shýdy estip, Qaraqum, Borsyqtaǵy qyr Shektisi tik kóterilip attanǵansha, ańdysqan jaý shańyraǵyńdy ortańa túsirip úlgiretini anyq edi... Bir Janqoja emes, bul shyndyqqa basqa bılerdiń de kózi jetip otyr...

Ótken kúnniń bári ystyq... Arynǵazy taqqa otyryp saltanat qurǵan, keshegi handyq dáýirdiń kózi tiri kýálary ortasynda júr... Shaldarǵa sóıletseń, ol bir qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵan zaman bolypty... El tynysh, jurt aman... Jańadarıa boıyna entelep kelip qalǵan Hıýa shapqynshylary aldynan Arynǵazy shyqqanda at basyn tartqan...

Oıhoı, dáýren, ol bir handyq dáýir eken ǵoı...

Qazaq qazir bir jaqsylyq kórse, ony handyq dáýrenge teńeıtin edi.

Álim-SHómenge han kerek bolyp tur...

Keshe qyl moıynǵa buǵalyq túsip, typyrlap jatqanda, at tizginin berýge jaramaǵan Ábilqaıyr tuqymynan túńilip shyqqan... Ári ishki Orda búlinip, Isataı men Mahambet qýǵyn kórip júrgenin de estidi. Qazaqtan týǵan qaıratty er Syrym batyrdyń da túbine de solar jetip edi...

Janqojanyń úıinde ótken keńeste osynyń bári sóz boldy.

Tentek Álimniń shóbi tóre tuqymynan shyqqan tentekke — Kenesaryǵa túsip otyr.

Qara Keńgir ózeniniń boıynda Qasym ordasy shańyraq kótergenin esitken Álim-SHómenniń jaqsylary kóterile baryp sálem berdi. Ortasynda Janqoja kelip edi. Byltyr ǵana Hıýanyń qamalyn buzyp alǵan batyrdyń aıdyny asyp tur.

Kenesary Álimniń jaqsylaryn tóbesine kóterip syılady.

Qonaqasy mol, kekirik atyp toıǵan bıler kúbir-kúbir keńesedi... Sultan yqylasyna kóńil toıdy. Al mynaý keńes, sonaý jol ústinde bastalyp, bir túıinge kelip jaqyndap edi...

Kenesaryny han kóterý kerek!

Endi aqsaqaldardan esitkenimizdi aıtalyq...

Kenesarynyń ordasynda Sozaq joryǵy áńgime bolypty.

— Qol bastaıtyn óziń ǵoı. Abylaıdy Úsh júz han kóterip edi. Sen qalaı oılaısyń, atanyń jolyn ustaısyń ba? — dep suraıdy eken Janqoja.

— Halyq uıǵarsa, han túıesin soımaı ma, Jáke. — Bul Kenesarynyń jaýaby kórinedi.

Aldyńǵy jyly kúzde ǵana Bátıma uzatyldy. Janqojanyń Kenesaryǵa búıregi buratyn ıini bar...

Alty Álim kókeıge túıip kelgen oıyn batyrdyń aýzymen jetkizedi.

Álgi áńgimeden keıin sultan ordasynan jan-jaqqa shapqynshylar attandyrylady. Qara Keńgir ózeniniń jaǵasynda baǵzy zamanda marqum bolyp ketken Alasha hannyń mazary bar. Han kóterý saltanaty da sondaı belgili jerde ótkeni maqul edi... Bári de aldyn ala oılastyrylǵan. At jeter jerdegi aýyldardan eshkim qalǵan joq. Aǵylyp jatyr.

Biraq Orta júzden de, Baıuly, Jetirýdan da adam kelip jarytqan joq. Kenesaryny Álim-SHómenniń jaqsylary aq kıizge salyp, han kóterdi.

Aldarynda Sozaq, uly joryqtyń jaı-japsary da jıynnyń ústinde talqyǵa túsken. Ár bı óz rýyn mindetine alyp otyr. Han saılaýynan oralǵan betinde jigitterin atqa qondyrý qamyna kirisedi. Bastary túıisetin jer — Sozaq qamaly bolyp kelisildi.

* * *

Aıbas tań qarańǵysynan turdy. Túnde de uıyqtap jarytqan joq-ty, jıi oıanady. Ári tońyp oıanady. Mezgil mızam aıynyń ishi bolsa da, jel lebinen salqyn yzǵar seziledi.

Aıbastyń ústinde shıdem shekpen, onyń syrtynan qoı terisi ton kıdi. Shekpeni tar, tonnyń syrtynan kıýge syımady.

Bul aýyl Hıýa qamaly túsetin jyly jutqa ushyrap, odan keıin ońala almaı-aq qoıǵan. Sahar ajaly jetip aýrýdan óldi. Balpannyń basyn Babajan aldy. Byltyr Úrgenishten kóship kelýine qarap júr eken, Segiz úsh kún aýyryp dúnıe salǵan. Qazirgi toqalǵa qaraǵan Áliquldyń jasy úlkeni Aıbas, aq bas shal edi.

Bul aýyldyń endigi qondysy — Segizdiń úıi. Kósh-kólik solardan, Jánike tuqymy bıyl jaz jaılaýǵa shyqqan...

Seri Segizdiń qyrqyn berip jatqanda joryq habary jetti. Janqoja Sozaqqa attanady eken. Sol habardy esitkeli Aıbasta uıqy joq. Búgin joryqqa attanatyndardyń jolǵa shyǵatyn kúni edi. Aıbas tań qarańǵysynda turyp, qatyn-balany bóriktirip júr...

— Á, ákeńniń kórin! Tý qaıda deımin saǵan!

Jánikeniń saýyty Saharda qalyp, odan joǵaldy. Aıbas ákesiniń kózi — sary ala jibekten tikken týdy sandyqqa saldyryp saqtaıtyn edi.

Zamanynda Samarhannyń jibegi, neshe jyl ustalmaı sandyqta jatyp týdyń myjy-myjysy shyǵypty. Oǵan qarap jatqan Aıbas joq, ýmajdap qoınyna tyqty.

Tań atqan. Qasynda Sarynyń eki nemeresi, óz inisi Qatpa bar, jolǵa tústi.

Toqalǵa qaraǵan eki-úsh aýyldyń irgesi jaqyn, bárine de bir-bir bas suǵyp shyqty. Toby úrkerdeı ǵana, jeti-segiz adam edi. Sáske túste Aıbasqa Bekjaras bastaǵan Syrlybaı aýylynyń jigitteri qosyldy.

Jamanquldyń shańyraǵy Áliquldyń ishinde úlken úı sanalady. Sonda joryqqa baratyndarǵa tústik qonaqasy berildi. Jigit sany jıyrmaǵa jetip jyǵylatyn edi.

Alda Aıbas, tory bestini eki ókpege jıi tepkilep, sary jelisten tanbaıdy. Sońynda jıyrma jigit emes, samsaǵan sary qol kele jatqandaı qoqılanyp otyr. On jyldan beri kórgeni joqshylyq, qolynan ketpeni túsken joq. Babajannyń qaharynan qorqyp-aq boıkúıez bolyp qalǵan denege birte-birte qan júgirgendeı, búgin túlep shyǵa keldi.

Janqoja bastaǵan qalyń qolǵa Aqmeshit qamalynyń arǵy túbinde qýyp jetti. Aldarynda shubyryndy jol, shubyrǵan jigitter... Qarap turyp Aıbastyń kózi súrinedi.

— Qyryq myń ásker bar shyǵar!

Qol úsh myńnan sál-aq artyp jyǵylady eken. Ony keshkilik ot basynda otyryp Bekjaras aıtty. Janqojaǵa baryp sálem berip qaıtypty.

Qyr Shektisi men Tórtqaranyń jigitteri áli jetip úlgire almaı jatyr. Ýádeli ýaqyt jaqyndap, asyqqan Janqoja olardy Sozaqtyń túbinde kútip alatyn bolypty...

— Kenesary qaıda?

— Kenesarydan keshe shapqynshy kelipti. Sozaqqa baryp jetkenine tórt kún, qamap jatqan kórinedi...

— Ýaı, eriń!

Jigitter oǵan da órkeshtenip qaldy.

Bekjarastyń bilmeıtini joq. Aqmeshit Qoqan qamaly eken. Qazir tiri tyshqan jorǵalamaıtyn kórinedi. Janqojanyń attandyryp kele jatqanyn esitken sarttar aldy-aldyna qashsa kerek. Aldy Sozaqtan shyǵypty ǵoı...

Ot basyndaǵy jurt biraz dýyldasyp basyldy.

Bul kúnderi Sozaqty qamap jatqan Kenesary sherýi qarqyndap qalǵan, Janqojany kútip otyr edi.

Alǵashqy tórt-bes kún úlken áreket ústinde ótti. Sozaqty Janqoja kelip úlgirmeı basyp alǵandaı bolsa, onda han ordasyn abyroı kútip tur. Soǵan asyqqan Kenesary eki ret shabýyl salyp, qamal qaqpasyn buza almaı qaıtty.

Sozaq qamalynyń aınalasy eki qulash or. Kenesary ár jerin kómdirip te kórdi. Qoqandar qamal ústinde baılap atyp, eki-úsh adamdy oqqa ushyrdy.

Tórtinshi kúni edi. Kenesarynyń qasynda eki júzdeı jigit, qaqpa aldyna jaqyndap barǵanda, arjaǵynan úsh-tórt júz sypaı saıtandaı sap ete túsip, qolma-qol shaıqas boldy. Naýryzbaı kómekke jetip úlgirgenshe, han on shaqty jigitinen aırylyp, basy aman ázer qutylady eken. Sodan soń beti birjola qaıtyp qalǵan...

Janqoja kelgende syrqat, shatyrda jatyr edi.

Qamalda bir myńdaı ásker bar... Eki zeńbirekti jaý óti teristik betke ornatypty. Myltyq sany qyryq-elýge jaqyn sıaqty... ony tórt baǵytqa on-onnan bólip qoıǵan. Han tıip qashyp urysqanda, baıqaǵandaryn aıtyp otyr.

Kenesary maldas quryp otyrýdy aýyrsynatyndaı, bir jambastap jantaıa berip edi. Sanǵa shyqqan shıqandy syltaýratty. Dalada qazaqtar arasynda kúbir-kúbir ósek... Han sarttarmen satyr-sutyr aıqasyp qalǵan jerde, quıryǵyna naıza tıip, ázer bas amandap shyqqanyn árkim aıtyp júr...

Sozaq qamalyn tezirek alý kerek edi. Qamaý uzaqqa sozylsa, arjaǵynda Tashkent pen Qoqan, kómek kelýi múmkin...

Túnde han shatyrynda shabýyl jospary talqylandy.

Erteńine uzyn sany eki myńdaı qol qamaldyń tústik jaǵyna shyǵyp, qara kórsetip turdy...

Aıbastyń qolynda sary ala tý, ıtine-ıtine orǵa jaqyndap baryp qalypty. Qamal jaqtan tarsyldaǵan myltyq daýsy jıi estile bastady. Biraq eki-úsh júz qadamdaı jerde turǵan jurtqa shıti myltyqtyń oǵy qaýipsiz edi. Ázir ólgen-jaralanǵan eshkim joq.

Kókeshki atty kósiltip, qoldy jaǵalap kele jatqan Janqoja jalǵyz turǵan Aıbasty kórdi. Jańbyrdaı jaýyp jatqan oqtyń ótine shyǵyp ketipti. Áı, mynaýyń aq kóz eken ǵoı. Janqoja shoqyta túsip, qasyna keldi.

Aıbastyń astyndaǵy tory besti bir ornynda shyr aınalady.

— Áı, Aıbas!

Aıbastyń qulaǵyna túk kirmeıdi, aýzy yrjań-yrjań, eki ezýinde aq kóbik edi. Esil-derti qamal bolyp, basqa dúnıe esten shyqqan eken. Janqoja eki aıqaılaǵanda, anaý ázer buryldy. Ústindegi qoı terisi ton shurq-shurq tesik... Sony kórgen Janqoja qorqyp qaldy.

— Oıbaı-aý, jaralanyp qalypsyń ǵoı!

Aıbasty tilge keltirmeı, tory bestini tizgininen jeteleı jóneldi. Sary ala tý tolqyp basyldy.

Aıbastyń ústinen sary tondy sheship jatyp, Bekjaras shoshyp ketti. Alystan álsirep jetken bytyra qoı terisinen op-ońaı ótkenmen, túıe jún shekpenge kelgende kidiripti. Jigitter Aıbastyń ústinen bir ýys bytyra terip aldy...

Bul kezde Janqoja qamaldyń qaqpa jaq betine qaraı tópep bara jatyr edi...

Keshe Kenesarymen aqyldasa otyryp, bes myńdaı qoldan eki júz jigitti iriktetip shyǵartqan. Bárinin ústinde saýyt, er qarýy túgel... Qaqpadan eki shaqyrymdaı jerde, qońyr tóbeniń tasasynda kútip tur.

Janqoja men Naýryzbaı jigitterdi atqa qondyrdy.

— Ia, árýaq!

Bar nazary tústikke shoǵyrlanǵan qalyń qolda bolyp, qamal ámirshisi negizgi kúshti sol tusqa toptastyryp jatqan.

Astarynda bir-bir sáıgúlik, tasadan tap bergen eki júz jigit, qamal qaqpasyna atqan oqtaı sap etti.

Saýyt kıgen jaýyngerge bytyra myltyq darı qoımaıdy.

Alda Janqojanyń ózi, qoldarynda bir-bir balta, jigitter qamaldyń emen qaqpasyn shapqylaı bastady.

Qaqpa aldynda on shaqty myltyq, jıyrma shaqty kúzetshi. Tústik betke shoǵyrlanǵan sypaılaryna habar tıip, ony beri qaraı ákelgenshe, bıeniń bir saýymyndaı ýaqyt kerek edi..

Oǵan sheıin qaqpanyń talqany shyqty.

Bul eki arada arttaǵy qalyń qol da jetip, qaqpa aldynda úsh-tórt myńdaı sarbaz shoǵyrlanyp qalǵan. Qaqpanyn bir qaptaly syqyrlap qulaýy-aq eken, qazaqtar attyly-jaıaý ishke lap berdi.

Kóshedegi qoıan-qoltyq urys bir saǵatqa ǵana sozyldy.

Qamal alyndy.

Sozaq qamaly tek jurttyń rýhyn kóterý úshin kerek. Kenesarynyń kókeıin tesken Tashkent edi. Esengeldi men Sarjandy aldap qolǵa túsirgen qushbeginiń basyn almaı, shemen bolyp qatqan kek tarqamaıdy.

Sozaq alynǵan kúni Kenesarynyń qol astyndaǵy sarbazdyń sany jeti myńǵa jetti. Qoqan bekteriniń tizesi batqan Qońyrat pen Sirgeliniń jigitteri aǵylyp jatyr.

Tashkent qushbegisiniń qolynda myqtasa bir myńdaı sypaı bar. Onyń da edáýir bóligi uly júz Úısin jigitteri edi. Kenesary barsa, qushbegini tastap ketedi... Al Qoqan hany bolsa, qol jınaýdyń qamyna endi kirisip jatyr...

Biraq Kenesary Tashkent joryǵyn keıinge qaldyrdy.

Hannyń quıryǵyndaǵy naıza tıgen jeri jazylǵan joq. Áli atqa minip-túsýi qıyn edi. Ol bitkenshe qashan... Ári kúzdiń kúni, qazaqtyń kúzemi, kóshi-qony jaqyndap qalǵan. Jeti myń sarbazdy aıdalada ıirip ustaý qoldan kelmeı tur. Onda adam sharshap, at arıdy. Qol ishine iritki kiredi...

Janqoja kúzgi sharýa qamyn aıta bastaǵanda, Kenesary op— ońaı kóne ketti...

Janqoja da artyndaǵy elge alańdaıdy. Syr boıyndaǵy Álim úshin Qoqannan góri Hıýa handyǵy qaýiptirek... Batyr jigitteri joryqta, aýyl ıesiz qalǵan.

Qojanıaz qamalyndaǵy oırannyń áli izi sýyǵan joq. Qalyń qazaq Kenesarynyń izinde, Tashkentke qaraı tartyp bara jatqanyn esitse, Allaqul han aýyldyń ústinde at oınatýdan taıynbaıdy. Baspashysy daıyn tur.

Kenesarynyń Tashkent joryǵyna óktemeı, qoldy taratqanyna eń aldymen Janqoja qýandy...

Sozaqta qolǵa túsken eki zeńbirek, qyryq-elý myltyq Kenesary ordasynda qaldy. Hısapsyz oljany da jeke ıemdendi... Tek atalyqty-atalyqty jerden shyqqan rýbasylarǵa ǵana at-shapan yrymdap jatyr...

Joryqtan qaıtqanda Aıbastyń astynda qula aıǵyr, tory besti jeteginde edi. Shıdem shekpenniń syrtynan sary ala jibek shapan kıip alypty.

— Aıbas aǵam Sozaqqa kele jatqanda shekpendi ishinen, tondy syrtynan kıip edi. Sarttardyń atatynyn bilgen eken ǵoı. — Bekjaras ázildeıdi.

— Joq! — dedi aq kókirek shal, julyp alǵandaı aıtty.

— Shekpenim tar edi, qoı terisi qalyń tonnyń syrtynan syımaı pále boldy ǵoı!

Jigitter qyran-topan kúledi.

— Endi olja shapandy nege ishinen kımeısiń? Shekpen onyń syrtynan sıatyn shyǵar...

— Áı, qyzyq ekensiń! Jánikeniń Aıbasy hannyń qolynan shapan jamylǵanyn jurt onda qaıdan biledi!..

Aıbas aýylǵa jetkenshe jigitterdi kúlkige qaryq qyldy. Attanyp ketken joryqshylardan shyǵyn bolǵan eshkim joq. Bas aman bolsa, mal túgel... Qazaq oljaǵa kóp qyzyqpaıdy. Jigitter máre-sáre edi.

* * *

Sozaq joryǵy aıaqtaldy. Kenesary — Álim-SHómenniń hany. Ash arystan toıattaǵandaı, bıyl jyldaǵydaı jortýylǵa shyqqan joq. Saryarqa samal jaılaýyn da óksimeıdi. Shekti aýylynyń shetinde, Toqymtyqqan, Kókqabaq mańynda otyr.

Janqoja Jaqsyqylyshtan kóship shyǵyp, qys qystaýynyń jelkesine baryp qonypty.

Qojanıaz qamaly talqandalǵan, Sozaqtyń ornynda kúli qaldy. Qoqandyqtar Aqmeshitten de bezip ketti. Qýańdarıa boıynda eki jerde qaraýyl úıshigi.

Bıyl el ishi tynyshtyq edi.

Árkim de Syr boıyndaǵy qystaýyna oralyp jatyr.

Qaýip-qater alystasa, qazaq ta qudaıyn umytady. Bıylǵy kúz kóktemge aınalǵandaı, bala-shaǵa emin-erkin tyrańdasty. Qazir eki úıdiń birinde toı, eki aýyldyń birinde shildehana... Áli kelgen at shaptyryp, oǵan jete almasa, múshe beredi... Dalada alaman tasyr edi...

Jamanqul baı úlken uly Nádirdi budan tórt jyl buryn aıaqtandyrdy. Óziniń jasy ulǵaıyp kele jatyr. Kenjeǵul jas. Nemere súıý arman edi.

Qudaı balany ne besigimen beredi, ne esebimen beredi... Ákesi Tańsyqqoja da kópke sheıin týǵan balasy turmaı júrip, báıbishesinen jalǵyz ul — Jamanquldy kóredi eken... Sonyń aqyry toqal alypty...

Al Jamanquldyń mańdaıyna mynadaı aýmaly-tókpeli zaman keldi. Baıaǵy aýyr dáýlet joq, bul kezde baı juqaryp qalǵan... Endi jasy alpysqa shyqqanda, bala-shaǵanyń nesibesine qıanat jasap, jas ıis izdep júretin shama joq. Ári kenje balasy Kenjeǵulǵa qalyń da berýsiz... Eki bala bar ǵoı... oǵan nemere súıý kerek. Kelini Kúlteli tort jyldan beri saltań júr.

Qazaq asyqqanda, áýlıe-ánbıege júgiredi. Jamanqul balasy men kelinin Aıtýarǵa alyp kelip otyr.

Sońǵy jyldary Aıtýardyń dańqy elden elge tarady. Usta qalaı qashqanmen, nadan el erkine qoımaı, aqyry áýlıelikti moıyndatqan. Esiginiń aldynan at ketpeıdi, úıiniń tórinen aýrý ketpeıdi.

Búgin de solaı edi. Erteń bir kún Qarasha kiredi. Usta tam úıinde otyr. Aıadaı eki bólmede tumsyq batar jer joq, aýyz-murynnan shyǵady.

Qonaqasydan keıin Jamanqul kelini men balasyn qaldyryp, Qondybaıdyń úıine baryp jatty. Jatty degen aty, bul túni baı kóz ilgen joq. Qondybaıdyń úıinde de qonaq basy barshylyq, Dáýletke qaraǵan aýyldyń azamattary túgel edi. Baı eki birdeı qýanyshtyń ústine keldi.

Sonaý Hıýa jurtynan Dámeliniń aǵasy Shektibaı qaraqalpaq kelip otyr. Jıyrma toǵyz jyl boıy at izin salmaı ketken týysy... Ámýdarıa boıynda talaı turmys taýqymetin keshken... Áýeli ákesi men sheshesi óledi.. Odan keıin Aıdos kóterilisi bastalyp, qaraqalpaq basyna zobalań týǵandaı zaman kezdesipti... Endi-endi esin jıyp kele jatqanda, Shekti ishindegi búlinshiliktiń habaryn estıdi. Qojanıazdan úrikken el, ári qaraı yǵysqany jaıly daqpyrt neshe túrlenip jetedi eken. Bıyl el ishi tynyshtaldy... Endigi jurt ta ata qonysyna oralǵan shyǵar degen jobamen Shektibaı da atqa qonady...

Ol da úlken qýanyshqa kezdesip otyr. Dámeli bir apta buryn jas bosanyp edi.

— Sartty qashyrdyq, el ishi tynyshtalyp kele jatyr ǵoı. Osy jaqsylyq uzaǵynan súıindirsin. — Qondybaı qýanyshyn aıtty. — Qyzymnyń atyn mynaý naǵashysy qoıyp berdi. Elge tıyshtyq ákelgen bala, esimi Tıshimbıke bolsyn dep otyr.

Jamankul kutty bolsyn aıtyp otyrǵanda bir búıirinde Kenjeǵuly jatyr...

Áliqul áýletiniń, sonyń ishinde Jamanquldyń ataǵy áli kúnge jer jarady. Qondybaı aıaǵynan tik turyp, qyzmet etti.

Jamanqul ony buryn da tonnyń ishki baýyndaı kóretin edi. Úıinen birinshi ret dám tatyp otyr. Qondybaıdyń yqylasyna yrza... Úı ústine úı tikse, úıden de jyly bolady... Qudaı aıdap qýanyshtyń ústine keldi. Jańa týǵan náresteni aýyzǵa aldy... Sonda bir búıirinde kenje balasy, Kenjeǵul tur.

Qolynda bas, bir qulaǵyn kesip alyp, Qondybaıǵa ustatyp jatyp, bir aýyz sóz aıtty.

— Úlkenim syrqastaý bolyp júr. Balamnyń kenjesine áli qalyń berýsiz edi. Myna bir alasapyran zaman kezdesip, baıtal túgil bas qaıǵy bolyp ketti ǵoı...

Álgiden beri aıta almaı otyrǵany qudalyq jaıy eken.

Qondybaı kúlip qoıa berdi.

— Jáke-aý, sen aıaq salyp, boıyńa teń kórip, quda tússeń, men bir balany aıaımyn ba?

Osylaı aıaq astynda qudalyq jaıy sóz bolyp, on eki jasar Kenjeǵul — kúıeý bala, jańa týǵan náreste Tıshimbıke — qalyndyq bolyp shyǵa keldi.

Sońǵy bir jyldyń bederinde barlyq aýylda solaı edi. Bir— birine quda túsý, bala aıaqtandyryp, qyz uzatý... Qazaq endi-endi esin jınap kele jatyr.

* * *

Qazaq Kenesarynyń bir basynda toǵyz neke bar ekenin ańyz qylyp aıtady. Kóbisiniń neke túsken ataǵy... Kenesary qaı eldiń ortasyna kelse, bir qyzǵa jip taǵatyn edi. Solaı súıek shatys bolý arqyly bedeldi rý basylarǵa ústemdigin nyǵaıtady. Qashan sulý qyzdyń qyzyǵy basylǵansha qasynda qonyp-ketip júretini ras... Alǵashqy bir jyldyń ishinde bala kóterip qalsa amaly joq, qalǵan toqaldary basybaıly kúńge aınalyp jatyr...

Bátıma óziniń onynshy toqal ekenin — kelinshek bolyp túsken kúni bildi...

Kenesarynyń báıbishesi Kúnimjan... Arǵy násili aq súıek tuqymynan taraıdy. At aınalyp qazyǵyn tabady... Kenesary qansha qatyn alsa da, aqyry kelip qara shańyraqty baǵyp otyrǵan Kúnimjandy tabatyn edi.

Bátıma túskeli de eki jazdyń júzi boldy, eki qys ótti... Hannyń onynshy toqaly bala da kótergen joq. Biraq Kenesary Bátımanyń tóseginen áli jerip shyǵatyn emes... Anda-sanda úlken bir keńestiń reti kelip qalyp, uzaq otyryspanyń aıaǵy túnge sheıin sozylyp ketse, amal joq, Kúnimjannyń qasynda qonyp qalady... Áıtpese, han ıeniń túngi tirshiligi Bátımanyń otaýynda ótip jatyr...

— Han búgin de úlken úıge qonbaǵan ba?

— Shektiniń moldalaryn shetinen dýaqan desetin. Basyn aınaldyryp alǵan shyǵar...

— Bir túlkiniń inine tap keldi ǵoı. Qazyp jatyr, qazyp jatyr, eki jyl boldy... Ne shyǵaratynyn qaıdam...

Bul hanǵa bir bala týyp berip, qatyn sanatyna ilingenderdiń sózi. Kóbine Bátıma jaıly ósek-aıań, qatyndardyń basy qosylǵan jerde, báıbisheniń kózinshe aıtylady. Ádeıi Kúnimjannyń qytyǵyna tıý úshin aıtylady...

Áıel jynysy qaıbir jetiskendikten ústine qatyn aldyrady. Kúnimjan da kúrt ózgergen hannyń minezine qaıbir yrza bolyp júr... Biraq Kenesaryǵa daýa joq. Ózi sýynyp shyǵatyndaı yńǵaıyn tanytpasa, oǵan aıtqan sóz ótpeıdi. Segiz toqaldyń árqaısysy túsken saıyn Kúnimjan da bir ólip tirilgen... Sultanǵa aıla-tásil de, kózdiń jasy da ótpeıtinin báıbishe jaqsy biletin edi.

Kenesarynyń burynǵy toqaldaryna bir aı, eki aıdan artyq aınalyp qalǵan jerin ol bilmeıdi. At aınalyp qazyǵyn tabatyn. Bátıma túskeli eki qys etip, endi aınalyp ekinshi jazǵa jetkende, báıbishe syr berdi. Dýa degen ánshıin sóz... Dýadan nátıje shyǵatyn bolsa, endigi Kenesary jady bolyp keter edi. Sultan ár toqalyn kirgizgen saıyn bir dýa jutady. Jutqyzatyn osy Kúnimjannyn ózi... Bátıma túsken soń da, bir dýany qymyzǵa qosyp jutqyzǵan... Sebi tıgen joq.

Bátımanyń jasy qazir on jeti-on segizdiń shamasy. Qylyqty jas kelinshek... Kúnimjan óziniń jas kúndesiniń esi bútin ekenin da baıqap júr. Kenesaryny arqandap ustaýdyń tásilin tapqan qatyn osal jaý bolmasa kerek...

Kúnimjan kúndesinen tásilin asyryp qana Kenesaryny ózine qarata alady.

...Sol túni han ordasynda qonaq bar edi. Alataýdyń baýraıyndaǵy qalyń Úısinniń ishinde jolaýshylap júrgen Syıdyq oraldy...

Uly júz de Abylaı ıeligine jatady. Ábilqaıyr han ólgen soń, qazaq dalasynda úlken qobaljý bolyp, han taǵyna murager kóbeıdi. Nuraly sultandy Kishi júz qazaqtarynyń bir bólegi moıyndamaı shyqqan. Ábilqaıyrdyń tuńǵyshy Baıuly ishine qaraı yǵysqanda, Álim-SHómen onymen at quıryǵyn kesisip qalǵan. Abylaı osy alaýyzdyqty sheber paıdalandy. Túrkistanǵa Úsh júzdiń belgili bılerin keńeske shaqyrtyp edi. Jaıyq boıyndaǵy Baıulynyń, odan joǵaryraqtaǵy Jetirýdyń Túrkistanǵa aıaǵy jetken joq. Basqa qazaq túgel edi. Aýzy túkti kápirdiń qoltyǵyna kirgen Nuralyǵa Túrkistan meshitiniń ıshandary qarǵys aıtty. Qazaq dalasynda Áz Jánibek, Áz Táýke zamanyndaǵy handyq qaıta oralýy kerek. Altyn taqtyń ıesi — Abylaı, ony Úsh Júzdiń hany dep tanyp otyr...

Biraq bul uıǵarymdy Ábilqaıyrdyń balalary moıyndaǵan joq. Solardan seskengen Abylaı da kózi tirisinde Kishi júzdiń ishki isine aralasýdan boı tartqan. Erterekte Syr óńirindegi qazaqtardyń yqylasyn ózine aýdarǵysy kelgende, qaraqalpaq qystaýlaryna oıran salyp qaıtqany bar... Eráli men Esim sultan aldyn kes-kesteı bergen soń tıyldy.

Al Uly júzdegi jaǵdaı basqasha. Abylaıdyń bir balasy Súıik sultan Jetisý óńirinde kóship-qonyp júrgeli qashan... Uly júzge qaraı shyqqan soń, taǵy da Abylaı hannyń ıeligi bastalatyn edi...

Kenesary Álim ishinde tynysh otyra almasyn biledi. Sozaq joryǵynan qaıtqan bette búkil eldiń tóbe shashyn tik turǵyzǵan oqıǵa boldy. Ana bir jyly orystyń jazalaýshy otrádymen betpe-bet kelgen jerde qalyń Jappastyń jalt bergeni bar... Kenesary sony keshpeıtin edi. Álgi oqys qımyldy han inisi Naýryzbaıdyń qolymen jasady. Jappasqa qaraǵan aýyldardy Kenesarynyń attandyrǵan jasaýyldary shapqynshylyqqa ushyratyp qaıtty. Malyn oljalap, dúnıe-múlkin tonaýǵa salǵany aıyrbas, oń jaqtaǵy qyzdaryn masqaralaıdy eken. Onyń aqyry ısi Jappas atqa qonyp, Naýryzbaı bas amandap qutylady...

Osy oqıǵadan soń Álim ishi shoshyp qaldy. Janqoja da qatty nalyp júrgen kórinedi...

Kenesary ol joly bar kináni Naýanǵa aýdaryp, bulań quıryqqa saldy. Naýryzbaıdy jurt aldyna sógip, aýyldan alastapty-mys... Qazaq arasynda osyndaı ańyz taratyp jiberdi. Biraq han Álimniń qabaǵy ózgergenin baıqaıdy. Janqoja eki jyldan beri at izin salǵan joq. Kenesary Tashkentti eske salyp adam jibergende, batyr qartaıǵanyn aıtyp, shyǵaryp salypty. Qartaıǵan da shyǵar, ishine talaý kirip otyr... Kenesary jaýabyna qarap, ishteı kádik aldy.

Byltyr jurttyń aldy bolyp Qyr Shektisi syr berdi. Kenesaryny han kóteretin joly aqsaqaldar maldan alynatyn zeketti ordanyń paıdasyna jınaıtyn bolyp kelisken. Birinshi jyly qyrýar mal jınaldy. Byltyr Syr boıynda Qarakesek, qyrda Tileýqabaq han jasaýyldaryn qur qaıtardy. Jyl aýyr bolǵanyn, halyqtyń turalap otyrǵanyn syltaýratady. Han kóship bara jatqan joq qoı, bıyl bolmasa jaryn alar... Qabaq Qaraǵul batyr sony aıtypty. Saryarqanyń qazaǵy "jaryn" degen sózdi túsine bermeıdi. Onyń aty kelesi jyl ǵoı... Qazaq qyrsyqsa, kókek aıyna qaratatyn. "Jaryn" qaı maǵynada aıtylsa da, ońyp turǵan jeri shamaly... Kene han Qaraǵuldyń sózine shamdandy.

Biraq qyr jaılaıtyn Bólektiń tuqymy toǵyz myń úı... Han Qaraǵulǵa soqtyǵa alǵan joq. Kúzge qaraı bir top jigitti Qarakesektiń ishine attandyryp, bir úıir jylqysyn qýdyryp alǵan.

Jylqy Arynǵazy batyrdyń aýylynan alynǵan eken. Ol da izin sýytqan joq. Erýlige — qarýly, Kenekeń aýylynyń bir úıir jylqysyn Arynǵazy ózi kelip, aıdap áketti.

— Kenekeme sálem aıt. Jylqy ornyna jylqy aldym. Aıyryp alamyn dese, Naýryzbaıdy jiberer...

Jylqyshy sony aıtyp kelgende, Kene hannyń túsi buzyldy. Arynǵazy naızager edi. Qaıratyn Sozaqta kórdi. Ónerin árirekten biledi. Ózin han kóteretin joly edi-aý...

Úsh kúnge sozylǵan keńesten keıin jurt bir mezgil boı jazyp shyǵyp, Naýryzbaıdyń naıza shanshý ónerin tamashalady... Arasy elý qadamnan — qyryq jerden jeroshaq qazylǵan. Qyryq qazanda et asylatyn. Qazannyń betinde jambas súıek jatady. Naýryzbaı shaýyp kele jatqan boıy, birinshi qazandaǵy jambasty ilip áketip, ekinshi qazanǵa aparyp salady... Solaı aýystyrylyp salynǵan jambas súıekterdi keıin oralǵan betinde óz qazandaryna qaıta úlestirip úlgirýi kerek...

Qazaqtar aýzyn ashyp, kózin jumdy. Bul da Kenesarynyń qara halyqqa kórsetken bir qyry, aıyzy qanyp turdy.

Sonda sonsha qazaqtyń ishinen jeke shyǵyp, Naýryzbaıdyń ónerin aınytpaı qaıtalap bergen jalǵyz jigit Arynǵazy edi. Kenesarynyń talaǵy tars aırylǵandaı. Han tuqymyna tán ónerdi qaradan týyp qaıtalaǵany namysyna tıdi.

Naýryzbaıdyń arqasy qyzyp, jylqynyń artynan qýǵysy kelip julqynǵanda, Kenesary toqtatty.

— Sen naızany erdiń qasynan shanyshasyń, Arynǵazy attyń qulaǵynan shanyshatyn edi. Naızasy buryn tıip, súıekke tańba bolar... — degen.

Tyńdap turǵan eshkim joq, inisi ekeýi ne keńeskenin kim bilipti. Arynǵazyǵa uryna ketýden seskenýi de kádik. Onyń arjaǵynda Álim-SHómen eki arys el tur... Al ordanyń mańyndaǵy sarbazdardyń qaq jartysy kishi júzdik jigitter eken. Otpen oınaý qaterli edi...

Kenesary Janqojaǵa jaýshy saldy. Qarakesekten jylqy alǵany ras. Kóp bolsa, zekettiń bodaýy shyǵar... Aqtannan keıin Qarakesekte adam qalǵan joq eken. Kenesary Álim-SHómenniń hany emes pe edi? Arynǵazynyń bul isi zorlyq... Kez kelgen qarashysy jylqysyn qýyp alatyn bolsa, handa qandaı qadir-qasıet qalady?...

Janqoja bul barymtany erýlige qarýly dep biledi. Hannyń jylqysyn qýǵany úshin Arynǵazyǵa at-shapan aıyp kesipti.

Kenesary Álimnen sol joly bir tiksindi.

Syıdyqtyń at qonatyny bıyl... Tórt aı jol júrip jaz jaılaýda oralyp otyr.

Túnniń bir ýaǵyna sheıin sozylǵan ońasha keńes aıaqtalyp, Syıdyq jatar ornyna ketti.

Han bul túni Kúnimjannyń qasynda qonyp qaldy.

Ánshıinde basy jastyqqa tıdi, qorylǵa basatyn. Búgin uıqysy qashty. Dóńbekship jatyr.

Osy azǵantaı ǵumyrynyń ishinde, qazaqtyń keń saharasynda Kenesary atynyń tuıaǵy tımegen jer az qalǵan eken. Kezgen eli, aralaǵan jeri... kóz aldynan bir-bir ótti.

Abylaı áýletiniń ata mekeni — Kókshetaý. Quba qalmaq shapqynshylyǵynan keıin Úsh Júz irge aıyratyn joly Orta júz Abylaıdyn enshisine tıipti... Han ordasyn tigýge laıyq jer izdegende, Arǵyn Qaz daýysty Qazybek bı sol Kókshetaýǵa toqtaıdy eken...

Orta júzdiń etek-jeńi keń, úı sany mol ulysy da Arǵyn... Arǵyn Abylaıdy han kóterip syılaıdy... Kenesarynyń oıy osy jerge kelgende múdirdi. Esine bir ańyz túsip edi... Kókirekke kádik kirdi.

...Úlken as eken. Han áýletinen bir balanyń basyna qamshy tıedi. Uratyn Arǵynnyń tentegi. Abylaı aldyna ákelýge buıyrǵanda, ashý ústinde otyrǵan han aýyr jaza kesip júrer dep qoryqqan Qazybek bı jasaýyldy bos qaıtarady. "Túıeniń ózi túıe. Onyń qumalaǵy da túıe me?" degen sózdi sonda aıtypty.

Abylaı Arǵynnyń kári árýaǵyndaı bolǵan tóbe bıge topyraq shasha almaıdy. "Bala qumalaq, men túıe ekenmin ǵoı. Endeshe nesin otyrmyn", — dep, kóterile kóshedi. Sonda bettegen jaǵy Qarataý, uly atasy Abylaı handyq qurǵan Túrkistan eken...

Qazybek bastaǵan Arǵynnyń bıleri artynan qýyp baryp, Abylaıdyń kóshin jary joldan qaıyrady...

Arǵyn Abylaıdy han kóterip syılaǵany ras. Biraq kóńili qalsa, syrtyn da beripti. Halyq hansyz da ósip-ónip jatady. Al halyqsyz hannyń kúni joq. Ony Kenesary da túsinedi. Biraq onyń túsiniginde halyq oǵan alyp jeıtin jemi, sońyna eretin qoly retinde kerek... Olaı bolýdan qalǵan kúni halyqty shaýyp alýdan taıynbaıdy!

Arǵynǵa ókpelep kóshken Abylaı artynan jetken Qazybekti keshire salǵan. Óıtkeni qara basy eshkimge tutqa bolmasyn, elsiz kúni joq ekenin túsinetin edi. Kenesary onysyn osaldyq bilip, uly atasyna min taǵady. Oǵan salsa, tóre tuqymynyń tóbesinde qamshy oınatqan qarasha qazaq tenteginiń basynan qyrǵysh súıek aldyryp, arasha túsken Qazybekti aıaǵyna jyǵyp, kek alar edi...

Abylaıdan týǵan otyz uldyń ishinde Qasymnan zory bolǵan joq. Sonysymen qandy shoqpar tentek atandy. Sonysymen orysqa da jaqpady. Abylaıdan keıin Orta júzdiń taǵyna laıyqty adam izdestirgende, Omby ákimshiliginiń Ýálıhandy tandap ustaıtyn sebebi de sondyqtan...

Qasym ordasynyń Ýálıhanǵa qoıǵan ataǵy "beıshara". Aıap emes, keketip aıtatyn. Ýálıdiń ústemdigin moıyndaǵan Qasym urpaǵy joq. Orystyń aldyna barǵanda bolmasa, qazaq arasynda bar tizgindi Qasym ustady. Qara shoqpar sodyr sultannan Orta júz bıleri yǵysa júretin edi.

Ýálıhan ólimi Abylaı áýletiniń arasyndaǵy bas arazdyqty burynǵydan da ushyndyrdy. Taqqa talasty. Jer jannaty Kókshetaýǵa talasty... qara qazaq ta, han tuqymdary da Qasymdy qoldaıtyn sıaqty edi. Biraq daýly orys ákimshiligi óz qalaýynsha sheshti. Taq murageri Ǵubaıdulda sultan qýǵynda júr. Ýálıhannyń ornyna toqaly Aıǵanym otyrdy.

"Abylaı áýletiniń aq tósegin aramdady. Orys tóresimen tamyr boldy. Áıtpese, Abylaıdan týǵan balalardyń kózi tiri turǵanda, shańyraqty túıege minip kelgen qatyn han saılana ma?" Qasym ordasynan taraǵan osy ósek qazaq ishinde keńinen tarap ketken.

Abylaıdyń kindiginen taraǵan balalar eki jikke bólinip alyp, aıaǵy shapqynshylyqqa ulasqan qyrqys osylaı bastaldy. Áýeli Qasymnyń ózi... Odan keıin Esengeldi men Sarjan, Kenesary... Atadan balaǵa, aǵadan inige sheıin úzilmeı jalǵasyp kele jatyr. Atbasyndaı júrekte alynbaǵan kek jatyr...

Qasym qansha zor bolǵanmen, qatynnan jeńildi. Aıǵanym orys qarýyna súıenedi. Qasym urpaǵynyń keýdesinde orysqa degen óshpendilik sol kezden bastalady.

Qasym ordasynyń Kókshetaý óńirinen irgesin qozǵaǵany qashan... Orystar qozǵady. Sodan beri izinde, esh jerge tabanyn tıgizbeı keledi...

Balqash mańy... Moıynqum... Torǵaı... Muǵaljar... Qara Keńgir... Kenesary tórt-bes jyldyń ishinde talaı jerge at izin salǵan eken. Biraq Kókshetaýdaı jer jannatyn esh qaıda kezdestirmedi. Kúmis tolqynynda kún sáýlesin áldılep oınatatyn Býrabaı kóli... Kókke shanshylyp turǵan Oqjetpes shoqysy... Kenesary sadaqshy jigitterin jınap alyp, saryja tartqyzyp qyzyqtaıtyn edi. Báseke saryjany Oqjetpesten asyryp túsirý... adyrnasyn ala ógizdeı móńiretip jatady... Sonyń bári dáýren eken-aý... búgin biri de joq...

Birde bekiniste, birde ashyq dalada orystarmen ár-jerde kezdesip kórdi. Anda-sanda jaý qashyrsa, máz bolady. Shyndyǵyna baqsa, Kenesarynyń orys soldatyn japyryp jeńgen jeri joq. Bir soldattyń basy úshin on jigitin oqqa ushyratatyn edi... At ústinde jorytyp júrgenine jıyrma jyl, orystan beti qaıtqan...

Beti qaıtpasa, Kókshetaýdan qonys aýdarar ma edi? Beti qaıtpasa, Aıǵanymnyń shashpaýyn kótergen Arǵynnyń jýan bılerin taltańdatyp qoıar ma edi? Búkil el bolyp orysqa bet buryp, Qasym ordasy qaıda barsa, sońyna qýǵyn saldy. Qazaqtan kek alý kerek bolǵan jerde bular da tartynyp qalǵan joq... Halyqty sonysymen shoshytyp alǵanyn Kenesary áli túsinbeı keledi... "Halyq qoryqsa syılaıdy" degen pikirdi quldanyp qalǵan han áýleti keleli keńesten góri, bel kúshke salǵandy, qol jumsap, soıyl siltegendi artyq kóredi...

Shyńǵys Orta Azıaǵa qaraı bettegen joly aldynda kezdesken taıpalardy qan josyn qylyp otyrypty... Ol tásilqoı eken. Kereımen odaqtasyp, Naıman aýyldaryn oırandaıdy. Baqas taıpalardy bir-birine aıdap sala otyryp, óz áskerine jol ashqan... Ári onyń aldynda orys patshalyǵy sıaqty berik bekinip otyrǵan dushpany da joq. Qaýipti jaýy Horezm patshalyǵy bolsa, alýan túrli alaýyz taıpalardyń odaǵy ishteı ydyrap bitken kezi... Kemel oıǵa kende, ózi úrgedek ámirshisi daryndy qolbasylaryna da tizgin bermeı, ashyq urystan taısaqtaǵany Shyńǵystyń juldyzyn ońynan týdyrdy...

Kenesary ol tarıhqa tereńdep úńile bermeıdi. Atadan balaǵa qalyp kele jatqan Shyńǵys týraly ańyz bar... Jasynda jelbýaz sultandar jasy ulǵaıǵan soń ertegishi shalǵa aınalady. Burynnan kele jatqan ańyzǵa óz jandarynan qosyp, óńdep, túrlendirip áketetin edi. Kenesarynyń sanasy solardyń ańyzymen aýyzdandy, qalyptasty...

Qazir qazaq rý-rýǵa bólinip júrgenmen, baılanysy tyǵyz... Ári arjaǵynda orystar, qol ushyn berýge daıyn otyr. Qasym áýleti halyqtyń kózin qorqytamyn dep júrip, ózinen úrkitip alǵan. Kenesarynyń shekesine ol da tıgen joq. Bar sátsizdigin orystyń myqtylyǵynan kóredi. Kúsh qazandaı qaınaıdy, kúreserge dármen joqtyń keri kelip otyr...

Janqojanyń jasy jetpiske taqap qaldy. Aljyǵan shal... Kimmen alysýǵa jaraǵandaı. Biraq alty Álim... Kenesary Álimmen de alysyp kórer edi. Kók jelkesinde qybyr etkenin andyp orystyń zeńbiregi tur...

Sol zeńbirek...

Eki-úsh jyldan beri orys patshalyǵynyń Hıýamen ketiskeni jaıly sybys bar. Onyń bir sebebi Syr boıynda Qojanıaz qamaly ornap, bir taıpa eldi bólip áketkeni bolsa kerek... Biraq orystar kesh qımyldaıdy, Qojanıaz qamaly qulaǵanyn esitken soń áreketke kirisedi. General Perovskıı ataqty Hıýa joryǵyn uıymdastyratyn edi...

Eger osy joryq tort jyl buryn, Qaraqumnyń ústimen Syr boıyna qaraı jasalǵanda, Álim-SHómen endigi orys patshalyǵynyń qanjyǵasynda ketetin eken. Hıýanyń qysymy shekten asyp, ózi shart ketýge jaqyn otyrǵan el orysty qushaǵyn jaıyp qarsy alar edi... Nıkolaı patshanyń qabaǵyn baqqan general kesheýildetip alyp, bir júristen utyldy.

Kenesary bul joly generaldyń aldyn orap ketti. Qojanıaz qamalyn alýǵa óz basy qatyspaǵanmen, Janqojany jeńisimen quttyqtap adam jiberdi. Qaryndasyn suratty... Solaı ishine kirip alyp, Álimniń batyryn qolyna qondyrdy da, altyn taqqa otyrdy.

Perovskıı úsh jyl keshigip, Hıýa joryǵyn bastady. Byltyr kúzdiń kúni edi. Syr boıyna qaraı bettese qater. Jolynda Kenesary tur. Ári Álimniń moıyny Hıýa buǵaýynan qutylǵan... Ústine orys soldaty qulaǵanyn kórse, qorǵaýshysy emes, basqynshy jaý dep túsinedi.

Hıýa joryǵy Oral bekinisi arqyly Ústirt shóliniń ústimen asqany sondyqtan. Eshkimge táýelsiz, Mańǵystaý túbeginde betimen kóship-qonyp júrgen taıpa Adaı, sonyń ózin de úrkitip qalypty. Orys áskeriniń Adaı jaılaýynyń ústin basyp qozǵalýy bir jamandyqtyń nyshanyna uqsaıdy. Ol jaqta Qaıypqalı sultannyń yqpaly kúshti. Bálkim, tentek Adaıdyń qoltyǵyna sý búrikken solar shyǵar... Mańǵystaý túbegi qobaljıdy.

Aldy-arty elý-alpys shaqyrymǵa sozylyp ketken orystyń áskerı kerýeni... Adaıdyń batyr jigitteri urymtal jerden sap etip, talaı kerýendi tonap ketedi. Ústirt ólkesi qyryq kúnshilik shol... betine shyqqan qyltanaqty alty aı jazdyń aptaby ushyryp áketedi... At arıdy, azyq taýsylady. Ári qaqaǵan qys... Adaıdyń naızasynan bireý-jarymdap jazym bolsa, juqpaly indetten júzdep qyrylyp, ásker sapy da sıreıdi. Sýyqqa úsingender, aýrý qur súldesin qaldyrǵandarǵa arba jetpeıdi. Berekesiz osy tobyrmen Hıýa jerine kirip, jeńiske jetý múmkin emes edi...

Perovskıı áskerdi jarty joldan keri qaıtarady.

Hıýadan góri orys patshalyǵyn qaýiptirek kóretin Kenesary bul habardy esitkende aıyzy qanyp otyrdy.

Kenesary sońǵy eki jylda bir jaǵy Buhar ámiri, bir jaǵy Hıýa handyǵymen elshi alysyp tur. Buhar ámiri — Qoqannyń ata jaýy. Ekeýiniń múddesi osy jerden úılesetin edi. Syr boıynda paıda bolǵan qazaq handyǵyn, eń aldymen ámir moıyndap, Kenesaryǵa qarý-jaraqtan járdemdesti...

Bul kezde álsirep bitken Hıýa Kenesarymen tatýlyq saıasatyn ustanýǵa májbúr... Ári ekeýi de orys patshalyǵyna qarsy. Syr boıyndaǵy qazaq handyǵy Hıýanyń jel jaǵyna pana bolyp otyr. Bıyl taǵy bir ósek dúńkildeıdi. Perovskıı jana bir joryqtyń qamyna kirisken. Bul joly Syr boıyna qaraı betteıdi...

Bireýler qyr Shektisiniń bıi Ernazarǵa Baımaǵambet sultannan elshi kelgenin aıtyp júr...

Kenesary ol aýylǵa da tyńshy salyp, biraq anyq-qanyǵyn bile almaı dińkesi qurydy. Jel bolmasa, shóptiń basy qımyldamaıdy, álgi sybys shyndyqqa saıatyn sıaqty. Qyr Shektisi zeket berýden bıyl da bas tartty.

Qarakesek aýyly da zeketin bergen joq qoı. Sonda Orynbor ákimderimen bular da astyrtyn baılanysyp otyrǵany ma? Qarakesek — Janqoja batyrdyń týǵan naǵashy jurty... Batyrdyń sheshesi Qopanyń qyzy bolǵanda, Aqtannyń kindiktes ápkesi edi. Eger Qarakesek oryspen astyrtyn sóz baılassa, ony Janqoja da bilýi kerek... bálkim, sol qupıa áreketin batyr naǵashysynyń aýyly arqyly júrgizip jatqan shyǵar...

Kúmán ımannan aıyrady. Kenesarynyń keýdesinde kádik baılanǵaly áldeqashan... Arynǵazy jylqysyn qýyp, Janqojaǵa Qudaımendeni jumsaıtyn joly ishinde túıtkil jatqan. Batyr naǵashy jurtyn jyǵyp berse, adal bolǵany...

At-shapan aıypqa kóńili tolǵan joq.

Keýdesindegi álgi kúmáni shyndyqqa saıatyndaı. Tórt-bes aıdyń júzi boldy, tynyshtyqtan aıryldy.

Álim-SHómen qyryn qabaq tanytty. Byltyr qyr Shektisi men Qarakesek zeketten bas tartsa, bıyl ony kórgen basqa rýlar da solqyldaıdy. Handyqtan bedel ketkeli tur...

Endi bul jerde qalyp bolmaıdy.

Ári ana jaqta orystar da beri qaraı joryqqa attanatyn syńaı tanytyp otyr. Hıýa hany jaltaq. Kenesarynyń qolymen ot kósegisi keletin sıaqty. Al áliden teris yńǵaı tanytqan Álimniń bılerine senim joq. Kenesarynyń basyn ákelgen adamǵa orys ákimshiligi atap qoıǵan at basyndaı altyn bar... Sol oljaǵa qyzyqqan Álimniń bir tentegi qapysyn taýyp, bas salýy múmkin... Odan da kádiktenedi.

Úısin ózi úshin shaqyryp jatyr...

Alataýdy, Talas óńirin joly túsip bir-jar kórgeni bar. Biraq jaz jaılap, qys qystaǵan jeri emes. Jetisý ólkesi jer shuraıy edi...

Úısinniń qabyrǵasyna Qoqan tizesi batyp turatyn kez... Kenesarynyń oıy áli Tashkentte... Úısindi atqa qondyryp, Esengeldi men Sarjannyń kegin joqtaýdan dámetedi.

— Ant aýmaı, at júgirmeıdi. Qoqan bizge tıip otyrǵan joq. Tynysh jatqan elge ózimiz baryp tıisip, ústimizge jaý shaqyratyn nemiz bar? Atasy Abylaıǵa Buhar jyraýdyń aıtqan ósıetin Kene han umytqan eken. "Oryspenen soǵysyp, jurtyńa jaýlyq saǵynba" degen joq pa edi? Men de sony aıtamyn...

Janqojanyń sol sózin alyp kelgende, Kenesary ashýdan jarylyp kete jazdady.

Tek ózi baıqamapty, Álim han ordasynan áldeqashan syrt aınalǵan eken ǵoı...

Kenesary qonys aýdarýǵa bekem baılap otyr.

Daǵdy jaman. Mysaly, uıattyń qymbat ekenin saıqal adam da biledi. Óziniń buzylǵan jaıyn jasyrǵysy kelgende, ol qytyqshyl-ak... Biraq uıatyn saqtaǵysy kelip qansha tyrysqanmen, úırengen daǵdy jaman...

Kenesary da sol daǵdysyna tartty. Barymta alý, eldi bóriktirý... sodan keıin údere tartyp kóshe jóneledi.

Bir-eki barymtasy kózge túsip qaldy. Úsh-tórt jyldan beri bir jerden irgesin de kótergen joq. Eski jyny qaıta qurystaǵandaı, birazdan beri tún uıqysy qashyp júr.

Han bolýǵa qarymy sholaq kisi baıaǵy jorytýylshy daǵdysyn tarta beredi...

Bul túni Kúnimjan báıbishe de oıaý. Keneniń bir aıdan beri qasyna qonǵany eken. Erkek qushaǵyn ańsatqan áıel nápsisi janyn azaptasa da, syr bermeı baqqan. Hanymy Kenesarynyń uıyqtaǵanyn kútip jatyr.

Bátıma ony Kenesarynyń ystyq qushaǵynan aıyrdy. Kúndiz ordada bolǵany kimge kerek, tórtinshi jylǵa qarady túngi qyzyǵyn Bátıma kórip jatyr...

Kúnimjan bar saıqaldyǵyn aıap qalǵan joq. Onyń sandyǵynda dári-dármektiń alýan túri saqtalady. Erterekte qytaılyq saýdagerden alyp qalǵan... ýdan bastap, almas pen qyzyljúırikke sheıingi qospalardyń bári tabylady. Sonyń biri áıelge bala kótertpeıtin dári edi.

Kenesary yqylasy Bátımaǵa shynymen aýǵanyn baıqap, sasqan kezde hanym sandyǵyn ashty. Áýeli kúndesiniń otaýyna qaǵaz shaı jibertti. Arasynda bala kótertpeıtin dári... Biraq Shektiniń kórgensiz qyzy shaı qadirin bilmeıtin bolyp shyqty. Ózi jibertken qaǵaz shaıy sol kúıi turǵanyn eki aıdan keıin bilgen Kúnimjan barmaǵyn tistedi.

Sodan soń esigindegi kúńin jumsap, maıdalap úgittirgen aq japyraqty Bátıma ashytqan shubatqa aralastyrtty. Shektiniń qyzynyń súıikti qoregi shubat eken...

Dári kómektesti me álde qudaı bermeı júr me, áıteýir Bátıma bala kótergen joq...

Odan keıin de ýaqyt jyljı berdi. Kenesarynyń baıaǵy ádeti, ári ketse eki aı, jas toqalynan jerip shyǵatyn edi. Bátımanyń túskenine tórt jyl, bala da kótergen joq... hannyń túngi tósegi sol otaýda, báıbishesi men basqa toqaldaryn aıynda-jylynda eske bir alady...

Áıel basyna odan artyq qorlyq jetispeıdi.

Bar amalyn jasap taýysqan Kúnimjan búgin Bátımaǵa eń sońǵy qastyǵyn daıyndap otyr...

Áıel basyna qorlyq jetistirip, nekeli kúıeýi aldynda jýylmas kúnákár etetin jalǵyz jaǵdaı bar... erkek kózine shóp salyp, aq tósegin bylǵaıdy...

Kózine shóp salǵan áıeldi namysy bar erkek keshirmese kerek... Kenesary onyń arjaǵynda...

Al kúıeýin, han Kenesaryny bir ózi menshiktep jatyp, Bátımanyń ondaı júgensizdikke barýy múmkin emes... Kúnimjan "oınas jasaǵan áıel" jaıly alǵy-sharǵysyn qoldan uıymdastyrady... Onyń bir keıipkerin daıyndap qoıǵan...

Hannyń aq ordada qonatyn kúnin kútip júrgeli qashan. Sáti búgin keldi...

Álgide han Syıdyq batyrmen sóılesip otyrǵanda, Kúnimjan eleýsiz dalada shyǵyp qaıtqan. Beker shyqqan joq. Búgin túngi oqıǵanyń basty keıipkerimen, óziniń syrlas jigitimen sóılesip keldi. Han qazir ordada qonady... Jigit Bátıma otaýynyń tasasynda kútip otyrýy kerek. Belgi Kúnimjannyń ózinen bolady. Qatty qaqyrynyp dybys beretin edi...

Bári de oıdaǵydaı bolyp kele jatyr. Han qondy. Jigit otaýdyń arjaǵynda... Kúnimjannyń belgi berýi ǵana qalǵan... Biraq qyrsyq qylǵanda, han búgin uıyqtaıtyn emes, mamyq tósekte uzaq dóńbekshidi... Áldeqashan "uıqyǵa ketken" Kúnimjannyń keýdesine qaınaǵan yza... hanǵa Bátımanyń ıisi sińip qalǵan ǵoı... Dóńbekshigende sony ańsaıdy.

Qyzǵanysh bir kúıdirse, ana jigitten taǵy qaýiptenedi... Maýbastaý neme edi, otaýdyń kóleńkesinde uıyqtap qalyp, báıbisheniń qaqyrynǵan dybysyn esitpeı júrse qaıtpek...

Myna qasqaǵa ne kórindi? Ákesi Qasym búgin ólgendeı jyly tósekte dóńbekshı bergeni nesi?

Bári sol... Bátımasyn izdep jatyr... Shektiniń sasyq qyzy, basyn dýalap qoıǵan...

Endi bolmaǵanda áıel nápsisi jeńip, Kúnimjan ózi yńyrsyǵandaı edi.

Hannyń qoryldaǵan dybysy shyqty.

Ábden qalyń uıqy qushaǵyna enýin kútken báıbishe taǵy sút pisirim ýaqyt kútip jatty.

Moınyn sozyp, otaý jaqqa qarap qoıady.

Aı sútteı jaryq. Bar dúnıe uıqy qushaǵynda, aq otaý janynda selt etken jan balasy kórinbeıdi. Álgi maýbas uıyqtap qalyp masqara bolmasa et-ti...

Hanym qattyraq qaqyryndy.

Jigit otaýdyń aldynda tóbe kórsetýi kerek edi. Sodan soń báıbishe qattyraq daýystap, kúıeýin oıatady. Oǵan sheıin jigit te qozǵalmaıdy. Kene hannyń kózine túskenshe, shydap baǵýy tıis... Ýáde berik...

Kúnimjan taǵy qaqyryndy. Jigitten habar joq. It-aı, uıyqtap qalǵan eken!

Baryp oıatý kerek!

Kúnimjan basyn kóterip alǵan. Kenet baıqady, jigit aq otaýdyń tasasynan súıretilip shyǵyp keledi eken..

Kúnimjan dereý Kenesaryny julqylady.

Qalyń oıdan qajyp, tereń uıqy qushaǵynda shymbatqan han ońaılyqpen oıana qoıatyn emes. Ári qaraı aýdarylyp tústi.

— Han ıem!

Kenesarynyń eti semiz, uıqysy qalyń, Kúnimjan ony burynnan biledi, úni qatqylyraq shyqty.

Kenesary tús kórip jatyr eken. Alataýdyń bókteri. Sońynda samsaǵan sary qol, joǵary qaraı órmelep barady. Ózderi Qoqanǵa qaraı attanyp shyqqan beti eken deıdi... Qalyń qoldyń aldynda, bıik shyńǵa ıek artqan kezde hannyń astyndaǵy tory tóbel súrindi...

Taýdan tómen qaraı domalanyp kele jatqanyn ǵana biledi... Ókpesi aýyzyna tyǵylyp, dybysy shyqpaı qalǵan... Qatty julqylaǵan qol uıqysyn shaıdaı ashty.

— Ýah-ýah!

— Han ıem basyńdy kótershi...

Kúnimjannyń daýysyn tanyǵanda, jan shaqyrǵandaı. Álgi qorqynyshty tústiń áserinen áli de aıyǵa qoımaǵan kúıi júregi dúrs-dúrs urady.

— Han ıem, ana qarashy!

— Ne bop qaldy?! — Kenesary qapalaqtaı túsip, basyn jastyqtan julyp aldy.

— Mynda qara!

Kúnimjannyń kólgirsigen túrinen sekem alǵan Kenesary ornynan atyp turdy. Báıbishesi saýsaǵymen Bátımanyń otaýyn kórsetip jatyr eken.

— Ne boldy?!

— Bıeniń bir saýymyndaı ýaqyt ótken shyǵar. Bireý qaraıyp kirgendeı bolyp edi. Óz kózime ózim senbeı jatyr edim... Áne shyǵyp barady...

Kenesarynyń júregi muzdaı boldy.

Sol eki arada otaýdyń esiginiń aldynda birdeńe qarań etip, tún qoınyna sińip joq boldy. Árirek bir shaqyrymdaı jerde sarbazdardyń shatyry... otaýdan shyqqan adamnyń solaı qaraı bet alǵanynda kádik joq edi.

Kenesary ornynan atyp turǵanda, Kúnimjan ustaı aldy.

— Túnniń ishi, tynysh uıqydaǵy aýyldy dúrliktirgeniń basyńa laıyq bolmas, han ıem. Qar qatynnyń nesi ketedi, seniń abyroıyń tógiledi. Ol jigitti qyryq shatyrdyń qaısysynan izdep júresiń?

Kenesary jarylyp kete jazdady. Kúnimjannyń aıtqany jon. Báıbishesi qashanda aqyldy keńes aıtatyn edi. Halyq bılegen hanǵa qatynyn ańdyǵany ólimmen teń... Osynda bir kádik bar ekenin de túsinedi. Ony dáleldep, Kúnimjannyń abyroıyn tógý bárinen de qıyn edi. Otaý árqashan aq ordanyń irgesine tigiledi. Tún ortasy aýǵaly qashan, al otaý jaq bettiń shıi túrýli turatyny qalaı?

Kenesary tańerteń Bátımany alyp kelýge Kúnimjannyń ózin jumsady.

— Túnde otaýǵa kim keldi?

Hannyń túsi qatýly edi. Bátıma shoshyp tur.

— Otaý jaǵalaǵan eshkimdi kóre almadym, han ıem...

— Betpaq!

Kenesary bul jerde hannyń isin jasaýy kerek edi. Onda Bátımany sharıǵat jolymen jazalaıdy. Onyń arty úlken tekseris... Halyq qasıet tutqan han ordasynyń bar bylyǵy jalpaq jurtqa áshkere bolady...

Ordaǵa Qudaımende, Erjan sıaqty eń jaqyn týystaryn shaqyrtty. Kórgen-bilgen sumdyǵyn aıtyp otyr. Áńgimege báıbisheniń esimin aralastyrǵan joq.

—Bátımanyń endigi ómiri kúńshilikte ótetin bolsyn. Qudaımende, keshe qoıshy izdep júr ediń. Myna qatyndy qoı kótine salyńdar!

Bul Qasym tuqymynyń birinshi kórgen quqaıy emes, tańyrqaǵan eshkim joq.

— Eı, jendet qaıda? Myna qatynnyń bir burymyn kesińder! Oınas qylǵan jazasy! — dedi Qudaımende.

Bátımanyń tilersegin qaǵatyn qara burymy bir tóleńgittiń qolynda ketti. Neden jazyp qalǵanyna aqyly jetpegen jas kelinshek úıden jylap shyqty. Jazyqsyz jábir kórgeni janyna batady. Oınas qylý sumdyq... Ózimen ketpeı, Janqojanyń atyna kir keltirdi... Ásirese soǵan qınalady...

Erteńine bir tóleńgit uıyqtap jatqan Bátımany tóseginen súırep turǵyzdy.

Kelinshek kúńdik taǵdyryn moıyndaǵan. Han eki aıtpaıdy. Qoıǵa kıetin kıimi daıyn edi.

Qoı sońynda bir apta júrdi. Kúndiz-túni jylaý, eki kózi bulaýdaı edi. Túste qoıdy ıirip tastap, bir túzgenniń kóleńkesinde qısaıady.

...Búgin uıyqtap ketipti. Dúbirlegen at tuıaǵynyń dybysy shyǵyp, bireý entelete aıańdatyp kelip qalǵan eken. Zapy bolyp qalǵan kelinshek júregi dir etip, ornynan atyp turdy. Bul aýylǵa kelgeli Bátıma qandaı sumdyqty kórgen joq... talaı bozdaq úshti-kúıli joǵalyp, óligi bir aıdan keıin tabylyp jatyr... Bireýler aıaq astynda "attan qulap" jazym bolady. Bátımanyń kóńili júırik, sondaı oqıǵanyń bári hannyń ámirimen bolyp jatatynyn sezetin edi.

Beıtanys salt attynyń enteletken júrisin bir jamandyqqa jorıdy, atyp turdy.

— Bátıma aınalaıyn-aı, mynaý ıtter qor qylǵan eken ǵoı. Búgin esittim. Sengen joq edim...

— Aǵataı kim edińiz?

— Buqarbaı degen aǵań bolamyn. Rýym — Tartýly Tabyn. Jákemniń jaqsy kóretin inisiniń birimin...

Janqojanyń aty atalǵanda, Bátıma kóz jasyna ıe bola almady...

— Adalmyn, aǵataı. Bul jamandyqtyń qalaı tańylǵanyna qaıranmyn. Bar kádigim báıbishede, toǵyz qatyn bir áıeldiń izine túsken soń ońdyra ma? Túbime jetti...

— Men qazir baryp Kenekeńe sóılesemin. Sultan súıegin qorlamaıdy. Abylaıhannyń toqal qatynynan týǵan eshkim joq. Qorlamasyn!

— Aǵataı, meniń bolarym boldy ǵoı. Bir burymnan aıryldym. Qorǵaımyn dep júrip, óziń jazym bolarsyń. Jákeme habar tıse, kelip alyp keter edi...

— Bulardyń nekeli qatynym dep shalqaıatyny bolady ǵoı... Jákemdi qozǵamaıyq...

— Talaq dep ózi aıtty. Jákem kelse, meni baılap ustap tura almaıdy!

— Onda tipti jaqsy! — Buqarbaı úzeńgige aıaǵyn salyp turyp Bátımany jubatty. — Han maǵan birdeńe ister dep qoryqpaı-aq qoı. Janqoja men Seıil tiri turǵanda, Buqarbaıǵa qol kóterýge artyna baqsyn!

Buqarbaı bastaǵan Tabynnyń jigitteri han sarbazynyń úshten bir bóligine jaqyn edi. Kenesary mańyndaǵy kópshilik Tabynnan shyqqan adýyn batyrǵa seskene qaraıdy. Solaı erkindikke boıy úırenip qalǵan Buqarbaı Kene hannyń ústine suraýsyz kirdi.

Kelgen sharýasyn aıtyp otyr. Bátıma aıýdaı aqyrǵan Janqoja batyrdyń qaryndasy edi. Osy qyz úshin Aqmyrza basyn berdi...Osy Bátıma úshin Janqoja atqa qonyp, Qojanıazdyń qamalyn shaýyp alǵanyn aıtty. Han qatynnyń kúnásin kózimen kórse, halyq aldynda jazalasyn. Keregeniń kógi emes, oınaǵany erkek kindikti adam shyǵar. Endeshe onyń da, Bátımanyń da basy alynýy kerek!...

— Eı, Buqarbaı, Tabynnan shyqqan er ediń! Bir Shektiniń namysyn jyrtyp, saǵan ne joq?

Kenesarynyń eki beti narttaı janyp, ashýdan jarylǵaly otyr. Biraq ózin-ózi ustady.

— Atasyn aıtsa alys emes, Shekti de meniń baýyrym! Meni jumsap otyrǵan osyndaǵy Kishi júzdiń jigitteri. Súıegimdi qorlamasyn dep otyr!

Buqarbaıdyń bul sózi shyndyq. Bátımaǵa baılanysty oqıǵa Kishi júz jigitteriniń namysyna tıip, sóz basynda sodan ushynǵan. Qazir de qamsyz kelip otyrǵan joq, tań atqaly Kishi júzge qaraǵan eldiń jigitteri at ústinde edi.

Ony Kenesary da esitip otyr, odan ári sóz talastyrmady. Sarbaz arasynda qobaljý kirgenin áýeli Erjan baıqaıdy eken. Eleń-alańda Kenesaryny uıqysynan oıatty. Qol eki jarylǵaly tur edi.

— Kúmán ımannan aıyrady. Aýzymnan talaq degen sóz shyǵyp ketip edi, atqan oq qaıtyp oralmas. Buqarbaı, Shekti baýyrym dep otyrsyń ǵoı. Bátımany tórkinine apartyp tasta. Jákeme qyldaı ókpem joq, sony aıtarsyń...

Janqojamen ketisý — alty Álimnen shyqty degen sóz. Bir jaqtaǵy qaımana qazaq jyrtysyn jyrtyp, han aldyna kelip tur. Erteń Álim-SHómen ne deıdi? Kenesary bul oqıǵadan keıin bul jerden kóshýi kerek edi...

Orystar taǵy da bir qadam beri jyljyp, Torǵaı boıynan bekinis ornatty. Kenesary olardyń endigi bet alysy Syr boıy ekenin bilip otyr...

Oryspen ár jerde kezdesip kórip, júregi shaıylǵan. Olarda ásker tártibi kúshti. Álgi Buqarbaı sıaqty qarapaıym soldat qolbasymen salǵylasyp turmaıdy. Kenesarynyń sarbazdary jalan myltyqtyń tegeýrinine tótep bere almaı júr. Erteń orys zeńbiregin súıretip keledi eken. Onymen turysqandaı kúsh Kenesaryda joq...

Kóshý kerek... Syıdyq Alataýdy jaılaǵan Úısinnen jaqsylyq habar ákelip otyr. Súıik sultan el tizgininen aıryldy. Qoqan handyǵy Áýlıe Ataǵa bekinip alyp, beıbit eldi tonaýǵa salyp jatqan jaǵdaı bar... Kenesary sol jaqqa kerek...

Ákesi Qasymnyń ólerdegi jalǵyz ósıeti — Esengeldi— Sarjannyń kegin alý edi. Ol úshin Qoqan handyǵyn talqandaý kerek... Sol armannyń údesinen shyǵatyn jeri kelip tur.

Kenesary búgin-aq kóship ketkendeı edi. Qolyn baılaǵan zeńbirek... Eki bashqurt, bir orys ustasy bar. Jezqazǵannan mys aldyryp, odan zeńbirek quıǵyzyp jatyr. Sozaq qamalyn alatyn joly, qoqandyqtardyń qardaı boraǵan oǵynyń astyna qaırat qyla almaı qur dińkesi quryp turǵan bir kezderi esten ketpeıdi. Zeńbirek bolsa, qandaı qamal kezdesse de, qaqpasyn dal-dal qylyp kirer edi...

Kóshpeli el jaǵdaıynda zeńbirekke daýa joq, qazaqtar daýysyn esitkende-aq bezip ketedi. Kenesary zeńbirekteriniń bitýin kútip, jipsiz baılanyp otyr.

Tóregeldiniń balasy Taqjan esiginiń aldynda júretin edi. Sarbaz bolyp kelistirmedi. Odan at baqty... tómendeı-tómendeı kelip, Kúnimjannyń malaıyna aınaldy. Sonysyn ózi úlken shen biledi. Aýylyna qaıtpaı qoıǵan. Bátımanyń qasyna sol Taqjandy qosyp, tórkinine qaıtardy.

* * *

Bátımany alyp kelgen Tóregeldiniń balasy Janqoja aýylyn áńgimege jarytqan joq.

Batyrdyń ózi jolaýshylap ketip edi, Taqjan ketken soń úsh kúnnen keıin oraldy.

Janqoja qaryndasynyń jaǵdaıyn jolaı estipti. Burymy kesilgenin kelgen soń kórdi. Bul adam qulaǵy esitpegen qorlyq edi. Kenesary Bátımany emes, Janqojany qorlaǵaly istep otyr. Kináli eken, basyn shaýyp tastamaı ma? Kóz aldynda kúıik qylyp qoıýdy oılaǵan... Burymyn kesip, úıine ákelip tastap otyrǵan sebebi sol...

Batyr ashýǵa mingende, Balymnyń basyna kún týdy.

Janqoja kelgeli Bátımamen júzdesken joq. Balym aıtsa, qyz naqaq kúıip otyr... Aqmyrzadan týyp, adal sút emgen qyzdy jamandyqqa barar dep batyr da oılamaıdy.

Balym bul oqıǵany bylaı túsindiredi. Bátıma túsken soń, toǵyz qatyn jaıyna qalyp, han jas toqalynyń otaýynda bolady eken. Bar bále osydan bastalady. Bátımanyń túbine toǵyz qatynnyń qastyǵy jetip otyr...

Aqtan joq. Janqoja Qarakesekten Arynǵazyny, Kishkeneden Bekarystan men Bekbaýyldy shaqyrtty. Qarasaqal Dabyl batyr, qalǵan Shektiden Baıshoqy men Bárkelet kelip otyr.

Óz topshylaýyn aıtty. Batyrdyń oıynsha, Kenesarynyń ishinde aram pikir jatyr. Álimnen basqa súıeneri qalǵan joq. Saryarqaǵa syımaı kelip edi, sonda osy minezinen taýyp júr eken... Shektiniń Janqojasynyń súıegin qorlap, Shekti aýylynyń shetinde qalaı otyrady?

Sóz osyǵan baılandy. Kenesarynyń aldynan ótýge bastyǵy Janqojanyń ózi bolyp, otyz kisi attanady. Qalǵan Álim— Shómen qarap jatpasyn. Tóre peıili tar, qandaı sumdyq oılap jatqanyn kim bilipti... Qyr Shektisinde Qaraǵul men Ernazarǵa da at shaptyryldy. Bas-aıaǵyn jınaq ustap, saq otyrýlary kerek. Janqoja Kenesaryǵa bara jatyr...

* * *

Bátımany alyp ketken kúni edi. Kúndesinen qutylǵan Kúnimjan báıbishe kóńildi otyrdy.

Úsh kúnnen keıin Kenesary Naýryzbaıdy shaqyrtty. Úıde ekeýinen basqa jan joq, ońasha edi.

— Janqojanyń qaryndasyn qaıtardym...

— Bilemin...

— Onyń tamyry bolǵan adamy Buqarbaı! — Kenesary buny ánshıin aıtyp otyr. — Ústine suraýsyz kirgen tentek Tabynnyń kózin joıdyrtý kerek edi.

Kenesarynyń qylmystyny ataǵany, — kózin joıýǵa berilgen buıryǵy edi. Naýryzbaı qınaldy. Buqarbaımen tórt-bes jyldan beri at ústinde birge kún keship, baýyr basyp ketken jaıy bar. Batyrdyń qadirin batyr biledi. Buqarbaıdy ókpege qıýǵa bolar, ólimge qıý qıyn eken. Kenesary eń jaý júrek batyrynan aırylǵaly otyr... Naýryzbaı ondaı jazany quptamaıdy.

— Nege úndemeı qaldyń? Álde Buqarbaıdan sen de qorqasyń ba? Onda shynyńdy aıt!

— Jaqsy, Keneke... oılanaıyn.

Biraq Kene hannyń bul buıryǵy oryndalmady.

Naýryzbaı kóre kózge qastyqqa bara almaı júrgende, Janqojanyń habary shyqty.

Batyrdyń qasynda otyz adam joldasy bar, beri qaraı bettep kele jatyr... Otyz adam... endeshe sóılesýge kele jatqan boldy. Qobaljyp otyrǵan Kenesarynyń júregi ornyna tústi.

Bul kúnderi han ordasynda tóre súıekti týystarynyń tórt kózi túgel, Janqojany qalaı qarsy alýdyń jaı-japsaryn aqyldasyp otyrdy.

Janqojada soǵysatyn oı joq, kinálasqaly keledi. Kenesary da ózin soǵan laıyq ustaýy kerek. Ashý ústinde qyzyp ketip, burymyn kestirgeni ras. Basqa bireýdiń qyzy bolsa, han onyń basyn aldyrar edi. Kenesary solaı jasaǵanda, Janqojanyń árýaǵyn syılaıdy... Aıtylar ýáj daıyndalyp jatyr.

Janqojaǵa barlyq qurmet kórsetilip qarsy alyndy. Aýylǵa kiretin joldyń ústine, han ordasyna jetkenshe, bir shaqyrymdaı jerge sheıin kilem jaıylady. Qarsy alýǵa Qasym tuqymynyń erkesi, Kenesarynyń súıikti qaryndasy Bopaı shyǵatyn bolyp otyr...

Bopaı jasynda erkekshora bolyp ósip, erjetken soń da sol daǵdysyn tastaı almaı, qolyna naıza ustap, qasyna jigit ertip joryqqa shyǵyp júrdi. Ýálıhan ólip, qalǵan Abylaı tuqymy taqqa talasyp jatqanda, orys ákimderi orda bıligin jesir qalǵan hanym Aıǵanymǵa beredi... Erkekteri namystanyp, áıelderi kúndep, búkil Abylaı tuqymy ábiger bolyp jatqan sol tusta Aıǵanymnyń aýylyn shaýyp qaıtýǵa osy Bopaıdy jumsaıtyn edi. Kenesarynyń aınalasyndaǵylar onyń batyrlyǵyn dáriptep, dabyraıtyp júredi.

Árýaqty týǵan erlerdiń atyn esitse bir eleńdeıtin Bopaı Janqojanyń dańqyn Kishi júzdiń ishine kirgen soń esitti. Hıýa handyǵyna moıyn usynbaı, bir taıpa el dep jalǵyz qara basy qýǵyn kórip shyǵady eken.

Sol Janqoja Hıýanyń qamalyn jalǵyz buzyp, shapqynshy jaýdy aıdap shyqty... Bopaı syrtynan bir kórýge armanda bolyp júrgende, Kenesary Bátımaǵa quda túsip, ózi batyr aýylyna qudasha bolyp shyǵa keldi...

Janqojamen betpe-bet Sozaq qamalynda kezdesti. Kenesary quıryǵyna naıza tıgizip, neshe batyryn oqqa ushyryp, qamaldyń qasynda qamalyp jatqanda, aldymen kómekke jetken alty Álimniń jigitteri edi. Abyroı Abylaı áýletine tıgenmen, shyndyǵynda qamaldy buzyp alǵan Janqoja ekenin Bopaı túsindi.

Janqojanyń qasynda eki júz jigit, qamaldyń qaqpasyn baltalap buzyp jatqanda, Bopaı tóbeniń basynda qarap tur edi...

Ol kezde Janqojanyń ajaryna qarap, shal dep aıta qoıý qıyn edi. Biraq jasy alpystyń ústine shyǵyp toqtasqan kisi, jelpildep qyzyq izdeıtin mezgilden ketken eken. Onyń sabyrly da susty túrine qarap, Bopaı onyń bárin jasynyń ulǵaıǵandyǵyna jorydy... Jorydy da ókindi. Esil er-aı, at ústinde jol keship, jorytýylǵa shyǵýdan qalǵany-aý endi... Keıin Janqoja batyrdyń ómirinde joryq jorytyp, jylqy qýýmen jumysy bolmaı ótken bólek tabıǵatty kisi ekenin esitkende, Bopaı tań qaldy.

Janqojany alty Álim áýlıe tutatynyn ol kezde bilmeıdi. Biraq bul dúnıeniń bar qyzyǵyn tárik etken qasıetti adamǵa joryp qoıǵan. Bopaı biletin erkekterdiń ishinde ondaı kisini buryn kezdestirgen jeri joq, jumbaq júrekti batyrdy syrtynan qadirleı júretin edi...

Buqarbaı bastaǵan kishi júz jigitteri birdeńe kútkendeı, tomsaryp júr. Janqojanyń habary jalpaq jurtqa jaıylǵan. Han ordasynda kúrkil-kúrkil keńes qyzdy. Kirip-shyqqan tóleńgitter neshe saqqa júgirtip aıtady.

— Onda Naýryzbaı jigitterin ertip, jol tosýǵa shyǵar. Shyn solaı jamandyǵyna baǵatyn bolsa, biz han ordasyn shabamyz!

Sarynyń Estekbaıy Tartýly Tabyn ishinde kedeıleý atalyq Kúıkennen taraıdy. Buqarbaı sonyń balasy.

Kedeı Estekbaı jalǵyz ulyna mezgilinde qalyń bere alǵan joq. Alysa ketse, bes jigitke jalǵyz des bermeıtin apsaldaı iri. Buqarbaı minezge synyq bolyp ósken. Qaıraty boıyna syımaı júrip, barymtaǵa attanyp, jylqy alýdy da bilmeıdi. Jasy jıyrmanyń ústine shyqty, áli kúnge boıdaq júr. Qaı aýylda toı bar, qaı aýylda shildehana bolyp jatyr, Estekbaıdyń Buqarbaıy sol jerden tabylady... Qyzyp ketse balýandyqqa túsetin. Janynan shyǵaryp óleń de aıtady. Tabıǵaty batyrlyqtan góri serilik qýýǵa jaqyn... biraq qasyna top qurap, elden-eldi aralap qyzyq qýyp júrýge Estekbaı shaldyń dóńgelek sharýasy kótermeıtin edi... Jyldar óte berdi.

Sol Buqarbaıdy bir baıdyń Shynar atty qyzy bir kúnde batyr qylyp shyǵardy...

Shynarmen bir shildehanada kezdesip, boıdaq jigit Buqarbaıdyń yqylasy qulaıdy. Ári balýan, ári aqyn, bir syrly, segiz qyrly jigitke qyz da ket ári emes. Biraq Shynardyń atastyrylyp qoıylǵan jeri bar edi. Qarabaı áke, basyn kesseń bata buzbaıdy. Ony jerge qaratyp, kókeı jarly Estekbaıdyń balasyna erip júre berýge qyz da namystanady.

Shynar-aı!

Árkimder saǵan qumar-aı,

Ásirese men qumar,

Qaıtkende kóńil tynar-aı!..

Buqarbaı Shynaryn saǵynǵanda osylaı óleńge qosady.

Sol Qarabaı ákeniń aýylyn Jantóre tuqymy shaýyp ketkenin esitkende, aldymen atqa qonǵan Buqarbaı edi... Qoraly malymen birge oljaǵa túsip Shynar da ketipti...

— Kim jetip, aıyryp ákelse, Shynar soniki... — dep qyz ákesi otyr.

Aǵaıyny bar, jaqyn jekjaty bar, qyryq-elý jigit jınalyp qalǵan eken. Biraq tóreniń artynan qýýǵa biri batpaıdy.

Buqarbaı qasyna óz aýylynyń on jigitin ertti de, ketip bara jatqandardyń sońyna tústi.

Barymtashylar eki kúndik jerge shyǵyp ketken. Qyz ákesinen qaýiptenip kele jatqan olar joq, sultan qamsyz edi... Buqarbaı qapy soqty...

Estekbaıdyń ánshi balasy solaı batyr atandy.

Basy sol eken, Ábilqaıyr áýleti Tartýly Tabynnyń izine sham alyp túsken... Úrikken eldiń birsypyrasy Syr boıyna qonys aýdardy... Qalǵan bir bólegi tóreniń soıylyn soǵyp, Buqarbaıdy birge jaýlasty...

Orystyń jazalaýshy otrádyn qyr sońyna salyp qoıǵan Ábilqaıyr tuqymyna Kenesary da tisin basyp júrgen kezi edi. Pana suraı kelgen Buqarbaıdy kushaǵyn jaıyp qarsy aldy... Buqarbaı jalǵyz kelgen joq, sońynda qyryq-elý jigiti bar... Onyń dańqyn esitken Tabyndar kóptep kelip, seldirep qalǵan Kenesary tobyn úlken kúshke aınaldyryp otyr.

Qate siltengen bir naızanyń ushy ordanyń onsyz da shaıqalyp turǵan shańyraǵyn ortasyna túsirýi múmkin edi.

Naýryzbaı aýyldan attap shyqqan joq. Bar dúnıe jaıbaraqat qalpynda, ózgeris baıqalmaıdy.

Janqoja bir kóshtik jerge kelgende, ordada abyr-sabyr bastaldy. Qaly kilemder dalaǵa shyǵarylyp, qatyndar qaǵyp-silkip jatyr. Qonaqtar túsetin úı jurt aýdaryp qaıta tigildi. Tóleńgitter zyr qaǵyp, kilemder qoldan qolǵa kóshti. Birin-birine tirkep jaıa bastaǵanda, tóreler úıinde jınalǵan kilemder uzyny bir shaqyrym jol bolyp sozyla túsken. Basy-qasynda ámir berip Bopaıdyń ózi júr edi.

Buqarbaı da sabasyna túsken.

Otyz kisige arnap aýyldyń shetinde úsh úı tigilip edi. Qonaqtar jaıǵasty.

Janqoja otyrǵan segiz qanat aq boz úı men han ordasynyń arasynda júgiris bastaldy. Hannyń joly úlken be, jasy úlken aqsaqaldyń joly úlken be, talas sodan shyqty. Janqoja qylmys qýyp kelip otyryp, han ordasyna kishireıip barýdy namys kórdi. Ári týǵan qaıynatasy... Al Kenesary bolsa, han basymen qaraǵa sálem bere bara almaıdy.

Han shamdandy. Bastapqy oıy Janqojany sypaıy qarsy alyp, at-shapan aıyppen qaıtarý edi. Endi ordadan qalaı masqaralap shyǵarýdyń amalyn qarastyryp otyr.

— Janqoja jasy kishi dep otyrǵan shyǵar. Biraq Abylaıdy Úsh júz han kóterip edi. Eń bolmasa, sonyń qara shańyraǵyn syılamaı ma? Osy sózimdi jetkizińdershi!

Qudaımendeni Doǵalaq jyraýǵa jumsady.

— Qazir Álimder keledi. Qonaqtar qymyz iship bolǵan soń, qolyńa dombyrańdy al. Janqojanyń qasynda Tóremurat jyraý erip kelipti qoı. Soǵan tıisken adam bolyp otyryp, qonaqtardyń namysyn shabaqtaıtyn sóz aıt.

Qonaqtardyń aldynan esikti Bopaı ashty. Keshe de Janqojanyń atynyń basyn Bopaı ustap edi. Sozaqta kórip, erkekshora hanshaǵa onsha nazar aýdarmaǵan batyr, onyń syzylyp turǵan minezine qarap yrza boldy.

Janqojanyń qolyn alarda Kenesary ornynan turdy.

Amandyq surasqany bolmasa, artyq aýyz sóz joq, qymyz jaıbaraqat ishildi.

Biraq qabaq baǵysyp otyrǵan jurttyń áńgimesi de jaraspaıdy. Eldiń aldymen Kenesary syr berdi.

— Tóremurat dombyrasyn arqalap kelipti ǵoı. At-shapan dámetip kelgen shyǵar. Bir jyr aıtyp bersin, — dedi.

Hannyń shamyna tıeıin degen nıet Janqojada joq edi. Kenesarynyń "at-shapan" jaıly sózinen keıin jyny qurystady. Jyraýda arqa bolady. Tóremurat dombyrany ustap jatyp Janqojaǵa qarap edi, ol da surlanyp alǵan eken.

Eı, Kene han!

Qudaı artyq jaratqan,

Seniń atań Abylaı,

Aty qazaq aq ordasynan aınalǵan,

Jerdi jaryp dabyly-aı!

Sen atańnyń mindiń taǵyna,

Úırek ushyp, qaz qondy

Júregińniń qabyna...

Óshtilerden ósh alǵan,

Qastasqan jerde bas alǵan,

Ákeń seniń Qasym han,

Qasym handy kezinde

Kim bar edi basynǵan?

Aıryldy qazaq asyldan...

Áı, Kene han!

Adasyp júrip tap boldyń

Asqar taýǵa asylǵan,

Úsh júzdiń kózi túgelde,

Men hanǵa asylmaı basylǵan.

Myna kelgen Jákeme

Myrzalyq qyl da jetim ber,

Berseń jetim — qul bolmas,

Úlken basyn kishi etip,

Kelip otyr Jákem er.

Qasa bilgir han bolsań,

Aldy-artyńdy oılap kór.

Jetim ber de jaqyn bol,

Shopandyqqa jaramasań óziń bil!

Tóremurattyń ashshy daýsy sańq etkende, otyrǵandar bastaryn kóterip-kóterip aldy. Tap osylaı bolar dep Janqoja da kútken joq edi. Jyraý batyrdyń kókeıindegisin taýyp aıtyp otyr. Han sózden jyǵylǵanyn túsinse, jetim berip qaıtarady. Odan qalsa, óktemdikke salǵysy kelgeni. Óktemdikke salyp, Álim-SHómenniń ortasynda otyrýy kıyn bolar. Jyraý sol shyndyqty tap basyp aıtyp berdi.

Bekbaýyl bastaǵan bıler shybyjyqtaı bastady. Jaıbaraqat otyryp, kóptiń keńesine salatyn daýdy Tóremurat jyrmen aıtty.

Kene han da ashýly, túsi bir qýaryp, bir surlanady. Doǵalaqqa qarap edi. Han jyraýy dombyrasynyń qulaǵyn keltirip otyr eken.

Munyń kim jer astynan jik shyqqandaı?

Shalasyn qaq tórimde byqsytqandaı?

Keneke-aý, mynaýyńdy tanystyrshy,

Kim edi han aldynda kúsh qylǵandaı?

Han ordasynda ylǵı jaltaq bolyp qalǵan jyraý qatty batyryp sóıleı almaı, kibirtik qaǵady. Onyń aýyzynan shyqqan jigersiz jasyq sózdi estip otyryp Kenesarynyń jyny keldi. Tóremurat Doǵalaqqa ile jaýap berdi. Qazir ol da sabasyna túskendeı, qońyr daýysqa salyp, ózin tanystyryp otyr.

Bul qazaq aǵaıyndy-abysyndy,

Qamshymnyń sazǵa tastap saby syndy,

Jyraýy Janqojanyń men Qurmanaı,

Júr me ediń áli esitpeı dabysymdy?

Tóremurat dombyrasyn aldyna kese kóldeneń salyp, kezek Doǵalaqqa kelgende, úıdiń ishi tym-tyrys edi. Biraq han jyraýy áli baýyryn jaza almaı otyr. Arǵy atasy Abylaıdan bastap, han tuqymyn bir-bir aýyzǵa alyp shyqty. Kenesarynyń kúnde estip, ábden mezi bolyp bitken maqtaý sózi... "Biz han tuqymy, sen qara qazaq, kózińdi ashyp qara!" degennen artyqqa Doǵalaq uzaı alǵan joq.

Doǵalaqtyń sózi "basqanyń bári ánshıin, shyn batyrlyq kápirdiń qamalyn buzýda jatyr" degenge saıatyn edi. Kenesary tunjyraı tústi. Jyraýynyń sózi áli dittegen jerinen shyqpaı jatyr.

Óziniń Doǵalaqqa beker ókpelep otyrǵanyn han túsingen joq. Jalǵyz maqtanyshy batyrlyq eken. Aıtysta batyrlyq salystyrylǵan jerde, "naıza tıgen quıryq" aıtylmaı qalýy múmkin emes edi. Doǵalaq ta sodan qoryqty. Orys qalalaryn kóbirek aıtyp, Sozaqtyń mańyna jolamaı-aq baqqan. Biraq qyzyp alǵan Tóremurattyń aýzyna qalaı qaqpaq qoıady? Endi Janqojanyń shamyna tıetin jalǵyz-aq jer qaldy. Doǵalaq Bátımany aýyzǵa aldy. Kenesary qaryndasynyń burymyn kestirip, aparyp tastaǵanda, batyr Janqojanyń qolynan ne keldi?...

Janqojanyń qoly qylyshtyń báıneginde, ilgeri umtylady... Bir jaǵynda Bekbaýyl, bir jaǵynda Bekarystan batyrdy eteginen basyp, jibermeı jatyr...

— Atańa nálet taz qalmaqtyń násili, tóbeme kótergenge qutyrǵan ekensiń! Barymtalap jylqy alǵanyń az bolǵandaı, súıegimdi nege qorlaısyń? Tóreniń basyna siri búrip, qoı kótine salǵany búgin emes! Kósh qasymnan!

Álgide Tóremurattyń aýzyna túspegen sózdi ózi aıtty. Janǵazyny qoı sońyna salǵanyn alǵa tartyp otyr.

Doǵalaq tura qashty. Janqojanyń túsi álem tapyryq edi.

Bir soıqan dalada da bolyp qalǵan sıaqty. Ordanyń keregesi syqyr-syqyr, ýyq synyp, shańyraq teńseldi.

— Qyzyl kóz shaldyń aldynda sonsha qapalaqtap, jynyma tıdiń ǵoı, Keneke! Bir-aq shaýyp tastaıyn ba ózin! — Naýryzbaı jabyqtan basyn suqty.

— Áı, Naýan... aǵasy sóger bolar, inisi kóner bolar...

Kenesary sony aıtqanda, Naýryzbaıdyn basy jabyqtan qaıta kórinip edi, eki kózi qantalap ketken eken... Kórine túsken bas qaıta joǵaldy.

Erteńine Naýryzbaı Kene aǵasyn kinálaǵanda, han ezý tartty.

— Men qoryqsam, qasymda qylyshynyń báıenegi aǵytýly Janqoja otyrdy. Shanshyp tastasań, sen qaıda qaldyń?

— Shanyshqaly oqtalyp, naızamdy kótere bergenimde, bireý tý syrtymnan qapsyra qushaqtap alyp ketkendeı boldy. Jabyqtan basymdy úsh suqtym, álgi bireý úsh ret súırep alyp ketti... Meni bala kóterip alyp kete qoıar eshkimniń reti joq, ne qara basqanyn bilmeımin...

Naýryzbaıdy tý syrtynan qapsyra qushaqtap alyp ketken Buqarbaı edi.

Janqoja sodan qaıtyp han ordasyna bas suqqan joq.

Kenesary ótken iske ókinetinin aıtty. Bátımanyń burymyn kesip qate qylǵan eken.

Kenesary Shekti bıleriniń bas-basyna at mingizdi, ústerine bir-bir shapan japty...

Bekbaýyl sıaqtylar soǵan da meıirlenip qalǵan.

Janqoja attanyp jatqanda, Kenesary dalaǵa shyqqan joq. Bul shynymen irge aıyrysqanynyń nyshanyndaı edi. Endi Kenesary bul óńirden tabanyn jaltyratady... El taǵy da ıesiz qalǵaly tur. Taǵy da Hıýanyn dúrbeleńi bastalady. Janqoja uzyn oıdyń ushtyǵyna shyǵa almaı keledi...

Qalǵan kópshilik ár túrli topshylaıdy. Kenesary ótken iske ózi de ókinishti kórinedi. At-shapan aıyp bergeni kinásin moıyndaǵany... Buny bir bitken iske joryp, qýanyp kele jatqandar da bar.

JUMBAQ SAPAR

Kenesarynyń handyq dáýiri tórt-aq jylǵa sozylyp, kórgen tústeı óte shyqqan.

Artynda óshpeıtin ókinish, ashý-yza qaldyrdy.

Syrt aǵaıyn bárin de qudaıdan kórip jatyr. Bul sıaqty aýyr kezeńde jaqyn týystyń tabasy jaman. Janqojany tabalaýshylar da kóp edi... Ásirese Bekbaýyl...

— Hanǵa qaıyn ata bolatyn neme ǵoı. Jetisti. Kıikbaı tuqymynyń súıegine ómiri túspegen tańbany Kenesary saldy. Burym kesken ne sumdyq.

Myna jaqta Jaqaı laqyldaıdy.

— Qalyń Álim ashsa alaqanynda, jumsa jumyryǵynda, tik kóterile attanǵanda, Kenesarynyń kúlin kókke ushyratyn edi. Betinen jelegi túspegen kelinshekteı ybyljyp... Kene han Hıýadan kúshti emes shyǵar. Ony da kórip alǵanbyz!

Janqojaǵa ish tartyp, jany aýyryp júrgender de az emes. Ásirese qalys aǵaıynnan shyqqan Bekarystan, Qarasaqal Dabyl, Qarakesek Tólegen, Jaqaıymnan Baıshoqy sıaqty jaqsylar edi. Áıderbektiń bıi Itiǵul, kúıeý balasy Bekjaras, Tóremurat jyraý bul kúnderi batyrdyń qasynda boldy.

Namysqa basyp qalshyldaǵan Qurmanaı-Quttyqtyń tobynda Baraqtyń Boranbaıy men Bekbaýyldyń balasy Qulbaraq ta júrdi.

Syrt aǵaıyn ishinde de óz týystary arasynda da tileýlesteri mol ekenin bilgende batyrdyń basylǵan kóńili jubanysh tapqandaı. Tek dushpandarynyń qalaısha tabalap jatqanyn oılasa ishin ıt jyrtqandaı bolady.

Er dushpany kóp bolar,

Qatyn dushpan, jigitter,

Ne desem deısiń syrtymnan!

Birde Tóremurat jyraý Baıuly Mahambet aqynnyń osy jyryn aıtyp kelgende, batyr kózine jas aldy.

Tiri janǵa qyldaı qıanaty joq, zorlyq bitkenge jany qas, soǵan oraı óz keýdesin de bir adamǵa bastyrmaıtyn batyr osy Bátıma oqıǵasynan keıin shyn muqalyp qalǵan.

Alty Álimge attan salýdy ol da oılamaı qalǵan joq. Alǵashqy kúni ashý ústinde nıeti jaman buzyldy. Basqa Álimdi bylaı qoıǵanda, qalyń Kishkene men Áıderbektiń balasy alaqanynda... Naǵashy jurty Qarakesek te tik kóterilip atqa qonýǵa daıyn otyr. Baıshoqy bastaǵan Jaqaıym da qarap otyrmaıtynyna senedi. Eki myń jigit osy jerden de jınalatyn edi. Biraq...

Janqoja bir qyzdyń burymy úshin bir taıpa eldiń basyna bále shaqyryp, búlinshilikke bastaýǵa qysyldy. Namys qaırap salǵanda, ar-uıat aldyn kes-kestedi...

Rý-rýǵa bólinip, bir adamnyń ústemdigin moıyndamaı júrgen alaýyz qazaq eli bar. Qaranyń sózi ótpeıtin halyqqa hannyń qahary kerek dep bilgen. Eger el birligin saqtaıtyndaı bolsa, hannyń anaý-mynaý qataldyǵyn eskermeýge de bolar edi.

Ony sonaý Arynǵazy zamanyndaǵy eldiń turmysy dáleldeıdi. Halyq ejelden hannyń qarashysy bolyp ótken ǵoı...Onyń anaý-mynaý qysymyna eshteńesi qýramaıdy. Onyń esesine tili bóten, syrttan kelgen dushpannyń qorlyǵynan qutylady...

Dushpandaryn eske alǵanda, Janqojanyń kóz aldyna eń aldymen Báıdilda turady. Qojamberdiden shyqqan osy bıge ómiri ishi jylyǵan emes. Baıaǵy Bozorysty óltirip, el arasyn eges qylǵanyn umytqan joq. Qazir de sol Báıdildanyń ózin tabalap júrgenine shák keltirmeıdi.

Sodan soń Ramanqul...

Sol Ramanqul búgin úıine kelip otyr. Kenesarynyń ý-shýy áli basylǵan joq, el ishi dúrbeleń edi.

— Sen de jylqyńdy aldyrdyń ba?

Janqoja úıiniń esigin tozdyrǵan jylqy aldyrýshylardyń ótinishinen mezi bolyp bitken, Ramanquldy jaqtyrmaı qarsy aldy.

— Jylqymyz aman, Jáke...

Baıaǵy Qojanıaz qamalynda qolǵa túsip aldyna kelgennen keıin, Ramanquldy búgin kórip otyr. Baıaǵy omyraýlaı kirip, kúrkireı sóıleıtin minezdiń biri joq, Ramanquldyń jalqyn sary júzi salmaq tartypty.

Qojanıaz qamaly qulaǵaly da bes jyl... Sondaǵy moıynyna kıgizilgen qurym kıiz ben qara esekke teris mingen jaıyn bı áli umytqan joq. Sol kúni búkil ómirine jetetindeı sabaq alyp edi. Súıekke jýyp tazarmaıtyn tańba túsken. Ólgeni-aq artyq eken. Ol qoldan kelmedi.

Sodan soń bir jyl boıy úıden attap shyqqan joq. Et jaqyn týystary bolmasa, ony izdep te eshkim kelmeıdi. Ana jaqta Kenesary han saılanyp jatty... Sozaq joryǵy... Ony eleıtin de eshkim joq, ózi de sylq etpeıdi...

Jalǵyz jatqan adam oı keshedi.

Ramanqul bes jyldan beri bir uzaq oıdyń qıyryna jete almaı-aq keledi. Barlyq dúnıe asty-ústine shyqty. Tap solaı onyń oıy da astan-kesten edi. Sonaý bir Sándibaı óletin jyldar... Boranbaıdy atatyn aǵash oq tappaı, Janqojany jaý kóretini de sodan keıin ǵoı. Tapqan dosy Báıdilda... Sonyń aıtaǵyna ere beripti. Onyń aramzalyǵyn keıin Janǵazy han kóteriletin joly baıqady...

Ózi basta namysshyl jigit — jasy ulǵaıa kele baqqumarlyqqa boı urypty. Biraq mansapty adal jolmen izdemeı, oılaǵany qaraý boldy. Ana bir jyldary da Boranbaıǵa qaraý jasaımyn dep, onyń aqyry Sándibaıdyń ólimine soqty... Qojanıaz bılep turǵan zamanda talaıdyń Sándibaıy jazyqsyz basy alynyp kete barǵanyn kózimen kórdi... Solardyń keıbireýiniń qazasyna óziniń de sebepshi bolǵanyn eske alsa, Ramanquldyń tebe shashy tik turady.

Ol kezde mansap qyzyǵy eshteńe de oılatqan joq. Basynan ótken qatelikterdi sońǵy bes jylda kez aldynan bir-bir ótkizgen, shyndyqqa kózi qazir jetip júr.

Jigit kezinde Janqojany kúndedi. Osynyń nemenesi asyp bara jatyr deıtin. Al Tyqy men Nurtaıdy óltirgen-aq eken. Ajaly jetip turǵan adam qaıda ólmeıdi... tipti sol qaraqalpaqtardyń qaıbir qaıraty asyp bara jatqan batyr deısiń... (Ramanqul jalpy qaraqalpaqtardy halyq dep bilgen kisi emes.) Qudaı tek Nurymbettiń qısyq naızaly balasynyń abyroıyn kótergisi keldi... Áne, sol!

Janqojanyń batyr bolyp jortýylǵa shyqqanyn, el asyp baryp jylqy alǵan jerin esitken Ramanqul joq. Ózi ór kókirek adam, sondaı qol qımylyna qatty súısinetin. Onyń kózinde Janqoja jaý qýatyn batyrdan góri, mal baqqan sharýaǵa kóbirek uqsaıdy...

Sol senimine alǵash kúdik keltiretini Qojan óletin joly... Týǵan inisin óz qolymen atyp óltirermin degen úsh uıyqtasa oıynda joq... tegin adamdy el dabyraıtyp ákete me?.. Janqoja da árýaqty erdiń biri sıaqty. Ústine jaý ákele jatqan Ramanqul qarǵysqa ushyrady. Janqojaǵa jasaǵan qastyǵy ózin taýyp, týǵan inisin atty...

Aqmyrza óletin joly Ramanqulda záre joq edi. Eki ottyń ortasynda qalǵan... Taǵy bir kese kóldeneń pále kezdese ketetindeı. Onyń qaraqulaǵy sarttar ǵoı... Qojanıaz qara arǵymaqtyń ústinde oıqastap kele jatqanda, Aqmyrzaǵa qarap aıbat shekkeni sondyqtan...

Ol joly iliksiz ketkenine qýandy.

Bir aıdan keıin óziniń kózine asqar taýdaı kórinetin Qojanıaz qamaly qulady. Qaharly hıýalyq ámirshiniń ajalyna Janqoja jetti...

Saryarqadan kele jatqan Qasym áýleti de eń áýeli Janqojany tapty...

Ramanquldyń túsiniginde, Janqojany berisi alty Álim, arysy úsh júzdiń balasy syılaıdy.

Tek Janqojanyń attan salyp, atqa qonbaǵanyna tańyrqady. Keıin oılap qarasa, ol da Janqojalyǵy eken. Ashýyn aqylǵa jeńdiripti.

Sol kúni Ramanqul da atqa qondy. Batyrdyń muqalyp otyrǵany jaıly habar estiledi, armysyń aıtýy kerek...

Janqoja alǵash qyrynqabaqtaý qarsy alsa da, birte-birte óńi jibidi. Arada talaı jyl ótkizip, birjola tabysýǵa kelgen inisine qoı soıdyryp jatyr.

Qonaqasyǵa Boranbaıdy shaqyrtty.

— Meniń aq dastarqanymnyń ústinde ekeýiń qol alysyńdar. Maǵan aǵaıynnyń tatýlyǵy qymbat...

— Men keshtim...

Bul Ramanquldyń sózi edi. Kózinen bir tamshy jas yrshyp shyqty. Kóńilshek Boranbaı solqyldap jylap otyr. Janqoja da kózine jas aldy.

* * *

Kenesary jónin tapty. Sony ǵana kútip turǵandaı, bir jyldan keıin baspashylar da tóbe kórsetti. Aqsaqaldar keńesip, qaraýyl kúzetti kúsheıtýge bátýa jasap edi. Jańadarıadan árirek, eki jerden qaraýyl úıshigi paıda boldy. Byltyrdan beri qazaq aýyldary Qyzylǵa qaraı aıaǵyn attap baspaıdy. Eki jyldan beri jaz jaılaýy Qaraqum, qysylyp-qymtyrylyp kún kórdi. Ótken qys Syrdarıanyń sol jaǵalaýyn qystaıtyn aýyldar qystaýyna jolaǵan joq.

Bıyl jalǵyz Bekarystan Nurybaı kóline qystap shyǵypty. Bir Nurybaıdyń kindiginen on eki ul, nemere-shóberelerin qosqanda qyryq-elý úı. Alpys-jetpis jigit atqa qonady eken. Qalyń qol bolyp kelgen jaý bolmasa, qarý kúzeti mol bul aýyldy qyryq-elý adam baspashy jaǵalaı qoıýy kıyn...

Eki kúzet úıshiginiń birin Arystanbaı basqarady. Jasy qyryqtyń ústindegi jigit Kúliktiń Keshýbaı aýylynan edi.

Bir jyly Syr boıyndaǵy qalyń qamysty toǵaıda jolbarys paıda bolyp, el ishin ábiger qylǵany bar. Qyryq-elý jigit jolbarys soǵýǵa attanypty. Jolbarystyń panalaıtyn jeri qamystyń arasy, jataǵyn anyq bilip alǵan jigitter jan-jaǵynan qorshaıdy. Sonda azýly ańǵa osy Arystanbaı betpe-bet kezdesip qalady eken. Qolynda qaıyrdyń talynan jonǵan soıyl, jolbarysty qaq mańdaıdan uryp úlgiredi...

Basy sol eken, momyn jigit "jolbarys soqqan Arystanbaı" atanyp ketti...

Kúzet úıshigine kóbine kedeı aýyldyń batyr jigitteri jaldanady. Osy qosta otyz jigit bar. Artynda qalǵan otyz úıdiń bir jylǵy azyǵy eldiń moıynynda. Ony aqsaqaldar zeketke shyǵarylatyn maldyń esebinen tóletip otyr.

Keshýbaı — Kúlik ishinde eń kedeı atalyq. Basqa baı aǵaıyndary mensinbegende, olardy "taqyr tabaq Keshýbaı" dep kelekeleıdi. Ózi ázer kúnin kórip otyrǵan úı qudaıy qonaqtyń qaısysyn jarylqaıdy. Baı týystary ony túsinip jatqan joq.

Kúzet bastyǵy Arystanbaı úıiniń azyǵyna qosa bir jylda eki sıyr taban aqy alady. Sonysyn aqtaǵysy keletindeı, Kóktóbe basyndaǵy kúndizgi kúzetke ol jıirek shyǵatyn edi.

Búgin de taltúste oraldy. Kúıip turǵan Sarshatamyzda Arystanbaıdyń mańdaıy jipsigenin kórgen adam joq. Jalańash denesinde shıdem shekpen, oǵan kún de ótpeıdi.

Túski tamaq pisip qalǵan. Tomannyń qolynda aǵash ojaý, qazannyń betindegi maıyn qalqyp otyr. Jigitterdiń biri ilip, biri qaǵytqan sózi qulaǵyna kirip shyqpaıdy.

Monǵol ústemdigi zamanynda "túmen", "túmen basy" degen sózder bolǵan. Túmen basy — on myń qoldyń basshysy — úlken ámirshi. Odan beri de tórt-bes ǵasyr ótti. "Túmen" sózin qazaq óz tiline salyp "tomanǵa" aınaldyryp, balasyna at qoıyp júr. Qazaq arasynda sırek te bolsa kezdesip turatyn bul esimniń túp tórkini sonda jatqanyn jigitter qaıdan bilsin. Ári jasy qyryqtan asqansha baladan beter ańqaý, aq kókirek aǵany ájýalaý qyzyq...

Arystanbaıdyń bes jasar uly bar. Aty Tomarsha edi, jeńgeleri buzyp aıtyp "Toman" atap ketti. — Buǵan Tańsyqqoja aǵam qoıǵan esim Tomarsha ǵoı. Arystanbaı ara tústi. — Qatyndar Toman atap ketken...

— Osy Jamanquldy myń aıdaǵan baı desip júr. Mynaý Tomandy qaraýyl úıshigine jibergeni nesi? Maly jetpeı júr me?

Bul jigitterdiń buryn jasyryp aıtyp júrgen sózi.

— Ondaı ottaǵan sózdi qoısaıshy, bala. Arystanbaı shamdandy. — "Ramanqul aǵam" dep kúpingende ǵoı, jerge syımaısyń... Sen nege keldiń? Ramanquldyń aýyr dáýleti jetpeı, seni jaldap qoıǵan shyǵar!

Qazir on jetidegi jigit Shegebaı Ramanquldyń jaqyn týysy ekeni ras. Ákesi joq jetim balanyń kúnkórisi de nashar. Kóktemde qaraýyl úıshigine kelgen.

Bul qosynda Bekbaýyldyń Qulbaraǵy da júr. Bıyl jıyrma tórtke shyqqan. Qaıratyn boıyna syıǵyza almaı júrgen jigit, ózi tilenip keldi. Onyń armany baspashymen bir kezdesý edi... Sáti túspeı-aq qoıdy.

Tańsyqqojanyń balalary osydan tórt jyl buryn enshi alysty. Jamanqul aldynda ǵana Kenjeǵulyna Qondybaıdyń qyzyn aıttyryp qaıtqan. Qalyńyn ortaq maldan aıdatty. Ózi de ortaıyp qalǵan dáýlet, odan keıin tipti dóńgelendi. Bir myńdaı ǵana qoı, jetpis-seksen jylqy, jıyrma shaqty túıe tuqymy edi...

Enshi alysý saltanaty Tomandy bar esebinen jańylystyrdy. "Úshtiń biri — men" dep júrgende, aqsaqaldar mal-múlikti tórtke bóldirdi. Bir úles qara shańyraqqa tıedi eken. Al qara shańyraq bolsa, Jamanqulda qaldy.

Eki júz elý qoı, jıyrma bas jylqy, bes túıe túligi... Toman sıaqty momyn jigitke ol da az dáýlet emes. Jamanquldyń úlesti molyraq qamtyǵanyna qynjylsa da, qanaǵat etti.

Tomannyń enshisine qaıda aq aýyz qoı tıedi. Kári bıe, jazdaı qoıshy mingen jaýyr at... bes túıe tuqymynyń ishindegi jalǵyz ingeni, baqyraýyq nar qospaq edi.

Keler jaz qoıǵa topalań keldi. Al kári saýlyqtar men kártań bıeni soǵymǵa soıyp alýǵa Toman qımaıdy. Qys onyń bári kóteremnen óldi...

Arasynda urlanǵany bar, joǵalǵany bar... Tórt jylda Tomannyń qolynda botaly ingen, jalǵyz bas jylqy, on shaqty saýlyq qana qalǵan...

Eki jyldan beri qaraýyl úıshiginde. Eki aı osynda, eki aı úıinde bolady. Alpys jigit birin-biri solaı aýystyryp turatyn edi.

Qostas jigitterdiń jasy úlkeni Toman. Ac qaıyrýǵa kirisken. Syrttan attan salǵan daýys estildi.

— Qulbaraq qoı. Baspashy kelgen boldy!

Arystanbaı ornynan atyp turdy.

Kóktóbeden bes-alty shaqyrymdaı jerde qyryq-elý salt atty kórinedi eken. Qulbaraq alqynyp tur.

— Habarshyǵa qaısyń barasyń?

Arystanbaı jigitterge jaǵalaı bir-bir qarap shyqty.

— Men baraıyn!

— Men!

— Meni jiber, meni!

Bári de baspashymen ustasyp qalýdan qorqady. Daýystar jan-jaqtan jamyrap ketti. Biri Toman edi.

— Toman barsyn, Shegebaı barsyn!

Tomannyń kózi battıyp shyǵyp ketken eken. Arystanbaı týysyn aıady. Qashyp aýyldan shyǵa ma dep senbeı de tur. Qasyna pysyq jigit Shegebaıdy qosty.

Shapqynshylardy jóneltken soń, qalǵan jigitter atqa qondy. Jaýdyń aldynan shyǵyp, alystan ańysyn ańdıdy. Eger qarasy molaıyp ketse, Arystanbaıdyń urysqa shyǵatyn nıeti joq. Qoqan aıbat kórsetýdi oılady.

Qulbaraqtyń kókten suraǵanyn jerden berdi. Alaqanyna túkirip kele jatyr. Tańqy tanaýy deldıip ketipti.

Jaý Kóktóbeden beri qulap keledi eken. Qarasy qyryq-elýden artyq emes. Arystanbaıdyń kóńili ornyqty.

Aralary tórt shaqyrymdaı edi. Bulardy baspashylar da kórdi. Kenet kidirip, attarynyń basyn tartqan. Qarsy aldynda da otyz jigit, qazaqtyń qarýly qosyny tur. Bary osylar bolmaýy da múmkin. Arjaǵynda qaptaǵan qazaq aýyldary... Mynalar shapqynshy attandyrǵan bolsa, káp kúttirmeı kómek te jetedi. Onyń aty jer qaıysqan qalyń qol...

Baspashy tásili tutqıyl tıip, qapyda bas salý... Basqa jurtqa qaraǵanda olar úshin jan eki ese tátti. Bir adamyn shyǵyn qylmaı qarýsyz júz kisini qyryp salǵanda, júzi shimirikpeıdi. Al ózderimen kúshi teńdes jaýmen kezdeskende, baspashylar qara qazaqtan góri tabansyz keledi...

Bıeniń bir saýymyndaı ýaqyt kók tóbeniń baýraıynda ıirilip turdy. Qazaqtar qashar ma eken degendeı. Onda súreń salyp biraz jerge qýady. Bes-alty myltyq bar, alystan atyp kózderin qorqytady... Jolda aýyl kezdesip qalsa, oljalaıdy...

Qyzyldyń qumyn bir apta keshkende, bir aýyl kezdespeı qyzylsyrap kelgen...

Qazaqtar qyzǵan joq. Qazir aralary úsh shaqyrymǵa qysqaryp edi. Arystanbaı qoqan aıbat qylǵanda, astaryndaǵy attaryna senip tur. Bári de árkimniń mańdaıǵa basqan júırigi ári kópten beri minis kórmeı erikken, aýyzdyǵyn julqa tartady.

Bir-bir aýystyryp minetin attary jetekte edi.

Baspashylar alystan jol soqty bolyp kele jatyr... Bulardy qýǵanmen, jete qoıýy qıyn. Qashsa, qutqarmaıtynyn da bilip tur. Átteń, kúsh teń emes. Otyz jigitke qarsy qyryq baspashy... Ári olardyń myltyǵy bar...

— Arystanbaı aǵa, aıqasyp keremiz be?!

Qulbaraq umtylyp-umtylyp qoıady.

Mynaý aq kóz eken ǵoı. Arystanbaı Qulbaraqqa alaıa qarap qoıdy, biraq úndegen joq. Er kóńildi jigitti ózi de syılaıtyn. On eki jasar bala Qulbaraq Hıýanyń hany jazǵan hatty urlap áketip, Janqojaǵa aparyp bergenin, sonyń arqasynda batyr týra ajaldan aman qalatynyn Arystanbaı estıtin edi. Qazir de yrza bolyp tur.

Baspashylar at basyn keıin burdy.

— Qashty, qashty!

Jigitter eleýredi.

Endi qorqynysh esten shyǵyp, qazaqtyń arqasy qozyp ketedi. Arystanbaı da qyzdy.

— Sál záresin ushyraıyq!

— Baqtybaı, Baqtybaı!

— Ur,ur!

Qazaqtar baspashynyń qosynyn kók tóbeniń arjaǵyna shyǵaryp salyp kidirdi. Qulbaraq shyǵynyp shyǵyp ketipti.

Baspashylarǵa jarty shaqyrymdaı jaqyndap qalǵan. Tars etip myltyq atyldy.

— Oıbaı-aı! — dedi bireý.

— Qaıt, qaıt! — Arystanbaı qolyn bylǵaıdy.

Qulbaraqtyń qulaǵyna myltyqtyń daýysy men Arystanbaıdyń aıqaıy qatar jetti. Qasyndaǵy joldastarynyń keıin— dep qalǵanyn sonda ǵana bilgen. Atynyń basyn irikti. Uzap bara jatqan baspashylardyń artynan qarap, eleýrep tur.

— Aıqasyp kórý kerek edi...

Qulbaraq qaıtar jolda ókinish aıtty.

— Myltyǵy bar jaý... Saǵan aıqasýǵa keltire me — Arystanbaı oǵan keıidi. — Qasyńa bir jigit alyp, Jákeme tart! Qamsyz bolmaıyq. Baspashy bolyp qoısa jaqsy, arjaǵynda qalyń qol kele jatqan shyǵar. Kim bilipti...

Arystanbaı bul túni kóz ilgen joq. Qasynda tórt jigit, Kóktóbeniń basynda túnep shyqqan.

* * *

Janqojanyń úıinde aqsaqaldar jınalyp otyr.

Kenesary syrttan kelgen dushpanǵa aıbar edi. Ol Shekti ishinde otyrǵan tórt jylda baspashy beri qaraı attap aıaq basqan joq...

Qyzylda baspashy jıi tebe kórsetip tur. Han ketti. Halyq baǵýsyz qaldy. Dushpan da sony bilip otyr. Byltyr Aqmeshit qamalynda qoqandyqtar qaıta oralypty.

Áýeli baspashysyn attandyryp, eldiń berekesin alatyn Hıýanyń ejelgi ádeti. Solaı qan josyn qylyp, eki-úsh jyl tynyshty alyp, artynan elshilerin attandyrady... Baǵynbasań kóretin kúniń jańaǵy...

Búgin jaý jolyna qoıylǵan qaraýyl úıshigi, azǵantaı baspashyǵa aıbar bolǵany ras. Erteń olardyń qalyń qol bolyp kelmeıtinin qaıdan bildiń? Onda jolyndaǵy qaraýyl úıshigin bir-aq qaǵyp tastap, el ishine kiredi...

— Hıýadan buryn Qoqan kele me dep qorqam...

Bul jaqtaǵy qazaqtardyń estýine qaraǵanda, Qoqannyń qataldyǵy Hıýadan da árman... Aýyl-aýyldan qyz jınaıtyn saltty áýeli sol qoqandyqtar shyǵarypty... Talaı solqyldaǵan myrzalar qalyńdyǵynan aırylyp, el teńselgen oqıǵalardy Qońyrat aýyldaryna baryp qaıtqandar aıtyp kelip otyr...

Bireýler Baımaǵambet sultandy aýyzǵa aldy.

Bılerdiń qaı-qaısysy da Ábilqaıyr áýletin jaktyrmaıdy... Jáńgir han árýaqty er Isataıdyń túbine jetti. Mahambet jyraý beri qashyp shyqqan eken. Baımaǵambet sultan tynysh otyrǵyzbaı, qyr sońyna qýǵynshy salyp qoıypty.

Men, men edim, men edim,

Isataıdyń barynda,

Eki tarlan bóri edim...

Ózderindeı handardyń,

Qaryny jýan bılerdiń,

Atandaı daýysyn aqyrtyp,

Laýazymyn kókke shaqyrtyp,

Basyn kessem dep edim...

Tóremurat Mahambettiń tolǵaýlaryn aıtyp otyrǵanda, Janqoja kóz jasyn tıa almady.

Batyrdyń ishki pikiri, endi el ústine han shaqyryp ákelip áýre bolýdyń qajeti joq. Azǵantaı ómirinde qaı áýletin de synap, áýselesin kórdi.

— Endi ne isteımiz?

— Osy orystar beri qaraı attanady eken degen ne?

— Bir attanyp, Ústirttiń shólinde at-kóligin qyryp alyp, keıin qaıtqan joq pa?

— Endi Syr boıyna qaraı joryqqa shyǵatyn kórinedi...

— Baıaǵy Báldir aıtatyn edi. — Itiǵul ilip ala jóneldi. — Jurt "aqyrzaman-aqyrzaman" deıdi. Aqyrzaman bolǵanda bir erkektiń basyna on qatyn keletin kórinedi ǵoı. "Sol aqyrzamany tezirek bolsa eken" dep kúldiretin edi. Sol aıtpaqshy, orystar keletin bolsa, tezirek nege kelmeıdi. Tıisti alym-salyǵy bolmasa, elge zábiri joq eken...

Isataı orystyń qolynan óldi... Biraq sol orysty shaqyryp ákelgen Jáńgir han edi... Han tuqymy aıdap salmasa, qazaq arasynyń daý-sharynda orystyń sharýasy qansha... Janqojanyń ish pikiri osyǵan saıady.

Itiǵuldyń sózinen keıin jurt taǵy bir daýryǵyp basyldy. Bireýleri orystardy jaqtaıdy. Olar kelse, Hıýanyń baspashylary Qyzyldyń qumynda aıaǵyn ańdap basar edi. Ekinshi jaǵy — Bekarystan Baıshoqy sıaqty azýly bıler, Qojamberdi Báıdilda qarsy jaqty aýyzǵa qaǵyp sóıletpedi. Orys aýzy túkti kápir... Tilenshiniń Jolamany, Taımannyń Isataıyna qylǵanyn erteń bularǵa da isteıdi...

— Itiǵul, men de saǵan sol Báldirdiń sózimen jaýap bereıin, — dedi Bekbaýyl, kóziniń quıryǵynda kúlki ájimdendi. — Báldirdiń bala kezi, sheshesine kúnde qyńqyldaıdy. Onda ózderi eki sıyr saýatyn bolsa kerek. Sheshesi aıran pisken saıyn balanyń ústinde lypasy joq, jalǵyz dambaly da órim-órim, ınege iligetin jeri qalmasa kerek. Báldir dambaldy laqtyryp tastap jalańbut júredi ǵoı. Sonysyn kórip, sheshesi betin shymshyp jatsa, Báldir: "qoıshy apa, jyrtyq dambaldan jalańbutym artyq" dep, dalaǵa laǵatyn kórinedi. — Bekbaýyl jurtty biraz kúldirip bolǵan soń, qorytyndysyn aıtty. — Baǵynǵan elin orys ta ońdyryp jatqan joq. Óıtip, kápirden qorlyq kórgenshe, álgi Báldir aıtqan "jyrtyq dambaldan jalańbutym artyq"...

Janqoja bul joly da sheshile qoıǵan joq.

Áli de Qyzyldaǵy qaraýyl úıshigin kúsheıtý kerek... Bıler onyń sanyn úsheýge jetkizýge sheshim qyldy. Júırik attar kúndiz-túni beldeýde ustalady. Aýyl-aýyldaǵy jigitter saq otyrsyn...

— Bir kelgen saparynda baspashylardy durystap qarsy alyp, esten ketpesteı is kórsetsek eken. Arystanbaıdan qashypty ǵoı, jandarynyń táttisin qarashy. Bir beti qaıtsa, qaıtyp aıaǵyn ańdap basar edi...

Burynǵy baılaý, bıler sony qaıta bir ekshedi.

Aqsaqaldar aýyl-aýylǵa tarap jatyr.

Bul jıynǵa Ramanqul da qatysyp otyr edi.

Jıynnyń óne boıynda eki adam sheshilip sóılegen joq, biri — Janqoja, ekinshisi — Ramankul...

Ramanquldyń jurtqa aqyl qosyp, bir aýyz sóz aıtpaǵanyn Janqoja ǵana eskerdi. Basqalar tarap jatqanda, Kenjeǵuldyń balasyn kidirtti.

Qonaqtan keıin úı jınastyrylmaıdy, ashylyp-shashylyp jatyr. Ekeýden-ekeý ońasha qalǵan. Janqoja sonda ǵana sheshildi.

— Áı, Ramanqul! Álgi jıynda bir-bir jelpinip basylmaǵan adam joq. Jurttyń bári kókeıindegisin ortaǵa salyp jatyr, sen bir aýyz sóz aıtpadyń ǵoı!

— Apyraı, Jáke-aı... Ramanqul kúrsindi. — Sóılemeıin dedim be? Biraq aýzymdy ashsam, jurttyń bári maǵan qaraıdy. Ne sóılesem de, oń eken dep qup alatyn adam joq, astarynan aramdyq izdeıdi. Sony bilip otyryp, qalaı ǵana úndersiń...

— Endeshe, maǵan aıt!

— Aıtaıyn. — Ramanqul otyrǵan jerinde bir qozǵalyp, qolyna jarǵaǵyn aldy. — Árkim aqyly jetken jerin aıtady. Syrttan baqylap otyryp, meniń kózim soǵan jetti. Aınalyp kelgende, aıtatyndaryń qazaqtyń jaýy kóp eken. Han tuqymy — ol da jaý... Hıýa, Qoqan — ol da jaý. Orys ta jaý. Ylǵı jaýdyń ortasynda otyryp, qalaı el bolamyz...

— Sony surap otyrmyn ǵoı!

— Qazir elge keregi tynyshtyq. Hıýaǵa qyzmet etip áýselesin kórdim, odan tynyshtyq tappaımyz. Ári ol jaqta Janǵazy sultan júr. Ana jyly beker qyldyń, sol sultannyń basyn alý kerek edi. Allaqul qazaq ishine kelse, oǵan oılaspaı is qylmaıdy... Al tóre tuqymy kekshil, seniń baıaǵy qoı sońyna salǵanyńdy ólse umytpaıdy!

— Ony da bilem...

— Álgi aıtylǵan kóp jaýdyń ishinen Álimge bireýin tandap alý kerek bolyp tur. Onsyz kún kórýimiz qıyn. Al Hıýanyń qaıta oralýy, el basyna zobalań salady. Qojanıazdyń úrim-butaǵy túgeldeı tiri júr...

Janqoja únsiz baǵyp otyr. Ramanqul — Báıdilda emes, jaýlyq ustasa da, dos bolsa da, — aldamaıdy. Adal shynyn aıtyp otyrǵanyna sendi.

— Álgide Qoqannyń jaıyn da esittik. Onyń qorlyǵyn kórgen Qońyrat pen Úısin el bolýdan qaldy. Keshe Aqmeshitke Qoqan qaıtyp oralǵanda, bir bólegi bizdiń elge qashyp tyǵylǵan joq pa? — Ramankul sál irkildi.

— Onda qaıtemiz, bir Ábilqaıyr áýletin shaqyryp alyp han kóteremiz be? — Janqoja synaǵaly aıtty.

— Halyqqa baqtashy kerek. Halyq tutqasyn ustaýǵa bári jaraıdy, biraq solardyń baqtashy bolyp jaryta ma? Ómiri ótip bara jatqandaı, búginginiń hany halyqty talap alǵansha asyǵatyn boldy. Arynǵazyny óz basym kórgem joq, qatal bolǵanyn estımin. Biraq halyqqa baqtashy bola bildi. Álim-SHómen han kótergen Arynǵazynyń qoltyǵyna myna jaqta Jetirý, ana jaqta Arǵyn-Qypshaq, Kereı tegin kelip tyǵylǵan joq eken. Qazir han áýletinde ondaı súıekti týǵan eshkim joq!

— Onda orysty shaqyramyz da...

— Orys shaqyrtpaı-aq ózi kele jatyr. Ana jyly Ústirttiń ústinen asqanda, jolynda otyrǵan Janqoja men Kenesarydan seskendi. Aldynda ǵana Isataıdyń túbine jetken aıyby bar, qara qazaq qylyshyn qaırap otyr dep túsindi. Qazaqtyń sol ashý-yzasyn Kenesary paıdalanyp qalýǵa tyrysatynyn, aldynda qurýly myltyq, qursanǵan jaýǵa kezigerin sezdi. — Ramanqul shabyttanyp alǵan, ekiline sóıleıdi. — Kenesary endi joq. Hıýanyń baspashylary Qyzylda jıi tóbe kórsetetinin estıdi. Baspashynyń qylyshynan qoryqqan Álim orys soldatynyń myltyǵyna ózi baryp panalaıdy. Álgi aýyzy túkti kápirden qorqyp otyrǵan bılerden, senen buryn aldyna solar barady...

— Onyń ras.

— Endeshe bir-eki jyldan keıin sary orysty aýyldyń irgesinde kór.

— Oǵan meniń de shúbám joq...

— Onda nege qarap otyrsyń, Jáke! — Ramanquldyń daýysynda kúıinish bilinedi. — Ózi kelip jeńip alǵan jaý kimmen eseptesedi. Orystar áli de qozǵalmasa, seniń aıbaryńnan seskenip otyr. Orynborǵa elshi sal! Orysty aýylǵa óziń shaqyr. Biraq kishireıip barma, janaralmen teń otyryp sóılesýiń kerek. Orys tıisti alym-salyǵyn alsyn. Hıýaǵa qarsy áskerin attandyra bersin, oǵan qazaq jigitteri de kómektesedi. Biraq jerimizge qala salyp, tóbemizge áńgir-taıaq oınatyp, qys qystaýymyzdy taryltpasyn. El bıligin ózinde qaldyrsyn...

— Sonda orystarǵa ózim baramyn ba?

— Óziń barma! Kápirge senbe, sýǵa súıenbe. Arynǵazy aq patshaǵa ózi baryp edi, aqyry nemen tyndy. Itjekkenge aıdatyp, súıegi de sonda qaldy!

Janqoja da sodan qaýiptenedi.

— Endeshe sen bar! — Bul shyny edi.

— Basqa bireýdi jumsasaıshy, Jáke. Meniń jaman ataǵym shyǵyp qalǵan adammyn ǵoı. Jurt basqan qadamymdy ańdyp otyr, "keshe sartty tóbemizde oınatyp edi, búgin ústimizge orysty shaqyryp ákeldi" deıdi ǵoı...

— Onyń ras. — Janqoja syzdana ún qatty. — Sen emes, orysqa adam jibergenimdi bilse, meni de aǵash atqa otyrǵyzady. Biraq amal joq, dini basqa bolǵanmen, orystyń ıi jumsaq. Kishi júzdi búldirip jatqan Ábilqaıyr áýleti, áıtpese anaý Orta júz typ-tynysh otyr ǵoı...

Ramanqul Janqojanyń sóz ańǵaryn endi túsindi.

— Sonda oryspen kelissózdi qupıa júrgizesiń be?

— Orysqa men álgi sen aıtqan sózdi aıtamyn. Eger sol suraǵan tilegimdi beretin bolsa, Hıýaǵa jol ashyq. Qasyna jigitterimdi qosyp beremin. Al jol bastaýshysy óziń bolasyń. — Janqoja sartasynan júgingen qalpy, erteli búkireıip otyr edi, basyn kenet kóterdi. — Eger orys janaraly kelisimge kelip jatsa, jurtty shaqyryp alyp ózim estirtemin. Oǵan sheıin seniń aýzynda da, meniń aýzymda da qulyp...

— Qup, Jáke!

"Qup" ısharaty qazaq saltynda joq. Qojanıazǵa jeti jyl quldyq uryp, qyzmet etken Ramanqul "qupqa" úırenip qalǵan. Aýzynan qalaı shyǵyp ketkenin bilgen joq. Janqoja ezý tartty.

Bir aıdan keıin Ramanquldyń jolǵa shyqqan habary keldi. Jamanqalaǵa qoı aıdatqaly jatyr eken...

Bul batyr ekeýiniń kelisimi edi. Ramanquldyń qasynda on kisi-qalashylarymen birge saparǵa shyǵady. Bet alysy Jamanqala. Úsh kúnshilik jer qalǵanda, qalashylardan bólinip, at basyn Orynborǵa qaraı burýy kerek...

* * *

Syr óńirinde el osylaı qobaljyp jatyr. Al qyr Shektisi atalatyn elde jaǵdaı basqasha edi.

Qyr Shektisiniń bir jaǵy Aral teńizi, odan Ústirt shóli, Oıyl ózenimen shektesip kelip, Bersúgir taýyn bókterlep jatatyn jaz jaılaýy ulanǵaıyr keń ólke. Qys qamytshylyq bolǵan jyldary Aral teńiziniń batys jaǵalaýynda qystap qalatyn da aýyldary bar. Áıtpese, jaz jaılaý, qys qystaýy Borsyq qumynyń aınalasy edi...

Osy bir kum ólkesi, jer shuraıy qataryna qosylmasa da, bir artyqshylyǵy bar. Tústik betinde Hıýa handyǵy, odan Ústirt shóli bólip jatyr. Shyǵysynda Syr Shektisiniń jaz jaılaý, qys qystaýy — kelgen jaý áýeli solardyń ústin basyp júrýi kerek. Orys bekinisteri bolsa, teristik jaǵynda, ylǵı ózen boıyn qýalaı ornalasqan qumdaǵy moıny qashyq bul elge áli tereńdep ene qoıǵan joq...

Syr boıyndaǵy aǵaıyndaryna Hıýa ókimin júrgizip, el kúızelip jatqanda, qyr Shektisi kóp shyǵyndalmaı, aman qaldy. Attanyp baryp, kúshtep moıynusyndyrýǵa etek-jeńi mol el... Ári arjaǵyndaǵy orys bekinisterinen seskengen Allaqul han aldyna Janǵazy sultandy salyp, qur-qurlap kórgenimen, qyr Shektisi quryqqa túspeı ketti.

Quryq kórmegen arda el ústemdik oılap kelgen adamdy jaqtyrmaıdy. Qyr Shektisi Kenesary han saılaıtyn joly qatysqanymen, keıin shekisip qaldy. Sonda zeketti aýyrsynyp júrgen joq, han jasaýyldarynyń dikektegen minezine shamdandy. Taýyqsyz da tań atqan... qyr jaılaǵan el yǵylym zamannan beri han ustamaı-aq kóship-qonyp júr. Kenesary Saryarqasyna kóship ketkende qınalmaıtyn edi. Biraq jaı ketpeı, jylqy alyp ketkeni Qaraǵuldyń janyna batty...

Qýa shyǵyp, eki adamynan aırylyp qaıtqany, erdiń basyna namys boldy. Qazir qyr Shektisi Kenesaryny shaqyryp alǵan, aq kıizge salyp han kótertip júrgen Janqojanyń isin aıtqanda, keýdelerin yza býady. Jylqysyn aldyratyn joly áýeli Janqojaǵa soǵa ketýinde de sondaı mán bar. Kenesarynyń jylqy alarda onymen oılaspaǵanyn bilip otyr, sonda da jazǵyrady... Batyr keıin qaıtýǵa keńes bergende de, qulaǵyna ilgen joq...

Qyr Shektisiniń jazǵy tirshiligi saýyq-saıran. Qaı aýylda qyz uzatqan toı bar, qaı aýylda shildehana... jigitter úıir-úıir bolyp sonda júredi. Qyzy bar úıdi ańdıdy... Al azamat qataryna qosylǵan iri bastylary aqsaqaldarǵa sálem beredi... Qyr Shektisi qamsyz edi.

Búgin Ernazardyń úıinde Qaraǵul otyr. Qasynda jıyrma jasar jigit Ázbergen bar.

Baı úıdiń jaı qonaqasysy toıǵa bergisiz. Jaqyn mańdaǵy aýyldardyń úlken-kishisi túgel jınalady.

Áńgime Kenesarydan shyqty. Qaraǵul "aljyǵan shal" Janqojany áli jazǵyra sóıleıdi. Ony biraq qalǵan kópshilik maquldaǵan joq.

Janqoja áýlıe... Kenesary qaryndasynyń burymyn kesip, úıine ákelip tastap edi... aqyry bosyp ketken keskini anaý...

"Keıin qaıtýǵa" keńes bergen Janqojanyń tilin almaı, Qaraǵul qate qylǵan. Áýlıe adam... kisi ólimi bolatynyn boljap otyr ǵoı... aıtypty ǵoı...

— Kisi ólimi bolady degeni ras...

Qaraǵuldyń qara sur óńi kúreńitti.

Sodan keıin Ernazar sóıledi. Semizshe kisi, dóńgelek júzinde jumsaq nur bar, sóılegende eki qoly dóńgelektep qoıǵan saqalynda, salalap otyrady. Ernazar endigi Shektiniń jasy úlkeni Janqojany ákesindeı syılaıtyn edi.

— Jákem bolmaǵanda, Syr Shektisi endigi Hıýanyń tabanynda tozyp ketetin edi...

— Apyraı, týǵan aǵasyn óltirtken Ramanquldy da aman jiberipti ǵoı...

— Qulaǵymyzben esittik, — dedi Ernazar álgi sózdi tiriltip, — "Bekbaýyl men Ramanquldy meniń kózime kórsetpeńder" depti ǵoı. Aldyna ákelgende tiksinip qaldy. Ekeýiniń de basyn aldyratynyna shák keltirgen adam joq. Jákem qatty qınaldy. Meıirimdi adam ǵoı, keshirdim demese de, qalaı jazalaýdy kópshiliktiń bıligine berdi...

Soz osylaı sabaqtaldy. Ákim bolyp turǵanda, Ramanquldyń elge batyrǵan tizesi... qataldyǵy aıtyldy...

— Sol Ramanqul Orynborǵa barady deıdi ǵoı...

— Kim aıtty?

— Elektiń ber jaǵynda Ramadannyń baıy Qaramyrzanyń úıinde qonyp ketipti. Jamanqalaǵa mal aıdatady eken. "Bir sharýamen Orynborǵa bara jatqan" kórinedi.

— Onyń sharýasy belgili. Qyzý qandy Qaraǵul kıip áketti. — Keshe Hıýadan elshi kelgende, Ramanquldyń úıine túsedi eken.

Janqoja men Bekarystan sıaqty atalyqty jaqsylar turǵanda, Ramanquldy beker izdep kele me? Buryn da astyrtyn sóz baılanysyp, el ústine jaý shaqyryp júrgen aramza ǵoı! Kenesary ketti. Hıýaǵa baratyn beti joq. Endi Orynborǵa, orys ákimshiligine attanǵany!

Orystyń ekspedısıalyq korpýsy ana jyly Hıýaǵa qaraı joryqqa shyqqanda, qyr Shektisi bir qobaljyp basylyp edi. Abuıyr bolǵanda, orystyń áskerı kerýeni bulardyń qonysyn alystan oraǵytyp ótti.

Byltyrdan beri orystyń Hıýaǵa qaıta attanýǵa jınalyp jatqany jaıly habar shyǵyp, ári qalyń qol Borsyq kumynyń ústimen asady eken degen sybys estilip, jurt úrkektep otyr edi...

Ramanqul Orynborǵa beker jolaýshylap bara jatqan joq. Álgi habardy ol da esitken. Dala kórmegen orystarǵa jolbasshy adam kerek... Eger Ramanqul barsa, janaral kushaǵyn jaıyp qarsy alady... Qaraǵul kózimen kórip-bilip kelgen adamnan beter jelpildetkende, Ernazardyń túsi buzyldy.

— Áı, álgi Ramadannyń úıinde Ramanquldyń qonyp attanǵanyn kórip júrgen kim?

— Qarash!

— Qarash qazannyń basynda júrgen shyǵar. Deliquldy beri shaqyrshy, kimnen esitti eken!

Qarash jylpyldaǵan sary, bet-aýzy saltaq-saltaq maı, jetip keldi. Qazannyń basynda qatyndarmen ókpe-baýyrǵa talasyp kelgeni kórinip tur.

— Áı, sen ne aıtyp júrsiń?

— Astapyralla, ne aıtyppyn!

Qarashtyń aýzy jeńil, birdeńeni qońyrsytyp, bir qonǵan aýylyn qyrylystyryp ketetini bar. Taǵy da sonyń biri, "basym bálege qaldy" dep tur. Ernazar qandaı suraq berse de tanyp shyǵa kelýge daıyn tur.

Áńgime álde bir Ramanqul jaıly ekenin esitkende, júregi ornyna tústi.

— Qaramyrzanyń aýlynda ózim estip qaıttym!

— Onda ne bitire baryp júrsiń?

— Jaǵalbaıly Jarastyń qyzy byltyr Qaramyrzanyń balasyna uzatylǵan joq pa? Jaǵalbaıly Jaras meniń týǵan naǵashy jurtym emes pe?

— Seniń tanymaıtyn da adamyń joq, týyspaıtyn da eliń joq. Ernazar oǵan keıidi. — Ramanqul Qaramyrzanyń aýylynda qaı kezde bolypty?

— Men burnaǵy kúni keldim. Jolda bir apta óti. Bizden úsh kún buryn qonyp ketken... Sonda qansha bolady?

— On eki kún! — Aýyzsha esepke júırik Ázbergen saq etkizdi.

Qaraǵuldyń topshylaýy durys ekenine eshkim kúmán keltirmeıdi. Ózi orys dese úrke qaraıtyn el... orystan yǵysqan Syrym batyr qoldaıtyn el izdegende qyr Shektisin tapqan... Odan keıin Qarataı sultan... keshegi ótken er Isataıdyń ózi orystan qysylǵanda, beri qaraı jyljydy...

Arqada Álim bar-dy dep,

Qaıyspas qara nar-dy dep,

Oǵan da kelip jetkenmen...

Qyr Shektisiniń bir atalyǵy Shúren Baımaǵambet sultannyń qysymyna shydaı almaı, aýylynda qonyp otyrǵan Isataıdyń uly Jaqıany ustap bergende, Mahambet aqyn osy óleńdi aıtyp, ókpe-naz bildiredi.

Sonda Shúren Baımaǵambetten qorqyp júrgen joq. Sol sıaqty Isataıdy, baıaǵy ótken Syrym batyrdy bir julqysýǵa keltirmegen orys qarýynan seskendi. Baımaǵambet óshtesse, soldat alyp shyǵyp, aýyl-aýylǵa oıran salýy múmkin...

Onsyz da orystarǵa úrke qaraıtyn el Orynborda Ramanqul júrgenin esitkende órekpidi.

— Týǵan baýyry Aqmyrzany ólimge qıǵan zalym kimdi aıaıdy? Erteń orystaryn bastap keledi...

— Orynbor jolyndaǵy aýyldardyń barshasyna shapqynshy attandyryńdar! Ramanquldyń jolyn ańdysyn, qaıtarda, bálkim, elge soqpaı, bulańquıryqqa salyp júrer... Ernazar kesimin aıtty. — Beısaýbet jolaýshy kórse, ýaqyp bolsyn, habar bersin...

Borsyqtan Bersúgir taýyna sheıingi óńirdegi joldardyń bárine qaraýyl qoıylady. Ony Qaraǵulǵa júktedi.

— Álgi Qarash on shaqty kisi dep otyr ǵoı. Kózge túspeı ótip ketýi qıyn bolar. Qalaı da ustaý kerek!

Sol kúıi Qaraǵul asyǵys atqa qondy.

* * *

Cap dalanyń tósinde saǵym kóshedi. Saǵymmen aralasyp cap jelgen jolaýshylar kórinedi. Jortýylǵa shyqqan jolbasar qaraqshydaı júristeri sýyt. Aýyldar otyrǵan qudyqtan aýlaqtaý oraǵytyp, ylǵı jolsyzben tartatyn edi. Muǵaljar taýy munartyp alysta qalǵan. Biraq bıik-bıik shoqylar, súlap jatqan qyrattar bul mańaıda jıi ushyrasady. Jumbaq salt attylar qyrat-qyrattyń ara-arasyn qýalaı júredi. Kez kelgen shoqynyń baýraıynda bastaý kózi, kez kelgen saı-jyra toǵaı... sýsyn qandyryp, at shaldyrady. Solaı uzaı berdi.

Tyrbyq jýsannan bólek shóbi joq aq tatyrlar at tuıaǵyn zar qaqtyratyndaı. Bul óńirge qazaqtar qys qystaý úshin ǵana keledi. Aq shilik, úıeńkeli toǵaılardyń tasasynda qystaýlar kórinip qalatyn edi. El jaz ben kúzde qum saqtap, qystaýǵa kúzem alyp bolǵan soń ǵana oralatyn sıaqty.

Ramanqul Elek ózeninen beri ótkeli birde-bir elge soqqan joq. Belgisiz bir qater kútkendeı, boıyn muzdatqan jaısyz sezimnen aıyǵa almaı-aq qoıǵan.

Orynborda janaraldyń aldyna jetkenshe on kún ýaqyty bosqa ótti. Onda da kómektesken Janqojanyń esimi... Nurymbettiń balasyn orystar da qatty syılaıtynyn kózimen kórip qaıtty...

Eger orystyń ekspedısıalyq korpýsy Hıýaǵa attanǵandaı bolsa, qazaq jigitteri at tizginin berýge daıyn ekenin esitkende, janaraldyń júzinde elp etken qýanyshty baıqaǵan. Orys tilin túsinbegenmen, basqanyń qabaǵyn baǵyp úırengen Ramanquldyń qyraǵy kózi qapy jibergen joq. Álgi sózi ákimniń qyshyqty jerin dál taýypty...

Janqojanyń Syr boıynda orys qalasy túsýine kelise almaıtynyn aıtqanda, janaraldyń qobaljyǵany sezildi. Hıýa handyǵy men orys bekinisteriniń eki arasy kereǵar... Syr boıynda bir baza saqtamaı, aýyr qol ári qaraı qalaı jyljıdy?

"Baza" degen sózdi tilmash qazaq tilinde dál jetkize almaı kóp ábigerlenedi. Áskerı qarý-jaraq, azyq-túlik qory sıaqtylardy saqtaıtyn qoıma, ony kúzetetin áskerler turaǵy... Ramanquldyń túsiniginde soǵan uqsas birdeńe edi.

Ondaı qonysqa Jákem qalaı qarar eken? Áskerı turaq — qala emes. Ýaqytsha ǵana qonys bolatynyn janaral aıtyp otyr. Jergilikti qazaqtyń qys qystaýyna zalalyn tıgizbeıtin jerden batyrdyń ózi belgilep beredi... Ramanqul oǵan kelisti. Áskerı qonys bekiniske qolaıly jerden salynýy kerek... Janaral sony eskertip, ondaı jer yńǵaıyn surastyrǵanda, Ramanquldyń esine Raıym tústi. Taýy bekiniske qolaıly... Janynda aýyz sýǵa jaramdy kóli bar. Basta Soıyrǵastarǵa berilip edi. Shorabaı tentektiń qolynan Raı ólgen soń, Qarasaqaldarǵa telindi. Qazir olar da joq. Oty nashar jerge qazaq jolamaıdy. Eń jaqyn qystaý "Eskiura" — kóldiń arǵy betinde, Dáýlet Jaqaıymdar otyr...

Ramanqul Raıymdy ózi atap berdi. Bıik qyratty, onyń aldyndaǵy shalqar kóldi aıtqanda, generaldyń kózi shyradaı jandy. Ári Syrdarıaǵa da jaqyn, alty-jeti shaqyrymdaı jerde eken. Qaıyq salýǵa da jaqsy...

Qazaq orys patshalyǵyna tıisti alym-salyǵyn tóleıdi. Biraq Janqoja Álimniń ishki isine orys ákimshiligi tarapynan qol suǵylmaýyn talap etip otyr.

Osy áńgimeniń tusynda janaral Ramanqulǵa baýyrsaq murynynyń astynda barmaq basyndaı murty bar, qyrma saqal, qyzyl shyraıly kisini tanystyrdy. Ábilqaıyr áýleti... sultan Ǵalı Tunǵanshauly eken. Bul esim Ramanqulǵa beıtanys edi. Sultannyń jasy qyryqtyń ishine molynan engen. Sonysyna qaramaı, saqal-murtyn jylmıta qyryp, orys saltymen kostúm kıip, qyltıyp turǵan poshymy bıge unaǵan joq. Qazaq syrttan qyjyrtqanda, Ábilqaıyr tuqymyn shoqyndy dep jazǵyratyn. Bul da sonyń bireýi sekildi...

Ol jerde Ramanquldyń qaperine túk kirgen joq-ty. Orys ákimshiligi men Ábilqaıyr áýletiniń ishek-qaryny aralasyp ketkeni qashan... Orynbor qalasynda Ǵalı sıaqty qańǵyǵan sultannyń nesheýi júrgen shyǵar... Ramanqul solaı baıymdaıdy. Qazaq elshisiniń topyrash sultanǵa elpildemeı qoımaǵan túrine qarap, janaral da irkildi. Kókeıinde turǵan bir sózdi búgip qalǵan...

Generaldyń oıy Syr boıyn Kishi júz ishindegi tórtinshi ákimshilik aımaqqa aınaldyryp, onyń basyna Ǵalı Tunǵanshındi qoımaq edi. Ol jobasyn Janqoja batyr qalaı qabyldaıdy? Sultan pravıtelderdiń ústinen aryz-shaǵym da kóp... Qazaqtyń bilgilikti bıleri kúnderi Ábilqaıyr áýletin jaqtyra bermeıdi. Sondyqtan janaral da kókeıdegi pikirin Ramanquldyń aldyna jaıyp salýdan tartyndy.

Orynbordan shyqqaly jetinshi kún. Ramanqul jol ústinde kóp oılandy. Kóz aldynda Ǵalı Tunǵanshaulynyń jyl shyqqan toraıdaı domalanǵan poshymy... kóńiline kádik kirdi. Janaral sol shoqyndy qortyǵyn Álim-SHómenge han qoıǵysy kelip júrgen joq pa eken?

Tula boıyn muzdatqan álgi túısikten aqyryn qaltyranady. Qazir ózderi bir adyrdan asyp túsip, aldyńǵy jaq jazyq dalaǵa aınalyp edi. Úsh shaqyrymdaı jerde jalǵyz salt atty, tóbeniń basynda qaqshıyp tur. Jaý jolynda qoıylǵan qaraýyldaı, qozǵalmaıdy... onysy nesi?

Belgisiz salt atty kenet jalt berdi. Ári qaraı, tóbeniń tasasyna túsip joq boldy.

— Bul kim boldy eken? — Ramanqul álgi tula boıyn muzdatqan túısikti taǵy sezdi.

— Qańǵyp júrgen bireý shyǵar. Bizdi jortýylshy áldekimge joryp, qashyp barady endi!

— Apyraı, á...

Kún uly besin edi.

Ramanqul taqymyn qysyńqyrap, cap jeliske tústi. Kóz ushynda bir shoqy munartady. Sonda erterek jetip, kóz baılanbaı turyp, aýyz sý taýyp alý kerek...

Tórt kún boldy, elge soqpaı dalaǵa túnep keledi.

Qyr Shektisi jeti jyl boldy, orysqa alym-salyq tóleýden bas tartyp, Baımaǵambet sultanmen ketisip júrgen jaıy bar... Orynbor ákimshiligi soǵan ókpeli. Janaral keńsesi sony eskertip, qaıtar jolda saq bolýdy tapsyrǵan...

Álgi jaman túısikti sol jerde alǵash baıqap edi.

— Júrińkirep otyryńdar! — dedi Ramanqul.

Bıik shoqyǵa ekindi kezinde ilikti.

Bir jyradan bulaq kezikti. Qasynda bir shoqtoǵaıy bar.

Attar qańtaryldy.

Shegebaı mosy quryp, baqyrashyn ildi. Shópshek kóp, synǵan butaqtardy qalastyryp ot jaqty.

Baqyrashta súr et burqyldap qaınap jatyr.

— Ac iship alǵansha attar da sýyp qalar, — dedi Ramanqul, erin jastanyp, qısaıyp jatyr. — Sodan keıin otqa qoıaıyq. Shegebaı kúzetip turar. Shider salyp qajeti joq, tusap qoı.

Sony aıtqanda keýdesinde kádik, attyń shiderin sheshý ýaqyt alatyny oıynda turdy.

Ramanquldyń júregine as batqan joq. Súr qazydan aýyz tıdi de qoıdy. Bir jaman túısikten tula boıy muzdaıdy.

— Attardy anaý shiliktiń qasyna tusap jiber. Masqara bolyp, óziń uıyqtap qalyp júrme...

Shilikti toǵaı bes júz qadamdaı jerde edi. Úsh jigit Shegebaıǵa kómektesip, at tusasyp qaıtty.

Astarynda toqym, basqa er jastanyp, kúpilerin jamylǵan jolaýshylar qısaıdy.

Tún sap-salqyn. Ramanqul jaýrady. Kózi ilinbeı jatyr. Jabaǵy kúpisin qymtana túsedi.

Endi eki qonyp, Qaraqumǵa ilinedi. Eń jaqyn aýyl Jaqaıymdar... odan ári...

Ramanquldyń qulaǵyna at tuıaǵynyń dúsiri kelgendeı, kenet elegizip basyn kóterdi. Aı jaryq. Bóri kórip dúrlikken ózderiniń attary ma dep edi. Ol jaqta tynyshtyq eken. Jaıylyp júrgen jylqylardyń jony aǵarańdaıdy.

Basyn qaıtadan erge qoıdy. Bul joly álgi dúsir anyǵyraq estilgen. Ramanqul atyp turdy.

— Jaý!

— Ah, Ah!

— Ne bop qaldy!?

— Jaý kele jatyr! — Ramanqul alqyna dem alady. — Shegebaı! Áý, Shegebaı!

Olar aıtyp aýyzdaryn jıǵansha bolǵan joq, dúsirlegen attylardyń qarasy da aıqyndaldy.

Attar bes júz qadamdaı jerde, júgirip ketken adam, jaýdan buryn úlgirip te qalar edi. Biraq denesi aýyr Ramanqul táýekelge bara alǵan joq.

— Bir-ekeýiń atqa júgirińder! Jamanbaı, Jaqyp, naǵyp tursyńdar, eı! Qalǵandaryn meniń qasyma erinder, atqa úlgirtpese, taý basyna shyǵyp qorǵanamyz!

Qoldarynda qamshydan basqa qarý da joq jerde urys salyp, salt atty jaýǵa qaırat qylý qıyn edi. Ári bul kele jatqandardyń kim ekeni de belgisiz. Áýeli taý basyna bekinip alyp, sodan soń tildesip kórý kerek...

Shoqy edáýir bıik. Ramanquldyń qasynda segiz joldasy, qıalaı órmelep barady.

Esine qaı-qaıdaǵy tústi. Bir jyly qyr Shektisinen zeket jınalatynda jasaýyldy Ramanqul bastap baryp edi. Kótibardyń tiri kezi... Ramanqul sodan ǵana aıbynady. Qaraǵuldy turalatty. Sonda órkókirek Qabaq jigittiń eńsesin basyp qoıýdy oılaıdy. Aqyry nasyrǵa shaýyp, Kótibar Hıýamen birjola ketisip tyndy...

Qazir kolǵa tússe, Qaraǵul terisin tirideı sypyryp alýdan taıynbaıdy. Ramanqul ólmeı berispeske bekinip barady.

Bıdiń eki kózi artynda edi. Jamanbaı men Jaqyp atqa jete almaǵan sıaqty. Sol mańaıda jaý qarasy molaıyp, bireýdiń shyńǵyrǵan daýysy shyqty.

— Mynaý Jaqyptyń daýysy... Qap, jazym boldy-aý!

Salt attylar bulardy jańa baıqady. Endi beri qaraı japyrylǵan. Biraq kesh qaldy. Bul kezde qashqyndar taý basyna shyǵyp úlgirip edi.

— Ýa, kimsińder, jaýmysyńdar, elmisińder!?

Ramanquldyń daýysy kúndeı kúrkireıdi.

Ana jaqtan jaýap bolǵan joq. Qarasy jıyrma-otyz adam, attarynan satyr-sutyr túsip jatyr.

Etekte kóp irkilgen joq. On shaqty adam bulardyń izimen órmelep keledi eken.

— Bulardy shyǵarýǵa bolmaıdy! — dedi Ramanqul daýysy jarǵyshaqtanyp. — Tas jınastyryńdar!

Dıirmendeı bir tasty kóterip alyp, kele jatqandardyń ortasyna atyp jiberdi.

— Oıbaı!

Tas áldekimdi qaǵyp ketkeni anyq edi.

Sasyp qalǵan jurt, bulaı qaırat qylýǵa bolatynyn bilgen soń, es jınady. Qoldarynda bir-bir tas, kele jatqandardy shókelep jatyr.

Taǵy da oıbaı shyǵyp, jaý keıin serpildi.

— Bálem, solaı ma eken!

— Áı, Ramanqul tómenge tús! Taý saǵan Hıýanyń taǵy emes. Men sóılep turǵan qabaq Qaraǵulmyn!

— Qaraǵul bolsań, tún jamylyp bas salǵanyńa jol bolsyn! — Ózińiń kim ekenin bilip kelip tur, bir qaterdi Ramanqul júregimen túısindi.

— Oıbaı-aý, ózimizdiń Qaraǵul ǵoı!

— Túseıik!

Ramanqul daýryqqan joldastaryna zekip tastady.

— Qaraǵul baýyrsyrap kelip tur deısiń be?! Bul qanyńa qumartqan qaraqshynyń isi ǵoı! Elpildemeı tura turyńdar!

Ramanquldyń "tún jamylyp bas saldyń" degeni Qaraǵuldyń shamyna tıdi. Tómende turyp aqyrdy.

— Sen óz baýyryńnyń etine jerigen Ramanqul ediń. Keshe Hıýaǵa qyzmet etip, Shektini bir qan qaqsattyń! Búgin Orynborǵa baryp, ústine orysty shaqyryp kelip tursyń. Biraq ol degenińe jetpessiń, zalym! Tús jerge!

Ramanquldyń talaǵy tars aıryldy.

— Seniń arǵy atań qańǵyp júrgen qul edi. Atam Orys ini qylyp baýyryna basyp, adam qataryna qosty. Sen seltektigińdi istegiń kelgen eken! Syr Shektisiniń qyr Shektisiniń aldynda tizerlep turǵan jeri joq! Maǵan qol kóterýge artyńa baq! Janqoja túndigińdi túrip qoıyp shaýyp alsyn!

— Qap, mynanyń qorlyǵy-aı! — Qaraǵul tistene sóıleıdi. — Al, jigitter, taýdyń basyna biriń qalmaı qaptańdar! Ólgenderiń jolda qalasyńdar! Jetkenderiń urys salasyńdar! Kettik, Ázbergen!

Jigitterdiń aldyna ózi tústi.Taý degen aty, basyna eki qabat áıel demikpeı shyǵatyn shoqy ánshıin. Otyz jigit sońynda, Qaraǵul tike saldy.

Bıiktegiler da qarap jatqan joq. Tas kóp, ala salyp tómenge atady. Ári-beri qımyldaǵan soń, denesi aýyr Ramanqul yrsyldaı bastady.

Jaý da tásil alǵan. Aralaryn aýlaq salyp, týra kele jatqan tastan taısalyp ketip, boıǵa darytpaı qoıdy. Jaralanǵan eki-úsh jigit keıindep qala berip edi. Qalǵandary shoqynyń basyna qatar shyqty.

— Ur!

— Joı!

— Alla! Alla!

Qaraǵul men Ázbergen kezek aıqaılaıdy. Qoldarynda qaq soıyl, ońdy-soldy siltep kele jatyr.

— Ómáı!

— Kelseń kele ǵoı!

Kishkene jigitteri solaı aıbar qylǵanmen, qoldarynda qamshydan basqa qarý joq. Keıbireýleri qur qol, ánshıin tas laqtyryp aıbat qylady.

Soıyl satyrlap jaýyp ketti. Aıamaıtyn jaýdyń qımyly, qulap túskenderdi de uryp, tepkilep jatyr. Ásirese, shekesine tas tıip, ashynyp alǵan eki-úsh jigit, yqty-jardy tyńdaıtyn emes. Ramanquldyń qasyndaǵylar túgel qulap bitkenin kórip turyp, jatqan jurtty soıyldyń astyna alǵanyn qoıǵan joq.

— Jeter endi, toqtatyńdar!

Jigitter Qaraǵulǵa eki ret aıtqyzyp baryp toqtady.

Segiz adamnyń ekeýi til tartpaı ketipti. Bireýi Ramankul edi. Basyna taıaq tıgende, talaǵy tars aırylǵan bı júregi qabynyp ólgen. Ony bilgen jan joq, Qaraǵul tilin tistep tur. Et qyzýymen artyǵyraq siltep jibergenin qazir uqty. Munyń arty qun daýy... Bir Ramanqul emes, eki adam ólip otyr. Qun tólep qutyla qoısa jaqsy...

— Ólikterdi de, tirilerin de alyp júrińder! Endigi qalǵanyn aýylǵa baryp tergermiz...

Taý basyndaǵy ólikter jerge túsirildi. Álgide Jamanbaı men Jaqyp ta mertigip qalǵan, olar da ákelindi.

Tusaýly at sany on, jınalyp alyndy. Ólisi bar, tirisi bar, adam sany on. Bir at kem, bir adam joq. Joǵalǵan at Ramanquldyń tory ala aıaǵy ekenin qoldaǵylar aıtyp otyr.

Joq adam Shegebaı edi.

Ramanquldyń shaqyrǵan daýysyn esitti. Bı aǵasy álde neden qaýip kútip, ashynyp aıqaılaǵanyn bilip tur. Onyń qabaǵyn baǵyp ósken zeıindi jigit kesheden beri ózi de birdeńeden sezikti edi. Tory ala aıaqqa qaraı júgirdi.

At shıge kirip bara jatyr eken, ustady. Sol kezde satyrlap kelip qalǵan jaý qarasy da kórindi.

Bul attyń tusaýyn alyp jatqanda, bir-ekeý osylaı qaraı qarańdap kele jatqan. Qalǵan jurt taý basyna órmelep barady. Ramanquldyń anaý kóp shoǵyrmen ketkenin álde qalaı ańǵardy. Endi ne isteý kerek?

Solaı dal bolyp turǵanda, erbeńdep kele jatqan-ekeýdiń ústine jaý osarylyp, oıbaılanǵan daýys tún júregin tilip túskendeı, Shegebaı selk etti.

Tory ala aıaq jeteginde, artymen sheginip shıdiń ishine kire berdi Shegebaı. Ańysyn andaý kerek edi...

Jas jigit taý basyndaǵylar men etekte turǵandardyń daýysyn ap-anyq esitti. Urys bastalǵanyn aıqaı-uıqaıdan aıyrady. Jaý jappaı taýǵa órmelegenin kórgende, júregi múzdaı boldy. Qarýly otyz jigit... Ramanquldar segiz-aq kisi edi. Ári kúr qol... bul sumdyqtyń nemen tynatynyn bilip tur.

Bı basyna qater... qashý kerek... kolǵa tússe jaý ońdyrmaıdy... Ramanquldy qutqarýdyń jalǵyz joly Janqojaǵa habar tıgizý ekenin Shegebaı baıqaıdy.

Taý basynda urys qyzyp jatqan kezde, Shegebaı tory ala aıaqtyń ústinde syza jónelip edi. Uzańqyrap alǵan soń tópedi.

Kelesi kúni tús qaıtqanda shetteý otyrǵan Jaqaıymdardyń aýylynan qulady. Jas jigitte óń-tús joq, tili aýyzyna syımaıdy. Jaıyn aıtýǵa áli kelgen joq...

— Ramankul aǵamdy Qabaqtar óltirdi...

Kóz jasy ere shyqty, óksip jylady.

Qaraǵul Shegebaıdy bilmeıdi, tory ala aıaqty kóp joqtady. Tiri qalǵan Kishkenelerdi qysty.

— Biz qaıdan bileıik. Tań qarańǵysynan jolǵa shyǵatyn adam, attardy tusap otqa qoıdyq. Tory ala aıaqtyń tusaýy sheshilip, ketip qalǵan shyǵar...

Qaraǵuldyń jigitteri qalyń shilikti neshe márte súzip shyqty. Jan-jaqty izdestirdi. Tory ala aıaq tabylmady.

Tiri qalǵan kishkenelerdi aýylǵa kelgen soń taǵy da qysymǵa aldy. Ramanqul Orynborda kimmen kezdesti? Janaralǵa bardy ma? Onda ne týraly sóz boldy? Sony suraıtyn edi.

Analar bolsa, til-qulaqtan aırylǵan mylqaýsha qur alaqtaıdy. Ramanquldyń bir-eki ret kóshege shyǵyp qaıtqany ras. Bálkim, úsh ret shyǵar... Bular ony ilestirgen joq. Bıdiń kóshede kimmen kezdesip júrgenin de bilmeıdi. Janaralmen sóılesip qaıtýy da kádik. Biraq Ramanqul ondaı qupıasyn oılaspaıdy ǵoı... Bul otyrǵandar sharýa baqqan qazaq, daý-sharmen jumysy joq. Ózderiniń Jamanqalaǵa mal aıdatqandary ras. Bireýi qyz uzatady, bireýi jańadan úı kóteredi... Úlken qalada bazarlap, kór-jer alyp qaıtýǵa shyqqan. Keıbireýin Ramanqul ánshıin at qosshylyqqa ertti. Bylaı shyqqan soń jeligip, Orynborǵa baratyn boldy.

Olardyń aıtyp otyrǵany shyndyq edi. Úlken shahardy kórý qyzyq... malyn qalashylarǵa tapsyryp, Ramanquldyń sońyna qyzyq úshin erdi.

Bir aptadan keıin bári de bosatyldy.

Qabaqtar ábiger. Ramanquldyń qaza bolǵan jaıyn Syr Shektisi esitken. Ol jaqta dúrbeleń bastalypty...

Ramanqul óldi. Qasyndaǵy on adamnan taǵy bireýi shetineıdi. Bul kópten beri qulaq esitpegen sumdyq edi. Kishkene túgel dúrlikti.

Eń aldymen azamatynan aırylǵan Qurmanaı-Quttyq eleýredi. Basqa Kishkene de solaı qaraı aǵylady. Aıdarqul sıaqty tentekter ala-ala qashatyn edi. Boranbaı da atqa minipti. Ramanqulmen neshe jyldan beri qyrǵı-qabaq Báıdilda da atqa qonyp otyr. Tórt myń úı Kishkeneniń jaqsylary Janqojanyń aýylyna osharyldy.

Qaraǵul antqa ushyraıtyn shyǵar. Talaı at kekili túıisken jer kezdesipti... biraq toqaldyń eki balasy Esenáli-Bólek bir— birine qol kótergen jeri joq edi.

Bekarystan sony aıtty.

Orys taıpasynan úsh bala — báıbisheden Áıderbek, toqalynan Esenáli men Bólek taraıdy. Esenáliden Kishkene bolǵanda, Qabaq Bólekten týyp otyr. Bekarystan sony eske aldy.

Tutqynda jatqan segiz kisi bosap aýylǵa qaıtty.

Qaraǵuldyń sózin aıtyp kelip otyr. Orynbordan qaıtqan Ramanquldyń aldyn tosýynda bir mán bar eken. Qabaqtar bıdi orysqa baryp, bir páleni bastap kele jatyr dep túsinedi... Tergep-tekserýi jaman...

— Báse, osy Ramanqul Orynborǵa nege baryp júr? — Sol suraqty tutqynnan bosap qaıtqandarǵa Bekarystan da qoıdy.

— Qudaı kýá, biz túk bilmeımiz. Ramanqul Orynborda sharýasy bar ekenin aıtty. Bir noǵaı saýdagerdiń úıinde on bir kisi osharylyp on kún jattyq. Bı erte turyp ketedi. Qasyna eshqaısymyzdy eritpeıdi. Dúken aralap, maýyty, sháıi sıaqty matalar alypty. Mynaý Jamanbaı qyzyn uzatqaly otyr, jasaý kerek, bıge ókpesin aıtty. Ramanqul aýylǵa qaıtardan bir kún buryn bárimizdi ertip, bazar aralady. Qaltasy toly aqsha, Jamanbaıǵa kór-jer satyp áperdi. Aýylda Jamanqalaǵa mal aıdaǵan qalashylar kelgen soń, esep aıyrysatyn boldy...

Jaqyp shynyn aıtyp otyr. Bekarystan ári-beri qazbalaı bastaǵanda, keıidi.

— Qaraǵulsha tergediń ǵoı táıiri! Kórgen-bilgenimiz osy. Jalǵan aıtyp, qudaıǵa kúpir bolar jaıymyz joq!

Janqoja ǵana úndemeıdi.

Ramanqul serikterin úıde qaldyryp, ózi kóshede joǵalǵanda, qaıda barǵanyn batyr topshylap otyr.

Janaral úlken ákim... Onyń aldyna kire qoıý da ońaı emes.

Endeshe Ramanqul da bir apta sergeldeńge túsip, janaraldyń aldyn ázer kórgeni anyq...

Ekeýiniń arasynda qandaı kelisim boldy? Oǵan orys janaraly qandaı qabaq kórsetti? Ramanqul qaıtar jolda úrgedek tartyp, at ústi elendeı beripti. Elekten ótken soń qazaq aýyldarynyń birde-birine soqpaǵany, onyń qaýip kútkenin tanytady... Janqoja da saqtyqty qatty eskertken. Biraq mynadaı qastyq bolaryn kútken joq-ty. Ramanqul sonsha urlanatyndaı, neden sekem aldy? Bálkim, Orynbor ákimshiligi kelissózdi qupıa ustaýdy óz tarapynan taǵy tapsyrǵan shyǵar...

Onda janaral Ramanquldy oń qabaq kórsetip, kútip alǵan boldy ǵoı... Onymen qandaı kelisimge keldi? Jaqsylyq habardy jetkizýge úlgertpeı, Qabaqtar bıdiń ajalyna jetti. Janqoja soǵan ókinip otyr.

El bulaı eki jaqqa tartyp eleýresip jatqan aýyr kezde, batyr qz qupıasyn ashyp bolmaıtyn edi. Ramanqul keler... Eger orys janaraly ózi qoıǵan talaptardy qabyldaıtyndaı nıet baıqatsa, Janqoja alty Álimniń jaqsylaryn jınap alyp, shyndyqty aldaryna jaıyp salmaq... Endi yńǵaısyz jaǵdaıda qaldy.

— Attan, attan!

Bul Estekbaı, Boranbaı, Aıdarqul sıaqty tentekterdiń daýysy. Janqoja tyjyryndy.

— Jáke, qaıtemiz?

Bul Báıdilda men Bekarystan. Baıshoqy da bulardyń yńǵaıyna jyǵylady.

Bılerdiń ish pikiri Qabaqqa kórine at qoıýǵa qarsy. Onyń arty úlken urysqa, qantógiske ketedi. Onda da kimniń jeńip, kimniń qoıatyny belgisiz... Úı sany kóp, jigit sany mol qyr Shektisi op-ońaı aldyra qoıatyn osal jaý emes...

Biraq Ramanqul... Janqojanyń kóılekteı týysy... er baýyrǵa shydamaıdy. Batyr ishin ıt jyrtqandaı bolyp otyr ǵoı. Úndemeıtin de sondyqtan...

Bekarystan álgideı qaýipti alǵa tartty. Ony Baıshoqy qoldaıdy. Jaqaıym ara aǵaıyn, Shektiniń bir balasy, Esenáli men Bólekke birdeı... Endeshe basý aıtý boryshy.

— Aý, aǵaıyn! — dedi Janqoja, erteli tómen salyp otyrǵan basyn kóterip aldy. — Ramanqul óldi. Ólgen adam úsh qaıtara aıqaılaǵannan tirilmeıdi...

— Tirilmeıdi dep, arystaı azamatymyzdy joqtaýsyz jiberemiz be? — Bekbaýyl ashý shaqyrdy.

— Joqtaýdyń eki túri bar, biri — atqa qonyp qaptap shyǵý. — Janqoja árqaısysynyń júzine bir-bir qarap aldy. — Sony aıtqan Syr Shektisi artyńdy oıladyń ba? Kók jelkeńde Hıýa shapqynshylary, Qyzyldyń jolyna qaraýyl qoıyp, ázer jan saqtap otyrsyńdar. Sen Qabaqqa attanyp ketkende, Hıýanyń baspashylary túndigińdi túrip qoıyp shaýyp alsa, qaıtpeksińder? Qyr Shektisi qysylǵanda kómekke shaqyratyn baýyryń emes pe edi? Keshe Babajannyń qamalyn qamaıtyn joly qasynda júz jigiti bar Qaraǵul jetken...

— Ras, ras!

— Shaıtan azǵyrdy ma álde arjaǵynda orys, kúnde qaýip kútip otyrǵan el. Ramanquldyń bul beıbit saparyn bir jamandyqqa joryp qate etti me, Qaraǵul qol qımylyna barypty. Ramanqul buryn da jaýǵa qyzmet etip, elge tizesi batyp, jamanataǵy kóbirek shyǵyp qalǵan kisi... biraq bul joly jazyqsyz edi. Burynǵy jamanshylyǵy aldynan shyǵyp otyr ǵoı... Men solaı túsinemin. Budan ibirát alyńdar, jaqsylyqta, jamandyq ta umytylmaq emes. Kúnderdiń kúninde aldyńnan shyǵady!

Janqojanyń sózinen keıin jurt siltideı tyndy.

— Endi shyndyǵyn aıtaıyn. Syr Shektisi attanyp barǵanda, Qaraǵuldy jeńip alatyn kúsh sende joq. Qaptap barǵanmen urysa almaısyń. Tek aǵaıynnyń kózin qorqytqyń kelip otyrsa, ázir ony qoıa turaıyq. Ózi sirkesi sý kótermeı otyrǵan eldi sergeldeńge salmasańdarshy! Azamatty joqtaýdyń ekinshi joly bar emes pe, sony oılastyryńdar! — Batyrdyń qun alyp bitisýdi jaqtap otyrǵanyn úıde otyrǵandar túsindi. Tentekteri shybyjyqtaıdy. Biraq Janqojanyń betin qaıtaryp sóz aıtýǵa biri de batqan joq.

Batyrdyń sheshimi maquldandy.

Arada júretin adam kerek. Qarasaqal Dabyl batyr, Qarakesekten Tólegen, Tórtqara Báımen bı... Eki-úsh adamnyń esimi aýyzǵa alyndy.

— Sol úsheýi jetedi. Qasynda Baıshoqy júrer. Qabaq qandy moıyn qylmysker, onymen qalaı sóılesý kerek ekenin ózderiń bilesińder. Ramanqul egizimniń syńary edi... Senderge ne aıtamyn...

Janqoja arada júretin bılerge aýyr mindet júkteıtinin aıtyp otyr...

Qabaq jaǵynyn ýáji: "Ramanqul Álimniń ústine jaý shaqyrdy" degisi kelip otyr. Oǵan dálelderi de myqty. Buryn Hıýaǵa qyzmet etip, Syr Shektisin zar qaqtyrǵan Ramanquldyń basyna qandaı jala japsa da syıatyn edi.

Sony aıtyp ókteıtin bolsa, Qaraǵulǵa belden basyp typyr etkizbeıtin jaýap kerek. Kózimen kórip, qolymen ustaǵan aıǵaǵy joq, olaı qol kúshine barýy el bolatyn adamnyń isi emes. Osy jaıly óńmeninen ótkize aıtqan jón. Eger syńar ezýleı beretin bolsa, Qyr Shektisi Álimmen at quıryǵyn kesisedi... Janqojanyń Álimniń beldi úsh taıpasynan úsh adamdy atap otyrǵany sondyqtan. Olardyń qasyna Baıshoqyny qosqanda, Shektiniń bul jaqtaǵy búkil atalyqtary Janqojanyń jeteginde ekenin kórsetkisi keldi...

— Jákem tereń ǵoı. Adam kózi tiride er qadirin bile me? Basqa bireý bolsa, burq-sarq ashý shaqyryp, eldi bóriktirer edi. Kóılekteı týysy qazaǵa ushyrap jatqanda, et baýyry ezilmeı otyr deımisiń. Eldiń bútindigin oılaıdy ǵoı. Janqoja Ramanquldyń quny úshin Qaraǵuldyń basyn suraǵanda, mynaýyń tentek dep kim aıta alady?

Bekarystan bastaǵan Asannyń bıleri aýyldaryna qaıtyp bara jatyr. Bı tebirene sóıleıdi. — Kenesary qaryndasynyń burymyn kesip, sodan keıin batyr bir eńkeıip qalyp edi. Eldiń de ókpesin arqalady. Endi óz baýyry Qabaq Qaraǵul batyrdyń shóbere týysyn óltirip otyr. Ramanquldy tegin óltirip otyrǵan joq, ashyq kelgen dushpannan jaqyn týystyń shabysy jaman... bul da batyrdy muqatyp qalý úshin ádeıi jasalǵan qylmys qoı...

— Apyraı...

Báıdilda da kúızelgen keıip tanytqan boldy. Buryn Janqojany kúndep júrse, sońǵy jyldary qatty syılaıtyny ras edi. Batyr ata jaýy Janǵazyny osy Báıdildanyń bir aýyz sózi úshin bosatyp jiberdi... Sondaǵy erligin ólse umytpaıdy.

Keshe Ramanquldyń qazasyn esitkende, aıqaılap atqa qonǵany da sondyqtan. Maıdan áli bes ataǵa kelgen joq... Ramanqul Janqojanyń et jaqyn týysy. Bir kezde ókpelesip júrgeni ras. Biraq týysyn ókpege qıǵanmen, ólimge qımaıdy. Sońǵy jyldary batyrdyń úıinde jıyn bolǵanda Ramanqul da tóbe kórsetip júrdi... Ol da keshirgen adamnyń isi. Osyndaı qazaǵa ushyrap jatqanda batyrdyń qasynda bolýǵa asyqty.

Janqojanyń aýylynyń ústindegi jıyn tarap jatyr.

Ramanquldyń jamandyq habary shyqqan soń, Kenjeǵulǵa qaraǵandar Janqojanyń qasyna jaqyndap kelip qonǵan. Qazir bir tóbeniń astynda otyr.

Jıyn taraǵan soń, eki kúnnen keıin, batyr atqa qondy. Ramanqulǵa erip ketken on adamnyń toǵyzy tiri. Jamanbaıdan bastap árqaısysynyń úıine bir-bir bas suǵyp shyqty.

Jaraqat alǵandardyń halin bildi. Áńgime ústinde taǵy da Orynbor sapary aýyzǵa alynady. Ramanqul qupıaǵa berik, biraq osynsha adamnyń ishinde senetin bireýi bolý kerek qoı... Shet pushpaǵyn qalaı sezdirmeıdi. Ondaı adam bolsa, aıaǵy kisi ólimine ákelip soqqan bul sıaqty qupıany (orystardy el ústine shaqyryp qaıtqan) kóptiń kózine aıta almaýy da múmkin.

Árqaısysynan, jeke-jeke, ońashalap syr tartty.

Qurmanaı-Quttyq qupıa syryn qudaıdan jasyrar, biraq Janqojadan búgip kergen joq.

Qaısysymen sóılesse de jaýap bir izben shyǵady. Ramanquldyń Orynborda bulardan bólektenip, "bazar aralap júrgeni" ras. Ol jaqtan ne bitirip qaıtqanyn eshkimge aıtpaıdy. Áýestenip suraǵandar da bolypty. Bı "bıyl Kipıadan týǵan qyz uzatylatynyn, soǵan jasaýlyq pul izdep júrgenin" aýyzǵa alady. Ózi de qyz uzatatyn Jamanbaıdyń ókpeleıtini sondyqtan... Biraq bı on kún bazar aralaǵanda, alǵan buly da jartýsyz... Ony bári de moıyndap otyr.

Oıpyraı, mundaı da tezi qatty adam bolar ma? Sonda qasyna erip barǵan on kisiniń birine de senbegeni ǵoı...

Janqoja ishin tartty.

Qaıtyp kele jatqan jolynda Ramanquldyń úıine kirdi. Qaraly úı, toqaly daýys qylyp, Kipıa kelini baı-baılap jatyr. Aıat oqydy. Kipıa ańyraýyn qoımaǵan soń, taǵy da toqtaý aıtty. Bir tostaǵan shubat ishti. Túıeni kóbirek ustaıtyn Nurymbet áýleti shubatqumar, qymyz izdemeıtin edi.

Qyzmet etip júrgen Shegebaıdy kórdi. Sózge tartty. Onymen sóılesetin oı joq-ty, úlkenderge senip aıtpaı júrgen syryn jas balaǵa asha qoımas... batyr solaı topshylaıdy. Myna jerde kezdesip qalǵan soń, ánshıin sózge tartqan.

— Orynbordan qaıtatyn kúni aǵam kóńildi júrdi. Bazardan oralǵan soń, ózimiz úıinde jatqan noǵaımen sóılesip, eki-úsh put suly aldyq. Maǵan arqalatyp, at qoraǵa alyp keldi. Eki qorjynǵa bólip saldyq. Bireýi Jamanbaıdyń eski qorjyny, bireýi meniń qorjynym. Sonda saýdager noǵaımen sóılesip turyp aıtqan bir sózi esimde qalypty: "Oıǵa alǵan sharýany tyndyrdyq. Seniń de til kómegiń kóp boldy, ol úshin rahmet, eńbegiń Alladan qaıtsyn". Jemdi qorjynǵa salyp jatqanda, ózimen-ózi sóılesip, kúbirlep otyrdy. "Jákemniń aldynda aıypty edim. Bir buıymyn bitirip, aıybymdy jýsam deıtin edim..." Sodan soń tilin tistep alǵandaı únsiz qaldy.

Janqoja eleńdedi.

— Odan basqa eshteńe degen joq pa?

— Joq...

Túıin sheshildi. Sirá, Ramanqul dittegen jerden shyqqan boldy. Orys janaralymen kelisimge kelgeni anyq. Sony óz qulaǵymen esite almaǵany ókinish edi. Shegebaıdyń áli sóılep otyrǵanyn álden ýaqytta ańǵardy.

— "Jákemniń bir buıymyn" deıdi. Meniń betime qarap turdy da únsiz qaldy...

— Bir asyl temirli kezdik ala kelshi dep edim. Sony aıtqan ǵoı... — Janqoja ómirinde birinshi ret jalǵan sóıledi. Túsi buzylyp otyr.

— Sol kezdikti aldy-aý deımin. Birdeńeni mataǵa orap, qorjynǵa tyǵyp jatqan. Bizge kórsetken joq. — Shegebaı ókindi. — Qabaqtar oljalady ǵoı...

— O, Qaraǵul, qatyn-balań biz qusap zarlap qalsyn! — Kipıa qaıta kóterilip ketti. — Qaınaǵa-aý, saǵan alǵan bazarlyǵyn da oljalapty. Qyzǵa alǵan buıymnan úıge dym kelgen joq. Oıbaı, qaınaǵa-aý, qalaı da shydap otyrsyń!

— Oqasy joq, kezdik degen eki eli temirtek... ol túgil arystaı azamattan aırylyp otyrmyz. Táýbe qyl, kelin...

Kápirdiń daýysy álem tapyryq eken, Janqoja qaraly úıden qashyp shyqqandaı boldy.

At ústinde jelip kele jatyr. Endi bir habar orystardyń ózinen bolatyn sıaqty. Qashan bolady?

Oıy sol qazyqqa aınalyp soǵa beredi.

* * *

Taǵy da bir qys ótti.

Qazir kóktem edi. Qazaq sharýalary qozy alý maýsymyn jaz jaılaýǵa shyqqan soń bastaıdy. Sońǵy bir aı sonyń ábigerimen ótti.

Qoı qyrqymyna sheıin eki-úsh apta bar, bul eki arada mal baqqan qazaqtyń qoly bosaıdy.

Byltyr kúz bastalǵan qun daýy sozylyp, bıylǵy kóktemge keldi. Álimniń jaqsylary Ernazar men Qaraǵulǵa sóılesip qaıtqan. Arasynda kisi ólimi bolyp qyrǵıqabaq otyrǵan týys eki taıpa tabysatyn boldy. Qun kesimi Shekti ishinde ara aǵaıyn bolyp sanalatyn Jaqaıym aýylynda, Jylqaıdar batyrdyń qara shańyraǵynda jasalady.

Sonymen Baıshoqy áreketke kirisken.

Biraq áýeli kúzem keldi. Odan qys kirdi. Bul sıaqty kún daýy kóbine jaz aıynda sóılesiledi. Qaryny jýan bıler qysylyp-qymtyrylyp otyrýǵa joq, aq boz úıdiń kóleńke jaq betiniń shıin túrgizip tastap, daladan soqqan samal jel lebine omyraýyn tosyp jatýy kerek edi.

Quralaıdyń salqynyna on kún qalǵanda Jarshaǵyldaǵy Baıshoqy aýyly qaıta jurt aýdaryp qondy. Jurt aýdardy degen aty. Buryn tip-tik jar bolyp bitken aq shaǵyl qumnyń eteginde otyr edi. Aýyldyń aldyńǵy jaǵynda alasa qyrat, sonyń ár jerinen jamyrap bulaq aǵyp jatady. Aýyl jurt aýdarǵanda álgi qyrattyń arǵy baýraıyna, qońyrlyqqa shyǵyp qondy.

Aýyldan oqshaýyraq, bulaq basyna tórt úı tigildi. Kóbisi segiz qanat, aq shańqan úzikteri kózge shaǵylysady. Bul úılerde Álimniń jaqsylary jınalady. Jylqaıdardyń jalǵyz uly qanasyna kelip turǵan kezi, osy daýdyń ústinde aty barda jer tanyp qalýdyń áreketine kirisip jatyr.

Qonaqasyǵa soıylatyn qoılar qys basynan bólek ustalyp, bordaqyǵa alynatyn edi. Áldeneshe tý bıe men qysyr emgen taılar baǵymda tur.

— Baıshoqy ákesi Jylqaıdardyń asynda da mundaı shyǵyndalmaǵan shyǵar, — desedi týystary kúńkildep. — Orystyń balasy kóp, biri ólsin de, biri qalsyn. Osy Baıshoqynyń shabylatyn nesi bar?...

Shekti ishindegi úlken arazdyń, eki birdeı azamattyń qun daýy Baıshoqynyń shańyraǵynda bitim tapqaly tur eken. Alty Álimniń bar jaqsysy bas qosady. Bul atadan balaǵa sheıin umtylmaıtyn zor abyroı. Ramanquldyń qun daýy kimniń shańyraǵynda bitipti? Oǵan kimder qatysypty? Búgingi abyroıyn bylaı qoıǵanda, endi júz jyldan keıin keletin urpaq eskerýge tıisti oqıǵanyń biri osyndaı kisi óliminiń daýy...

Ákesi Jylqaıdar ólgeli de elý jyl eken. Janqojanyń sondaǵy batyrlyǵyn alty Álim áli ańyz qylyp aıtyp júr. Bul sıaqty úlken jumystyń artynda úlken abyroıy bar, ol umtylmaıdy. Baıshoqynyń bul iske belsene kirisip, daıyndyqty kúsheıtip jatqany da sondyqtan...

Búgin Syr óńirindegi eldiń jaqsylary aǵylyp jatyr. Bir bólegi Jińishkequm jaqtan, ekinshi bireýleri Kókqabaq qaraı asatyn qasqa joldan, odan qalǵandary Tebirenbes taýynyń ústin basyp keletin edi. On-on bes atty bólek-bólek, óz tobymen júredi. Qarakesekten Tólegen men Arynǵazy bastaǵan, Qarasaqaldan Dabyl batyrdyń toby... Shekti ishinde Janqoja, Bekarystan, Báıdilda, Áıimbet... Borannyń Itiǵuly sıaqtylar da qalǵan joq. Áıderbektiń taǵy bir jas bıi Esenbaı, qasyna Teke Tólesh batyr men Aıbasty ertipti...

Janqojanyń qasynda Bekbaýyl men Jaqaı bar. Ony jeke bir úıge túsirip, qasyna Bekarystan, Báıdilda sıaqty Kishkeneniń bilikti bılerin qosty.

Bir úıde Qarasaqal men Qarakesekter... Endi bir alty qanat úıde Áıderbektiń jaqsylary otyr.

Kópshiliktiń basy qosylǵan jerde áńgime qyzady. Áıderbekter on bes adam, Kishkene bıleriniń qasyna erip kelgen biraz jigitter osylardyń ústine kirgizilip edi. İshindegi jasy úlkeni Itiǵul kelgen soń joǵalǵan. Atalyqty jerden shyqqan úlken bılerge bir-bir bas suǵyp, sálemdesip qaıtpasa, Itiǵuldyń óńeshinen as júrmeıdi. Tipti bir úıde qalyp qoıýy da múmkin... Aıbasty áldeqashan Janqoja shaqyrtyp aldy. Qazir munda otyrǵandardyń aqsaqaly Esenbaı bolyp qalǵan. Onyń da jasy qyryqtyń ishinde, sondyqtan jurt erkin sóılep, daýryǵysa kúlisedi...

Tólesh batyrdyń Naýryzbaımen qalaı kezdeskeni sóz boldy.

— Jamanqul aǵam bar, on shaqty adam Buzaýólgenniń syrtynda kele jatyr edik. — Esenbaı bastap beredi. — Bir aq boz atty aldymyzdy kesip ótip, Raıǵa qaraı tartty. Júrisi sýyt, shoǵyrlanyp kele jatqan bizdi kórip turyp, qaırylǵan joq... "Mynaý bir kórgensiz ǵoı, Tólesh, baryp bilip kelshi, kim eken?" — degeni Jamanqul aǵam...

— Astymda osy tory bedeý, sol jyly besti shyqqan. — Ar jaǵyn Tólesh ózi jalǵastyryp áketti. — Sydyrta shoqytyp, jetip-aq bardym. Kelip qalǵanymdy bile turyp, moınyn burmaıdy. Jynym qurystap ketti. Oıym bir úrkitý, bóksesin nysanaǵa alyp naızany siltedim!...

— Al qyzyq!

— Qyzyq túgi de joq. Meniń naızamnan onyń naızasy buryn tıdi. At ústinen qalaı sypyrylyp túskenimdi ózim de bilmeımin. Aq sur jigit, aq boz attyń ústinde, tóbemnen qarap tónip tur eken. Naızanyń ushy shekpenimniń eteginde, qozǵaltpaıdy. Kim ekenimdi, artynan nege qýǵanymdy surady.Aqsaqaldardyń jumsaǵanyn aıttym. "Áıderbek Tólesh batyr bolam!" deımin... Naýryzbaı ezý tartty. "Batyr bolsań, batyr shyǵarsyń. Biraq boıyndaǵy kúshine senbegen adam jalǵyz júrmeıdi. Naızańdy kim kóringenge sholtańdata berme, opyq jegizip júrer. Men Kene hannyń inisi Naýryzbaı batyr bolam! Jumyspen júrmin, ýaqyt tyǵyz, kez kelgen kók attyǵa sálem berip, qaıryla beretin bolsam is bitpeıdi. Aqsaqaldaryńa sony aıtarsyń!" dedi.

— Naýryzbaıdyń qaıratynda shek joq qoı. Tek sodyrlyǵy bárin jýyp ketedi. Han tuqymy aq súıekti sol tentektigi qurtyp júr emes pe?

Kópshiliktiń sózi soǵan saıdy.

Jurt keshki astan keıin jastyqqa bas qoıdy.

Bir jaǵynan aǵylyp kelip jatqandardyń qonaqasy qamy, bir jaǵynan qyr Shektisiniń jaqsylaryn kútip alýy kerek, Baıshoqy túndi eńserip baryp jatty.

Qazaqtyń uıqysy sergek, tań raýandap belgi bergennen qybyrlaıdy. Shaldar tań namazyn oqyp, atqosshy balalar sý jylytyp abyr-sabyr edi.

Kún shyqty. Aýyldyń ońtústik-batys betinde, bes-alty shaqyrymdaı jerde, Qarashoqat tóbesi kórinedi. Bir zamanda baýraıynda Jylqaıdar batyr opat bolatyn kári shoqat, qandy shoqat... Sonyń bókterinde bir shoǵyr salt atty kórinip, beri qaraı shyǵa berdi...

Qyr Shektisinen attanǵan jıyrma adam mejeli kúnnen keshigip kele jatyr...

Keshe aldyn tún qylyp jetýdi maqsat etip, sýyt tartqan. Dalaǵa qonyp shyqty. Jolaýshylar tań qarańǵysyna órip, kún shyǵa Qarashoqatqa iligip edi.

Jarshaǵyldyń eńisindegi aýyldy, shaǵaladaı appaq tort úıdi kórgende, attar cap jelisten aıańǵa tústi.

Janqojanyń ózin kóre qoımaǵan, ataǵyn alystan estip, áýlıedeı kórip júretin keıbireýlerdiń et júregi dirildeıdi.

Syr Shektisiniń kóterile atqa qonbaǵany ras. Árıne, Janqoja batyr qoryqqannan buǵyp jatqan joq shyǵar... Esti kisi aǵaıyn arasy ýshyqpasyn deıtin bolý kerek... Biraq er baýyrǵa shydamaıdy emes pe? Qandy moıyn qylmyskeri aldyna kelgen jerde shart ketip júrmes pe? Kenesaryǵa qylyshyn alyp tap beretin Janqoja ǵoı... Sonda qasynda otyz-aq kisi joldasy bar, aq ordanyń ishinde otyr.... Aǵasy Bekbaýyl men Bekarystan bı eteginen basyp, jibermeı qalypty. Sol oqıǵanyń ishinde bolǵan adamdardyń aıtýynsha, batyr Kenesaryny shaýyp tastaıtyn eken...

Qaraǵulǵa Ramanquldy tiri jibermeýdi tapsyryp júrgen Ernazar. Onysy "aırylyp qalmaýyn" qadaǵalaǵandaǵysy edi. Tentek Qaraǵuldyń aýzynan shyqqan sózdi sol qalpy iske asyratynyn onda Ernazar bilgen joq. Aıaǵy qantógiske aparyp soqqan kezde ókindi.

Qatty ashý ústinde keıistik bildirgende, Qaraǵul erin baýyryna alyp týlady. Bı bitkenniń ádeti, keshe bir túrli sóıleıdi, erteńgi kúni basyna sóz kelgende, ózgerip shyǵa keledi... Ramanqul tiri qutylyp ketse, Ernazardyń tabalaıtyny anyq, óligin alyp kelse, taǵy jaqpaıdy...

Tórt arys — Tileý-Qabaq, Nazar-SHúren Qaraǵuldyń bul isin tentek dep taýyp otyr. Tek Janqoja atqa qonbaı abyroı boldy... Bólektiń basqa balalary túgil, Qaraǵuldy óz týysy Qabaqtyń túgel qoldaıtyn túri joq.

Osylaı ol jaqta ábigerlenip jatqanda, Báımen men Dabyl bastaǵan ara aǵaıynnyń jaqsylary kelgende, Qaraǵul qýanyp qaldy.

Ramanquldyń Orynbor asyp kele jatqanyn esitti. Buryn da jaman ataǵy shyǵyp qalǵan adam.. Keshe Aqmyrzanyń basyn aldyrǵan sol emes pe edi? Orys beri qaraı qozǵalǵaly jatqany jaıly sybys bar... Ramanqul ony el ústine shaqyryp ákelýden taıynbaq emes... Jolyn tosyp toqtatqany ras. Aramdyǵy bolmasa, tilge kelip sóılespeı me, taý basyna qashyp shyǵyp, kódikti odan ári kúsheıtti...

Biraq bul tek qaıyryp aıtatyn ýáji... Qabaq ózderiniń tentek ekenin moıyndap otyr.

Qyr Shektisi Janqojanyń qarǵysynan qorqady. Bıler Ramanquldyń qunyna qandaı kesik aıtsa da, tóleýge qul bolyp kele jatyr edi.

Jaqaıym jigitter alystan kele jatqan aǵaıynnyń shylbyryna oralyp, attan túsirip aldy.

Olarǵa arnap tiktirilgen úı daıyn, kórpe-tósek jaıýly edi. Baıshoqy qonaqtardy úıge qaraı bastady.

Aýyl-aımaq, at-kólik amandyǵy surastyryldy. Ótkenge, ólgenge salaýat aıtyldy.

Qonaqtardyń aldyna dastarhan jaıylyp, qurt-irimshik tógildi. Baıshoqynyń uly Baısalbaıdyń qolynda syrly tostaǵan goly sary qymyz, jaǵalap kele jatyr...

Baıshoqy aýylyna jınalǵan aqsaqaldardyń ishinde Janqojadan úlkeni joq. Mundaı jıyndy jerde jasy kishiniń birinshi boryshy aqsaqalǵa sálem berip shyǵady...

Batyr otyrǵan úı keshe kún batqansha qonaqtan bosamaı, keshteý tarap edi.

Onda da qymyz berilip jatyr.

Úıde Bekarystan, Báıdilda, Bekbaýyl sıaqty aqsaqaldar ǵana, adam basy sırek. Óıtkeni qyr Shektisiniń jaqsylary kelip jatqanyn esitken. Qazir olar kóterile osynda keledi. Úlken úıdiń tórin bosatýdy oılaǵan jurt qymyzdan keıin dalaǵa shyqqansha asyqty.

Qaq tórde sart júginip Janqoja otyr.

Eń áýeli esiktiń aldynda Baıshoqy kórindi.

— Assalaýmalaıkúm!

— Assalaýmalaıkúm!

Baıshoqy qonaqtardy shetinen úıge kirgizip jatyr... Eki japsar tolǵan kezde, Qaraǵul men Ázbergen kórindi. Jasy úlkeni tórge shyǵyp, jas Ázbergenge oryn bosaǵadan tıip edi.

Tórde Janqoja bastaǵan Kishkeneniń aqsaqaldary, qyr Shektisiniń jaqsylary men jaısańdary eki japsardy túgel alǵanda, úıde tumsyq batar jer qalǵan joq.

"Assalaýmalaıkúm", "álıkúmássalamnan" keıin eki jaǵynda da ún joq. Qazaq saltynda amandyqty aǵadan kútedi, qyrdan kelgen aǵaıyndar sony oılap búgejekteıdi. Ári ózderi qylmys-adam, Janqojanyń sazarǵan túrin kórgen soń, kóbisiniń bereketi ketip, óńi qashqan... Bul jerde "urynyń arty qýystyń" keri kelip otyr.

Janqoja bolsa, qaza ıesi, qaıǵyrǵan adamnyń túrin baıqatýy kerek. Amandyq surap elpektep alǵa túsýden amalsyz boı tartady. Qazaly adamnyń jubatý kútetin taǵy bir minezi bar... Oǵan kóńil aıtylady.

Eki jaǵynyń da yńǵaısyz qalǵan jaıyn, eń aldymen, kóńili júırik Bekarystan túsindi. Sol buryn tilge kelip, amandyq suraý bastaldy. Qyr Shektisinde zamanynda bolyp-tolǵan, sóz ustaǵan, topqa túsken talaı jaqsylar bar... bári de Bekarystanmen zamandas, bul kúnde jastary jetip, dalaǵa shyqpaı otyryp qalady eken... Solardyń esimin jeke-jeke atap, amandyǵyn surastyrdy.

Janqojada ún joq.

Kisi aldyna qylmysty bolyp kelý qandaı jaman. Ánshıinde aýyzdyǵa sóz bermeıtin Ernazar bı jıi qaqyrynady. Aýyzy batyr Qaraǵuldyń ózi Janqojanyń aldyna kelgen— de berekesi qashqandaı, daýysy barlyǵyńqyrap, sóziniń basy qosylmaı pyshyrap jatty.

Janqoja osy otyrǵandardyń ańysyn andap qalǵan. Qylmysty qyr Shektisi bılerin óziniń mysy basyp otyrǵanyn kórgende, aıyzy qanǵandaı, ezý tartty.

Batyrdyń susynan seskengen qyr Shektileri sheshilip sóıleı almaı otyr. Bekarystan surastyrǵan amandyq ta taýsyldy. Ernazar qaıta-qaıta qozǵalaqtaıdy. Janqojaǵa kóńil aıtýlary kerek ekeni jańa esine tústi. Bekbaýyl da Ramanquldyń et jaqyn týysy... kirgen bette aıtylmaı qalyp, endi qalaı bastaýdyń retin tappaı, búgejektep otyr.

— Áı, qyr Shektisiniń tekeshikteri! Saqaldaryń salbyrap ketipti ǵoı! Aldynda otyrǵan qudaı emes, kóp pendeniń biri shyǵar. Qudaı qyzyl kóz shal emes!

Bosaǵa jaqta otyrǵan Ázbergen til qatty. Jas jigittiń eki kózi qantalap ketken, aǵalarynyń eńsesi túsken túrin kórip, namystan jaryla jazdap otyr edi.

Janqoja eleńdedi. Jigittiń jasy myqtasa jıyrmada shyǵar. Ramanqul óltiriletin jerde, Qaraǵul tobynda Ázbergen atty jas jigit kóbirek aýyzǵa ilinip edi. Sol Ázbergen osy ekenin aıtqyzbaı-aqtanydy.

Óziniń de osyǵan uqsas jas kezi esine túsken. Tyqynyń qamalynda, beıbit qaraqalpaqtardyń mal-múlkin tonaýǵa salyp jatqan Baltaly Jaqaıym Besbaspaımen qatty-qatty sózge kelip, odan aýylǵa qaraı tura tartyp edi-aý... Aqsaqaldarǵa da, jaqyn týysy Qylyshbaıdyń aldyna da barǵan joq. Bar dúnıeniń keńistigi men tarshylyǵyn óz kóziniń sharasymen ólsheıtin qaıran, jas dáýreni... Sol jerde kimniń kóńiline qaraǵandaı edi.

Mynaý Ázbergen de solaı... búgejektep otyrǵan aǵalarynyń keskini jas jigittiń namysyna tıgen ǵoı. Sazaryp otyrǵan Janqojanyń minezine de shamdanady...

— E, e, Ázbergen.... Ázbergen dep edi-aý... Sen ekensiń ǵoı. Bolarsyń, bolarsyń. Bolarsyń da tolarsyń. Sol tolǵan kezinde kim bolar ekensiń? El qamyn jeıtin erler de azaıyp barady eken-aý. Qazan buzar úı tentek, kóziniń eti ósse, aǵaıynyn qaraqtaıtyn batyrlar qaıda joq— Ámise, halqyńnyń mańdaıynda qalyń sor bolmaı, baqytyn asha týǵan er bolǵaısyń. — Janqoja tebirene sóıleıdi — Men qazaly adammyn. Qyzyl kóz shal qudaı emes eken, endeshe nege kóńil aıtpaısyńdar!

Úı toly adam jamyraı sóılep, qazanyń qaıyryn surap jatyr. Janqoja qaıtadan salmaqty qalpyna kóshken, tartyna sóıleıdi. Jurttyń arqasy keńip qaldy.

— Áı, qymyz keltirińder!

Baısalbaı endigi sarqylýǵa qalǵan qara sabany sheship aldy. Ortasynda qara saba, eki jigit esikten ázer kirip kele jatyr edi.

* * *

Tóbe bıler — Báımen men Dabyl tórde otyr.

Tólegen sıaqty jasy kishilerge búgin tynym joq edi. Birese — Kishkeneniń jaqsylary otyrǵan Janqojaǵa arnap tiktirilgen segiz qanat aq boz úıge, birese qyr Shektileriniń jaqsylaryna júgiredi.

Tóbe bıler áýeli Báıdilda, Bekarystandy shaqyryp alyp sóılesti. Azamat quny ár túrli — áz Táýke zamanynda shyǵarylǵan han kesim bar, biraq qazaq ol kesimdi ár jerde ár túrli jaǵdaıǵa qaraı ózgertip qoldanyp júr... Kishkene Ramankuldyń qunyna ne suraıdy eken? Ara aǵaıyn tóreshi, sony bilgisi kelip otyr...

Aýyzy jyldam Báıdilda bul jerde de Bekarystannyń aldyn orap ketti. Bul qaza bir josyn jumys... Ánsheıindegideı barymta ústinde, bata siltegen soıyl ushynda ólip otyrǵan joq. Buny jazym is edi dep Qabaqtar da aıta almasa kerek. Ádeıi jol tosyp, qastandyq jasalǵan... Onyń jazasy da aýyr bolýy lázim. Ramanqul — halyq aǵasy, azamat, oǵan Kishkene tórt erdiń qunyn suraıdy. Qalǵan bir jigit, ol úshin eki erdiń kuny jetip jatyr... Sonda eki azamat úshin Qabaq aýyldary alty erdiń qunyn tóleýi kerek edi...

Alty erdiń quny alty myń qoı. Ernazar ony aýyrsynǵandaı qabak tanytty. Eki adam úshin óz janynan bes erdiń qunyn ataıdy. Úsheýi Ramanqulǵa, bireýi qasyndaǵy serigi úshin edi.

— Qazaq úsh erdiń qunyn kez kelgen erkektiń basy úshin alyp jatyr. Sol sıaqty Ramanquldyń qaımana qazaqtyń qatarynda ketkeni me? Ádeıi jol tosyp, óltirgen qylmysy úshin aıyby qane? Ekelesip kelgende, Qabaq pen Kishkene bir ananyń qursaǵynan shyqty, kóılekteı týysy emes pe edi? Beti shimirikpeı, adam balasynyń qulaǵy esitpegen qastandyqqa baryp otyr... Sonysyna qaramaı, tólenetin qunnyń mólsherine daý aıtady. Mynaýsy sumdyq eken!

Báıdilda qalshyldady.

Túski qonaqasydan keıin Janqoja tóbe bılerdi otyrǵan úıine shaqyrtypty.

— Qanekeı, qandaı baılaýǵa keldińder?

Janqoja kesheden beri basqa Kishkeneniń sózine aralasqan joq. Onyń atynan kóbine Bekbaýyl men Jaqaı sóıleıdi. Álgi Báıdildanyń aýzynan shyqqan kesim solarmen bolǵan oılastyq edi. Al tóbe bıler bolsa, ony Janqojanyń aıtqan kesigi dep túsinip otyr.

Báımen eki jaqtyń talabyn tarazylap aıtyp berdi. Erininiń emeýrini Kishkeneniń tilegin qoldaıtynyn ańǵartty.

Dabyl ish pikirin ashqan joq.

— Toǵyz myń úı qyr Shektisi úshin alty myń qoı shyǵyny nege turǵandaı. Úı basyna bireýden de kelmeıdi eken! — Bul Jaqaıdyń sózi edi.

Bıyl qys qamytshylyq boldy. Syr Shektisi qystaý saqtaıdy. Maldan shyǵyn bergen joq. Al qyrdaǵy aǵaıyndardyń tolysy biraz shaıqalǵan kórinedi. Qabaqtar bıyl qoı tuqymynan qol jýǵandaryn aıtyp otyr.

Eki jaqtyń da sózin óz qulaǵymen estip júrgen Tólegen bir sóz qosty. Qyr Shektisiniń álgi muńyn sol aıtqan.

— Bizge qoıǵa balap jylqy berse de bolady. — Taǵy da Jaqaı úlkenderdiń aýzyndaǵy sózin qaǵyp áketti.

— Áı, Jaqaı, dáýirlemeı tura turshy, jarqynym! — Janqoja nemere inisin jaqtyrmaı qalǵan, qabaq shytty. — Kishkene qunyker bolyp turalap jatqanda, qyr Shektisi qol ushyn da bergen. Marqum Kótekem eki myń qoıdy óz moıynymen kótergende, sen qaıda ediń osy! Sol joly Qurmanaı-Quttyq eki erge qun tólep, esterińdi jıa almaı otyr edińder!

Osydan jıyrma jyldaı buryn bolyp ótken sol jaǵdaı aldarynan shyǵar dep, Bekbaýyl kútken joq-ty. Janqojanyń aýyzyna qarap ańyrap qalypty.

Basqalar da bir-bir qozǵalyp qoıdy.

Janqojanyń osyndaı tosyn minezin ár jerde kóre júretin Bekarystan yrza bolyp otyr. Ol úshin bárinen de aǵaıyn arasynyń tatýlyǵy qymbat. Sol tatýlyqty taǵy da Janqoja bastaǵanyn kórgende, óni jylydy. Batyr ne aıtar eken?

— Áı, Dabyl! Áı, Báımen! Tólegen úsheýiń qun alǵandy da, qun tólegendi de kórip kele jatyrsyńdar! Erdiń ornyn mal toltyrǵanyn qaıda kórdińder? Qun alyp baıyǵan qazaqty qaı zamanda kórdińder? Ánshıin erdiń arty joqtaýsyz ketpesin deımiz ǵoı. Áıtpese, adamy ólip, onyń tóleýine mal suraǵannan artyq uıat is joq... — dep toqtady.

— Ras-aý! — deıdi Dabyl.

— Endeshe sender aldymen Janqojanyń abyroıyn oılańdar. Jasy jetpiske kelgende, jalmańdap ketipti degen sóz shyǵyp júrer. Osy qun daýyn tezirek doǵaryńdarshy!

— Onyń joly ońaı ǵoı. — Báımen murtynan kúldi.

— Ońaı jolyn bilseń, aıanyp otyrsyń ba?

— Sonda da kesimi ne bolady? — Jaqaı álde de túsinbeı, árqaısysynyń aýzyna bir qaraıdy.

— Kesimin Jákem aıtyp otyrǵan joq pa? — dedi Aıdarqul. — Qyr Shektisi ne berse, sony alamyz!

— Solaı... Janqoja jan-jaǵyna qarap aldy. — Kesimi eki erge bes qun dep qyr Shektisi ózi aıtyp otyrǵan kórinedi ǵoı. Soǵan toqtańdar...

Bekbaýyl qozǵalaqtaı bastap edi, batyr ony tizesinen basyp qoıdy.

— Bekeń ekeýmizdiń sózimiz osy...

— Bizdi bir aýyrtpalyqtan óziń qutqardyń, Jáke. Alda razy bolsyn, — dedi Báımen mańdaıynyń terin súrtip. — Endi ne otyrys bar. Qyr Shektisiniń jaqsylaryn osynda shaqyryńdar.

Jurttyń arqasy keńiske túsken. Tomsaryp otyrǵan júzderine kúlki júgirdi.

Bekbaýyl, Báıdilda sıaqty bireý-jarym narazylar top buzyp, kózge túsýden qaımyǵyp otyr.

Qazaq dalasynda arazdyq otyn órshitetin úlken bir qyrsyǵy — qun daýy bitti.

Qyr Shektisi de yrza, bul daý olardyń kóz aldynda Janqojanyń abyroıyn odan ári kóterip tastady.

— Kózi tiri áýlıe ǵoı...

— Bir aýyz sózben bárin de bitirdi.

Osylaı daýyldasyp bara jatyr.

Janqojany qarǵap jatqandar da bar. Ol Ramanquldyń báıbishesi Kipıa edi. Báıdilda habar aıtypty. Qyr Shektisi tort erdiń qunyn tólegeli jatqanda, Janqoja bir aýyz sózimen shyr buzady eken...

— Oıbaı, qaınaǵa-aý, bala-shaǵańnyń rahatyn kórme! Bul qaza óz basyńa da kelip, sonda qun suraıtyn adam tabylmasyn!

Doly Kipıa betin alyp-salyp jatyr.

Qarǵys ánsheıin kóńil qaldyrǵysh, odan ólgen adamnyń molasyn kórgen qazaq joq. Biraq Kipıanyń aıtqany aınymaı kelgenin Shegebaı on alty jyldan keıin kórdi.

TÓRTİNSHİ BÓLİM

ELSHİLİK

Kóktem — beınet ústine beınet qosyp, qazaq aýyldary úshin úlken ábiger ala keledi. Ómiri kóship-qonyp kún keshken el úsh-tórt aıdaı jipsiz baılap qozǵaltpaıtyn qystaý tirshiliginen beze jónelýge daıyn, qardyń búıiri tesilgen soń-aq túıesin qomdaı bastaıdy. Arqasy jipsigen jer del-sal, qar sýynyń saýmal ıisinen murynyń jybyrlaıdy. Jel bir túnde tynyp shyǵyp, qı qoranyń yǵynda kúnshýaq kóktem, — aýrý batqan kári-qurtańnyń súıek-súıegin balbyratady.

Quba dóńderdiń kúngeı beti qardan arshylǵan kúni qystaýdaǵy qazaqtar dúr qozǵalady. Qoıdyń aldy qozdap jatyr. Osy bir qyzyq maýsymdy — qazaq jaz jaılaýda, taza aýada qarsy alýǵa asyǵady. Oǵan ýaqyt tyǵyz-taıań bolyp qalsa, qystaýdan bir baýyr jer jyljyp baryp qonady.

Mal — qazaq úshin ósip-ónip jatyr ma, qazaq — mal úshin ómir súre me, — qalaı oılasań da sıady. Qoı jappaı tóldeı bastaǵan kezde qazaqtarda es qalmaıdy. Jas tól sýyqqa shepik, túnde dalada qozdap qalǵan qoıdyń qozysy úsip ólýi kádik... ne náregeı bolyp týyp, aýrýǵa shaldyǵady. Qazaq qysylǵan kezde, alty qanat úıdiń bir jaǵy qozyǵa bosatylady. Qystaı aıaǵynan jaıylyp shyqqan qoı da, qoń da joq. Ýyzyna jarymaǵan qozylardyń qaqyldaǵan úni tún uzaǵyna bir tynbaıdy.

Osy bir ábisireń maýsym aıaqtalyp, qazaq aýyldary jańa keń tynys alǵan kez edi. Jaqsyqylysh jotasynyń kúngeı betinde jas jýsan búrin jaryp jatyr. Kók qurtqashash pen erkek shóp jarysa kógerip, dalanyń óńi kirip qalǵan.

Nurymbet aýly qys qystaýyna bıyl da oralǵan joq. Kúzde jıi tóbe kórsetken baspashylardan seskenip edi...

On shaqty shaqyrym jerde teńiz. Bul óńirde ómiri oraq kórmeıtin quraq, qys nar qamysqa aınalyp ketetin edi. Qalyn jynys toǵaı. Teńizdiń jıegi ushtasqan kúni ıyǵynda bir-bir ketpen Nurymbet aýlynyń jigitteri qamysqa shyǵady.

Arqasynda Jaqsyqylysh jotasy, aldynda qamys qora, — bul aýyldyń qys qystaýy qaı jyly kelse de daıyn tur. Bıyl qozy da osy jerde alyndy.

Bir apta boldy, bul aýyl Qumyrsqalyǵa shyǵyp qonǵan. Ár butasynyń astynda qoı jasyrynǵandaı, shóbi shúıgin túbek maldyń jaıy. Alasa qyrattyń etegin teńiz tolqyny shaıyp jatyr. Qumdaq jerdiń jýsan bishimi de bólek, kók shashaǵy jelgen attyń tizeligin qaǵyp otyrady.

Teńizdiń bul betinde túıe "shópten tapqan" oqıǵasy sırek ushyrasady. Onda da "jaman shóptiń" pisetin kezi — qyryq kún shildeniń ishi. Oǵan sheıin áli bir aı bar. Oty-sýy mol jerde, túıe op-ońaı qoń jınap qalatyn edi. Janqoja sony esepke aldy.

Batyr búgin otaýynda, Balymnyń qasynda qonyp shyqqan. Túnde qaıta-qaıta oıanyp, áldenege elegizı berdi. Tań namazyna turǵanda qabaǵy qatyńqy edi.

Osydan tórt kún buryn aýyl bir dúrligip basyldy. Qyzylda baspashy paıda bolypty...

Qarakesek Arynǵazy batyrdyń aýyly qys qystaýy Aryq— balyqtan erterek irge kóterip, Qyzylǵa qaraı shyǵyp qonady eken. Eki aptadan keıin qaraýyl úıshigindegi Arystanbaıdan shapqynshy keledi.

Qarakesektiń keshi Bekarystan aýlyn betke alyp sozyla tartyp bara jatqan. Arynǵazynyń qasynda jıyrma shaqty jigit, kedergide keıindeý qalypty.

Artynan baspashylar jetkende, kósh bir qyrdyń astynda eken. Olardyń sany mol, alpys-jetpis adam. Aldynda Arystanbaıdyń tobymen kezdesip qalyp, qan tógis urys bolǵan... Qazaqtar jaǵynan tórt jigit eledi. Baspashylar da shyǵynsyz bolmasa kerek. Qarakesekterdiń sany az, qasha urys salyp, baspashylardyń basyn ydyratyp, qýyp jetkenderin túırep tastap otyrady. Shaıqas kósh qarasy kóringen jerde qyzypty. Shapqynshy jigit tórt adam ólip, Arynǵazynyń ózi jaýyryn ortadan jaraqat alǵanyn aıtyp keldi. Qaıta Bekarystan atqa qondyrǵan qyryq-elý jigit arttarynan jetip, baspashylar amalsyz Qyzylǵa qaraı jalt bergen kórinedi...

Sońǵy eki jylda baspashy tym jıilep ketti.

Qazaq aýyldary ondaı quqaıdyń talaıyn kórip júr. Buryn baspashylar Súmbile týǵan soń ǵana tóbe kórsetetin. Qyzylqum ysyldaǵan shol. Baspashyǵa aldyn kúz qylyp jorytý tıimdi. Ári Qyzyldaǵy qazaq aýyldarynyń qys qystaýǵa orala qoımaıtyn bir mezgilin mejege alady...

Ana jyly Sarshatamyzda da aýylǵa tıdi...

Bıylǵy keskini mynaý... erte kóktemde kelip otyr... ári ádettegideı qyryq jigit emes, alpys-jetpis adam eken... Hıýa hany taǵy bir pálesin ázirlep jatqan sıaqty...

Osydan bir aı buryn elshi kelgen... Báıdildanyń úıine túsipti. Batyr oǵan tańdanǵan joq. Hıýada Janǵazy otyr... Hıýa hanynyń keńesshisi de sol... Árıne, qabaǵy túzý adam izdegende qaıyn atasynyń aýylyn silteıdi.

Janqoja elshilermen kezdesýge barǵan joq. Barǵan soń, bir jaýabyn ustatýy kerek... Jaýaby daıyn... biraq ony estise, Hıýa hany ashýǵa minetini anyq. Odan da elshiniń ózin attap baryp, Báıdildanyń úıine túskenine, ókpelegen adamnyń keıpin kórsetkeni, barmaı qalǵany artyq edi.

Mine, arada bir aı ótken joq, baspashysyn attandyryp otyr... Bir kádik keýdesine kirip alyp, batyrdan maza ketti.

— Elshi salsa — Báıdildaǵa keledi, baspashysyn jiberse Bekarystandy izdeıdi...

Bekarystan sálem aıtypty. Erteń bir kún Álimge qaraǵan eldiń jaqsylary osy aýylǵa jınalatyn edi. Batyr tún uıqysy qashqanda, olarǵa ne jaýap aıtaryn bilmeıdi. Baǵynsań — basyna kún týady, baǵynbasań — kóretin kúniń osy... basyńnan baspashynyń qylyshy ketpeıdi. El bir aýyr kezeńge tirelip tur.

Qyzylǵa qaraı Qurmanaı-Quttyqtan qyryq jigit attanyp ketken. Túnde birinshi habarshy keldi. Baspashy qarasyn batyrypty... Arynǵazymen urysyp qalyp, qatty shyǵyndaǵan jaý ólikterin aldyna óńgerip, ári qaraı syzyp otyrady...

Jylda Qyzyldy jaılap otyrǵan kóp aýyl endi Qaraqumǵa qaraı jyljıdy. Bıyl qazaq arasyn taǵy bir qyrsyq, qudyq talasy kútip turǵany anyq edi.

Erteńgi bolǵaly turǵan aqsaqaldar keńesinde aldymen osy qudyq daýyn sheship alý kerek eken...

— Batyr, bir jeriń aýyryp turǵan joq pa? — Balym ekinshi ret surady, áıeldiń bıdaı óńinde qobaljý belgisi bilinip, daýsy dirildep shyǵady.

Osy kezde úı syrtynda at tuıaǵynyń dúsiri estildi.

Bireý túsip jatyr.

Asyǵys shapqynshynyń túri... habarlas qylmady...

— Balym, shyqshy!

Balym shyǵyp úlgirgenshe bolǵan joq, qonaq kirdi. Baıshoqynyń balasy Baısalbaı edi.

— Assalaýmalaıkúm!

— Álıkúmssalam, balam, tórlet!

Batyr jas jigitke tórdi nusqady. Anaý ádep saqtaǵandaı, shaldan tómenirek kelip tize búkken.

— E, aýyl-el aman ba?..

— Bári de aman, Jáke... Aýyldan keshe shyqtym. Túndeletip kele jatqanym... ákem jumsap...

Baıshoqy eki kúnnen keıin osynda bolatyn edi. Soǵan shydamaı, balasyn atqa qondyrǵany... bir sýyq habar esitken boldy ǵoı... apyraı...

— El amanshylyq pa?!

— Jáke, orystar kele jatyr!

Baısalbaıdyń aıtýyna qaraǵanda, orystar on shaqty adam. Eki túıege bastyrtyp artqan júgi bar, Baıshoqynyń aýlyna keshe tús qaıta keldi...

— Otyrar-otyrmastan sizdiń aýyldy surady. — Baısalbaıdyń júzi surlana tústi. — Kápirge senim bola ma? Ákem meni atqa qondyrdy. Sizdi "qamsyz otyrmasyn" dedi.

Orystar dushpandyq oılasa, artynyp, tartynyp, kózge túsip kele me? Ári on shaqty-aq adam... álde bular elshi shyǵar? Ramanquldan keıin bul jaqtan habar joq... oǵan da tórt jyl bolyp qaldy. Janaral elshi attandyrýy múmkin...

— Baıshoqyǵa aıtqaısyń, adal peıili úshin rahmet. Al orystardan qorqyp ábirjimeı-aq qoısyn. Qasyna ózi erip keler.

Qoshtasar jerde Baısalbaıǵa myqtap tapsyrdy.

Sol kúni sáske túste úsh-tórt jigit, Janqojanyń sálemin alyp, Bekarystan, Báıdilda sıaqty basty-basty bılerdiń aýlyna qaraı jostyrtyp bara jatty. Bárinde Qumyrsqalyǵa, keńeske asyqtyrady...

Orys elshisi kele jatqanyn ádeıilep eskertti. Keńes elshilerdi qaıtarǵan soń etetin edi. Batyr bir oqpen eki qoıandy atyp alatyn bolǵanyna qýanyp otyr.

* * *

Orystar degen aty, otrádtaǵy jeti adamnyń ekeýi qazaq — biri jolbastaýshy, biri túıeshi edi. Tabyn aǵaıyndar eken... Al eki ofıserdiń biri — bas shtabtyń ekili, shtabs-kapıtan Shýlstiń arǵy tegin qazbalasań, nemis barondarynan taraıdy. Ekinshisi maıor Býlatov, orys arasynda sińip ketken shoqyndy tatarlar áýletinen... Bulardyń ishindegi taza orys tuqymy eki denshık qana... Jetinshi adam tilmash, Sýhanqulov, famılıasyna qaraǵanda, onyń da tegi shyǵys halyqtaryna jatatyny anyq edi.

Janqoja elshiler ekenin bilip otyr. Qonaqtardy úlken úıge túsirdi.

Qazaq bılerinen jalǵyz Baıshoqy. Basqalary áli kelip úlgire almaı jatyr. Baıshoqy qonaqtardyń qasynda edi.

Janaral Ramankul baryp ketken soń tórt jyldan keıin elshi jiberedi... nege keshiktirdi eken...

Ramanqul ekeýiniń arasyndaǵy kelisim qupıa edi. Jurt áli kúnge sol jumysqa batyrdyń aralasy bar ekenin bilmeıdi. Al erteń...

Qupıa sol kúıi saqtalýy kerek... Eger orystarǵa óz aıaǵynan tıip kelissóz bastaǵany, Syr boıyna shaqyrǵany, málim bolyp qalsa, Janqojanyń abyroıy tógiledi.

Bir oıy noǵaı tilmashty shaqyryp alyp, sóıleskisi kelip, ol nıetinen tez qaıtty. Úlken basymen usaqtap, syr berýge bolmaıtyn edi. Elshiler Ramanquldyń Orynborǵa barǵan saparyn aýyzǵa alǵanda ne tur? Qulaǵyna jaqpasa, Janqoja ol jaıdan habarsyz adam bola qoıady. Ózi Álim bolsa, ol, árıne, Janqojanyń atyn arqalanyp baratyny anyq... Ondaı-ondaıdyń qazaq saltynda aıyp-shamy joq. Orys elshileriniń sózi kókeıine qonsa, quba-qup... Qazaq bıleri de batyrdyń bul minezin qýlyq-sumdyq dep túsinedi. Orystardy qalaı aldaǵanda sıa beretini bar...

Elshiler kelgen kúni qonaqasy jep, dem aldy. Batyrǵa erteń kirip, sálem beretinderin aıtyp otyr.

Osydan tórt jyl buryn Janqojanyń elshisi Orynborda bolyp ketti. Syr boıynda orystyń áskerı qonysyn ornalastyrý jaıly kelissóz bar edi. Bul eki ofıserdiń mindeti, Janqojamen kózbe-kóz sóılesip qaıtýy kerek... Sodan soń Ramanqul aıtqan bolashaq qonys ornyn — Raıymdy baryp kóredi...

Elshilerdiń jetekshisi — maıor Býlatov, keńesshisi — Shýls. Batyrmen sóılesip bitken soń, Býlatov Orynborǵa qaıtyp, ákimshilik aldynda esep berýi tıis. Shýls osynda qalyp, Syrdyń quıylysyndaǵy eldiń tirshiligimen tanysady...

Áskerı tártipke úırengen qonaqtar bozala tańnan turdy.

Batyr otyrǵan alty qanat aq boz úıdiń aldynda jıyrma shaqty at qańtarylyp qalypty. Bir jortýyl qaterin baıqatqandaı. Shýlstiń qyraǵy kózi qapy jibergen joq. Bárine de kúdikpen qaraıdy. Keń mańdaıda tereń ájim izi bilindi.

— Batyr kútip otyrǵan kórinedi...

Tilmash Sýhankulov onyń qasyna keldi.

Qazaq tóseginde durys uıyqtaı almaı shyqqan Býlatov esiktiń aldynda uzaq jýyndy. Denshık soldat jez qumanmen sý quıyp tur. Odan árirek ekinshi soldat qolynda taza súlgi qaqshıyp qalypty.

Eki túıeniń ústindegi júktiń bir bólegi jol azyqtary, qalǵan úsh taıy batyrǵa janaral jibergen syılyq edi. Shýls syılyqqa arnalǵan júkti batyr otyrǵan úıge apartý týraly tártip berdi.

Sol eki arada kermede qańtarýly turǵan attardyń da mánisin bilip úlgirdi. Batyrdyń aýlyna orys kelgenin esitip, ár jaqtan bıler toǵytylyp jatyr eken. Bul tek túndeletip jetkenderi... keshke deıin talaıy keletin shyǵar. Orys elshilerimen kelissóz júretin bolsa, barlyq rý basylar túgel jınalýy kerek. Jartylaı taǵy halyqtyń saltyndaǵy rýlyq-feodaldyq demokratıanyń jaı-japsaryn tanystyryp jatyp, Sýhanqulov kúlip qoıdy.

Batyr otyrǵan úıde basty-basty bılerden jıyrma shaqty adam bar eken. Orystardy kórgen soń, bireýleri úrkekteı qarasa, bireýleri qozǵalaqtaı bastap edi. Óńi kúnge totyqqan sary shal ǵana syr bergen joq. Sartasynan júgingen kúıi, qarshyǵa kózi qonaqtarǵa qadala qarap qalypty. Elshilermen salqyn qoldasty.

Amandyqtan keıin Sýhanqulov Janaraldyń hatyn oqyp berdi. General-gýbernator batyrdyń jeke basyn asa qadirleıtinin aıtady. Sońǵy on bes jyl ishinde Syr óńirindegi qazaq aýyldaryna Hıýa basqynshylary qandaı oıran salǵanyn ol da bilip otyr... Orys patshalyǵy bir zamanda Ábilqaıyr ulysynyń quramyna engen bul eldi óziniń baýyryna tartýǵa ázir... Olardy Hıýa men Qoqan handyqtarynyń oıranynan qorǵaýdy boryshym dep túsinedi eken. Sony eskerip, Syr boıyna qarýly otrád jiberýdi qolǵa alyp jatyr...

Sýhanqulov keı jerinde ádeıi kidirip, hat mazmunyn túsindire otyrdy.

Batyr basyn ızeıdi. Túsinip otyrǵanyn sezdirgendeı.

Shýls shaldyń kóńili júırik adam ekenin ańǵardy. Syrǵa berik, sırek ashýlanatyn kisiniń túri... Halyq qamyn bárinen de joǵary qoıatyn bolar. Bir taıpa eldiń qarshyǵadaı shalǵa tizgin berip otyrǵany da sondyqtan. Onyń azǵantaı atalyq Quttyqtan shyǵatynyn da eske túsirdi.

Áskerı qonys jaıy aýyzǵa alynǵanda batyrdyń qabaǵynda sál kirbiń bilindi. Hıýanyń jolynda tórt-bes júz soldat, ár túrli raketa, zeńbirekter ustalady. Oǵan jaıly qonys kerek. Sony túsindirgende Býlatovtyń aýzynan túkirigi shashyraıdy. Shýls seriginiń tym ystyq qandylyǵyn jaratpaıtyn edi.

— Ol jaǵdaıdy erteń sóılesermiz, — dedi batyr salqyn sóılep. — Álimniń bıleri osy úıde túgel bas quraıdy. Bir sheshimin solar aıtady...

Shýls bul joly da yrza boldy.

Esikten taı-taı júk kirip jatyr. Janaraldyń jibergen syılyǵy. Altyn kórse perishte joldan taıady, aldynda qyp-qyzyl dúnıeni jaıyp tastaǵanda, batyrdyń óńinde qandaı ózgeris baıqalar eken?

Shýls synaı qarap otyr.

Birinshi teńde — batyrdyń jeke basyna arnalǵan syılyq, sary ala oqaly shekpen, saqtıan mási, qundyz bórik, buhardyń jibek shekpeni sıaqty qymbat dúnıelikter edi. Eki áıeli bar ekenin de estıdi. Olarǵa arnalǵan jibek sháli, masaty qamzol, ár túrli altyn-kúmis buıymdar, monshaqtar shyqty... Eki túrikpen kilem bar...

Batyrdyń óńinde eshqandaı belgi baıqalmaıdy. Sary ala shekpendi ıyǵyna jaýyp jatqanda selt etken joq.

Ekinshi teńde maýyty, maqpal, buhardyń qanaýyzy, ózbektiń kesteli taqıasy... sýsyldap qolda turmaıtyn qytaı jibeginiń bir býmasy... bári de aldyna jaıylyp jatyr.

Bıler batyrdyń qabaǵyn baǵatyn sıaqty, onsha qozǵalaqtap syr bermedi.

Iegine bes tal qyl bitken sarǵyl óńdi shal ǵana shybyjyqtap, ár buıymdy bir ustap kóredi. Kóz janarynda basqa jurttan bólek qomaǵaılyq bar, tym ushqalaq kórindi. Shýls Sýhanqulovtan surap, batyrdyń nemere inisi Jaqaı ekenin bildi.

Úshinshi teń sheshildi.

Týlanyń kúmis samaýyry jarq etkende, árkim de bir eleńdesip qalǵan. Qytaı farforynan jasalǵan tórt aqquman, jıyrma shaqty kese... bári de arasyna qaǵaz salynyp, jumsaq matamen oralypty. Eki mys sháınek bar. Qalǵany úndi shaıy, qant sıaqty qazaq arasynda sırek kezdesetin tańsyq ár túrli taǵam túrleri edi.

— Mynany aýyzǵa salyp shaınaımyz ba?

Batyr qaǵaz shaıdy kórsetti. Birinshi ret til qatqany, biraq túsi buzylyp syr bergen joq.

— Taqsyr, qazir ózim jasap kórseteıin!

Sýhanqulov elp etip orynan turdy.

Nadan qazaq neniń mánisin bilip jatyr. Tań qaldyrýdy oılaǵan tilmash, bar ónerin salyp, iske kirisken.

Áýeli qazaqtarǵa samaýyrdyń betindegi sýretti kórsetti. Onyń patsha aǵzamnyń dıdary ekenin esitkende, bıler ere turyp, bir-bir qarap shyqqan. Otyrǵan jerinde batyr ǵana qozǵalǵan joq.

Sýhankulov samaýyrǵa bir shelek sý quıdyryp, jeroshaqtyń qasyna qoıdyrdy. Shala janǵan qyzyl jyńǵyldyń shoǵyn ottyǵyna toǵytyp jatyr. Áteshkúr ustaǵan tilmashtyń qoly, demde qara qojalaq bolyp shyǵa kelipti. Shaı qaınatýdyń qyzyǵyna túsken soń ony da ańǵarmaıdy.

Qazaqtardyń bir sózine túsinbeıdi, Býlatovtyń ishi pysty. Shýlste de ún joq, tizesine bloknotyn jaıyp, birdeńelerdi túrtip jatyr. Kádimgi nemis pysyqtyǵy... jolda kórgen— bilgenin túrtip almasa, ishi aýyrady...

Býlatov dalaǵa shyqty. Samaýyrdyń janynda túrtpektep jatqan Sýhanqulovtyń qasyna keldi.

— Qazaqtar seni jaldap alǵannan saý ma?

Kókeıinde "malaı" degen sóz tur edi, biraq. aıtar jerde sypaıylady.

— Nadan kırgızder emes pe, taqsyr, shaıdy qalaı qaınatýdyń da mánisin bilmeıdi...

Ekeýi qazaqtyń taǵy tirshiligin sóz qylyp ketti.

Tańsyq kórgen bala-shaǵa jeroshaqtyń qasynda úımelesip qalǵan eken. Úlkenderdiń de tóbesi kórindi. Býlatov Jaqaıdy tanyp tur. Kóz aldynda syıqyr bolyp jatqandaı, bı daýryǵa sóıleıtin edi.

Qazaq minezi qyzyq, judyryq syımaıtyn ottyq ishinde ot janyp jatqanyn kórgende esi shyqty.

Samaýyr qaınady. Qasynda túıekesh qazaq, Sýhanqulov samaýyrdy úıge alyp kirdi.

Aqqumanǵa shaı salynyp demdeldi.

Sýhanqulov shaıdy kesege quıdy.

— İshki Ordanyń qazaqtary shaıǵa túıeniń sútin qatady. Orystar taza ishkendi táýir kóredi...

Batyrǵa bir kese shaıdy usynyp jatyp, Sýhanqulov sony aıtty. Janqoja qolyndaǵy shaıdy qalaı urttaý jaıyn oılastyrǵandaı, aqyryn shaıqap otyr. Bir kezde Jaqaıdy shaqyrdy.

— Mynany aparyp ıtaıaqqa quıshy.

Shaıdy ıttiń ishpeıtinin bir qaraqalpaqtan esitkeni bar edi. Sýhanqulovpen qyljaqtasqysy kelip ketti.

Býlatovtyń túsi buzyldy. Ózderi ákelgen qymbat múlik shashylǵan jerinde jatyr. Batyr qaınatyp ákelgen shaıdy ıtine quıdyrdy. Álde ý aralastyryp berdi dep senbeı otyr ma? Álde ádeıi qorlaǵysy kelgeni me?

— Oıbaı, Jáke! Álgi ıtterdiń birde-biri shaıǵa tumsyǵyn tıgizgen joq. Borbasardy da, Qumaıdy da shaqyrdym. Qudanyń qudireti, ıiskeıdi de jerı beredi...

Býlatov ıttiń shaı ishpeıtinin birinshi ret bilip tur. Esi shyqty. Qazaqtyń ıti de nadan bolǵany ǵoı...

— Sen maqtap ediń, quıǵan shaıdy ıt te ishken joq. — Janqoja Sýhanqulovqa ańqaýsyraı qaraıdy. — It ishpeıtin taǵam jibergeni Janaral myrzanyń qorlaǵany ma?

Batyrdyń sózin qolma-qol aýdaryp bergende, orys tóreleriniń betine qan tepti. Uıat ımannyń qaby... solaı túsinetin Janqoja aqqumandy ózine jaqyndatty. Bir kese shaı quıdyryp alǵan, iship otyr. Shaıdyń qyshqyl dámi tańdaıyna jaqpaı otyrǵanyn da sezdirgen joq.

Basqa bıler de bir-bir kese shaı ishti.

Álginiń bárin qazaq batyry ádeıi ázil úshin istep otyrǵanyn Shýls qana sezip edi. Abyrjyǵan Sýhanqulovtyń keskinine qarap kúlimsiredi. Óziniń eki kózi Janqojada, onyń ár qımyl-qozǵalysyn, bet qubylysyn qaǵas jibermeı baqylap otyr.

* * *

Kelissóz kelesi kúni bastaldy.

Batyr otyrǵan alty qanat úıde tumsyq sıar jer joq. Qoı terisi malaqaı ıisi ańqıdy.

Shýls osy keńestiń ústinde baıqady, jurttyń bári batyrdyń qabaǵyn baǵady eken. Boıy ortadan bıigirek, qarshyǵadaı sary shal. Totyǵyńqy júzi batyrdyń túzde kóp júretinin ańǵartady. Juqaltaı bitken qabaǵy, aqyldy qoı kóz basqaǵa yzǵary joq shyn pishimin tanytyp tur. Úlken murnynyń ortasy sál dóńesteý bitken. Barlyq mongol tektes halyqtarda bola beretini sıaqty, saqal-murty sırekteý edi. Shýlstiń taǵy bir tań qalǵany, Janqojanyń jasy jetpistiń ústinde eken, sodan kele qımyly shıraq kórindi. Júdeý túri, qasyndaǵy kebeje qaryn bılerdiń ortasynda ony bólektep shyǵarǵandaı. Qartyqqa ájim ere júredi, al ájimniń áýeli bilinetin jeri moıyn — batyrdyń moınynda onyń nyshany da joq. Bul kisi úshin qarttyqtyń aýly áli de alys sıaqty, bar bolmysynan shynyqqan adamnyń bitimi baıqalady.

Bloknoty tizesinde, Shýls jazyp otyr.

Qazaqtar arasynda áskerı qonys jaıy kóbirek daý týǵyzdy. General Perovskııdiń kanselárıasynda Raıym taýy aýyzǵa alynyp edi. Býlatov sony aıtqanda, ózderin Janqojanyń aýlyna bastap alyp kelgen bı — Baıshoqy qatty qynjylǵan túr baıqatty.

Raıymda qazir qystaý basqan eshkim joq ekeni de ras. Biraq kóldiń arǵy betinde Jaqaıymnyń bir atalyǵy Dáýletter mekendeıdi. Alty shaqyrym jerde darıa, qaraqalpaq zamanynan qalǵan qonys Talbóget. Sol jerden bastap Laıkólge deıingi óńirdi Jaqaıymnyń taǵy bir atalyǵy Alshynbaı qystap otyr. Baıshoqy sondyqtan qobaljıdy eken.

— Báıeke-aý, orystardan nesine qorqyp otyrsyń? Aıtýardy bes Shekti túgel áýlıe tutynady. Orystar jamandyq oılaıtyn bolsa, árýaǵy da qarap jatpas...

Jaqaı daryldap kúldi.

Baıshoqynyń ishi kipi aldy. Orys tóreleri Raıymdy qaıdan bilip júr? Kim de bolsa, siltep otyrǵan adam bar ǵoı. Ondaı jamandyqtyń Janqoja tarapynan shyqpaıtynyna shák keltirmeıdi. Sondyqtan qalaı uıǵarýǵa aqyly jetpeı otyr edi. Jaqaıdyń álgi sózinen keıin surlandy.

— Ótekem balasy, áýeli ózińniń qamyńdy oıla. Raıym seniń qystaýyńa da qashyq emes!

— Sony aıtsaıshy!

— Tek jamandyqtyń betin aýlaq qylsyn!

— Bárimiz da taıaq tastam jerde otyrmyz!

Sodan soń Janqoja sóıledi.

Orys patshalyǵy qazaqty Hıýa shapqynshylyǵynan qorǵaýǵa ásker jibergeli otyr eken. Bes adam, on adam emes, bes júzdeı soldat dep otyr. Qys bar, jaz bar, bet qaryǵan aıazy, shyjyǵan ystyǵy bolady... Bes júz kisi dalada qamalyp jatýy qıyn... Endeshe qonys beriledi.

— Raıymdy baryp kórińder. Meniń oıymsha, Babajannyń qamalyna ornalasqandaryń durys. Jaýdyń keletin óti. Arjaǵynda bizder qoıǵan qaraýyl úıshigi bar. Daıyn qamal... anada bir barǵanda kórdim, meken-jaılary bútin eken...

Bıler bas shulǵyp qalypty. Babajan qamaly Janqojanyń qystaýyna jaqyn. Basqalar úrkip jatqanda, ol qasyna shaqyrady. Batyrdyń adaldyǵy jaı qazaqty súısintken...

Shýls ol jerine túsingen joq.

"Bári de batyrdyń aýzyna qaraıdy. Ol únsiz otyrǵan kezde daý qyza bastaıdy. Batyr sóıleı bastaǵany sol, túgel basyn shulǵydy..." Bloknotyna solaı dep jazyp qoıdy.

— Shaldyń sózinde shyndyq bar sıaqty, — dedi Býlatov. — Orynbordaǵylar basta bul jaǵdaıdy qalaı eskermegen...

Ramanquldyń qystaýy Qojanıaz qamalynan jeti-aq shaqyrym jerde... Qasynda orys qamaly túskenin kim táýir kóredi? Perovskıı Hıýa qamalyn aýyzǵa alǵanda, Ramanqul qashyrtyp edi. Qamalǵa Hıýa sypaılary at izin sýytpaı kelip turatynyn aıtty. Eger orys áskerleri baryp ornyǵa bastasa, Hıýa handyǵy kóterile attanýy múmkin...

Býlatov bul áńgimeden habarsyz edi.

— Qonys túsetin jerdi belgileýi úshin, áýeli jer yńǵaıyn kózben kerip tanysyp alý kerek, — dedi Shýls.

— Oǵan qansha ýaqyt ketedi. Maǵan mártebeli generaldyń bergen tapsyrmasy tezdetip keıin oral dedi...

— Meni qaldyryńyz.

— Jalǵyz óziń... taǵy kırgızdardyń arasynda...

— Men olardan qoryqpaımyn!

— Onda ózińiz bilesiz.

Orys tóreleriniń bul tilegin batyr qup aldy.

Shýls Qojanıaz qamalynan bastap, darıanyń quıylysyndaǵy Qosaral óńirine deıingi jerdi bir aı júrip aralaıdy. Oǵan jolbasshylyq etetin adam kerek edi.

— Bizder osy jerden keıin qaıtamyz. Álgi aıtylǵan óńirlerdi Shýls myrza óz kózimen kórip shyqqysy keledi. — Sýhanqulov jaı-japsardy túsindirdi. — Shtabs-kapıtan ǵulama adam. Onyń bul ólkeni aralaýynyń zor mańyzy bolady. Jer jaǵdaıyna qosa, el tirshiligin de kózimen kórip tanysýy kerek. Jolbasshyǵa adam surap otyr. Aqy tóleıdi.

— Jáke, jolbasshylyqqa bizdiń balany jazdyrshy!

Bul sózdi aıtqan aryq qara shal, Jánike batyrdyń kenje uly edi.

— Beketaıdy aıtyp otyrsyń ba?

— Áı, ol jas emes pe edi?

— On altyǵa shyqty. Sarman moldadan oqyp, saýatyn ashty. Muhtasarǵa múdirmeıdi! — Qatpa qatýlanyp otyr. — Orys, orys dep, osynsha úrke qalǵandaryń ne? Sol oryspen bir dastarhannan as iship otyrǵanymyz joq pa? Ázir tistep alatyn túri baıqalmaıdy. Ári myna tóreni ǵulama dep otyr, shıpasy tıer. Balany qasyna qosamyn!

Qatpa ıman júzdi Shýlsti unatyp qalǵan. Orystardyń erteń ústine keletini anyq eken. Bala osy bastan úırene bersin. Bir jaǵynan aqy beretinine qýanyp otyr.

Qazaqtardyń nege talasyp jatqanyn esitken Shýls Qatpanyń sózine eleńdedi.

— Osy kisiniń balasyn alaıyn. Jol bilse, boldy ǵoı...

Orys tóresi Qatpanyń balasyn maquldap otyrǵany málim bolǵanda, jurt únsiz qaldy.

Keńes aıaqtalyp edi.

Endi qazaqtar taraıtyn shyǵar dep otyrǵanda, Jaqaı bastaǵan eki jigit keshegi tenderdi alyp kirdi.

— Sheshińder! — Janqoja ámir berdi. — Janaral qazaq bılerine arnap biraz syılyq jiberipti. Kózderińmen kórińder! — Ol Baıshoqyǵa qarady. — Jaqaıym aǵa balasy ediń, myna bılerdiń jolyn istep, shapandyq mata úlestir!

Shýlske batyrdyń bul minezi de unady.

Ózderi alyp kelgen dúnıelikter, sol qalpy túgel eken.

Shýlstiń taǵy bir yrza bolǵany: syılyq alyp jatqan bılerdiń ajarynda ashkózdik baıqalmaıdy. Bekarystan sol mańqıǵan degdar qalpy, aldyna tastaǵan bir bólek masaty men qytaı jibegine saýsaǵynyń ushyn da tıgizgen joq. Keıbireýleri asyl buıymdardy qolyna ustap kórip jatqany da ras. Onysy dúnıeqońyz ashqaraqtyǵy emes, qazaq aýlynda sırek ushyrasatyn matany tańsyq kórip jatyr.

Batyrdyń qasyndaǵy otyzǵa tarta adamnyń ishinde shtabskapıtan eki kisini unatqan joq. Biri — ár matany bir ustap kórip, árkimge bir jalpaqtap qopańdaı bergen Jaqaı. Osy bir qas-qabaqtan jurdaı, qý jaq shaldyń qyzǵanyshtan jaryla jazdap otyrǵanyn Shýls anyq ańǵardy. Ekinshi adam — Astannan shyqqan jas bı Áıimbet edi. Úlesine tıgen bir bólek maqpaldy qasyndaǵy serigine ysyra saldy. Azyrqanǵandaǵysy ǵoı...

Syılyq úlesý saltanaty aıaqtaldy. Álgi ekeýi bolmasa, basqalarynyń nazarynda yrzalyq belgisi baıqalady. Syılyq arnaıy jiberilgen batyrdyń óz basyna bul teńnen bir túıir sybaǵa tıgen joq. Ony eskerip jatqan da eshkim kórinbeıdi. Qazaq tabıǵaty keńpeıil, jany jomart halyqqa uqsaıdy. Ánsheıinde batyrdyń qabaǵyn baǵyp otyratyn kópshilik, bul jerde ózin teń ustaıtyn syńaı ańǵartty. Jaǵympazdar bolsa, bir kórinip qalatyn jeri osy edi. Evropa, Anglıaǵa tań qalady. Naǵyz demokratıany qazaq ortasynda kórgen Shýls tańyrqap otyr.

Shtabs-kapıtannyń arǵy tegi kedeılengen dvorándardan shyqqan, ózi de izettiń kisisi edi. Býlatovsha kertıip qalmaı, qara qazaqqa ish tarta sóıleıtini bılerge de unap otyr.

Býlatov qazaq dastarhanyna jırene qaraıdy. Kir-qoqystyń arasyna ár túrli indet úıir... Solaı túsinetin kirpıaz ofıser qonaqasynyń jaqyndap qalǵan habaryn esitken sát sytylyp shyǵyp ketti.

— Aý, álgi tóremiz qaıda?

Qolǵa sý quıylatyn jerde bıler qonaqty joqtady.

— Bar, qarap kelshi! — dedi Janqoja.

Onyń bir syltaý taýyp, kelmeı qalatynyn bilip otyrǵan Shýls abyrjı bastady.

— Itjemesti jiberdim, — dedi Jaqaı, daladan dáýdirleı kirip. — Teńizge qaraı ketip barady. Qaıqańdap jetkizetin túri joq. Orys qyzyq halyq-aý! Oǵan japadan-jalǵyz teńiz jaǵasynda ne bar eken...

— Atamekeni Kama darıasynyń boıynda. Sýdy kórse shydap tura almaıdy. — Shýls joldasynyń josyn minezin jýyp-shaıyp jatyr. — Taǵamnan ulyq nárse joq. Ony qaratyp qoıýǵa bolmas... Ákele berińizder!

Bul kezde qol jýylyp bolyp, bıler qańtarylyp otyr edi.

— Qap, uıat boldy-aý... Qonaqasyny eskertpegen ekensińder.

— Oqasy joq, — dedi Sýhanqulov, bastyǵynyń minezinen ol da habardar edi, — ol ózi qazaq dámine úırene almaı júr...

— Múmkin, sharıǵattary qospaıtyn shyǵar...

Baıshoqy ony aıtqanda osy tóreniń ózi úıinde qonyp shyqqan túni qonaqasydan aýyz tımegenin eske aldy.

Qonaqtardyń aldyna dastarhan jaıyldy.

...Erteńine Býlatov bastaǵan elshiler keıin qaıtty.

Shýls Beketaıdy qasyna alyp, jolǵa shyqqan.

Al batyrdyń úıindegi qonaqtar tarqaǵan joq.

Elshilerdiń sóz ańǵary orystar keler jyly kóktemge salym keledi. Áskerı qonystyń qaı jerden túsetini sheshilmeı otyr. Bul kelgen tóreler qatardaǵy qarapaıym kisi ekeni anyq edi.

Sony eske alsa, myltyqtyń aýzynda qalǵandaı sezinedi. Baıshoqynyń kókeıin tesken suraq Raıym jaıy... Ol máseleni jas tóreler sheshe almas. Janaralynyń ózimen sóılesýi kerek edi.

— Orystar eshkimmen aqyldasqan joq — Raıymdy ózderi atap otyr ǵoı. Daıyn turǵan sarttardyń qamalyn basýǵa seskenetin sıaqty. — Janqoja Jaqaıym aǵaıynnyń ústine orystardy ózi shaqyrǵannan beter, qysyla sóıledi. — Al janaralmen sóılesetin bolsaq, Álimniń tort kózi túgel...

— Sony aıtam ǵoı! — Baıshoqy qýanyp qaldy. — Ázir Raıymdy ýaqytsha qonysqa surap otyrǵany ras. Orys bir qonyp kete beretinderden emes. Qaı jerge tabany tıse de, irge aýdarǵan kezi joq eken. Kúni erteń-aq Raıymǵa qala salyp bekinedi.

Baıaǵyda túsken Teke men Elekti, Jamanqala men Qyzyljardy bylaı qoıǵanda, — keshe ǵana ornaǵan Aqmola men Torǵaı bekinisteriniń jaıyn bári de biledi. Áýeli áskerı qonys bolyp saılanyp, keıin qalaǵa, qamalǵa aınalyp jatyr.

— Sol orysty Janqoja qaıbir jetiskendikten qushaq jaıyp qarsy alyp otyr. — Batyr qabyrǵasy qaıysa sóıleıdi. — Biz búgin kóresini Hıýa basshylarynan kórip otyrmyz ǵoı.

Qyzylǵa shyǵyp qonýǵa dármen joq, qonystan taryqtyq. Bir-eki jaz jaılap, jaqpaı bara jatsa, Yrǵyz qaıdasyń dep tartyp júre beretin Shómekeı men Tórtqara emespiz. Shektiniń etek-jeńi keń...

Hıýa bılep turǵan zamanda, bir bólek Shómekeı men Tórtqaranyń bes-alty aýly Babajannyń ulyqsatymen Qyzylǵa shyǵady eken. Hıýa bajbannyń zeketten basqa da ishki esebi bar... Tórtqara men Shómekeı aýyldaryn, qoltyǵyna sý búrkip, Aqmeshit qamalyna aıdap salypty. Onyń aqyry qazaq aýyldary qoqandyqtardy jaýyqtyryp alyp, shapqynshylyqqa ushyraıdy... Janqoja sony eske alyp otyr.

Qazaq kóshpeli halyq. Qamal dese, qala kerse, tebe shashy tik turady. Ári kórshi otyrǵan Hıýa men Qoqan qamaldarynan júrekteri shaıylyp qalǵan.

— Menińshe, elshi salǵan Orynbordaǵy janaralǵa ez janymyzdan adam jiberýimiz kerek, — dedi Baıshoqy, batyrdyń sózin tosyp sóılep. — Bizge jumsap otyrǵan eki kisisi, ózimizden Jaqaı men Itiǵul sıaqty bıshigeshteri ǵoı. Naǵyz qoshqary — Janqoja men Bekarystany — Orynborda otyr. Bul sıaqty úlken istiń, bıligin aıtatyndar da — solar. Janaralynyń aldynan etý kerek.

— Áskerı qonysyna qarsy emespiz. Biraq Raıym qalyń eldiń ortasy, erteń qys qystaýdan qysylyp qalarmyz. Sonda bir tentektiń isinen úlken daý ushyǵýy múmkin. — Bekarystan jıeniniń sózin tiriltti. — Túbi orystyń kózdep kele jatqany Hıýa handyǵy ǵoı. Biz ol talabyn qoldaımyz. Biraq ústimizge qala salynbasyn...

Janqoja kendi. Bálkim Janaral bul ótinishti qabyl alar. Er jigit eki sóılemeıdi. Óz aýzynan ýáde etse, erteń tanyp ketýi qıyn bolar. Solaı baıymdaıdy.

Orystarǵa baratyn elshilerdiń quramynda alty Álimniń kózi túgel bolǵany durys edi.

Budan bir apta buryn baspashynyń habary estilgende jan-jaqqa tópep ketken shapqynshylar áldeqashan oraldy. Aıaq jeter jerdegi Álim túgel... Tek Tórtqara aǵaıynnan Báımen kelmeı otyr. Batyrdyń ishi kipi aldy.

Bes Shektiniń bir balasy Jaqaıymnyń bıi Baıshoqy búırekten sıraq shyǵarǵanda, ózi qoldaýdy qalys aǵaıyn Qarasaqal men Qarakesekten tapty. Ásirese Qarakesek... Keshe ǵana baspashylardyń shabýylyna tap bolyp, tórt birdeı azamat opat bolǵan aýyl... Olar orystyń tezirek kelgenin tileıdi.

Orynborǵa baratyn bılerdi Baıshoqy bastap baratyn bolyp kelisildi. Tólegen, Sapaq sıaqty ár atalyqtyń jaqsylary atalyp jatyr...

— Áıderbekten Itiǵul barsyn! — dedi Jaqaı.

— Qoı, qoı! — Itiǵul saqaly shoshańdap, eki qolyn birdeı erbeńdetti. — Kápir orystyń atyn aıtsa, denem túrshigedi. Bul jastardyń isi ǵoı. Bizdiń Bekmyrzany jiberińder!

— Sen de qartaıyp otyrǵan joqsyń. Baıshoqy, Sapaq, bári de qataryń emes pe?

— Anaý Esenbaı nege barmaıdy? — dedi sasqan Itiǵul.

— Meni-aq jiberińizshi, Jáke! — Esik jaqta otyrǵan úlken kózdi, aqquba jigit Bekmyrza ótinish jasady. — Sýyrylyp shyǵyp sóz aıtpasam da, aǵalaryma at qosshy bolýǵa jararmyn.

Bekmyrza Qyzyldaǵy qaraýyl úıshiginen túnde kelip edi.

Balymǵa neke salǵaly, osy jigit tonnyń ishki baýyndaı, batyrdyń aýlynda jıi tóbe kórsetedi. Júıesiz sóz aıtpaıtyn, iske tyndyrymdy Bekmyrzanyń minezine Janqoja da den qoıatyn. Oǵan bul joly da yrza boldy.

Solaı Orynborǵa baratyn elshiler sókteı ekshelip shyqqan. Batyr óz janynan Aqmyrzanyń báıbishesinen týatyn inisi Satybaldyny qosyp otyr. Baıshoqyǵa aıtqan taǵy bir ótinishi jolaı Báımenge soǵýdy tapsyrdy. Qarash kelmeı, Tórtqara túgeldenbeıdi. Báımen baratyn yńǵaı tanytsa, Sapaq qala turar...

Byltyr kúz Qarashtyń jaz jaılaýynda orys kerýenderi talaýǵa túsken oqıǵasy kezdesti. Arty uzaqqa sozylǵan daýǵa aınalyp, qaraqshylardyń kim ekeni anyqtalmaǵan kúıi qalyp edi. Biraq orys ákimshiligi Qarashtan kádikti... Janqoja shaqyrǵanda, Báımenniń kelmeı qalyp otyrǵany da sondyqtan... Orystar kelip jatqanyn estıdi. Sol kerýen oqıǵasyn indeti júrýi ábden múmkin... Báımen qashyp otyr.

Sapaq ol kádigin aıta almaıdy, biraq...

Orynborǵa baratyn bılerdiń sany on kisige jetti.

Sodan soń baspashy jaıy sóz boldy.

Orystar kelgenshe bir jyl bar eken. Bıler saqtyq qamyn oılastyrdy. Janqojanyń oıynda Qyzylda qaraýyl úıshiginiń sanyn úsheýge jetkizý kerek...

Toqsan jigitti asyrap, toqsan úıdiń bir jyldyq azyq-túligin kóterý az shyǵyn emes. Qaraýyl aqysyn aýyrsynatyndar da tabylady. Sonyń biri Itiǵul edi.

— Onda qaraýyldy tarataıyq... — dedi batyr.

Qorqaq Itiǵuldyń kózi úrpıip ketti. Jalǵyz úı, jaýdyń ótinde qalǵandaı, júregi sýyldaıdy.

— Oıbaı, Jáke-aý! Bul ózińdi tiri ajalǵa baılap berý ǵoı. Baspashy...

— Onda Altynbaıǵa qaraǵan aýyldan tórt jigit ber. Azyq-túligi, taban aqysy ózińnen...

— Quttyq tórt jigit berip otyr, — dedi Boranbaı Itiǵulǵa aqyl aıtyp. — Úsheýiniń shyǵynyn moınymyzǵa aldyq. Bir jigit Qulbaraq, jylda aqy-pulsyz óz erkimen barady. Ondaı er júrek jigitter sizdiń aýyldan qalaı tabylmaıdy!

— Aqy alyp jatqan óńgelerdi kergen soń, basqalary da qyńyraıysady ǵoı...

Itiǵuldyń sózin taǵy da Bekmyrza bóldi.

— Qyńyraımaıtyndar da tabylar. Iteke, qudaıdyń sary ýaıymyn aıtyp neǵylǵanyń. Eń aldymen men baramyn. Aqy tólemeı-aq qoı, azyq tabylsa, kóppen birdeı kórermiz.

Solaı qaraýyl sany toqsan jigitke kóbeıtiletin boldy.

Erteńine Orynborǵa attanatyn elshiler jolǵa shyqty.

— Jorytqanda joldaryń bolsyn. Jat elge barasyńdar, qazaqty olar taǵy kóredi ǵoı. Keýdelerińdi joǵary ustańdar. Basshydan bastap qosshyńa deıin aıtatynym sol. — Janqoja qoshtasarda qobaljyp turdy.

* * *

Orynborǵa attanatyn elshilerdi irikteıtin joly Janqoja onyń quramyna Báıdildany ádeıi qostyrǵan joq. Hıýa handyǵynda júrgen kúıeý balasy Janǵazynyń yqpalynan shyǵa almaıtyn Qojamberdiniń bıine batyr senińkiremeıdi.

Bıyl erte kóktemde Hıýadan kelgen elshiler Báıdildanyń úıine tústi... Artynan bir aıdan keıin Qyzylda baspashylar kórinip, Arynǵazynyń aýly shapqynshylyqqa ushyraıdy... Osynyń bári tegin emes edi. Báıdildanyń aýly neshe jyldan beri Qyzyldaǵy jaz jaılaýynan taban aýdarǵan joq. Sonda da baspashy tıip, aýyldy beriktirgen oqıǵasy bir márte de kezdespeıdi eken. Batyr osydan shúbálanady...

Hıýashyl bıdiń ishinde qandaı ıt ólip jatqanyn kim bilip jatyr. Ondaı eki júzdi adamdy Orynborǵa jumsap ta bolmaıtyn edi. Eldestirmek elshiden... Dastarhan ústindegi sypaıy keńeste daý bir aýyz sezden ushynady. Báıdilda ádeıi ushyndyrý úshin-aq aıta salýy múmkin. Batyr sodan qoryqty.

Qazir oılansa, ózi qatelespegen sıaqty. Orys elshileri kelip ketkeli eki apta da etken joq... Jańadarıa boıyndaǵy Hıýa qamalynda ásker jınalyp jatqan habary shyqty. Bastap ákeletin Rahmanberdi bek... Qasynda bir myń qol sypaı bar, eski qamalǵa ornap jatyr...

Hıýalyq sypaılardyń sanyn aıtyp júrgen Báıdilda. Kelgenin Bekarystan habarlady. Nurybaı bıdiń nemeresi anyq qansha adam ekenin bilmeıdi, aǵasy Áıitbekti asyǵys atqa qondyrypty.

El ishi qobaljý, barlyq aýylda qaraıyp bas kótergen jigitter at ústinde edi...

Kútpegen jerde Janqojanyń aýlyna elshi keldi.

Bul jolǵy elshi Hıýa handyǵynan, Báıdilda bastap ákelip otyr... Bıdiń shaǵyr kózinde jymysqy kúlki, batyrdyń aldynda baıpań qaǵady.

— Bulardy Rahmanberdi bek jumsap otyr. Ózińdi izdep shyqqan eken. Hıýalyqtar qazaqtyń qaı aýlyn bilip jatyr. Jolbasshy kerek etkende baıaǵy meni tabady...

— Hıýa hany qazaq ishine kelgende seni taýyp júrgeni bir búgin emes qoı...

Janqoja kókeıinde turǵan ashýdy ázer irkip qaldy. Hıýanyń áskeri túp irgeńde qylyshyn taıap ol tur. Aqylǵa jeńdirmese bolmaıtyn edi. Elshilermen sóıleskende, ózin barynsha sypaıy ustaýǵa tyrysty.

Keshe kelip ketken orys elshisi jaıly aıtty. Báribir biledi, qaı jaǵyna tyǵyp qoıasyń. Orystardyń qala salǵaly jatqanyn da jasyrǵan joq. Qaıdan jasyrasyń, qasynda tyńshyń otyr... Álgi áńgimeniń ústinde Báıdildanyń júzine jaktyrmaı bir qarap qoıdy.

— Qazaq ústine qala túskenin quptamaıdy. Sol tilegimizdi bildirgeli Orynborǵa elshi jumsap otyrmyn. Biz álsiz elmiz, orystarmen ustasýǵa dármen joq. Biraq ústimizge basyp qonatyn bolsa, ólispeı berispeımiz! — Janqoja bul joly qatýlanyp sóıledi. — Senderge beretinim de sol jaýap. El bolǵyń keledi eken, alystan syılasamyz. Biraq, ústimizge keltire almaımyz!

— Aýzy túkti kápir, seniń ol aıtqanyńa qarap otyra ma, erteń ústine keledi... — dedi elshilikke kelgenderdiń eń jasy úlkeni, qý murt qara shal. — Rahmanberdi bek sonyń aldyn alýǵa keldi...

— Endeshe, qaıta berińder. Eger ústime jaý kelip jatsa, habary ózimnen bolar...

Janqoja sol bir sózinde, ıilmegen kúıi qaldy.

Elshiler keter kezde kúsh aıtatyndaı yńǵaı tanytqan. Hıýa qamalyndaǵy bir myń qol qazaq aýlynyń túndigin túrip qoıyp shaýyp alýǵa daıyn otyr. Tek Rahmanberdi bek qana beıbit tynymyn jaqtaıtyn kórinedi.

— Bek álde de ashýyn aqylǵa jeńdiretin shyǵar dep dámelenemin... — Janqoja qoshtasar kezde, jumsaq shyraı kórsetti.

Orys Jamanqaladan Torǵaıǵa jetkenshe júz elý jyl ótken eken. Syr boıyna qaraı oqtalǵaly qashan... Hıýaǵa attanyp jary joldan qaıtty. Áıteýir, bir asyqpaıtyn el... Onyń qaı kezde keletinin kim bilipti. Al Hıýanyń áskeri irgesinde otyr... shamyna tıse, úlken shapqynshylyq bastalýy múmkin...

Shýls batyrdyń osylaı qobaljyp otyrǵan ústine keldi.

Buryn orys patshalyǵy Orta Azıa handyqtary ishinde tek Buhar ámirimen ǵana dostyq qatynas ustanatyn. Al Hıýa handyǵymen eki aradaǵy qatynas jyl ótken saıyn shıelenise túsken. Ásirese Syr boıynda Qojanıaz qamaly ornaǵannan keıin...

Qazaq hany Ábilqaıyr orys elshisin qabyldaıtyn joly, osy Álim ishinde otyratyn edi. Syr boıyndaǵy Jankent qamaly onyń astanasy bolyp esepteledi. Orys patshalyǵy óziniń ekspansıalyq saıasatyn óristete túsýdi oılaǵanda, osylaı árgi tarıhtan qozǵaıdy. Bir zamanda Ábilqaıyr basqarǵan ulystardy áli de ózine baǵynyshty eldiń qataryna qosyp otyr.

Hıýa handyǵy Qaıyp han men Ábilǵazyny alǵa tartady. Ol ekeýiniń tusynda Álim Hıýa handyǵynyń qolastyna qaraıtyn eldiń qatarynda esepteletin edi.

Orynbor ákimshiligine memlekettik departament tarapynan túsken málimetke qaraǵanda, qazir Peterbýrgta Hıýa handyǵynyń elshisi jatyr.

General Perovskııdiń 1839 jylǵy Hıýa joryǵy sátsizdikke ushyrady. Bul oılandyratyn jaǵdaı edi. Hıýa handyǵyna qol salý úshin aldynda qyryq kúnshilik shólden asýyń kerek eken. Eki arada qazaq saharasy, orys patshalyǵyna dushpandyqpen qaraıtyn el jatyr... Orynbor ákimshiligi amalsyz dıplomatıanyń kómegine júgindi...

Orys generalynyń tosyn áreketinen keıin, Hıýa handyǵy da saqtanyp qalǵan. Syr boıyndaǵy qamalyna qaıta oralǵysy kelgende, Janqojadan qorqyp otyrǵan joq, orys qarýynan qaýiptendi... Qojanıazdyń tyrnaǵy batyp qalǵan Álim Hıýa handyǵyn dushpan kórip otyrǵany anyq. Qysylyp ketse, arjaǵyndaǵy orysty kómekke shaqyrady. Peterbýrgqa elshi attandyratyny sodan soń...

Tyshqan men mysyqtaı ańdysyp otyrǵan eki memlekettiń dıplomattary qandaı kelisimge keldi, ony Shýls bilmeıdi. Orynbor ákimshiliginde otyrǵan sáýegeılerdiń boljaýyna qaraǵanda, Syrdarıasy eki memlekettiń bolashaq shekarasyna aınalýy kerek. Sonda Syrdyń arǵy betindegi el túgeldeı Hıýa yqpalyndaǵy aımaqqa aınalady...

— Qaraqumda qonys tarshylyǵy qıamet. Álimge qaraǵan kóp rýlardyń jaz jaılaýy Qyzylqumda. Ony Hıýa alatyn bolsa, kúnkóris qıyndaıdy eken. — Shýlstiń sózin tyńdap otyrǵan Janqoja basyn shaıqady. — Bir Álim endi ekige jarylady deseıshi...

Dıplomatıanyń joly jińishke. Bul sıaqty qupıa bir janǵa aıtylmaýy tıis edi. Shtabs-kapıtan óziniń ushqalaqtyq jasap alǵanyn túsindi. Batyrdy jubatyp, qobaljýyn basýy kerek. Áıtpese bárin de búldiredi.

— Qyryq kún shildeniń ishi. Sharýanyń bireýi ekeý bolyp, peıili keńıtin kez. Hıýanyń kókeıin tesken zeket qoı. Ári kedeılik tıtyqtatqan Álim aýlynyń bir bólegi Syr boıynda tary egip kún kórip otyr. Dıqan halyqta kósh kólik te kemshin. Qarýly hıýalyqtardan qashyp qutyla almaıdy. Amalsyz úsir tóleýge qul bolady...

Árıne, eki memleket arasyndaǵy dıplomatıalyq saıasattan habary joq qazaq batyry, Hıýa handyǵynyń bul qımyly orystar tarapynan elshi kelýine baılanysty jasalǵan áreket etkenin túsinbeıdi...

— Meniń qasyma bes-alty adam qosyńyz. Jańadarıa boıyndaǵy hıýalyqtarǵa baryp qaıtaıyn...

Shýlstiń bul sózi batyrdy da qanaǵattandyrǵan sıaqty, óńinde jyly shyraı bilinip, shtabs-kapıtanǵa synaı qaraıdy.

— Hıýalyqtar meıirimsiz, dushpanyn aıamaıdy. Jazym bolarmyn dep qoryqpaısyń ba?

— Men olarmen orys ákimshiligi atynan sóılesemin. Álgide aıttym ǵoı, Syrdyń bergi betindegi el patsha aǵzamnyń huzyryndaǵy el bolyp sanalady. Hıýa basqynshylarynyń senderden alym-salyq talap etýge haqysy joq...

— Áı, Jaýqashardy shaqyrshy!

Esikten eńgezerdeı qara kirdi. Jasy alpysqa taqap qalǵany baıqalady. İriligine qaraı, semizdigi de sumdyq eken. Esikten shaqqa syıyp, bosaǵa jaqta otyra ketip edi. Sol poshymy kishigirim shoqalaqqa uqsaıdy. Al eki beti qyp-qyzyl, jas náresteniń óńindeı balbyrap tur.

Mynaý pishimimen kúrestiń tásilderin úırense ǵoı... Onda myna qazaqqa adam shaq kelmesi. Shýls Jaýqashardyń dene bitimine tań qalyp otyr.

— Mynaý orys tóresi, Jańadarıa boıyna kelgen hıýalyqtarǵa baryp qaıtpaqshy. Qasyna adam kerek.

— Baraıyn, Jáke!

— Elpildemeı qoıa tur. — Janqoja ony qaıtaryp tastady. — Sen tóreni Arystanbaıǵa jetkizesiń. Qazir onyń qaraýyl úıshigi Kýandarıanyń bergi jaǵasynda otyr. Seniń Janqojanyń inisi degen ataǵyń bar ǵoı. Hıýa qanisherine senim joq, qol-aıaǵyńa kisen salyp, ári qaraı jónelte salar. Odan da tóreniń qasyna Arystanbaıdy qosaıyq!

— Arystanbaıǵa alyp baraıyn!

Shýlstiń kókeıinde qudyq jaıy. Aldynan jamandyq habar shyqty da, ol buıymyn alǵa tartý yńǵaısyz bolyp qaldy. Qazir batyrdyń kóńildenip otyrǵan kezin paıdalanyp, shtabs-kapıtan áńgime betin qudyqqa burdy.

Qudyq qazý kóshpeli eldiń úırenshikti kásibi. Onyń ústine orys tóresi qudyq qazǵan jigitterge aqy tóleıtin bolyp otyr. Qazaq aqysyn shyǵarǵan istiń boqysyn shyǵarady... aqyly jumysqa qulshyna kirisetinder tabylatyn edi.

Biraq kez-kelgen jerden tushshy sý shyǵa bermeıdi. Qudyqty qaı jerden qazý kerek ekenin sóılesken jerde qazaqtar arasynda talas shyqty.

— Kókshoqattan beri qaraı qaptaǵan orǵyl qum. Shuqyp qalsań, sý shyǵady! — dedi Jaqaı.

Tóre qudyqtyń kóbirek bolǵanyn táýir kórip otyr. Uzaq joldan salyǵyp jetetin kerýenniń jaıyn oılap otyrǵan shyǵar. Basy artyq qudyqtyń qazaq úshin de zıany joq. Biraq, Jaqaı aıtqandaı, kez kelgen kumnyń arasyn shuqı berýge bolmas. Kerýen joly Tasqudyqtyń ústimen asady. Jańadan qazylǵan qudyqtardyń da osy jol ústinde bolǵany durys. — Janqoja endi óz jobasyn aıtty. — Jaqsyqylysh pen Tasqudyqtyń aralyǵynda áne bir adyraspandy tóbe bar ǵoı...

— Satybaldynyń kelinshek alǵan toıynda kókpar tartatyn tóbemiz ǵoı. — Jaqaı taǵy kıip ketti. — Men attan jyǵylyp...

— Ózi teńiz boıyna da jaqyn. Sodan beri qaraı tórt-bes qudyq qazatyn jerdiń yńǵaıy bar. Al tushshy sý shyǵatynyna men kepildik bereıin...

— Bir qudyq úshin qansha aqy beredi eken? — dedi Boranbaı eleńdep. — Beketaıjan surashy.

Beketaı orys tóresimen shúldirlesti.

— Bir qudyqqa on bes som deıdi.

— On bes som jýan eki qaranyń quny ǵoı! — Boranbaıdyń esi shyǵyp otyr. — Jáke, qudyq qazýdy men mindetime alam!

— Túse qalmaı, tura tursaıshy! — Jaqaıdyń shyj-byjy shyqty. — Orystar da sart ispettes halyq, saýdalasyp kóreıik!

— Saýdada basyń qalsyn! — Janqoja ashýlandy. — Beketaı, aıt oǵan! Myna Boranbaı qazyp beredi.

Qazaqtar dabyrlasyp ketkenin kórgen Shýls qysylyp otyr edi. Beketaı mánisin aıtqanda, kúlip qoıa berdi.

Jaqaıdyń aýzy soıǵan túlkideı yrjıady.

Bir ǵana Baraqtyń aýlynan soıdaýyttaı on jigit shyǵady. Boranbaıdan ótken qudyqshy joq. Jaqaıdyń jaman oıy, saýdalasqan bolyp, orys tóresin úrkitip qoıý edi. Odan ári deldaldyqqa ózi júredi. Jaqaı jan bolyp ketpen siltep kórgen joq. Tiliniń ushymen kún kóredi.

Janqoja aralasty, báriniń de berekesi qashty. Jaqaı qudyq oljasynan qaǵylyp, shermende bolyp otyr.

* * *

Shýls Jańadarıa boıyna attanǵan kúni, Orynborǵa ketken qazaq elshileri oraldy.

On kisi on aýyzdan sóz aıtqanda, bir túnge ermek taýyp beredi. Bul da soǵan uqsaıtyn edi. Orys ákiminiń aldyn kórip qaıtqan qazaq bıleri, úlken bir synnan ótkendeı, jappaı jamyrasa sóıleıdi.

Bári de orys janaralynyń bet bitimine tań qalady. Onyń oqalap tastaǵan eki ıyǵy... sap-sary ala shen taqqan omyraýy... Sapaq aıtyp taýysa almaı otyr.

Bılerdiń sózine qaraǵanda, janaraldyń aıryqsha yqylas kórsetip qarsy alǵan syńaıy bar. Tili jat, dini bóten halyqtyń ishinde ne sumdyǵy jatqanyn kim bilip jatyr. Mámile sózdiń bári noǵaı tilmash arqyly sóılesipti. Janaraldyń nıeti túzý sıaqty. Álim aýyldaryn Hıýa shapqynshylyǵynan qorǵaýdy mindetine alyp otyr.

— Qamal jaıynda ne aıtty?

Janqoja bul sózdi Baıshoqyǵa qarap aıtty. Basta daý shyǵaryp júrgen de Jaqaıym aǵaıyn ǵoı. Janaraldyń aldyn kórip, muńyn aıtyp qaıtty. Batyr sol shyndyqty Baıshoqynyń óz aýyzynan esitkisi kelip otyr.

— Ulyǵan qasqyr qoıǵa shappaı tynbaıdy. Orystar da sol, Raıymnan basqa jerdi esitkisi kelmeıdi, — dedi Baıshoqy kúrsinip. — Aldynda dastarhandaı kók ala qaǵazdy jaıyp otyr. Orys tóreleri sonyń aınalasynda úımelesip, kóp tájikelesti. " Raıym, Raıym" degenderin ǵana túsinemiz. Sirá, sol qaǵazynyń betinde bizdiń Raıymnyń súgireti bar ma dep qaldym ǵoı!

— Astapyralla!

— Ony qaıdan kórip júr?

— Orystarda din joq. Jansyz bolyp, kelip-ketip júrmegenin qaıdan bildiń?

— Saýda kerýenderi Aqırektiń quıryǵyndaǵy qysqa jolmen kúnde asyp jatyr, — dedi Janqoja daýryqqan jurtqa basý aıtyp.

— Bir erý bolǵan kezinde Raıymdy kózdep qaıtsa, qıyn ba? Baıshoqy, sóıleı ber!

— Sonymen Raıymdy beretin bolyp qaıttyq, — Baıshoqy úzilip qalǵan áńgimesin ári qaraı jalǵastyrdy. — Hıýalyqtardy Syrdyń arǵy betine yǵystyrǵan soń, jer de keńıdi. Janaral sodan keıin ásker qonysy da oryn aýystyratynyn aıtyp otyr.

Jetirýdyń ústin basyp bir aı jol júrgen bıler kóp nársege qanyǵyp qaıtqan. Hıýaǵa qaraǵanda, orystyń zańy da jumsaq. Zeket jınatyp kijińdep jatqan da eshkim joq.

— Olardyń tútin salyǵy jandy aýyrta qoımas. Kedeı-kepshikter bir qoımen qutylyp jatyr...

Sapaq bir jańalyq aıtty. Janaraldyń keńsesinde Tunǵanshanyń Ǵalıyn kóripti. Ábilqaıyr áýletinen taraıtyn kóp tórelerdiń biri, úsh-tórt jyldan beri Shómekeı ishinde júretin edi. Byltyr kúz belgili bılermen arazdasyp, Qobdaǵa qaraı kóshi ketkenin esitken. Janqojanyń ishi kipi aldy.

— Janaraldyń aldyna biz kirgende, bir jaǵymyzdan saıtandaı sap etti. Saqaldan yrymǵa joq. Ózi oryssha sóılep ketse, juqpaıdy... Janaralǵa birdeńelerdi byldyryqtap...

Janqoja qobaljı túsedi. Álde orys janaraly, Álimniń tizginin Ábilqaıyr áýletine ustatyp qoıyp, alystan qaraýyl qaraǵysy keletin shyǵar... Shómekeıdiń ishin búldirip ketken sumyraı munda kelip kimdi ońdyrady?

Esinde Isataı men Mahambettiń qazasy, batyrdyń denesi túrshigip ketken.

Jol soqty bolyp jetken qonaqtaryn odan ári qınaǵan joq.

Batyr óreli tańdy kózimen atyrdy.

Árirektegi Syrym batyr taǵdyry... Keshegi Isataı-Mahambet qazasy... Bári de han áýletiniń. aıtaǵyna ergen, orys soldattarynyń oǵynan mert boldy... Sol orysty ózi ústine shaqyryp otyr. Onyń aqyry taǵy nege soǵady?

Shypta ishinde ydys-aıaq saldyrap, Aıbarsha dáret sý jylytýdyń qamyna kirisken kezde, batyr da basyn kóterdi.

Janqojanyń kúndegi ádeti, tań namazyn oqyp bolǵan soń, bir tostaǵan qymyz aldyrady. Qasynda buzaý terisi aq shanash, onda qumarshaqtyń talqanyn saqtaıtyn edi. Bul úıdiń bala-shaǵasy byltyr kúz basynda qaǵyp alǵan qumarshaq batyrdyń bir jyl únem qylýyna jetip artylady. Janqoja bir tostaǵan túıeniń shubatyna qos ýys talqan tastap, qasyqpen aralastyryp-aralastyryp, basyna kóterip saldy.

— Qonaqtar turǵan shyǵar...

— Bári de aýyldyń syrtynda dáret alyp jatyr...

— Aıbarsha, maǵan Satypaldyny shaqyrshy.

Uzyn sıraq Satypaldy esikten entige kirgende, batyr terde sartasynan júginip otyr edi. Basyn kóterdi.

— Beri otyr. — Janqoja inisine qasynan oryn usyndy. — Orynborǵa baryp qaıttyń. Orystyń otyryp-turýy qalaı eken? Sóılesip otyrǵanda ne baıqadyń?

Bul sıaqty suraq kezdeser dep kútpegen Satypaldy sasqalaqtap qaldy.

— Kádimgideı... yqylasy túzý...

— Ustap-tutynatyn múlkiniń túri qandaı? Meken-jaıy saǵan unady ma?

— Ustap tutynatyn múlkin qudaı basqa bermesin! — Satypaldynyń kózi baqjań etti. — Adam basyna bir-bir qasyq, adam basyna bir-bir aıaq beredi. Orystyń tamaǵyna shoshqa aralasatynyn bilemin ǵoı, janaral qonaqasy bergende, bir túıir aýzyma salǵanym joq!

Satypaldy taǵy biraz jelpinip basylǵandaı edi, batyr qolyn kóterip toqtatty.

— Adammen qarym-qatynasynda ne baıqadyń? Janaral Hıýadan qorǵaımyn degende, artynda saqtap otyrǵan aramdyǵy joq pa eken? — Janqoja Satypaldynyń úrpıgen túrine qarap, qolyn siltedi. — Áı, sen qaıdan adam tanýshy ediń. Odan da maǵan Sapaqty shaqyryp jiber. Biraq ózińnen ne suraǵanym jaıly bir janǵa tis jaryp júrme!

— Tilim qyrqylsyn!

Satypaldy úıden ata jóneldi.

Sapaq ta eshteńe aıtyp jarytqan joq. Tek batyrdyń sońǵy suraǵyn esitken kezde, birdeńeden kádik alǵandaı, bı oılanyp qalǵan.

— Ózi bylaı kerbezdeý adam kórindi. Orystyń byldyryqtaǵan tilin kim túsinip jatyr. İsh pikiri ishinde ǵoı...

— Otyr. — Ony qasyna otyrǵyzyp qoıyp, esiktiń aldynda sup-sur bolyp turǵan Satypaldyǵa ıek qaqty. — Bar, Baıshoqyny shaqyryp kel!

Sapaq endi ǵana birdeńe túsingendeı, shybyjyqtaı bastady. Álgi suraqtarǵa Jaqaıymnyń bıi basqasha jaýap berip, Sapaqty uıatqa qaldyryp júrer me eken?...

Janqoja bılerdi shetinen aldyryp jatyr. Bárine de beretini álgi suraqtar edi. Jıyrma eki jasar Shegebaıdy qospaǵanda, aldynan segiz kisi etti. Bári de urlyǵynyń ústinde ustalyp, qýystanyp otyrǵandaı, ózinen buryn kirgenderdiń betine jaltaqtaıdy. Báriniń de jaýaby Satypaldy men Sapaqtyń deńgeıinen soǵyp jatyr. Batyr qanaǵattanbaı otyrǵan syńaı tanytyp, qabaǵynda kirbiń bilindi.

Bári de bilgilikti bı, belgili atalyqtyń tuqymdary, bir-bir rýdyń tizgin qolynda otyr... Orynborǵa nege barǵanyn bári de biledi... Biraq kórip-sezgen eshteńesi joq bolyp shyqty... Apyr-aý, netken túısiksiz jandar edi... Bilgiliktisi osylar bolǵanda, qara halyqtyń kórgen kúni ne bolar?...

Orynborǵa baryp qaıtqan elshilerdiń ishinde eń jasy kishisi Bekmyrza eken. Ol eń sońynan keldi.

— Mynaý aǵalaryńnyń jaýaby meni qanaǵattandyrmaı otyr. — Janqoja álgi suraǵyn taǵy bir qaıtalap shyqty. — Aqyl jastan deıtin edi, endi sen sóıleshi!

Bekmyrza oılanyp qaldy. Kóz aldynda janaraldyń keńsesiń elesteıdi. Bári de ústelde otyryp edi. Bıler ashamaıly túıege mingendeı, qopańdaı bergende, Bekmyrzanyń kúlkisi keldi... Jalǵyz keńse ǵana emes, orystar úıde de ústelde otyryp, sonyń ústinde as ishedi eken. Tapqany kerýette, taba almaǵany qoldan jasatqan sáki ústinde jatady. Árıne, orys turmysy qazaqqa uqsamaıdy. Ony osy otyrǵandardyń bári de kórdi. Solaı dep aıtqan da shyǵar. Batyr biraq qanaǵattanbaı otyr...

— Meniń baıqaýymsha, orystyń otyryp-turýy qazaqtan bólek... Bekmyrza sál irkilip jan-jaǵyna qarady. Bılerdiń eleńdesken túrine qarap, býynyn bekitkendeı, ári qaraı jalǵastyrdy. — Eń aldymen úı turmysy. Jatsa — jerden bir kez joǵary, kerýettiń ústinde jatady. Otyrsa da solaı — aldyna ústel qoıyp, jerden bir kez joǵary otyrady. Maǵan otyrǵan jerinde turyp kete berýge asyǵatyn adam sıaqty kórindi...

— Otyrsa — jerden bir kez joǵary otyrady, jatsa — jerden bir kez joǵary jatady. Biz jer tyrmalap júrgende, olar bıiktep ketken syńaı bar-aý. Turyp júre beretin adamdaı, túri asyǵys kórindi deısiń... Qaıda asyǵady? Árıne, aspandaǵy aıǵa emes, Hıýa men Qoqanǵa asyǵyp kele jatqan shyǵar. Bizdi qaýymyna alyp jaqyndatty ǵoı. Eger Hıýa men Qoqanǵa attanatyn bolsa, erte me, kesh pe, bizdiń ústimizdi basyp ótedi-aý. Túbi jerimizge qala salmaı qoımas... — Janqojanyń óńinde muń izi, tereń kúrsindi. — Endi sen ekinshi suraǵyma jaýap ber.

Bekmyrza endi kósile tústi.

— Orys meken-jaıyn qysh kesekten salady, tas pen aǵashty da paıdalanady. Ustaıtyn qarýy da temir, tutynatyn múlki de temir eken. Eń aıaǵy oshaǵynyń da astyna da tas tósep qoıǵanyn kórdim ǵoı. Temir shanyshqymen as ishedi. Kóship júre beretin qazaq sıaqty emes, orystyń isi pisentti, álgi men kórgen tas úıleri aqyrzamanǵa sheıin sol qalpy turatyn shyǵar dep qaldym ǵoı...

— Salǵan úıi qysh kesek pen tastan bolsa, berik shyǵar. Qala bir tússe, onyń qaıtyp qozǵaýyń qıyn bolady-aý. Sarttyń qara balshyqtan úıgen qamalynan asa almaı júrgen, qazaǵym, mańdaıyńdy tasqa soqqanda, kúniń ne bolar eken. Biz naızanyń ushyna qadaıtyn temir istik taba almaı júrmiz. Orys aldyndaǵy asty temir shanyshqymen iship otyr. Temirdiń tegi qarý. Qarýy myqty adam kimdi shydatady?

— Al men shanyshqy ǵana emes, janaraldyń úıinde temir qasyq ta kórdim ǵoı! — dedi Sapaq qopańdap.

— Jákemniń aıtqany ras. Álgi tort aıǵyr birdeńesine eki qulash aǵash tapsań, dap-daıyn naıza bolyp shyǵa keledi. — Baıshoqy taǵy bir kádik aıtty. — Sirá úıde tamaq alyp ishse, túzge shyqqanda naıza qylatyn shyǵar!

— Sender, kidire turyńdar, — dedi Janqoja. — Bekmyrza endi úshinshi suraqqa jaýap bersin!

— Janaral dushpan nazaryn bildirgen joq. Baıqaýymsha, artyq bir aýyz sóz sóılemeıdi. Biraq qolda baryn aldymyzǵa qoıyp kútti. Orys óziń birdeńe berseń jolamaıdy. Kedeıleý bireý atymnyń moınyndaǵy ómildirigin kórip, basyn shaıqap edi. Syılap edim, shoshyp ketti.

— Bergen jomart emes, alǵan jomart. Orys bergenińdi almasa, artyq paıda da qaldyrmas. Óıtkenmen, qıanaty az bolar... Kedeıi eńbegine jalynady ǵoı, almaǵany sondyqtan. Al ulyǵynyń minezi qandaı bolar? Qolda baryn aldyńa aıamaı tógedi-daǵy. Taǵy bir Ramanqul, taǵy bir Báıdilda tabylmas deımisiń. Altyn kórse perishte de joldan taıady. Qap, jemqor bılerdiń kómekeıin altynmen tyǵyndap qurtady-aý... — Janqoja sol basy salbyraǵan kúıi, úni kúńirene shyǵady. — Al, Álim-SHómen, ústimizge orys keletin boldy. Orysqa qonys kerek. Týlaǵanmen amalyń joq, qonys beresiń. Aýzy túkti kápir dep úrkemiz-aý, orystyń sońynda tynyshtyq kele jatqanyn baıqaısyńdar ma? Bárin búldiretin osy ózimiz ǵoı. Álgide Sapaq aıtqan Tunǵanshanyń balasy Ǵalı tóre... Ashqaraq sultan, Ábilqaıyrdyń tuqymy... Janaral keńsesin sol tóre beker jaǵalap júrgen joq. Tek tizginimizdi solarǵa berip almaıyq!

Batyrdyń bul sózin bıler da maquldady.

— Jasyrǵanmen qaıda tyǵylamyz, janaral bizdiń jaǵdaıymyzdy bilip otyr ǵoı. Buryn qara qazaqtyń basyn biriktirip ustaıtyn kúsh, han tuqymy aqsúıekter edi. Endiginiń sultany qaraqshyǵa aınalǵan syńaıy bar. Endi baıqap júrmin, qatal da bolsa, Arynǵazy ádil eken-aý... Onyń kózin orys beker qurtty. Bálkim, kúnderdiń kúninde aldymnan shyǵady dep qoryqqan shyǵar. El qamyn jegen erden góri, syrttan kelgen jaýǵa óz elin alyp jep, qysylsa sonda baryp tyǵylatyn jalmaýyz sultandar tıimdi ǵoı. Bir dámetkenim Kenesary edi, qyrǵyzdardyń qolynan ajalyn taýyp otyr. Alty baqan alaýyz qazaǵymnan da qorqam. Jemqor bılerge orys altyn berip azdyryp, birin-birine aıdap salyp qurtady-aý...

— Kenesary...

— Apyr-aý, Kenesary qashan ólip júr?!

Bul qazany bıler neshe saqqa júgirtip áńgimelep ketti. Qazaqtyń ádeti ólim ústinde ókpe-kiná umytylady. Bári de Kenesarynyń qazasyna kúızelip otyr.

— Kenesarynyń bolary boldy. Qansha joqtaǵanmen, ólgen adam qaıta tirilmeıdi, — dedi Janqoja jurttyń sózin bólip. — Odan da eldiń tirshiligin oılasaıyq...

Sóz qaıtadan Jańadarıa boıyna kelip jatqan hıýalyqtarǵa qaraı oıysty...

— Orys tóresi endigi sonda otyr. Onyń aýylda bolǵany ońdy boldy. Pana bolamyz dep otyr ǵoı, Hıýamen qalaı sóılesedi eken, kóreıik...

Bıler kóńildenip qaldy.

* * *

Ári aqylǵa taıyz, ári dıplomatıaǵa shorqaq Allaqul han jeke bılik júrgizgen on bes jylynyń bederinde onsyz da ishki qaıshylyǵy álsiretken Hıýa handyǵyn birjola turalatty. Alǵashqy qadamyn Aıdos bı bastaǵan qaraqalpaq kóterilisin qanǵa boıap, basýmen bastaǵan qatal han óle-ólgende osy bir azǵantaı halyqty ata jaýyndaı kóretin jaman nıetinen qaıtqan joq. Ol Ámýdarıanyń quıylysyndaǵy ózbek dıqandaryna da senbeıdi. Ózi ámirin júrgizgen jyldary kóbisin ata qonysynan bostyryp jibergen eken. Hıýa handyǵy sypaılaryn áli kúnge jaýynger túrikpen taıpalarynyń jigitterinen tańdaıdy. Solaı túrikpen dalasyna yqpalyn júrgizý arqyly kórshileri Buhar ámiri parsy patshalyǵymen ketisken...

Syr boıyndaǵy jalǵyz qamaly qulap jatqanda, Qojanıazǵa qol ushyn bere almaǵany da sondyqtan. Arjaǵynda Buhar ámiri men parsy patshalyǵy basqan qadamyn andyp otyr...

Allaqul Syr boıyna qamal saldyrǵaly úshinshi bir kórshisi Qoqan handyǵyn da ókpeletip alǵan. Al alty Álimdi Ábilqaıyr ulysyna jatqyzatyn orys patshalyǵy qylyshyn qynabynan sýyratyn álpet kórsetkeli qashan... General Perovskııdiń 1839 jylǵy joryǵyn eske alsa, Allaquldyń júregi titireıtindeı edi... Syr boıyna qaraı qozǵalǵanda ǵoı... Jolynda Kenesary otyryp jan qaldy. Hıýa handyǵy Perovskııdiń eń qıyn jol Ústirt shólin tandap alýyn sonymen baılanystyrady.

Janqoja batyrǵa Orynbor ákimshiliginen elshi kelip jatqanyn Hıýadaǵylar da esitip otyr. Qazir Qazaqdarıa mańynda kóship-qonyp júrgen Janǵazy sultan sol kúni-aq jetkizip edi... Qasyna myń kisilik qol kerek... qazaq sultany Álim aýlynyń kúlin kókke ushyryp, Janqojany tutqyndap aldyna ákeletinin aıtty. Alty Álim Ábilqaıyr áýletiniń súıegine ketpesteı tańba basqan. Janǵazy sultan basymen Qyzyldyń qumynan jaıaý asqan kezin... bir aı boıy qoı sońynda júrgen sonaý qorlyq kúnderdi áli umytpaıdy.

Qazaq dalasyna qaraı joryq uıymdastyrylsa, arjaǵynda qaharly orys patshalyǵymen ustasady. Hıýa handyǵy ondaı erlikke táýekel ete almaı otyr...

Janqoja batyrdyń aýlyna orys elshileri beker kelip jatqan joq. Ústirtten asatyn joly myqtap opyq jegen orys generaly, jańa joryqqa daıyndalyp jatqan habary jylda bir estiledi. Perovskıı aılaker túlki, birinshi joly qatelesken eken, endi ony tiride qaıtalamaıdy. Joryq qaıta bastalatyn bolsa, Ústirttiń ústin basyp emes, qalyń eldiń ishin aralaı júrýi kerek. Generaldyń jolynda Álim jatyr...

Joryq bastalmas buryn, jolyndaǵy eldi tynyshtandyryp alýy kerek edi. Orys elshileri sol maqsatty kózdeıdi.

Jańadarıa boıyndaǵy eski qamalǵa eki júz elý adamdyq jasaq, tek qazaq aýyldarynyń kózin qorqytyp qoıý úshin jiberilip otyr. Bári de túrikpen jigitteri... Hıýa handyǵy dıhan halyq ózbekter men qaraqalpaqtan erlik shyǵatynyna áli de shek keltiredi. Ózderi ylǵı qobaljyp otyratyn osy taıpalardan góri, jaldamaly áskerlerine kóbirek senetin edi.

Biraq túrikpenderden jasaq qurý úshin qyrýar qarjy kerek. Qazyna qory onsyz da sarqylyp bitken Hıýa handyǵynyń saraı kúzetinen artylǵan áskeri álgi eki júz elý adam... Rahmanberdi bekke bastatyp jiberip otyr.

Osydan eki jyl buryn Hıýaǵa orys patshalyǵynan elshi keldi. Ózderi bes adam, basshysy podpolkovnık Danılevskıı edi. Eki memlekettiń arasynda ejelden kele jatqan shekara daý-janjaly sóz boldy. Orys podpolkovnıginiń mysy basqan Hıýa hany qorǵalaqtap qalǵan. Aral teńiziniń soltústik jaǵalaýyndaǵy, Syr óńirindegi — óziniń yqpal aımaǵyna jatatyn elderde budan ári basqasha saıasat ustanatyn yńǵaı tanytty.

Sonyń aldynda eki jyl buryn, Orynborǵa Rahmanqul baryp, Janqoja batyrdyń aryz-shaǵymyn jetkizgenin Hıýa handyǵy bilgen joq. Danılevskııdiń bul sapary soǵan baılanysty edi. Podpolkovnık Hıýa handyǵynan úlken jumystyń údesinen shyqqandaı bolyp, kóńildi qaıtty...

Hıýa hany sóz júzinde qazaq dalasynyń ishki isine qol suqpaýǵa ýáde bergenmen, tynysh qarap otyra alǵan joq. Zeket jınaıtyn mekterleri — ana jaqta Adaı ishinde, Aral teńiziniń syrtynda Qyr Shektisi aýyldarynda jıi-jıi tóbe kórsetetin... Qyzyldy jaılaıtyn aýyldardy da bezdirip jiberip edi... Urynyń arty qýys, Perovskııdiń jańa joryǵynan qaýiptengende, Hıýa handyǵy álgideı qıanatynyń bárin de eske túsiredi.

Al qazaq arasynan jınalyp kelip jatqan zeket sarqylyp qalǵan han qazynasyna quıylyp jatqan tegin oljadaı kórinedi. Odan bas tarta qoıý qıyn edi. Syr óńirinen áli de kúder úzgen joq, entelep kelip qalǵan orys patshalyǵymen sóılesip kórgisi keledi. Peterbýrgqa óz elshisi Mýhammed Ámındi jumsap otyr.

Hıýa elshisi orys astanasyna attanǵaly da bir jyldan asqan. Alǵashqy habary jaqsylyqqa bastaıtyndaı. Orys patshasy Syrdyń sol jaq jaǵalaýyn jaılaıtyn elge keńshilik jasaıtyn yńǵaı tanytypty. Sonda Qýańdarıa men Jańadarıa óńirinen bastap, Qyzylqum atalatyn ulanǵaıyr ólkede Hıýanyń oń qolynan basqa ortaǵy joq... Bul jerde ol Buhar ámiri men Qoqan handyǵyn esepten shyǵaryp tastaıtyn edi.

Qazaq arasynda orys elshileri júrgenin esitken kúni Hıýa hany Rahmanberdi bastaǵan sypaılardy Jańadarıa boıyna asyǵys attandyrdy. Janǵazy sultannyń áreketi bul joly iske aspady. Han qazaqtarǵa tıisýge úzildi-kesildi tıym salyp otyr. Onda Peterbýrgtaǵy kelisim sóz sátsizdikke ushyraıdy. Tek Janqoja batyrǵa elshi salyp kórýdi tapsyrdy. Qazaq aýyldarynda aýyzy túkti kápirlerge tosqaýyl bolar qaýqar joq. Qajet bolsa, Hıýa sypaılary kómekke keletinin aıtsyn. Al qonystan qysylyp otyrǵan aýyldardy han qaramaǵyna, Qyzylqum jaılaýyna shaqyrady... Hıýa men Buhar patshalyǵynan shekarasy túıisetin jerde keń ólke ıesiz bos jatyr. Baıaǵy zamannan qalǵan qudyqtar sol qalpynda... onda búkil Álim-SHómen erkin syıysyp keter edi.

Shtabs-kapıtan Jańadarıa boıyndaǵy Hıýa bekinisine bet alyp bara jatqanda, Janqojaǵa baryp qaıtqan elshiler Rahmanberdi bektiń aldynda otyr edi.

Batyrdyń syrǵytpaǵa salyp otyrǵany anyq. Keshe ǵana ardaqty aǵasy Aqmyrzany óltirtken Hıýa handyǵy... Ony Janqoja ata jaýym dep túsinedi. Odan jyly jaýap kútip otyrǵan Rahmanberdi de joq. Janqojanyń qabaǵyn baǵyp kórýi kerek edi. Elshilerdiń aıtýyna qaraǵanda, syrttaı syr bermegenmen, salqyn qabaqpen qarsy alypty.

Syrdyń arǵy betindegi qazaqtar Hıýa sypaılaryn kómekke shaqyrmaıdy, darıanyń bergi betine de kóshpeıdi. Baspashynyń qylyshyna túskennen góri, qysylyp-qymtyrylyp ómir súrgenderi artyq.

Búgin-erteń Syr boıynda orys bekinisi paıda bolatyny anyq edi. Elshiler qamal ornyn da aıtyp beripti. Raıymda ornaıdy...

Bul sıaqty qupıany Báıdilda da jatqyzbaıdy. Ony batyr da rastap beripti.

Rahmanberdi sol kúni túnde Hıýaǵa shapqynshy attandyrdy. Sońǵy jańalyqtardy hannyń esine salyp, budan ári qandaı áreket jasaýy kerek ekenin suraıdy.

Biraq ol Jańadarıa boıynda orys ofıserin kezdestirermin dep oılaǵan joq-ty.

Symbatty orys jigiti qoldasyp jatyp, shtabs-kapıtan shenin ataǵanda, Rahmanberdi sasyp qaldy.

Hıýa hany qazaqtarmen qylyshtyń júzi arqyly sóılesýge tıym salyp otyr. Al orys elshisimen qalaı sóılesý jaıly tapsyrma alǵan joq-ty. Hannyń alty aıshylyq alystaǵy Peterbýrgqa Mýhammed Ámındi jetiskendikten jumsap otyrmaǵanyn ishi sezetin sıaqty... Patsha aǵzamynyń ókildigin alyp kelip otyrǵan orys ofıserimen sypaıy sóılesýi kerek ekenin Rahmanberdi áldeqalaı túısindi.

Onyń sypaıygershiligi jaǵympazdyqqa uqsaıtyn edi. Ózderi teń adamsha sóılesetin orys tóresiniń aldynda Hıýa beginiń quraq ushyp júrgeni qazaq jigitteri úshin ersi kórindi.

— Kúshtiniń arty dıirmen tartatyny ras eken-aý...

Arystanbaı Beketaıǵa sybyr etti. Onyń túsiniginde, orystar kúshti... Hıýa handyǵynyń onymen ustasatyn qaýqary joq.

Qoı etin týrap babymen pisirgen palaýǵa toıyp alǵan soń, qazaq jigitteri qalǵyp-múlgýge kiristi.

Rahmanberdi sóılep otyr. Hıýa sypaılary eski qamalǵa jınalǵanda, Jańadarıa men Qýańdarıa óńirindegi qazaq aýyldaryn Qoqannyń shapqynshylaryn qorǵaý úshin kelgen eken. Bir jaǵynan, Qyzyldyń ústimen Buharǵa qaraı asatyn orys kerýenderiniń qaýipsizdigin de oılastyrady...

— Jaqynda ǵana qazaqtardyń úlken qylmysynyń ústinen shyqtyq, — dedi Rahmanberdi, qoldan kelse, ilik taýyp, shaǵystyryp qalýǵa tyrysady.

Shýls elendeı bastaıdy.

— Bizden on shaqyrymdaı jerde ótkel bar. Sodan ótken orys kerýenderi, otyz shaqyrymdaı shyqqan soń tosqaýylǵa kezdesedi. Abuıyr bolǵanda, sol kúni kerýenniń izinen júz sypaı attandyryp edim. Tonap jatqan qazaqtardyń ústinen túsipti...

— Ol qaraqshylardan qolǵa túsken eshkim bar ma?

— Bosatyp jiberdik. — Rahmanberdi eki qolyn jaıdy. — Hıýa sypaılaryn qazaqtar onsyz da jaqtyrmaıdy. Al adamdaryn tutqyndaı bastasaq, odan ári...

— Qaı aýyldyń adamdary ekeni belgili me?

— Bul mańaıdyń kópshiligi kishkene rýy ǵoı. Bastap júrgen Baraqtyń Qojaǵuly degen bireý...

Eger Rahmanberdiniń aıtyp otyrǵan Qojaǵuly, qudyqshy Boranbaıdyń nemere týysy ekenin bilse, shtabs-kapıtannyń eki kózi atyzdaı bolar edi. Ol arasyn Hıýa begi de bilińkiremeıdi. Ári qazbalaǵan joq.

Qojanıaz qamaly qulaıtyn jyly basqa týystarynan enshi alyp shyqqan Qojaǵul, jalǵyz úı Qyzylǵa qaraı kóshken. Ár jerde jylqy urlaǵan habary esitilip júrdi. Barymtalap mal almaıdy, Qojaǵuldyń isi basta usaq urlyq edi.

Birte-birte qasyna jigitter jınalady. Qojaǵúl qazir jeti-segiz úıli aýyl bolypty. Bári de kishkene ekeni ras. Biraq Qojaǵuldyń qasyndaǵy jıyrma jigit, ár rýdan bas quraǵan tentekter... Byltyrdan beri olardyń jylqy urlyǵy barymtaǵa bergisiz bolyp, talaı aýyl tiksinip otyr.

Qojaǵulǵa orys kerýenin silteıtin Báıdilda... İle-shala Rahmanberdige habarlady. Qojaǵul kerýen tonasa, orystardyń aldynda Janqojanyń abyroıy tógilýi kerek. Rahmanberdi tap osy arasynda jóndi túsinip jarytqan joq-ty. Janqojanyń týysy Qyzylda kóship-qonyp júredi degen oıyna da kirmeıdi. Bul jeri Shýlske aıtylmady.

Shtabs-kapıtannyń qolynda artyq bılik joq, hıýalyqtarǵa qoqan aıbat kórsetti, bar húkimi sonymen aıaqtalatyn edi. Túndeletip keıin qaıtty.

Onyń bir mindeti Syr boıynda, Aral teńizi jaǵasynda, kemeler ustaýǵa qolaıly jer yńǵaıyn qarastyra júrý edi. Jol boıy Bozkól shyǵanaǵyn kórdi... Urymtal bekinis ornatýǵa qolaıly túbegi de bar, úlken qoınaý... Átteń, bul jer ázir Hıýa yqpalynda qalǵaly tur.

Shtabs-kapıtan úsh jerge jip taqty. Birinshi Qumyrsqaly — kerýen jolyna jaqyn, túbi kemeni súırep jetkizetin bolsa, sýǵa Qumyrsqalydan túsirý kerek edi. Darıanyń quıylysynda Qosaral. Keme toqtaýǵa onda da qolaıly. Sondaı bir aılaqty Raıym kóli men Jalańash kóliniń aralyǵynan da jasaýǵa bolady.

Árıne, bul sıaqty joba-josparlar qupıa saqtalady. Onyń bloknotyna ne túrtip alyp jatqanyn, basqa túgil, Beketaı da túsingen joq.

Elshiler batyrdyń aýlyna túndeletip jetti.

Bular jolda júrgen bes kúnniń ishinde Boranbaı bes qudyq qazyp qoıǵan. Janqoja sony aıtty.

Bıeniń bir saýymyndaı ǵana jol eken. Shýls baryp qaıtty. Batyrdyń sózinde qate joq. Bes qudyq daıyn. Boranbaı endi altynshysyna kirisip jatyr.

— Sýy aırandaı tushshy!

Shýlske bir baqyrash sýdy usynyp jatyp, Boranbaı maqtanyp qoıdy.

— Bul jerdiń aty ne? — Shýls jer atyn bloknotyna jazyp alý kerek edi, qalamyn daıyndady.

Bir jaǵynda Tasqudyq, bir jaǵynda Jaqsyqylysh... tap ekeýiniń arasynda, osy jerge ázir eshqandaı ataq taǵylmapty. Beketaı sony aıtyp turyp kúldi.

— Aty endi qoıylady. Bálkim "Boranbaı qazǵan altyqudyq" atanatyn shyǵar...

Bul mańaı sol kúnnen bastap "Altyqudyq" atanyp ketetinin Beketaı bilgen joq.

Shýls Boranbaımen sol jerde eseptesti.

Qudyq qazylyp bitti. Jer jaǵdaıy, el turmysymen tanysty. Endi júrýi kerek edi.

Ol qazaq batyryna yrza edi. Orys patshalyǵy úshin qazaq dalasynan bir adal dos tapqany anyq... Shtabs-kapıtan qýanyp bara jatyr.

ORAM BOLǴAN JYLY

Kókshekóldiń syrtyndaǵy qumnyń ishinde jalǵyz salt atty tópep kele jatqan. "Taltańbaı qazǵanda" otyrǵan Palýandardyń aýlyna jetip, at basyn tartty.

— Qoren ata, tezdetip at erttet!

Attan túsken Shegebaı tizgindi tastaı berdi. Janýar aqtankerdiń ústi aq sabyndaı bolypty, ilgerili-keıin ketip tur edi. Shegebaı basyn shaıqady.

— Mynaý endi mal bolmaıtyn shyǵar... — deıdi ókinip.

— Eı, ne bop qaldy!?

— Jańadarıa boıyna Hıýanyń jer qaıysqan qoly ornap jatyr. Arystanbaıdyń ózi baryp kórip qaıtty. Jánkenttiń qasyndaǵy qaraýyl úıshiginen tún ortasynda shyqtym. Sodan beri tópep kele jatqanym. Jylqy baıǵusta ne jan qalsyn!

Qoren aqsaqaldyń aýylynan at aýystyryp mingen Shegebaı Jaqsyqylyshta otyrǵan Janqojaǵa túndeletip jetti.

Aýyl tún ishinde qasqyr tıgen qoıdaı búlindi. Batyrdyń úıinen jan-jaqqa shapqynshy ketip jatyr.

Jaqaıdyń qasyna bes jigit qosyp, Jańadarıa boıyna qaraı attandyrdy. Báıdildanyń sońyndaǵy Qojamberdiler qysy-jazy Qyzyldyń qumynda kóship júretin. Qarakesek pen Shómekeı aýyldary da birtalaı el... Jaqaı "qydyryp júrgen adam bolyp", qalyń qoldyń aý-jaıyn baıqap qaıtady.

— Men Raıymdaǵy orys tóresine baryp qaıtamyn. Jańadarıa boıyna áskerin jibersin. — Janqoja atqa mindi. — Kelgen jurtty qaıtarmańdar. Jaqyn mańdaǵy aýyldarmen habarlasyp otyryńdar. Bir jigit qalmaı atqa qonsyn! Men túndeletip bolsa da, qaıtyp oralýǵa tyrysarmyn.

Qasynda Bekmyrza bastaǵan bes adam joldasy bar, tún ishinde jolǵa shyqty.

Raıym bekinisi ornaǵaly úsh-tórt aıdyń júzi bolyp qalǵan. Atqa jekken arbalary syrqyldap, shubatylǵan qalyń qol teńizdiń tumsyǵyn aınalǵanda, qar jańa ketip jatyr edi. Bolashaq bekinistiń komendanty podpolkovnık Erofeev Jaqsyqylyshtaǵy batyrdyń aýlyna soǵyp, qonaq bolyp ketti.

Jasy jer ortaǵa kelip qalǵan orys tóresi óte izetti kisi kórindi. Áńgime ústinde Janqoja Syrdarıanyń arǵy betinde qazaqtar qoıǵan qaraýyl úıshikteri bar ekenin aıtqan. Sol sát tóreniń júzinde elp etken qýanysh sáýlesin baıqady. Eger hıýalyqtar beri qaraı jyljıtyndaı álpet kórsetse, dereý habarshy attandyrýdy ótinip edi.

Jańadarıa boıyna jer qaıysqan qol beker jatqan joq. Bir shapqynshylyqtyń taıanǵanyn batyr baıqap keledi.

Jolaýshylar Shómish taýynyń tusynan ótip bara jatqanda, tań aǵardy. Anadaı jerde jalǵyz atty shoqyraqtap keledi eken. Batyr attyń basyn tejedi.

— Mynaý habarshy ǵoı!

— Aty boldyryp qalǵan-aý...

Bular salt atty jolaýshyny tosyp aldy. Bet pishimi beıtanys, úrpıe qaraıdy.

Amandyq qysqa qaıyryldy.

— Al, jigitim, jol mánisin aıta otyraıyq. Qaıdan kelesiń?

"Jigittiń" jasy alpysta, ulty qaraqalpaq bolyp shyqty.

Jańadarıa boıynda qalyń qosyn kelip jatyr. Uzyn sany úsh myńǵa jaqyn qoldyń bes júzdeıi qaraqalpaq jigitteri eken. Bul ótken túni sytylyp shyǵyp ketipti...

— Qosyndy bastap kele jatqan Rahmanberdi bek. Qasynda Janǵazy sultan bar dep esittim...

Janǵazynyń esimin esitkende, batyrdyń túsi buzyldy. Han tuqymy aqsúıek, Edigeniń eski kegin joqtap kele jatyr-aý... Qyzyldan jaıaý asqany osydan on-aq jyl buryn edi... Shekesine tımegen eken.

— Janǵazynyń qasynda úsh-tórt júz qazaq jigitteri bar... Olar joldan qosyldy.

Báıdilda boldy ǵoı... Qyzyldaǵy aýyldardy azǵyryp, atqa qondyryp otyr... Kúıeý balasynyń shashpaýyn kóteredi...

— Óziń qaraqalpaq ekensiń. Úıirińnen adasyp, munda qaıdan júrsiń? — Janqojanyń oıy bul qaraqalpaqty tyńshyǵa joryp tur edi, júzine synaı qarady.

— Meniń atym Shektibaı, Mátnıaz úıshiniń balasymyn. — Sony aıtqanda jolaýshy at ústinde jóndelip otyrdy. — Jaqaıym ishinde Dáýlet Qondybaı degen jigitke qaryndasymdy berip edim... Ári solardy kórip qaıtaıyn dep, ári mynaý jaýdyń habaryn aıtý kerek... qashyp shyqqanym ǵoı!

— E, e, Qondybaıdyń qaraqalpaq qaınaǵasy sen ekensiń ǵoı... — Janqoja tanı ketti. — Alda baqyr-aı. Jaýda da bir úıiń bolsyn degen osy...

Qaraqalpaqtan da jigit jınaǵanyna qaraǵanda Hıýa hanynyń bir jaman nıetke mingeni anyq edi. Syr boıy qaraqalpaqtyń atamekeni.. Ata qonysynan adam qozǵalmaıdy, basynda qazaqtardyń qysymyna shydamaı yǵysqany ras... Sonda bul jerde de Edigeniń eski kegin qaıta qozǵap otyr.

Edigeniń eski kegin oılasa, esine Janǵazy sultan túsedi. Sol joly Báıdildanyń bir aýyz sózin qımap edi. Ári ana jaqta

Baımaǵambet sultan... Segiz jyldan keıin sol Baımaǵambet sultan Mahambet batyrdyń basyn aldyrdy. Biraq adal qan jibergen joq, bir jylǵa jetpeı, ózi de sýǵa ketip óldi...

Janqojanyń oıy neshe saqqa júgiredi. Shektibaıdan aırylǵannan keıin jolaýshylardyń júrisi shırady.

Qamysty kóliniń basyn aınalǵan soń-aq, Raıymnyń bıigi alystan kózge urady. Taý basyndaǵy sur balshyqtan turǵyzylǵan tórt qulaqty tamdy kórgende, batyrdyń júregi shymyrlady. Raı Qarasaqaldyń belgili azamaty edi. Sodyr Shorabaıdyń qolynan qaza taýyp, súıegi osy jerde qaldy... Qazir beıitiniń qasynda orys bekinisi... aýyzy túkti kápir...

Janqojanyń erini jybyrlaıdy. Aıat oqyp keledi.

Taý bókterinde qaptaǵan aq shatyrlar... Brezenttiń qandaı bolatynyn bilmeıtin qazaqtar osynsha shatyr úshin qansha qoıdyń júni kerek ekenin esepteı bastady.

Shatyrlardan joǵaryraq qazyp tastaǵan orlar kórinedi.

Onyń da op emes, keleshek ásker turatyn bastyrma baraqtar oryny ekenin bilip jatqan qazaq joq.

Raıym taýynyń bergi beti aq tatyr bolǵanda, Jalańash kóline qaraıtyn jaǵy shóbi shúıgin jaıylym edi. At kólikteri sonda júr...

Podpolkovnık Erofeev batyrdy shatyrynyń ishinde qarsy aldy. Basqa shatyrlardan aıyrmashylyǵy joq, bul da aq brezent. Tek tórge sheıin túgi joq arzan kilemder jaıdyryp, qaq ortasyna uzyn ústel qoıdyrypty.

Batyrdyń astyna kilem jaıdyryp, tórge otyrǵyzdy.

Bes jigittiń biri Beketaı edi. Orys bekinisinde tilmash bolmaı qalýy kádik, batyr erte shyqty.

Beketaı ózinin orysshasy qaı dárejede ekenin biledi, júregi dúrsildep otyr.

Biraq onyń kómegi qajet bolǵan joq. Erofeevtiń qasynda semizshe qara kisi — Ǵalı Tunǵanshın bar edi. Bul da Ábilqaıyr áýleti, sultan... Ǵalı Janqojanyń sózin qolma-qol aýdaryp otyr.

— Sultan, siz qalaı oılaısyz? — Erofeevtiń júzinen mazasyzdanyp otyrǵany baıqalady. — Hıýa handyǵymen aradaǵy kelisim boıynsha, Syrdarıanyń quıylysy Rossıanyń yqpal aımaǵy bolyp sanalady. Olar ázirge áskerin Jańadarıa boıynda toptastyryp jatyr. Sonda beri qaraı jyljýy múmkin be?

— Aldynda orys bekinisi turǵanda, artyna baqsyn! Qazaq aýyldaryn óz jaǵyna tartýdan áli de dámesi bar... Tek qoqan aıbat kórsetedi ǵoı...

— Men de solaı oılaımyn...

Erofeev sodan keıin óz jobasyn aıtty.

Hıýalyqtar Syr boıyna qaraı attap basýy múmkin emes... Orys patshasyna bergen anty bar, ony buzýǵa táýekeli jetpeıdi. Oǵan qarap, árıne, qamsyz otyrýǵa bolmaıdy. Batyr qaraýyl úıshikterinde jigit sanyn kóbeıtsin. Hıýa qoly Qýańdarıadan beri qaraı ótken jaǵdaıda, orys áskeri de qozǵalady.

Janqoja bes júz soldat surap edi. Sol shamaly jigit qazaq aýyldarynan da jınalady. Ázirge bir myń qolmen Syrdarıanyń arǵy jaǵasyna ótip, Hıýa sypaılarynyń jolyn tosqysy kelip otyr...

Ejelden sultan áýletine sezikpen qaraıtyn ádeti, Janqoja bul sezigin jasyrǵan joq.

— Bir Ábilqaıyr áýleti Rahmanberdiniń qasyna ergende, ekinshisi — sen orys bekinisinde otyratynyń qalaı? Sonda qaısysy jeńse de, han tuqymynyń esebi túgel bolǵany ǵoı?... — dep edi.

Erofeev batyrdyń ne aıtqanyn bilgisi kelgende Ǵalı sultan sál qıpaqtady. Janqojanyń úsh aýyz sózin aýdaryp berý úshin ákki tórege edáýir byldyryqtaý kerek bolǵanyn qazaqtar da baıqap otyr. Podpolkovnık ezý tartty. Óz sóziniń oǵan durys jetkenine shák keltirip otyrǵan Janqoja taǵy yńyrandy. Óıtkeni Ǵalı da kúlip edi. Sonysy batyrdyń shamyna tıgendeı eken.

— Qatynnyń qary kúledi, erkektiń qory kúledi. Ataly sózge arsyz ǵana kúletin edi. Endeshe myna sózimdi taǵy jetkiz. Shómekeıdiń ishinen shýlatyp ketip ediń. Endi Raıymǵa kelipsiń. Álimnen dámeli shyǵarsyń. Báribir saǵan tastaǵan tolarsaq tımeıdi!

Shómekeı ishinde ózin han dárejesinde ustaǵan Ǵalı sultan zekettiń esebinen mal jıyp, eki jyldyń ishinde myń aıdaǵan baılardyń qataryna qosylatyn edi.

Orynbor ákimshiliginiń keı jumysyna ózi de túsinbeıdi. Qazaq aýylyn kórip júr, han tuqymyn jek kóredi. Bul jaǵdaı ár jerde-ak baıqalatyn edi. Ákimshilik oryndary Ábilqaıyr tuqymyn aldyna ustaı júretin jaman ádetin sonda da qoımaıdy. Raıym bekinisi ornaǵaly tolyq tort aı da ótken joq... Eki aıdan keıin Ǵalı tóre keldi. Qolynda áskerı gýbernator kanselárıasynan alǵan joldamasy bar... Ǵalıdy bekinis komendantyna keńesshi etip taǵaıyndap otyr.

Keńesshisiniń keskini mynaý, qazaq batyrymen shálkem-shalys kelip qaldy.

— Batyrǵa aıt, renjimesin. Orys qarýy qazaq aýylyn Hıýa shapqynshylyǵyna berip qarap otyrmaıdy, — deıdi.

Osymen áńgime tyndy.

* * *

Jaý tal túste qapy soqty.

Aqırek jotasynyń soltústik-shyǵys jaq betinde Syrdarıaǵa jaqyn otyrǵan aýyldardan aman qalǵan bireýi joq. Hıýa sypaılary Shómish taýynyń tusyna sheıin kelip, sol óńirdegi bir bólek Áıderbek atalyǵyn kóshirip áketipti... Qımyldary asyǵys, barǵan jerin bóri tıgen qoıdaı bóriktiredi. Kóshkisi kelmeı dálel aıtyp, jaltaryp kergen shal-shaýqandardyń basy jaryldy.

Áne jerde de, mine jerde de údere tartqan kósh... sońdarynda jalaqtap qylysh kele jatyr...

Kóshtiń aldy Syrdarıaǵa jetken jerde osharyldy.

Ótkel jalǵyz... aýyl sany júzden asady. Myńǵa jaqyn úı... alty-jeti myń túıeli kósh birin-biri kımelep, jalǵyz ótkeldiń aýzynda úımelesken...

Artynda Hıýa sypaıy, tóbesinde qamshy ysqyrynady.

Aıaqty maldan jylqy men túıe... Olardy júzdirip ótkizdi.

Al túıeli kósh ótkel aýzyndaǵy tórt-bes qaıyqtyń kezegine qaraıdy. Ol qaıyqtar da Hıýadan ákelingen. Keıbireýine bir aýyldyń kóshi túgel jaıǵasqandaı edi. Sonda da úlgire alatyn emes.

— Kóshti júzdirip etkizińder!

Hıýa sypaılary soıyldaı bastady.

— Aý, bala-shaǵany qyrasyńdar ma?

— Sý tilsiz jaý...

— Myrzalar, bularyń qıanat qoı!

Bul altynbaılardyń kóshi edi. Ár jerden narazy daýystar shyǵyp, balalardyń jylaǵan daýysy shyqty.

Art jaqta tóbeles burq etti. Ashýlanǵan bir jigit hıýalyq sypaıdy at ústinen julyp alypty. Sol jerde jarq etken qylysh kórinip, bireýlerdiń basy ushty... Daýys qylǵan áıelder,, shyńǵyrǵan jaralylar...

Bir sypaı búktetilip jatyr. Ony at ústinen julyp alǵan Bárkelet edi. Jasy seksenge shyqsa da, qarýy qaıtpaǵan eken. Taqyr jerge tóbesimen túsken hıýalyq sespeı qatqan.

Adamy ólgenin kórgen soń sypaılar óshigip ketken. On shaqty jigittiń basy shabyldy. Odan qorshaýdaǵy besikterge tıisip, kezdesken jerde julyp áketip jatyr. Qanisher qorqaýlar shyryldaǵan nárestelerdi besigimen sýǵa atty.

Álgide burq etip bastalǵan tóbelestiń tynyshtanýy da shapshań boldy. Bári de balalarynyń taǵdyryn oılap, záreleri ushqan syńaıy bar. Júk artylǵan túıeler salt atty jigitterdiń jeteginde sýǵa tústi. Qater jaqyn ekenin haıýan ekesh haıýan da sezgendeı, aýyzdarynan jynyn shashyp, baqyryp-shaqyryp, sýǵa qaraı baspaı kótkenshekteıdi.

— Alla!

— Ia, sý ıesi Súleımen, jar bola gór!

Bárkelet sypaılardyń qylyshynan aman qalǵan tory aıǵyrdyń ústinde, kóshin júzdirtip bara jatyr...

Bir jerge shoǵyrlanyp alǵan kósh arǵy jaǵaǵa shyqqan soń da tobyn aıyra qoımaı, qatar jyljıdy...

Aldyńǵy kúni tús qaıta irge kótergen el... odan soń da bir tún ótken... Kún keshtetip, túıeler burlyǵyp aldy shóge bastap edi.

— Aý, erý bolaıyq...

Eldiń aldymen Bárkelettiń kóshi toqtady.

Ár jerde balasyn joqtap, syńsyǵan áıelderdiń daýsy shyǵady. Erkekterinde ún joq, bári de qandaryn ishine tartyp, tomsaryp alypty.

Hıýa sypaılary da at tizginin tartty. Budan arǵy súrginge adam shydaǵanmen, at-kólik shydaı almaıtynyn olar da sezip tur. Ári attary da boldyrdy. Ony aýystyryp miný kerek edi.

Kósh toqtady.

Ár jerde ıtarqalar kórinip, jeroshaqtar qazyldy.

Endi daýys qylǵan áıelderdiń oıbaıy da kúsheıe túsken. Bárkelettiń tóbe quıqasy shymyrlaıdy.

Tezirek kún batsa eken...

Kún batsa, sytylyp shyǵyp ketkisi kelip otyr...

Janqojaǵa habar berý kerek...

Jazyqsyz jazym bolǵan bozdaqtar... Qansha náreste besigimen sýǵa atyldy... Kóz aldynda sol sýret, shaldyń tóbe quıqasy shymyrlaıdy.

Janqoja bilmeı jatyr ǵoı... Hıýalyqtar olar Jaqsyqylyshqa jaqyndamaı keıin qaıtty... batyr bul habardy búgin estıdi.

Ótken túni, kóshtiń beti Syrdarıaǵa qaraı tartqanyn kórgen jerde, sytylyp ketpegenine ókindi. Onda mynaý sumdyqty da kórmeıtin edi.

— Aý, habarlas-aý!

Dúrligip júrgen Shorabaı eken. Bárkelet tyjyryndy.

— Beısaýbet júrgen jolaýshynyń bári jansyz bolatyn bolsa, seni de ustaý kerek onda! Qańǵyryp qaıdan keldiń?

Bárkelet ashý shaqyrdy. Bes birdeı azamattyń basy alynǵany anaý... Bul bolsa, qyzyq kórip, qaryq bolyp kelgen adamsha kókip otyr...

— Aý, Báke! Meniń aýylym bir qyrdyń astynda emes pe?

Janǵazy hanǵa sálem berip kele jatyrmyn. Sodan soń Qaraqumdaǵy aǵaıyndar kóship kele jatyr degen soń... Báketaı, qarap otyryp bále japqanyń ne? Óıtetin bolsa, hannyń jasaýyldaryna aıtyp...

— Aıtqanda meniń shandyrymdy pisirip jersiń!

Ekeýi bir dáýir kerisip aldy.

Manaǵydaı emes, Shorabaıdyń qarqyny báseńdep qalypty.

— Áı, sen álgi Jaqaıdyń jaǵdaıyn aıtshy? Qasyndaǵy bes jigittiń basyn aldyrǵanda, sarttaryń ony qalaı tiri qaldyrady?

— Onyń artynda Janqojasy bar ǵoı.

— Jaqaı qaıda qazir?

— İzdep baratyn ba ediń? — Bárkelettiń osynsha qazbalaǵanyna Shorabaıdyń jyny kelip otyr. — Jaqaı "bı" qazir Hıýanyń jolynda. Qasynda on jasaýyl kúzeti bar, hannyń ózine alyp bara jatyr...

Bárkelet bul sózdi de kókeıine túıip qoıdy.

Tún jamylyp syzyp otyrýǵa bekingen. Jaý qandaı áreket jasaǵaly jatyr, bile ketkenniń zıany joq edi.

— Hıýa begi kúshti eken, Janqojaǵa nege attanbaıdy? Batyrdyń aýyly bir qyrdyń astynda, Jaqsyqylyshta otyr.

— Al Raıymdaǵy orys áskerin qaıda qoıasyń? Janqoja da shoqyndy. El ústine aýzy túkti kápirdi shaqyrdy. Shoqyndy shoqyndyny jaýda qaldyra ma?

Bir qyzyqtan qalyp qoıamyn dep qorqatyn sıaqty, Shorabaı qaınap jatqan qazanǵa qaıta-qaıta qaraǵyshtaıdy.

— Qazandaryńnyń túbine tas túsken be? — dedi aqyry shydaı almaı tyqyrshyp.

— Qatyn, asyńdy túsir!

Ózi de Shorabaıdan qutyla almaı otyrǵan Bárkelet qatynyn asyqtyra bastady.

* * *

Janǵazy sultan araǵa on jyl salyp, Álim ishine qaıta oralyp otyr.

Báıdildanyń kepildigimen, Janqojanyń qolynan bosap shyqqan soń bir aı da ótken joq, Hıýaǵa qaraı syrǵyp ketti. Qatyn-balasyn alyp, Qojamberdi ishine qaıta oralmaq edi. Eger Allaqul han tarapynan qoldaý tapqandaı jaǵdaıda, Qojanıaz qamalyndaǵy qandy oqıǵanyń izin sýytpaq emes, sultan qanyna qaraıyp bara jatty.

Sol eki arada Kenesarynyń habary shyqty...

Álim Abylaı áýletin han kóterip jatyr. Ábilqaıyr tuqymynan Hıýa handyǵy túńilip bitken. Janǵazy saraı mańynan shettetildi.

Sońǵy on jyldyń bederinde kekti sultannyń tym-tyrys jatqany sondyqtan edi.

Byltyr Hıýa taǵyna Mýhammed Ámın otyrdy.

Taq ıesi ózgergen saıyn, mańaıyn jaǵalaǵan adamdarǵa degen kózqaras ta ózgerip otyrady. Ári kóptegi armany oryndalyp, qolyna bılik tıgen sátte, árkimniń de yqtyjardy tyńdamaı ketetini bar... Alaqanynda turǵan Syr boıy qazaqtarynan Allaquldyń aıyrylyp qalǵanyna Mýhammed Ámın ókinishti edi. Qojanıaz qamalyna qaıta oralǵysy kelip óktegen qazaq sultanyna onyń eki saýsaǵynyń arasynan bas barmaǵyn shoshaıtqanyn da biledi. Jańa hannyń túsiniginde Janǵazyda kiná joq...

Bul jerde Janǵazy ekeýiniń pikiri bir jerden shyǵyp otyr.

Raıymda orys bekinisi ornap, Aral teńizine orys qaıyǵy túsirilip jatqanyn esitkende, han qaharǵa mindi.

Biraq Allaqul hannyń kózi tiri kezde jasalǵan kelisim shart boıynsha, Hıýa handyǵy Syrdarıanyń arǵy betine attap aıaq basa almaıdy...

Janǵazy óz josparyn usyndy. Áýeli Syrdyń arǵy betindegi qalyń eldi beri qaraı kóshirip alatyn edi. Jańadarıa men Qýańdarıa óńiri keń, bir jaǵynda Qyzylqum, — qazaqtyń qys qystaý, jaz jaılaýyna jetip artylyp jatyr... Sodan keıin Janǵazy ózin Álim-SHómenniń hany etip jarıalaıdy.

Qalyń eldi beri qaraı bóriktire qýý úshin sultanǵa Hıýa sypaıynyń kómegi kerek... Janqoja sıaqty bir-jar búlikshilerdiń kózi joıylsa, qazaq Janǵazynyń ashsa alaqanynda, jumsa judyryǵynda, yq etip dybys shyǵarmaıdy...

Bul jerdegi jalǵyz qaýip — Raıymdaǵy orys bekinisi... Berdánka, qarabınmen muzdaı qarýlanǵan bes júz soldat jatyr... Podpolkovnık Erofeevte zeńbirek te bar. Hıýa hany tyńshylarynyń kómegimen bárin de bilip alǵan.

Hıýa áskeriniń áreketi qapyda soǵýǵa negizdeldi. Raıymdaǵy orystar esitip úlgirgenshe, arǵy bettegi el Syrdan beri ótip te bolady... Muhammed Ámın han eki myńǵa jaqyn qol uıymdastyrdy. Elý-alpys myltyǵy bar...

Han qosynynyń uıytqysy úsh-tórt júz túrikpen jigiti... Qalǵany ózbekter men qaraqalpaqtar, sosyn Janǵazynyń qasyndaǵy qazaqtar...

Joryqtyń aldynda Báıdildamen astyrtyn kisi salyp, daıyn otyrýyn tapsyrady. Qazaqtyń uzyn qulaǵyn esitýi bar... Kúz kelip qalǵan soń, Janǵazy asyqtyrdy. Qystaýda qazaq aýyldarynyń irgesi bir-birine jaqyndaı túsedi. Ári orys bekinisi de túbinde otyr. Sodan buryn qımyldap qalý kerek edi.

Alǵashqy qarqyn jaman bastalǵan joq. Báıdildanyń azǵyrýymen Kishkeneniń biraz aýly Qyzylǵa kóship shyǵady eken. Bekarystan da bar... Báıdilda bes júzdeı jigit ákelip otyr.

Syrdan etken betinde, talaı aýyldy oırandap úlgirgen hıýalyqtar bir myńdaı úıdi bóriktire qýyp, darıanyń bergi jaǵyna alyp shyqty.

Janǵazynyń izdetken adamy Janqoja edi. Jaqsyqylyshqa qaraı jyljýǵa Hıýa begi bata almaı, dińkeni qurtty. Tý syrtyndaǵy orys bekinisin eske alsa, záresi ushyp otyr. Ári Qamystynyń tusynda jaz jaılaıtyn aýyldar, Hıýa habaryn aldaqashan estıdi eken. Aqsaqaldary joq, Janqoja shaqyrtyp, Jaqsyqylyshqa ketkenin aıtty...

Rahmanberdiniń mindeti Janǵazyǵa kómektese otyryp, Hıýa áskeriniń arǵy bette áreket etkenin qupıa saqtaý edi.

Janǵazy alty-jeti júz qazaq jigitimen ilgeri júrýge qaýiptendi. Hıýanyń áskeri bólinip qalǵan jaǵdaıda, qasyndaǵy qazaq azamattaryna senip bolmaıtyn edi. Kishkeneden quralǵan bul qosyn, eki talaı jer kezdesse, sultandy taqyrǵa otyrǵyzyp, Janqoja jaqqa jalt berýden taıynbaıdy.

Osynyń ózinde kóp aýyl oırandalyp, bir myńdaı úı darıanyń bergi jaǵasyna kóshirildi.

Endi Mýhammed Ámın hanǵa shapqynshy attandyryp, kómek suraýy kerek. Bir Janqoja emes, Raıym bekinisiniń de kúlin kókke ushyrýǵa bolady... Tek Rahmanberdi bek solqyldaqtyq jasap otyr... Janǵazy úlken uly Aldanazardy atqa qondyrdy. Hannan taǵy da myń sypaı jiberýin ótinedi. Rahmanberdige nusqaý berýdi umytpaýy kerek... Sonda Hıýa handyǵy bir búıirinen shanshýdaı qadalǵan orys bekinisinen de qutylady... Syr boıynda handyq dáýiri qaıta oralady...

Qazaqty bólip alyp, óz aldyna el qylamyn dep basy aýyrmaıdy. Tek Hıýanyń kómegimen Álim-SHómendi aýzyna qaratyp alsa, Janǵazyǵa jetedi. Odan keıin orystar kele bersin... Janaraldyń aldynan qol qýsyryp shyǵatyn jerde, Janǵazynyń júzi shimirikpek emes. Talqandalǵan Raıym bekinisiniń jalasyn arqalaıtyn Hıýa handyǵy bar... Sultan qandaı patsha kelse de, qyzmetin usynýǵa daıyn... orystan kúıip otyrǵan joq. Tek "ordalyqtar" atanyp, orystyń oramyna kirgen elderdiń ortasynda bir-bir sultan, oǵan kiretin tesik qaldyrmaı otyr... Sodan soń Hıýanyń qoltyǵyna kirmegende, Janǵazy qaıda barady?

Jánkenttiń syrtynda tórt-bes shaqyrymdaı jerde, qońyr tóbeniń baýraıynda, on shaqty úı shańyraq kóterdi. Janǵazy qolyna túsken bıdi qasynan shyǵarmaıdy. Báıdilda, Bekarystan bar... Qarasaqaldan Dabyl bar... Keńes quryp otyr.

Han Janqojany jamandaıdy. Orynborǵa elshi salyp, tynysh otyrǵan eldiń ústine aýzy túkti kápirdi shaqyrdy. Jasyryn shoqyndy degen qaýeset bar... Hıýa hanynyń qazaqta alty alasysy, bes beresisi joq... Janqojanyń qalyń eldi azdyryp, shaıtannyń jolyna salyp, musylmandyqtan taıdyryp otyrǵanyna ashýlanady. Áskerin sodan soń shyǵardy.

Arasynda Muhammed Ámın hannyń qyryq myń qol jınap jatqanyn da aýyzǵa aldy. Sultan qazaq bıleriniń júregin shaıyp qoıýdy oılap otyr. Sodan soń ár aýyldan jigitter jınap, atqa qondyrý jaıyn sóılespek edi.

Dalada shý shyqty.

Úıdegiler eleńdesip, syrtqa qulaq tikken. Sultan qasyndaǵy ýázirine ıek qaqty.

— Taqsyr, qaraqalpaq jigitteri Tóremurat jyraýdy baılap ákelip tur!

Qosyn ishindegi qaraqalpaqtardan jıyrma jigitti bólip shyǵaryp, Tóremurat jyraýdy taýyp ákelýge qosyp edi. Jol basshylyqqa bólek Asannyń bir kisisin berdi.

Tóremurattyń eki qoly artyna qaıyrylyp baılaýly, jasaýyldar túıgishtep kirgizdi.

Bastyǵy Bekarystan bolyp, qazaq bıleriniń nazary túgel buzylyp, tómen qarady.

— Assalaýmalaıkúm!

Tóremurat daýsyn kótere sálem berdi.

Bir jan qaıyra jaýap berýge bata almaıdy. Sultannan túgin syrtyna salyp otyr.

— Dúnıe kezek degen osy, Tóremurat! Ábilqaıyr qara qazaqtyń biri emes, onyń tuqymyn aıaqqa basqysy kelgen adam aqyr túbi ajalyn qylyshtan tabatyn-dy. Aqyry aldyma bir keltirdim ǵoı! Endi ımanyńdy aıta ber!

Basqa jurtta ún joq.

Tóremurattyń et júregi seskendi. Janǵazy ótingende, at saýyryn bermeı ketkeni esinde... Jyraýdyń kózi jaýtańdap, tórde otyrǵan shynjyr balaq, shubar tós aǵalaryna qaraıdy. Báriniń de nazary tómen, kóz janaryn ala qashady. Bári de artynan pysyp otyrǵany belgili edi. Qaıran, Jákem... Jákem qazir qaıda júr eken?.. Bul jaqtaǵy eldiń basyna zymystan túsken habary oǵan qalaı jetpeı jatyr?..

— Dombyra ákelińder! — dep buıyrdy sultan.

Ýázir bireýdi jumsap, dombyra aldyrtty. Jasaýyldar jyraýdyń qolyn sheshti.

— Óler aldynda árkimniń de ishinde bir armany ketedi... Tóremurat, sóıle!

Han maqtaý kútip otyr. Ábilqaıyr áýletinen taraǵan sultandardyń qaı-qaısysy da maqtaý súıgish edi. Úlken jumystyń údesinen shyǵyp, kóńilin birlep otyrǵanda, bir mezgil kóńil kótergisi kelse, aıyby joq.

Tóremurat baılaýdan bosandy. Eki qara sal bolyp, qolynyń basy uıyp qalypty. Dombyranyń qulaǵyn uzaq burady. Bir jaǵynan kóńilin toqtatýy da kerek edi. Pernelerdi ilgeri-keıin jyljytyp, daýsynyń deńgeıine keltirdi.

Jan tátti eken, Táremurattyń qulaǵy shyńyldady. Tamaǵyn kenep jatyp, tórde otyrǵan bılerge taǵy da bir-bir qarap edi. Baıaǵy qalpy tym-tyrys otyrǵanyn kerdi.

— Áý!

Jyraýdyń ashyna shyqqan daýysy shańq etkende, Bekarystan basyn kóterip aldy.

Aý, han halyqtyń aǵasy!

Jaqsyǵa kimniń talasy?

Halqyna qamqor han ıem,

Biz ánsheıin qarashy...

Qateden jaqsy súrinse,

Jamandar bolar tabashy.

Jyraýyń otyr jaltaqtap,

Esine túsip tobasy...

Sátsiz kúni buzyldy

Babajan sarttyń qalasy,

Taltańdaǵan qara attyń

Bizderden boldy jalasy.

Bekarystan aǵa, qaıdasyń?

Báıdilda aǵa, qaıdasyń?

Áıimbet aǵa, qaıdasyń?

Hannyń túsi buzyldy,

Jorǵań jazym bolmasyn!

Tóremurattyń qolyna dombyra ustatyp, qate jasaǵanyn sultan jańa túsindi. Otyrǵan jurttyń kózi jaınap, eleýresip qalǵandaı eken. Eń aıaǵy qaıyn atasy Báıdilda da qozǵalaqtaı bastady.

Ýaqyt tún ortasynan aýyp ketip edi. Jyraýdyń áýresimen kelesi keńes jaıyna qalypty...

Úıdiń syrtynda at tuıaǵynyń dúbiri molaıyp, úreılengen daýystar shyqty.

— Jaý keldi!

— Orystar!

— Janqoja kelip qaldy!

Úıdegilerdiń qobaljyǵany baıqalady.

— Darıany órlep orys qaıyqtary kele jatyr deıdi. — Daladan ýázirdiń túsi buzylyp kirdi. — Úsh qaıyq, bir kemege tola mingen soldat deıdi...

— Qaı jerde kele jatyr eken?!

— Sholǵynshy jigitter Baıqoja mańynda kezdestiripti...

— Rahmanberdige tez shapqynshy attandyr! Attardy keltirińder! — Bıler, esitip tursyńdar ǵoı, orystar keledi. Qasynda dinsiz Janqojasy bar. Qazir aýyl-aýyldaryna attanyńdar! Jigitterińdi jınastyryńdar! Kezdesetin jerimiz Qojanıaz qamaly bolady...

Sholǵynshy jigitter darıanyń arǵy betinde qaptaǵan qol kórgenderi ras. Anyǵyn bilgen eshkim joq.

Osy alas-qapasta Tóremurat umyt qalǵan...

— Tóremurat...

Shymyldyq ishinen sybyr etken dybystan shoshyp ketken jyraý jalt qarady. Aldynda Aısulý tur edi.

— Ýaqyt tar, jyraýym. Armanym bir tún jyrlatý edi, oǵan keltirmeı tur ǵoı. Kishkeneniń qosúreı bıleri qashyp ketti. Endi saǵan ara túsetin de eshkim joq. Mynalar ábiger bolyp jatqanda, bas amaldaýdyń qamyn qyl!

— Aısulý!

— Amandasýǵa ýaqyt tar, Tóremurat. Dalada meniń básir atym, qula jorǵa baılaýly. Sony minip qutyl!

Aısulýdyń óńi sál qýqyl tartqany bolmasa, baıaǵy qalpy, qartaımapty.

Tóremurat ornynan tura bergende, shymyldyqtyń etegi tómen túsirildi.

— Qosh, Aısulý, aınalaıyn!

Qula jorǵa beldeýde baılaýy eken. Basyn sheship jatqanda, Baıqoja esine tústi. Orystar sol mańda kele jatyr... Hannyń qolyna qaıta tússe, ońdyrmaıtynyn bilip tur... Qalaıda orystarǵa jetýi kerek edi.

Tóremurat aýyldan shyqqan soń atqa qamshy basty.

Tań aǵaryp qalǵanyn kórgen kezde, taǵaty ketti. Astyndaǵy qýla jorǵa aýyzdyǵyn súze umtylyp, dóńgelene jóneldi.

* * *

Orys bekinisinde bary-joǵy bes júz soldat. Olar myltyq pen zeńbirekke súıenedi. Sondyqtan qoıan-qoltyq shaıqasqa keltirmeı, alystan atqylap qurtatynyn Rahmanberdi de bilip otyr. Áreketin de soǵan oraı ázirledi.

Zeńbirekti dalamen súıretip ákelý qıyn... Ondaı jaǵdaı jaý qolyna túsip qalý qaýpi bar... Demek, orystar joryqqa qaıyqpen shyǵýy kerek. Túnde Ǵalı sultannan kelgen shapqynshy da sony aıtqan...

Rahmanberdi darıa jaǵasynan bir shaqyrymdaı jerden bekinis ornyn belgiledi. Oǵan zeńbirek oǵy jetpeýi tıis. Biraq orys myltyǵynyń oǵy alysqa ketetinin biledi. Bekinis ornyn belden qazdyryp, ýyqtan baspana jasaldy.

Negizgi kúsh sonda ornalasady.

Qyryq adam — quralaıdy kózinen atatyn mergen jigitterdi jaý keletin jolǵa, qalyń qamystyń ishine jasyrdy.

Ózi eki júzdeı kisimen Qojanıaz qamalyna bekindi. Orys qaıyǵynan túsip, qamalǵa shabýyl jasaıtyndaı bolsa, bekinistegi negizgi kúsh jaýdyń tý syrtynan tap beredi...

Kún sáskelikke kóterildi. Janǵazy sultan attandyrǵan bılerden habar joq. Bul sony oılap qobaljıdy. Qudaı aqylyn aljastyrǵan eken... bılerden aırylmaýy kerek edi. Olar jigit jınap, kómekke kelýdiń ornyna, orystarǵa qaraı tartyp otyrýy múmkin-aý... Olaı qaýiptenetin jóni bar. Sońǵy úsh kúnniń ishinde talaı aýyl oırandalyp, talaı adamnyń basy alyndy... Rahmanberdiniń sypaılary balalardy besigimen sýǵa aǵyzypty... Halyq qoryqpasa, syılamaıtyny ras... oǵan esten qalmastaı is kórsetý kerek bolǵan-aq shyǵar... Biraq asyra siltep, eldi úrkitip alǵanyn Janǵazy endi sezip otyr.

Arǵy betten kóshirilip ákelingen aýyldardyń erkek kindigi túgel atqa qonatynyna ol kezde senimdi edi. Kún sáskege kóterilip, al eshkim kelip qosylyp jatqany baıqalmaǵan soń, han qobaljıyn dedi.

Sholǵynshylardyń habary birinen-biri asyp túsip jatyr. Biriniń aýyzyna biri túkirip qoıǵandaı, jaqsylyq aıtatyn eshkim joq edi. Orystardyń qaıyǵy bes shaqyrymdaı jerge kelip qalypty... Janqoja bastaǵan bir myńdaı jigit Ramanqul qamalynyń arǵy jaq túbinde, darıadan attaryn jaldap, bergi betke ótip jatqany málim boldy.

— Orystar bizdiń mańdaı aldymyzdan soqqy berýdi oılap kele jatyr. Abyrjyp qashqandaı bolsaq, Janqoja tý syrtymyzǵa shyǵyp alyp, jolymyzdy tosady...

Qansha aıtqanmen, áskerı adam — Rahmanberdiniń aıtqany shyndyqqa keledi. Hıýanyń qolbasshysy bekinistegi áskerinen myń adamdy bólip shyǵaryp, Elkeı sultandy Ramanquldyń qamalyna qaraı attandyrdy. Qara kórsetip, qazaqtardyń tý syrtynan oralyp kelýine jol bermeýi kerek edi.

Sol eki arada orys qaıyqtary da kórindi. Eń aldyna úlken qara barkasty salyp, úsh qaıyq sońynda keledi. Aǵysqa qarsy júzý kıyn, jaý shaban jyljıdy. Barkastyń ústinde taqtaıdan qalqa jasalyp, jelqom kóterýli edi. Eskekshileri kórinbeıdi. Art jaǵynan soqqan jeldiń qýatyn paıdalanyp, jalǵyz jelqommen keledi...

Barkas mergender panalap jatqan qalyń qamystyń tusyna jaqyndady.

— Aldynda kele jatqan úlken qaıyqty ótkizip jiberip, artyndaǵylaryn atqylaý kerek!

Rahmanberdi barkastyń ústindegi taqtaı qalqandardyń tasasynda áskerler jatqanyn bilip otyr. Oǵan bytyra myltyqtyń oǵy darymaıtyn edi.

Biraq ásker basy attandyrǵan shapqynshy qamaldan shyqpaı jatyp, qamystyń arasynan burq etip tútin kerindi. Biriniń artynan biri, tasyr-tusyr bolyp qalǵan.

Barkas únsiz, qybyrlaǵan adam qarasy kórinbeıdi.

Kenet aýyr gúrs etken dybys estilip, barkastyń quıryq jaǵyna ornalasqan eki zeńbirek birdeı ot aldy. Mergender tasalanǵan qalyn qamystyń ústinde oıyn bolyp qalǵan sıaqty... lap etip órt shyqty.

— Oıbaı, zeńbirek!

— Zeńbirek!

Qazir orys zeńbiregi darıadan bir shaqyrymdaı jerdegi bekinis ornyn talqandap jatyr edi.

Qamystyń ishinen qashyp shyqqan mergender beri qaraı júgirip kele jatyr...

"Zeńbirek" degen sóz árkimniń-aq qulaǵyna ajal bolyp estilgendeı eken. Barkastan besinshi ret atylǵanda, qamaldyń qaq ortasyndaǵy eski bajban saraıy oıran-topyr boldy. Qamysy kórinip turǵan saraı tóbesinde qyzyl jalyn lap etken. Ekinshi joly kartechpen oqtalypty. Rahmanberdi men Janǵazy sultan turǵan bıik munaranyń mańaıynda oq burshaqtary jańbyrdaı jaýdy...

— Taqsyr, qol qashyp jatyr!

Qashyp kele jatqan mergenderdi qolbasynyń ózi de kórip tur. Rahmanberdi qara qasqa arǵymaqtyń ústine qarǵyp mindi...

Orys zeńbiregi jaıly neshe túrli qorqynyshty ańyzdar estıtin edi. Endi qara basy aman qutylǵansha asyǵyp tur.

* * *

Túnniń bir ýaǵy bolyp qalǵan. Ústel ústindegi úsh maı shamnyń ekeýi óshýge qarap, jaryǵy álsiz jyltyraıdy. Keń shatyrdyń túkpir-túkpirinde qaltyraǵan kóleńke, podpolkovııktiń kózi sonda qarap qadalyp qalypty. Denshık jigiti bir buryshta qorylǵa basqan eken. Shamdy aýystyrtý kerek edi. Denshıkti oıatqysy kelip, biraq onyń kirjińdep qalatyn minezi esine túsip, qolyn siltedi.

Erofeevtiń aq sur júzi kóp júdeń tartqan. Úsh kúngi joryqtan oralǵany keshe, saqal-murt qyrynýǵa da murshasy bolǵan joq. Úlken shaıqas boldy... endi sonyń izi sýymaı turyp, Orynbor ákimshiligine shapqynshy attandyrý kerek. Podpolkovnık qatynas hat jazyp otyr. Ondaǵy ákimderdiń qahary Hıýa sypaılarynyń qylyshynan góri qaterli, al qaǵaz jazý — Erofeev úshin soǵystan da qıyn edi.

Jasy elýge taqaǵan kezde, podpolkovnık Erofeev bul jerge erikkennen kelip otyrǵan joq...

Ákesi kedeılengen dvorán, jas Aleshanyń qolyn ıýnkerlikke ázer jetkizip, bul jalǵanmen qoshtasqan. Artynda qalǵan bar murasy tozyǵy jetken meken-jaı edi. Onyń mańynda ultaraqtaı da jer qaldyrmady. Bir zamandaǵy júzdegen basybaıly mujyqtan qýarǵan kútýshi kempir ǵana, podporýchık shenin alatyn jyly, Erofeev aljyǵan kempirdiń basyna azattyq berip, birjola jalǵyz qaldy.

Endigi meken-jaıy da quryp bitken shyǵar...

Podpolkovnıktiń kóz aldynda alys Tambov gýbernıasy... aqyryn kúrsinedi. Týǵan jerine jıyrma jyldan beri at izin salǵan joq-ty.

Podpolkovnık dárejesin alǵaly tórt-aq jyl... Sharshap jetip edi.

Bar kúnkórisi jalaqy, áli kúnge boıdaq podpolkovnık úshin Raıym bekinisi kezdese ketti. Ózine-ózi qoja... onyń ústine jalaqysy jaqsy...

Erofeev aldyndaǵy qaǵazyna qaıta eńkeıdi. "Bıik mártebeli taqsyr" dep bastalyp, bir betti jartylaı jazyp tastaǵan eken. Hıýa handyǵynyń áskerı qolbasshysy Rahmanberdi men Janǵazy sultannyń esimi atalypty...

"...Áýeli bekiniske batyr Janqoja Nurmuhammedov ózi keldi. Bul jasy jetpistiń ústindegi shal. Sonysyna qaramaı, at ústinde jeńil otyrady. Ózin otandastary da qatty syılaıdy. Ol bizden adal qazaqtardy qorǵaý úshin 500 kisilik otrád surady. Hıýalyqtar ol kezde Jańadarıa boıynda edi. Maǵan berilgen nusqaýda atap kórsetilgenindeı, Syrdarıanyń arǵy betine meniń ókildigim júrmeıdi. Sondyqtan kómek surap kelgen batyrǵa ańysyn ańdı turýǵa keńes berdim...

Sodan soń eki kún ótkennen keıin Janqoja Nurmuhammedovten shapqynshy kelip, batyrdyń joldaǵan hatyn tapsyrdy.

(Ol hatty osy paketpen sizdiń huzyryńyzǵa jiberip otyrmyn). Hıýa handyǵynyń qoldaýyna súıengen sultandar Janǵazy Sherǵazıev pen Elkeı Qasymovtyń sarbazdary Syrdarıanyń bergi betine ótip, qazaq aýyldaryn shapqynshylyqqa ushyratyp jatqandaryn aıtady. Bizge adal qazaqtardyń myń úıin arǵy betke kúshtep kóshirip áketkeni málim boldy. Sonyń ishinde 21 úıdiń qatyn-balasy quldyqqa áketiledi. 30 balanyń besigimen sýǵa aǵyzylǵany da rastalyp otyr. Álgideı shapqynshylyqqa ushyraǵan aýyldardyń qonysy Raıymnan seksen shaqyrymdaı jerde ekenin eskertip ótýdi borysh sanaımyn. Janqoja Nurmuhammedov joǵarydaǵy hatynda orys úkimetine ish tartamyn dep, hıýalyqtar men qoqandyqtardy ózine qarsy qoıyp, basyna bále satyp alǵanyn, jalǵyz úmiti orys áskeriniń kómeginde ekenin aıtady.

21 tamyz kúni bir barkas, úsh qaıyqpen Syrdarıany órlep, jaý jaq betke jyljydyq.

Bul eki arada Janqoja batyr da 700 qazaqty atqa qondyryp úlgiredi.

Bizdiń áskerlerdiń qozǵalysynan habardar otyrǵan qaraqshylar sol saǵatta bar oljalaryn jınastyryp, Syr ózeniniń sol jaq jaǵalaýyna qashyp shyǵypty. 30 balany besigimen sýǵa atqanyn kózimen kórgen qazaqtar rastap otyr. Jaqaı bı Ótegenuly bastaǵan Janqojanyń barlaýshylaryn ustap alyp, tórteýiniń basyn shaptyrypty.

Bizdiń otrád 21 tamyz kúni, Raıymnan seksen shaqyrym jerdegi Hıýa qamalyna jaqyndaǵan jerde, Syrdyń sol jaq jaǵalaýynda top qurap turǵan eki myńdaı qoldy kórdik. Olar jaǵadaǵy qamysty tasalanyp bizdiń qaıyqtarymyzǵa oq jaýdyra bastady.

Bul jerde de qıraǵan keregeler, shashylǵan dúnıe-múlikter, bári de aldyńǵy joly kórgen sýretterimizdi aınytpaı qaıtalaıdy. Ótkel aýyzynda kezdesken osy aıǵaqtardan keıin, sol jaq jaǵalaýǵa ótpeı-aq, men jaýdyń jaýdyrǵan oǵyna oqpen jaýap berýge uıǵardym. Hıýalyqtar, qasynda ózderin qoldaıtyn qazaqtan quralǵan jasaqtary bar, jaǵadan qyryq sajyn jerdegi bekinisterine shegindi. (Olardyń bekinis jospary osy hattyń ishine tigildi.) Sol jerden uzyn uńǵyly vıntovqalarmen bizdiń áskerlerge ústin-ústin oq jaýdyrdy. Sodan keıin amalsyz zeńbirekterge sóz berdik. Birneshe kongrovozıh raketalardan keıin, Hıýa sypaılary byt-shyt bolyp, tonap alynǵan oljalarynyń kóbisin dalada qaldyryp, aldy-aldyna qasha jóneldi.

Bul kezde Janqoja batyr bastaǵan qazaq jigitteri darıadan júzdirip ótip, jaý bekinisine ot qoıdy. Odan keıin qashyp bara jatqan jaý áskerleriniń izine túsip, Qýańdarıaǵa sheıin qýyp barypty. Hıýalyqtar shegingen soń, aıdaýǵa túsip aryǵan-ashyqqan bizge qaraıtyn qazaqtardyń aýyly Syrdarıanyń bergi jaǵalaýyna kóship shyqty. Olardyń talaýda ketken dúnıe-múlikteri men mal tekteriniń bir bólegi — 500 jylqy, 3000 túıe, 50000 qoı, 2000 sıyr — burynǵy ıelerine qaıtarylyp berildi.

Sol jaq jaǵalaýda hıýalyqtardyń 5 qaıyǵy bizdiń qolymyzǵa tústi. Onyń biri 250 put júgimen, qyryq kisi alyp júrýge jaraıtyn barkas. Bul oljalardy Raıym bekinisine alyp qaıttyq.

Joǵaryda aıtylǵan shaıqastardyń kezinde bizdiń otrádtan ólgen, jaralanǵan eshkim joq. Al Hıýa qaraqshylary bekinisiniń qasynda 19 adamynyń óligin qaldyrypty.

Eń mańyzdysy sol, bul qaqtyǵystan keıin, buryn hıýalyqtardan qorqyp, orystar jaǵyna shyǵa almaı, Kýandarıa óńirinde kóship júrgen — Kishkene, Jaqaıym Asan taıpalarynyń 14 bıi aýyl-aımaǵymen Syrdarıanyń oń jaq jaǵalaýyna kóship shyǵyp otyr. Olardyń jańa qonysqa ornalastyrýdy Janqoja batyr óz mindetine aldy...

Osynyń aldynda joldaǵan hatymda 125 túıeli Buhar kerýenin tonap jatqan qaraqshylardyń tyrnaǵynan qalaı qorǵap qalǵanymyzdy jazǵan bolatynmyn. Qaraqum óńirinde bolǵan sol oqıǵa ordalyqtardyń kóńil kúıine qatty eser etken sıaqty. Qazir orystarǵa yqylasy túzý.

Sizdiń huzyryńyzǵa joǵarydaǵy soǵys kezinde kózge túsken qazaqtardyń tizimin jiberip otyrmyn. Eger olarǵa nagrada, syılyq berýge laıyq dep tapsańyz, óte ıgilikti is bolar edi».

Erofeevtiń Janqoja batyr týraly áli de aıtary kóp edi... Keshegi shaıqas ústinde jaýjúrek qazaq jigitteriniń erligi ony qatty súısindirdi. Jaý bekinisinen bes-alty shaqyrymdaı tómenirekte, attaryn darıadan jyldam ótkizip, qashqandardyń sońynan tura umtylǵanda, Janqoja aldynda bara jatty... Jasy jetpistiń ústindegi shal... al at ústinde otyrysy qandaı! Bir mezet orys podpolkovnıginiń kóz aldynda Uly Otan soǵysynyń qaharmany general Bagratıon elestep ketip edi.

Eger qazaqtardyń tý syrtynan sap etýi múmkin ekenin baıqamaǵanda, hıýalyq qaraqshylardyń jalt berip qasha qoıýy eki talaı eken. Ol jaǵdaıdy esep hatqa jazbaı otyr. Ásker qatarynda ótkizgen otyz jyldyq ómiri oǵan tek orys qarýyn dáripteýdi úıretip edi. Jabaıylardy marapattaý — orys ofıseri úshin uıat is bolyp sanalatyn.

* * *

Bıyl kúz qazaq aýyldarynyń daý-shary uzaqqa sozyldy.

Janqojanyń yqpalynda júrgen qazaq aýyldary da qoıdan qońyr emes.

Orys tóresi qazaq arasynyń daýyn bitirýge Týnganshındi jumsady. Sultan Janqojaǵa barýy kerek edi. Batyr qaraýyndaǵy aýyldardyń jigitterine tıym salsyn... Barymtanyń aqyry bassyzdyqqa aparyp soǵady, el búlinedi... Bul jaqtaǵy qazaqtardyń tizesi batqan soń, arǵy bettegi aýyldar óshpendilikke basyp júrer... Al Hıýa handyǵy men Janǵazy sultan sıaqtylar olardyń qoltyǵyna sý búrkýge daıyn otyr.

Bul jaǵdaıdy Janqoja da bilmeı otyrǵan joq.

Ári qysy-jazy Qyzyldan taban aýdarmaıtyn, Báıdildanyń yqpalyndaǵy Kishkeneniń aýyldary bále basy bolyp aldy. Keshe bergi bettegi elden oljalaǵan qyrýar jylqyny qazaq darıaǵa qaraı asyryp salady eken... Kúz túsken soń Hıýanyń bazaryna aparyp toǵytypty. Janqoja adam salsa, bári de túk kórmegendeı bolyp, aýyzdaryn qý shóppen súrtedi.

Janqoja qamshysyn taıanyp sharshap otyr.

Onyń kúızelgenin kórip, Týnganshınniń óńi kirip qaldy.

— Bul daýdyń op-ońaı bite qoımaıtynyn men de sezdim. Eki jaǵyna ortaq, eshqaısysyna jan tartpaıtyn, ádil tóreshi kerek bolar...

Bılikti óz qolyna alǵysy keletinin astarlap qana jetkizedi. Janqoja qansha bedeldi bolǵanmen, arǵy bettegi qazaqtarǵa sózi ótpeıdi. Onyń sózin ustap, Báıdildaǵa Ábilqaıyr áýletinen shyqqan sultan barsa, basqasha ándeter edi... Eger osy daýdy bitirse, Raıym bekinisiniń komendanty aldynda bedeli kóteriledi.

Aǵaıyndy eki eldiń arasynda daý ýshyqqanyn sezgeli, Týnganshın alaqanyna túkirip júr.

— Ádil tóreshi kerek ekenin ózim de bilip otyrmyn. Búgin orys tóresine hat jazyp, Bekmyrzany jiberdim. Osy daýdyń tóreshisi de ózi bolsyn. Maǵan aǵaıyn arasyna bútinshi bolsa, sonysy jetip jatyr.

Basy osylaı bastalǵan barymta daýy tabany kúrekteı eki aıǵa sozyldy.

Qyzyldaǵy Báıdildanyń aýlyna qasynda Bekmyrza bar Týnganshın sultan eki baryp qaıtqan. Bekarystan men Baıshoqy da aralasty.

Aqyry Nurybaı bıdiń qara shańyraǵynda bıler basy qosylyp, bir tynymyn jasaǵandaı edi...

Bıler keńesi keshegi shapqynshylyq kúnderinde aýyr qylmysqa barǵan tentekterdi tańbalap kórsetip, aýyr-aýyr aıyp kesip jatyr...

Onyń esesine Aıdarqul sıaqtylar barymtalap alǵan jylqylaryn qaıtarady...

Óıtkeni barymtalanǵan jylqynyń basy túgel, tepseńde jatyr. Onyń ıesi de, áıteýir aty Báıdildanyń aǵaıyny, áıtpese, mal baqqan momyn qazaq... Al Janǵazynyń sońyna erip, aýyl shapqan jeri joq edi...

Qojaǵul men Shorabaı sıaqty buzyqtardy tańbalap shyǵarǵanda, on shaqty adam boldy. Olardyń mal-múlkin túk qaldyrmaı taratyp bergende, shapqynshylyqqa ushyraǵan aýyldardyń shyǵyny óteletin túri joq...

— Eı, aǵaıyn! Hıýanyń qaraqshylaryna aldyrǵan bar malyndy Qojamberdi aýlynan joqtaǵylaryń kelip otyrmasa, endi daýdy toqtatyńdar! — Báıdilda qolyn sermep shańqyldady. — Maldaryńnyń kózin izdeseńder Qazaqdarıadan ári ótińder, Hıýaǵa baryńdar! Qyrýar jylqyny dúrkiretip aıdap bara jatqanyn kózimizben kórdik. Aınalyp kelip bizdi jaýlaıtyndaryń qalaı?

Ony basqalar da beker deı alǵan joq.

— Qazaq aqtaban shubyryndy, Alqakól sulamadan keıin de mal jınap, el bolǵan. — Janqojanyń daýysy kúńgirleı shyǵady. — Bas aman bolsa, mal túgeldenedi, aǵaıyn. Osyǵan yrza bolyńdar. Tek meniń janym qınalyp otyrǵany, aqtaban shubyryndy kezinde qazaqty qalmaq shaýyp edi. Kezegi kelgen jerde, olardy qazaq ta aıap qalǵan joq. Búgin qazaqty qazaq shaýyp otyr ǵoı. Osyny baıqaǵandaryń bar ma? Keshe biz qorlyqty egizdiń syńary týysqanymyzdan kórdik. Janǵazynyń aıtaǵyna erip, mynaý Báıdilda óz týysyn ózi shapty... Men sodan qorqamyn...

Bıler Báıdildaǵa at-shapan aıyp saldy. Qojamberdiniń kóp maly keshegi shapqynshylyqtyń óteýine ketip otyr. Báıdildanyń jigitteri qaı aýylda tóbe kórsetse, eseni de solar izdeıdi. Bıdiń aýyr dáýleti shaıqaldy.

Bıyl el aýyzyndaǵy áńgime osy keńes jaıly edi.

Biraq Hıýa shapqynshylyǵy qazaqty qatty kúızeltti. Qazir Aqırektiń asty bastyrmadan kórinbeıtin edi.

Bári de úıi órtke kúıgender, bar malynan qol jýǵandar... Janqoja qylmystylardan óndirilgen azǵantaı túlikti úı basy taratyp bergizdi. Arada júrgen bılerge de senbeı, basy-qasynda ózi boldy.

Aldaǵy jylda bul aýyldardyń kún kórisi ketpen shaýyp, bel tebý bolatyny anyq edi.

Batyr kúızelip otyrǵan eldi aralap shyqqan. Dıhanshylyqty nasıhattaıdy.

Qojaǵul bıler keńesi taraǵan kúni Qazaqdarıaǵa qaraı jyljyp ketipti...

Qazaq qaıda kóshpeı jatyr? Qaı jerde malynyń jaıy bolady, sonda ózi de júredi...

— Zalym-aı! Talaı úıir jylqyny bir túnde Qyzyldan ári asyryp edi. Sonda Qazaqdarıa mańynda seriktesi bar eken ǵoı...

Qojaǵuldyń barlyq urlyq-qarlyǵyn bes saýsaǵyndaı biletin Shorabaı basyn shaıqap otyr. Bar túlikten qol jýǵan, Aqırektiń astynda ol da bastyrma qazyp jatyr.

— Seniń jytyrǵanyń qaıda? — Onymen jasy qurby Aıbas ádeıi keketedi.

Shorabaıda ún joq, temir kúrekke bar salmaǵyn salyp, myqshıa túsedi.

* * *

Bul kúnderi Hıýa hany Mýhammed Ámınniń saraıyndaǵy, jurt aıaǵynan súrnigip jyǵylady. Báriniń aýyzynda jalǵyz-aq sóz — "Syr boıy"...

Syr boıynan alǵashqy jetken habar qýanyshty edi. Ári shapqynshy bolyp Janǵazy sultannyń úlken uly Aldanazar kelip otyr.

Ol qalyń qosynnan Syrdarıadan attaryn júzdirip ótip, Janqoja batyrdyń yqpalyndaǵy kóp aýyldaryn qalaı shaýyp qaıtqanyn aıtyp berdi. Myńnan asa úı Syrdyń bergi jaǵalaýyna kóship shyǵypty...

Sonymen birge, Rahmanberdiniń qol astyndaǵy ásker sany úsh myń adamǵa jetkenin, qazaqtardyń esebinen tolyǵyp jatqanyn dabyraıta sóıleıdi.

Bir myń úı kóship shyqsa, ásker qataryna taǵy da bir myń jigit qosylady eken. Al Raıymdaǵy orystardyń sany bes-aq júz adam...

— Orystarda zeńbirek bar... — Aldanazar Rahmanberdiniń isin aqtaǵysy keletindeı, aqyryn ýáj aıtty.

— Óńsheń qoıan júrek qorqaqtar! — dedi Muhammed Ámın ashýlanyp. Tún jamylyp tıgen jaýǵa zeńbirek ne qaırat qylady!? Bir adamǵa on adam... orystarǵa betteı almaı otyrǵandary anaý!

Biraq Aldanazar "jaýdan túsken oljany" aıta bastaǵanda, Muhammed Ámınniń júzi jylyndy. Alǵashqy qarqynda alty— jeti myń jylqy, segiz myń túıe, bes myń sıyr, seksen myń qoı oljalanypty... Aldanazar beri qaraı kóship shyqqan aýyldardyń bar malyn aıtyp otyr... Ol jerin Muhammed Ámın han da anyqtap surap jatpaıdy.

Aldanazar "olja" jaıyn baıandaı bastaǵanda, Muhammed Ámınniń kóz aldynda sonaý bir jyldar... Syr boıynda Qojanıaz bajbannyń dáýirlep turǵan kezi esine tústi. Hıýa handyǵy Álim-SHómen ishinen jeti jyldaı zeket jınatty... biraq Allaqul hannyń qazynasyna túsken búkil maldyń sany Rahmanberdiniń bir kúngi "oljasyna" jetpeıdi eken...

Muhammed Ámın hannyń kóz aldy buldyrap barady. Syr boıy tegin oljanyń qaınar bulaǵy... Orys bekinisin talqandap, Qaraqumǵa qaraı joryqqa shyǵý kerek edi...

Ásker... ásker... ásker izdep, han jan-jaǵyn qarmanǵanda, esine qaraqalpaqtar men ózbek dıqandary tústi.

Bir jigitti atqa qondyryp, Ámýdarıa boıyndaǵy qazirgi qaraqalpaqtyń belgili bıi İzbanǵa jumsady.

— Bı qol jınasyn. Syr boıyna attanamyz. Qaraqalpaqtyń ata qonysyn qazaqtardan alyp beremin...

Ózbek qystaqtaryna da adam ketti...

Túrikpen ishine de shapqynshy attandyrylyp, sarbaz toby jasaqtalyp jatyr...

Hıýa saraıynda ábigershilik bastaldy.

* * *

Syrttan qashqan namart ta ondaı bolmas, orystyń zeńbireginen záresi ushqan Rahmanberdi bek at tizginin Dáýqara taýynyń bókterine jetkende bir-aq tartty. Sońynda Janǵazy sultan men Elkeı Qasymov kele jatyr... Keshegi aýyr qoldan bir myńdaı ǵana adam qalǵan. Qazaqtardan sultandardyń tóleńgitteri de torǵaıdaı tozyp ketipti.

Erteńine Elkeıdiń balasy tutqynda qalǵany málim boldy. Qasym sultannyń kenje uly tunjyrap otyr.

— Janqojanyń nemere inisi Jaqaı bı qolymyzda emes pe? — Janǵazy ony jubatty. — Qazir Rahmanberdimen sóıleseıin. Balany Jaqaıǵa aıyrbastap alý kerek...

Jaqaı Hıýaǵa jiberilgen joq. Dáýqaranyń bókterindegi áskerı lagerde tutqynda otyr edi.

Eki jaqtyń kepildiginde Báıdilda júrip, tutqyndaǵy kózi tiri hıýalyqtar Jaqaı bıge aıyrbastaldy...

Bul eki arada attar da terin úgip, adamdar da esin jıǵan. Keshegi ótken qyrǵyn shaıqastyń jaı-japsary sóz boldy. Rahmanberdi sátsizdik úshin bir Elkeıdi aıyptaıdy. Janqojamen betpe-bet kelgen kezde qorqaqtyq jasady. Onyń aqyry keıin shegingen Hıýa áskeri qazaqtardyń tosqaýylyna tap boldy...

— Áýeli qashqan kim?

Aldynan osy suraq shyqqanda, árkim de búgejektedi. Bireýleri kedergide jaý kútken mergenderdi kinálaıdy, ekinshileri bekiniste shep quryp jatqan qalyń qoldy sógip otyr...

Dáýqara taýynyń bókterindegi qyzyl qyrǵyn daý ústine Hıýadan Aldanazar keldi.

Muhammed Ámın ana jaqta qaraqalpaqtar men ózbekterdi aıaǵynan tik kóterip, Qaraqumdaǵy túrikpenderge shapqynshy attandyryp jatyr... Qyryq myń qoldyq jasaq jınalady.

Hıýa hany Raıym bekinisindegi orystarǵa qarsy joryq uıymdastyrý qamyna jan sala kiriskeni málim boldy.

Tunjyrap otyrǵan Elkeı sultannyń kózi jaınap, Rahmanberdiniń qabaǵy jadyrady. Keshe Hıýany dúrliktirip shapqynshy attandyryp, búgin salyn sýǵa ketirip, qaıtyp barǵandary ólim edi.

Tek Janǵazy sultan ǵana úndegen joq. Endigi jasy ulǵaıyp, jetpistiń ústine shyqqan shal, júregi shaıylyp qalypty. Ári keshegi jeńisten keıin Janqojanyń abyroıy burynǵydan da kóteriledi. Arjaǵyndaǵy Tórtqara, berjaǵyndaǵy Qarakesek, Qarasaqaldar... Kishkeneler... Qazir Janqoja qaıda bastasa, qalyń el solaı qozǵalady. Qaıta ustasý qaterli edi.

Handyqqa úsh ret qol sozdy... Birinshi joly tarazynyń bir basynda Arynǵazy, alty Álim Janǵazyny shetke qaqty. Kókirekte baılanǵan kek oǵan Hıýanyń shashpaýyn kóterýge májbúr etti. Obaly ne kerek, altyn taqqa ol otyrdy. Biraq taǵdyr handyq saltanatyn uzaǵynan qyzyqtaýdy jazbaǵan eken. Taqtan taıdyryp qana qoıǵan joq, basyna qorlyq kórsetti. Han basymen qara qazaqtyń, Janqoja batyrdyń qoıyn baqqan sonaý bir kúnderin Janǵazy eki dúnıede umytpaıdy. Jasy jetpisten asqan shaǵynda, Edigeniń eski kegin joqtap kelgen beti... mańdaıyn tasqa soǵyp qaıtyp otyr. Janqojanyń alqymyna bul joly da qoly jetken joq. Ras alty Álim oırandaldy. Talaı adamnyń basy alynyp, talaı bala besigimen sýǵa aǵyzyldy... Odan keıin qazaqtan jaqsylyq dámetý kıyn... kolǵa tússe ońdyrmaıdy! Tize kórgen el ashýly han syrbazymen aıanbaı alysady. Ári Janqojanyń jaǵynda orystyń zeńbiregi bar. Bes-alty oq shyǵarǵanda, úsh myń qoldy torǵaıdaı tozdyrdy... Qorqaqtyń jany qandaı tátti. Sol doptyń bireýi túskende ǵoı... aman bol!

Janǵazy balasy qaıtyp kelgen kúni jatyp qalǵan. Jańa joryqtyń jaıy sóz bolǵanda, syrqatyn syltaýratty. Qorshaýly túıeniń ústinde aýlyna qaıtyp bara jatyr...

— Báleniń basy Janqoja... Janqojanyń basy alynsa, Raıym bekinisi de qulaıdy. Joryq bastalatyn bolsa, eń áýeli Jaqsyqylyshtaǵy Janqojanyń aýlyn basyp qalýdyń amalyn qarastyryńdar! — Qoshtasatyn jerde Rahmanberdi men Aldana zarǵa sony qaıta-qaıta eskertti.

Dáýqaranyń bókterinde qalyń qol kún sanap ósedi.

Eldiń aldy bolyp Býra sultan qosyldy. Sońynda qyryq-elý jigit, bári de álekedeı jalaqtaıdy. Búgin Qoqan handyǵynda, erteń Hıýa ıeliginde, — ár jerden bir tóbe kórsetetin Táýke sultannyń balasy qylysh ústinde sert ustamaıtynnyń ózi edi. Sultan basymen barymtaǵa da aralasady. Kózdeı kelip qalsa, saýda kerýenderin tonaýdan da taıynbaıdy. Sonda qylmysynan qorynyp, ordalyq atanatyn qazaqtardan irgesin aýlaq ustaı júretin Býra sultan, orysqa qarsy joryq bastalǵanyn esitip, atqa qonyp otyr. Oǵan tegin olja kerek...

Ekinshi bolyp sońynda eki myń sypaıy bar İzban keldi. Jer qaıysqan qoldy kerip, jalańaıaq qazaq sultandary qyzǵana qaraıdy.

Qalyń Qońyratty bir shybyqpen aıdaıtyn, shynjyr balaq shubar tós bı İzbannyń ishki esebi túgel. Ázir oryspen kezdesip kórgen jeri joq. Syrttaı dabyraıtyp aıtqan sózdi dańǵazaǵa jorıtyn edi. Osy joly árýaqtar qoldap, orystardy qashyrǵandaı bolsa, kóp nárseden dámesi bar.

Sonda alty myń úı Qońyraty sońynda, İzban ertip Syr boıynan shyǵady. Ony kórgen on tórt rý qaraqalpaq túgel kóteriledi. Syrdan beri qaraı kósilip jatqan keń ólke — Jańadarıa men Qýańdarıa óńirine búkil qaraqalpaq molynan syıyp keter! Jel jaǵyna pana bolatyn el tabylsa, İzbannyń ol tilegine Hıýa hany Muhammed Ámın de qyryn qaraı qoımas...

Qarasha kirgen kúni Dáýqaranyń túbine jınalǵan qoldyń sany segiz myń adamǵa jetti.

Raıym bekinisinde zeńbirek bar ekeni ras. Biraq orys áskeriniń bes-aq júz adam ekenin umytpaý kerek. Olardy álsiretý úshin Rahmanberdi bekinisti qazaq aýyldarynan bólip tastaýdyń áreketin oılastyratyn boldy. Al zeńbirek oǵyn zıansyzdandyrý qıyn sharýa emes. Han bekiniske túnde shabýyl jasaý týraly óz josparyn usyndy...

Endigi qazaq aýyldary qys qystaýyna oraldy. Joryqty asyqtyrýdyń qajeti joq. Qarashanyń ishi jyly bolatyn syńaı tanytyp tur. Mejeli kúndi osy aıdyń aıaǵyna belgiledi.

Oǵan sheıin Rahmanberdi bek qoldyń bas-aıaǵyn jınastyryp, tártipke keltiretin bolyp otyr.

* * *

Bas toqsanǵa bir apta qalǵanda, darıanyń quıylysynda muz ustasqany jaıly habar keldi. Rahmanberdiniń jansyzdary jańalyqty jatqyzbaıdy. El aralaǵan shaıqy burǵy dıýanalar kún qurǵatpaı qatynap tur.

Rahmanberdi sol kúni keshke qolbasylardy keńeske shaqyrdy. İzban qaıda barsa da, at qosshy jigiti Palýannıazdy qasynan qaldyrmaıdy. Jas qaraqalpaqtyń eki kózi shatyrdyń tórindegi tórelerde, esikti jamylyp otyr.

— Qol darıadan úshke bólinip ótýi kerek. — Rahmanberdi bek sampyldap sóıleıdi. — İzban men Aldanazar bastaǵan qaraqalpaqtar men bir top qazaq jigitteri Qamysty kóline qaraı bet alyp, Aqırektiń ústin basa júretin bolyp otyr. Odan ári qaraı Qaraqumǵa qaraı tartady. Jaqsyqylyshta otyrǵan Janqoja batyrdyń aýlyn tik kótere shaýyp alýy kerek, — dedi daýsyn kótere túsip. — Jolda kezdesken aýyldar aıaýsyz oırandalyp otyrylsyn! Qyzylqumǵa qaraı bóriktire qýyńdar bálemdi!

Ekinshi topty Elkeı sultan men Býra tóre bastap shyǵatyn boldy. Bular eki myńdaı adam, Raıym bekinisin Kókshekól jaǵynan oralyp ótip, orystardyń tý syrtynan tıedi.

— Qalǵan qol meniń qasymda bolady. Darıadan Talbógettiń qasynan ótip, túndeletip orys bekinisine basyp kiremin!

Keńesten shyqqan boıy İzban sypaılaryn aralady. Aldarynda aýyr joryq, azyq-túlik bólistirý kerek edi...

— Saǵan joryq jorytyp, jurttyń aldyna túsýdiń qajeti bola qoımas, — dedi Palýannıazǵa. — Qasyńa eki jigit beremin. Arǵymaqtardyń qasynda bol!

İzban bir basyna on arǵymaq baqtyryp otyr. Qashqanda da, qýǵanda da basy artyq kóliktiń zıany joq. Hıýa bıi solaı oılaıtyn edi.

Bul kúnderi qoldyń aldy Qýańdarıa boıyna shyqqan. Keshke qaraı Jánkent qamalyna jetip qondy.

Sol kúni úshke bólingen qol úsh baǵytta alǵa qaraı jyljyp bara jatty.

Hıýalyqtar tańerteń qozǵalyp edi. İzban atqa túske jaqyn qondy. Aldaǵy qosynnyń artynda shubatylǵan shań barady. Odan keıin azyq-túlik artylǵan túıeler shubyrdy. Palýannıaz solardyń arasynda keledi. Qasynda eki jigit, jetektegi attar sany kóbeıgen soń, júristeri ónbeı qoıdy.

Bul túni dalada túnep shyqty. Syr boıyndaǵy qazaq qystaýlarynda bir jan joq, jaý habaryn esitip, aldy-aldyna bas qaıyptap ketkenderi kórinip tur.

Jigitter sodan soń-aq óz qolbasylarynan aırylyp qalǵan. Aldarynda úlken qoldyń shubyryndy izi, áıteýir adasqan joq.

Sáske túste Syrdarıadan ótti. Muzdyń beti aınadaı jarqyraıdy. Sýǵa senip bolmaıdy, alǵashqy muzdyń aqsaq oıylyp jatatyn ádeti... biraz darıa jaǵalady...

Aldarynda úlken súrdek jatyr. Sonyń jobasymen qorqa-qorqa muzǵa tústi. Áıteýir berik kórindi.

Ótken jerleri Úshirge atalady eken. Shamaly júrgen soń, aldarynda jarqyraǵan kól kórindi. Onyń atyn bilip jatqan bir jan joq, qaraqalpaq jigitteri İzbandy izdedi.

Yǵy-jyǵy qol... Bir-jar topqa kezdesip edi, qazaq jigitteri bolyp shyqty. İzbandy suraǵan qaraqalpaqtardyń sózin qaljyńǵa aınaldyryp, áýrelep jibermeıdi.

Solaı shyrmatylyp júrgende kún batty.

Aıaz qaqap tur. Jel yzǵaryna bir qyryndap, jigitter dirdek qaǵady. Birde-biriniń qaltasynda shaqpaq tabylmady.

Anadaı jerde lapyldaǵan ot jaryǵy kórindi.

Laýlatyp jatqan jyńǵyldyń otyna abynyp qaraqalpaq jigitteri otyr eken. Kóbisiniń kıimi jeleń, syrmaq kúpi edi. Soltústikten soqqan jel etten ótip, súıegińe jetkendeı. Jurt otqa kirip barady.

— Jaqsy keldiń, Palýannıaz. Bı álginde ǵana seni izdetip, adam jiberip edi. — Aýyldasy Seıitmurat ershi Palýannıazdy bıdiń shatyryna eritip alyp bardy.

İzbannyń qasynda on shaqty qolbasy batyrlar, qoı etin týratqan palaýdy aldaryna alyp jatyr eken.

— Nege keıindep qaldyńdar?

Palýannıaz tań atqaly adasa-adasa óz jigitterin ázer tapqandaryn aıtty.

— Ac iship, áldenip alyńdar. — Biz qazir atqa qonamyz. Kúndegideı qoldan on shaqty shaqyrym keıindeý júrip otyrasyńdar ǵoı. Kún shyqqan soń qozǵalyńdar...

Jańa soıylǵan qoıdyń jas eti tańdaıdy julady. Osy kóldiń syrtynda qazaq qystaýyna kezdesip, tigerge tuıaq koımaı shaýyp alypty... Onsha baı aýyl kórinbeıdi. Bes júzdeı qoı olja túsedi eken. Hıýalyqtardyń sybaǵasyna úsh júz qoı tıedi... Ár qosqa bir qoıdan azyqqa berilip, artylǵan bir júz bas qoı bıdiń shatyrynda qalypty. Oljadan qur qalǵandar ońasha kúńkildesedi...

Áýeli myńǵa jaqyn jigit qazaqtar qozǵaldy. Odan keıin qaraqalpaqtar atqa qondy.

At baqtashy jigitter qalyń qoldyń sońynda aqyryn aıańdap kúndi uzatty.

Túske jaqyn qar qylamyqtap, aıaǵy aq burqaq borasynǵa aınaldy. Birte-birte aldyndaǵy qalyń qoldyń súrdegi ǵaıyp bolyp, aınala qar kórpesine oranyp alǵan. Jigitter qalaı qaraı júrerin bilmeı, daǵdaryp toqtaǵan kezde, kóz ushynda qaraıǵan qystaýdyń tóbesi kórindi.

— Biz kórgen aýyldy olar da kórdi ǵoı. Sonda burylaıyq. İzban aǵanyń qalaı qaraı bet alǵanyn sol qystaýdan surap alarmyz, — dedi Palýannıaz.

On shaqty úıli qazaq qystaýy eken. Kóbisi bastyrma. Ortasynda jalǵyz qaqyra qańqıyp tur. Jigitter at tumsyǵyn qaqyraǵa tiredi.

— Aý, habarlas-aý!

Qazaq saltyn estýi bar, Palýannıaz qı qoranyń syrtynda shirenip aıqaılaıdy. Jan joq.

Qoraǵa kirdi. Aldarynda alasa tam úı. Esigin tartyp qalyp edi, op-ońaı ashylyp ketti. Kenet kishkentaı balalardyń shý etken daýysy shyǵyp, bir qatyn oıbaı saldy.

Jigitterdiń ımany qasym bolǵandaı, esiktiń aldynda seltıip-seltıip qalypty.

Palýannyń úı ıesi qara qatyndy jubatty. Bular qaraqalpaq jigitteri... eshkimge zıany joq... Tek bir tún boı jylytsa bolǵany... jónderine ketedi...

Qı qoraǵa arǵymaqtardy qamap, qaqyra tamda boı jylytyp otyr. Qasyndaǵy serigi qorjynyn alyp kelip, aýzyn sheshti. Álgide azyqqa berilgen qoıdyń jiligin, júgeriniń jarmasyn shyǵardy. Úı ıesi áıel qazan kóterip jatqanda, bular qannen-qapersiz uıqyǵa kirisken.

Jaýrap jetken Palýannıaz jyly peshtiń aldynda ábden balbyrady. Bir qalǵyp ketkende, oshaqtyń aýzynda balalardyń qyńqyldaǵan dybysynan oıandy. Pisken botqanyń tátti ıisi murynyn qytyqtaıdy. Kenet ishi ıtteı ulyp, Palýannıazdyń aýzynan silekeıi shubyrdy.

Qaryny ashqan balalar ne tyńdaıdy, muryndaryna pisken astyń ıisi barǵan soń, sheshesin pisirip jegeli jatqanyn Palýannıaz túsine qoıdy. Onyń esine tete ósip kele jatqan eki uly Ernıaz ben Qydyrnıaz túsken. Qazannyń basyna ózi baryp, balalardyń tostaǵandaryna toltyra júgeri botqa salyp berdi. Sodan keıin uıyqtap jatqan joldasyn oıatty.

Ash jigitter qaryndaryna as barǵan soń tipti qaljyrady. Bul aýyl ózderin túrikpen shapty dep otyr. Qara qatyn İzbandy da bilgen joq... Baqtashy jigitter qolbasshysynan taǵy adasyp qalǵan. Tún ishinde qaıda qańǵyrady?... Osy aýylǵa qonyp, tańerteń ilgeri qozǵalyp ketý kerek... Al arǵymaqtardy úsh jigit kezekpen kúzetip shyǵady.

Bul aýyldy shaýyp ketken İzbannyń sypaılary... Eleń-alańda qamsyz otyrǵan qystaýǵa qapy soǵyp, qarsylasýǵa keltirgen joq-ty.

Bul Qatpanyń úıi. Beketaı budan úsh kún buryn Janqojaǵa ketetin edi. Hıýanyń áskeri Jańadarıadan beri qaraı ótip, jyljyp kele jatqan habaryn esitip, batyrǵa jetkizgenshe asyqty...

Aldyńǵy kúni Janqojanyń Qamystynyń arjaǵynda jatqam habary shyqqan. Qystaýdy shapqan jaýdyń bet alysy solaı qaraı, bul jerde kidirgen joq. İle-shala Qatpa da atqa qondy. Jaýdyń shaýyp ketkenin Raıym bekinisindegi orys tóresine habarlaý kerek edi.

Palýannıaz onyń birin de bilmeıdi. Onyń keshegi esitkeni hıýalyqtar Qamysty kóliniń tumsyǵyn aınalyp, Janqojanyń aýlyna qaraı betteıdi. Buryn qazaq saharasyna shyǵyp kórmegen jigitter qazir kezsiz kóbelekteı, qalaı júrerin bilmeı, qańtarylyp otyr.

Palýannıaz kúzette turatyn jigitti eritip dalaǵa shyqty. Tún tastaı qarańǵy. Jel yzǵary betti qarıdy. Qı qoranyń ishi omby qar edi.

— Uıyqtap qalyp, masqara qylma! Qazaqtarǵa senim joq, attardan aırylsaq, İzban mańdaıyńnan sıpamaıdy...

Úıge kelip qorylǵa basty.

Sodan tań aldynda oıandy. Úıdiń ishi ala kóleńke. Al dalada ý-shý edi.

Orystar kelip qalypty.

Palýannıazdyń jigitteri tutqynǵa tústi.

Orystardyń qasynda qyryq-elý qazaqtar júr. Solardyń sózinen túsingeni İzban bastaǵan qol keshe kishi besin áletinde Qamysty kóline jetedi. Jaǵadaǵy qalyń qamystyń arasynda Janqojanyń jasaqtary jol tosyp jatqanynan habarsyz... qurýly aranǵa ózi baryp túsipti.

Raıym bekinisinin komendanty Erofeev hıýalyqtardyń bar qımylyn qas qaqpaı baqylap otyr. Bir júzdeı salt atty qazaqtardy Qamysty kóliniń bergi syrtyndaǵy Maqpalkólge qaraı attandyrady. İzban bastaǵan qol Janqojanyń jigitterimen aıqasyp qalǵan jerde, tý syrtynan tap berip, oqtyń astyna alýǵa buıryq berdi.

İzban men Aldanazardyń sanyndaǵy sypaılar men qazaq jigitteriniń uzyn sany úsh myńǵa taqap qalǵan. Janqojanyń jasaǵynan eki ese kóp edi. Biraq urys taǵdyryn kóbine batyl qımyl sheshedi.

Janqoja qoldy ekige bólip, ózi myń jigitpen Narynbaı tuzynyń syrtyndaǵy qalyń byjyrǵa bekindi. Jaǵadaǵy qalyń qamystyń arasynda boı tasalap jatqan bes júz jigittiń ishinde Estekbaı, Qulbaraq, Arystanbaı sıaqty jaýjúrek batyrlary bar, jaý qımylyn kózden qalt etkizbeıdi. Urysty da solar bastady. Baqtybaılaǵan urandy esitkende, byjyrda tasalanǵan jigitterdi Janqoja da atqa qondyrýy kerek edi...

Sypaılar shubatylyp-shubatylyp Temirshi taýynan beri qaraı asty...

Sol kezde qar burqaqtady.

Hıýalyqtar Qamystynyń basyna jetkende, ústi-bastary appaq, jaýrap kele jatyr edi.

Ókpe tustan kele jatyr edi.

Ókpe tustan qazaqtar aq myltyqtaı sap etti.

— Baqtybaı, Baqtybaı!

— Ur,ur!

— Qyr, joı!

Jan-jaqtan qaq soıyl jaýyp ketti.

Bul sumdyqty kútpegen ári buıdasynan jetektegendeı bolyp ázer kele jatqan Hıýa sypaılary qulshynyp shyǵa qoıǵan joq. Bastaryn qorǵap, qarýyn jasqana silteıdi. Keıbireýler keıin qaraı jalt berdi.

Sony kútip turǵandaı, bir búıir qalyp bara jatqan qalyń byjyrdyń ishinen samsaǵan sary qol lap qoıdy.

— Baqtybaı, Baqtybaı!

— Janqoja, Janqoja!

Janqojanyń atyn esitkendeı, ilgeri shyǵyp ketken hıýalyqtardyń qosyny keıin qaraı japyryldy.

Aldarynda Aldanazar bastaǵan qazaq jigitteri attarynyń basyn tartyp ıirilip qalǵan eken. Temirshi taýynyń bókterinde kele jatyr edi.

— Attan, attan!

Qashqan jurttyń aldynda İzban jetti.

— Sultan, ne qarap tursyń, shyraǵym-aý. Bizdiń jigitter anaý, qyrylysyp jatyr...

— Qolyńdy tastaı qashqan saǵan jol bolsyn! — Aldanazar oǵan dúrse qoıa berdi.

Qazaqtardyń qımylynan seskenip turǵan tórege synyqqa syltaý keregip tur.

— Aý, men saǵan shapqanym joq pa?

— Onda atyńnyń basyn keıin bur! Analaryń qashqan betinde meniń jigitterimdi taptap ketetin ǵoı. Toqtat!

Aldanazar at ústinde ońǵarylyp otyrdy.

— Arhar, arhar!

Bul tórelerdiń urany. Qazaq jigitteriniń arasynda qyryq-elý tóleńgit bar edi. Aldymen solar eleńdesip, tizginderin qymqyra ustap, alǵa shyqty.

— Toqta, toqta!

İzban qashqan sypaılarynyń aldyn kes-kestep bajalaqtap jatyr.

Sol kezde olardyń tý syrtynan qazaqtar sap etti.

Temirshiniń quıryǵynda samsaǵan orys soldattary kórinip tasyr-tusyr myltyq atyldy.

Aldanazar tobynan bir-eki jigit oqqa ushty.

Shyńǵyrǵan daýsy qulaqty jaryp barady.

Artyna jalt qaraǵan İzban orystardy kórgende, záresi zár túbine ketti. Kómekeıine bir túıir tas tyǵylǵandaı, dybysy shyqpaıdy. Qashyp bara jatqan óz jigitterine qosylǵansha asyǵady. Ne de bolsa, kóptiń arasynda júrý qaýipsiz edi. Qara arǵymaqty basqa-kózge tópep barady.

Aldanazar toby da byt-shyt boldy.

Kún namazdyger edi.

Qashqan jaý Aqırek jotasynyń quıryq jaǵyn ala, dalaǵa qaraı josydy.

Syrdarıa jaqta Raıym... Sodan neǵurlym aýlaq júrse, bále-jáleden de qashyq bolatyndaı, orystyń myltyǵynan qorqyp barady...

Eger kelgen izimen keıin qaıtqanda, İzban bıdiń arǵymaqtary aman qalýy múmkin edi...

Palýannıaz bul kezde, murynynda botqanyń ıisi, peshtiń túbinde qalǵyp-múlgip otyr... Qolbasynyń bálege ushyraǵanyn bilmeıdi. Tamaǵy toıǵan soń qamsyz uıyqtap qaldy.

Hıýalyq serikteriniń masqara bolyp qashyp ketkenin ózi Raıym bekinisinde tutqynda otyryp estidi.

Bir aptadan keıin tutqyndaǵy hıýalyqtar, saýda kerýenderiniń sońynda, Orynborǵa jóneltildi. Palýannıaz ishinde ketip barady. Kún qaqaǵan aıaz... kıimderi juqa tutqyndardyń bet-aýyzdary qap-qara, úsik izinen kórinbeıdi. Bári de jolda óldi. On bes jigitten tiri qalǵan jalǵyz Palýannıaz edi.

* * *

Janqojanyń Qamysty túbindegi jeńisi qazaq dalasyna jaıdyń oǵyndaı tez tarap ketti.

Bul kúnderi Jamanqul tósek tartqan syrqat edi.

Osydan tórt jyl buryn úsh kún qatarynan boran soǵyp, baı aýlynyń bar jylqysy yǵyp ketti. Baıaǵy aýyr dáýlet joq, qyryq-elý bas edi. Jylqy sońynda ózi de júr, baı eki tún dalada túnedi. Úıge kelgende sýyq tıgen aýrý... qystaı kúrkildep júrip, kóktem týǵan soń jatyp qalǵan. Baqsyǵa da qaratty, qoıdyń terisimen qaqtyrdy, moldadan ishirtki jazdyryp ta aldy. Biraq syrqatynan túzele qoımady.

Jaz aıynda eptep táýirlenedi. Jaılaýǵa qorshaýly túıe ústinde ázer jetetin baı, qys qystaýǵa oralatyn kezde atqa otyrýǵa jarap qalatyn edi.

Biraq qashan qazan soǵady, bir kúrkildegen jótel bastalady. Qystaı tósekten bas kóterýi sırek... álgi jótel bir aıyqpaı-aq qoıdy.

Bıyl súmbile týǵan soń-aq jaılaýdaǵy aýyl súrginge tústi. Hıýalyqtardyń shapqynshylyǵynan qoryqqan el, Jińishke qumǵa qaraı bosyp ketti. Sol súrgin Jamanquldyń da tıtyǵyna jetipti. Qosaraldaǵy qystaýǵa attyń ústinde ázer otyryp keldi.

Osydan bir apta buryn Bekjarasty Janqojaǵa jumsap edi.

— Jákemde aıýdyń aq dárisi bar deıtin. Mynaý dert meńdetip barady. Sonysynan bir shymshym bersin...

Álgide Bekjaras kelip ketti.

Batyr áýeli Jamanquldyń qandaı syrqaty bar ekenin surastyrypty. Sodan soń kúlgen kórinedi.

— Jamanqulda túıe kóp qoı. Sıyry da bar shyǵar... Endeshe bir tostaǵan túıeniń sútine bir kese sarymaı salyp, bylǵap-bylǵap jiberip, basyna kóterip salsyn. Osy emdi jaz shyqqansha kúnine úsh mezgil jasaıdy. Aıýdyń aq dárisi degen sol.

Qolynda syrly tostaǵan toly túıeniń súti, Jamanqul qasyqpen sapyryp otyr...

Neshe bólip iship, bir tostaǵan sútti ázer taýysty.

Shamaly tynysy keńip qalǵandaı, eki-úsh ret jótelip qaqyryq tastady.

Biraq sol jaq búıirinde shanshý sirestirip qozǵaltpaıdy. Jyldaǵy ádeti: kúz túsken soń sol jaq búıirinen shanshý ustaıtyn edi. Bıyl tipti bosatpaı qoıdy.

Jákem bilmese nege aıtsyn... Bir tostaǵan sút... bir kese sarymaı... Úıden tabylatyn dárini tórt jyldan beri jurttan surap júrgenderi... Áı, qazaqshylyq-aı!

Jákeme qudaı qýat berip qoıǵan ǵoı... Áıtpese, jasy seksenge shyqty. Qystyń kózi qyraýda jaýǵa attanyp júrgeni anaý... basqa shaldar bolsa, tezegimen qatyp qalar edi.

Bul joly hıýalyqtardyń oısyraı jeńilgenin Bekjaras aıtyp otyr. Qasynda Áliqul áýletiniń on bes jigiti, segiz kún i.úrip qaıtqan. Qamystynyń basyndaǵy shaıqasty aıtyp taýysa almaıdy...

Bekjaras orystyń myltyǵyn aıtsa, aýzyn ashyp, kózin jýmady. Orystar... Osylar kelgeli shapqynshylyq da kóbeıdi... Áıteýir Jákem... Ol kisiniń halyqqa jamandyq oılamaıtynyna Jamanqul da senedi. Áıtpese, orystyń aty qorqynyshty edi.

Osyndaı ábisireń zamanda óziniń aýyryp qalǵany... Tańsyqqojadan úsh bala... bas kótereri ózi... Olaı-bylaı bolyp ketse, bul aýyl tozyp ketetin shyǵar...

Jamanquldyń bar armany Kenjeǵuldy aıaqtandyrý edi. Bapasy bıyl jıyrma bir jasqa shyqqan eken. Biraq Qondybaıdyń qyzy jas bolyp, dińkeni qurtyp tur. Segiz jastaǵy ship-shıki sábı... Qudasyn qınaýǵa Jamanqul uıaldy.

Baıdyń erke balasy Kenjeǵul saıqymazaqtaý bolyp ósti. Úlken uly Nádir týǵaly jarymjan, Kenesary aýa keshetin jyly dúnıe salǵan. Jamanquldyń bir dámesi, kelininiń basyna neke saldyryp, qaınysy Kenjeǵulǵa qospaq edi. Jesir kelinshek bir qyzymen qalyp otyr...

On bes jasar Kenjeǵul shoshyp ketti. Sodan bir jaz aýyldan bezip, kúzdiń kúni ázer oraldy...

Balalyǵy shyǵar... esi kirer... bári de ornyna keler... Solaı dámelenip júrgende, kelini qaıtys boldy.

Kenjeǵul baıdyń jalǵyzy, bir jan mańdaıynan shertpeıdi... Sodan soń saıqymazaq bolmaǵanda qaıtedi. Ol da eshteńe emes... Áke kózi synshy, jalǵyz uldyń sharýaǵa qyry joq, iske olaq bolyp óskenin ishi sezedi... Olaı-bylaı bolyp, óziniń kózi jumylsa, bul úıdiń kún kórýi qıyn edi.

Mal túliginen qyryq-elý jylqy, bes júzdeı qoı bar. Kóshtik qana túıe ustaıdy...

Kenjeǵul tań atsa, kók jorǵaǵa minedi. Sodan úsh-tórt kúnge sheıin joq. Qaıda boıjetip otyrǵan qyz bar, balasynyń sol aýyldy qyryndap júretinin baı da biledi...

Qondybaıdyń qyzy óse jatar. Qolda dáýlet bar, basqa bir jerden qyz aıttyrýǵa da bolar edi. Oǵan Aıtýardyń árýaǵyn syılaıdy. Qazir qyryq úı Dáýlet Aıtýar aýly atalatyn edi.

Jamanqul bul ámirinde jylqydan basqa túlikke baqtashy jaldap kórgen joq. Qoıyna san jetpeı júrgen kezde, ony baǵatyn Bekqulynyń balalary edi...

Qazir de bul aýyldyń túıesi men qoıyna toqal sheshesinen týǵan inileri Tólebaı men Toman qaraıdy.

Eki inisi osydan toǵyz jyl buryn enshi alysty.

Dúnıeqor Toman dúrildep baıyp ketkenshe asyqqandaı, malynyń ústine shyq qondyrmaıtyn. Eki jyl qatarynan qaraýyl úıshigine jaldandy. Sondaǵysy qorasyna bir-jar mal bolsa da qosyla bergenin táýir kóredi.

Sol kezde ǵoı Jamanquldyń jylqy sońynda sýyq tıgizip alyp júrgeni...

Biraq Tomannyń da paıdasy zıanyna jetken joq...

Bir jyly qasqyr malǵa jaýdaı tıdi. Dalada baǵýsyz júrgen qoıdy tamaqtap ketipti. Qasqyr da jyrtqysh... Jegeni tórt-aq qoı, al jaralap ketkeni júzden asady eken... Sonyń ishinde mal bolyp, súrdekke qosylǵan biri joq... Toman solaı qalǵan qyryq-elý qoıynan qol jýdy.

Ana jyly jylqy yǵatyn joly, kóp shyǵyn bolǵan. Kóktemde Tańsyqqojanyń balalary alpys-jetpis jylqynyń óligin taýyp aldy. Toman sodan soń jalǵyz bıe ustap qaldy.

Tólebaıdyń hali soǵan jaqyn...

Toqaldan týǵan eki inisi baıaǵy qalpy qasynda otyr. Kósh kóligi de, saýyn sıyry da baıdyń moınynda... Baıaǵysha baıdyń malyn baǵady...

Ol kezde ózderin ıen dáýletke ortaq biletin. Sharýa qamyn Jamanquldyń arjaǵynda oılap, qulshynyp jumys isteıdi.

Qazir baıdyń maly — jaýdyń maly, qulyqsyz qımyldaıdy.

Bas toqsannyń ishi... Dalada aq burqaq borasyn. Dáretke shyǵyp qaıtqan Jamanqul pesh túbine jetkenshe eki ret súrinip turdy.

Syrqattanǵan soń, qaraqalpaqtarsha tam úı saldyrdy. Qaryn terezeni jel sabalaıdy. Úıdiń ishi kúńgirt... Baı kóńilinde bul úıdiń erteńgi taǵdyry da solaı kúńgirt elesteıdi.

El ishi kúnde shapqynshylyq... Bir kúzde hıýalyqtar eki ret kelgen eken. Bul aýyldyń jaılaýy Syr boıynan syrt, áıteýir aman qaldy. Al Altynbaı men Jaqaıym, Qurmanaı-Quttyq ishinde kóp aýyl shabylyp qalypty...

Aqırektiń astynda bes júz bastyrma otyr...

Bári de malyn qol jýǵan, endi jer emshegin saýady. Jer tyrnalap, tary sebedi...

Qazaqtan bereket ketti.

Janqoja da qartaıdy, qashanǵy bolsyn densaýlyq, bir kúni kózin jumady... Orysty ózi shaqyryp ákeldi desip júr... Álde ózinen kúsh ketkenin baıqaǵany ma?

Orys aýyzy túkti kápir... Onyń el ústine kelgeni jaqsylyqtyń nyshany emes... Jamanqul kúrsinedi.

Baıaǵyda esitken bir óleńi tiliniń ushynda... Baı kúńgirt keshte aqyryn yńyldaıdy.

Orys qyldy oramdy,

Qudaı berdi borandy.

Qalaı qıyp ketermin,

Qos beldeý salǵan qoramdy...

— Qudaıdyń qaıdaǵy jamandyǵyn shaqyrmashy! Ánsheıinde qulaǵy múkis qara kempir bul óleńdi anyq estıdi. Keıip qaldy. Raıymǵa orys kelip ornaǵaly qashan... Qulaǵy múkis kempir, oǵan qansha aıtsań da senbeıdi. Orysty shaqyryp otyrǵan Jamanquldaı-aq, tilin kálımaǵa keltirdi.

— Kún qaqap tur.

Jaman tony qaýdyrlap Toman kirdi.

— Qoıdy qamys ishine ıirdińder me?

Qosaraldyń teristik jaq betinde eskilikti kól orny jatyr. Darıa qatty tasqan jyldary, Qosaraldyń túbinen jyryp ketip, kóldi sý alady. Sodan bes-alty jylǵa sheıin tamshy sý qosylmaıdy. Kóldiń ultany qurǵap, ornynda qalyń quraq ósetin edi. Jamanqul aýyly qoıyn qys qamystyń ishinde saqtaıdy.

— Qoı ıirildi. Túıelerdi qoranyń ishine kirgizdim. — Toman teri qolǵabyn sheship alyp qaǵyndy. Aıaǵynyń astynda qar erip jatyr. — Kún qaqap tur...

Jamanqul birdeńe aıtatyndaı aýyzyn asha berip, jótel býlyqtyryp toqtady. Qıqyldap jatyr. Mańdaıynan shyp-shyp ter shyqty. Bul jótelge qara kempirdiń boıy úırengen, oshaqtyń aýzynda kúıbeńdep júr.

Toman júresinen otyra qalyp, aǵasynyń qolynan ustady. Yp-ystyq kúıip tur edi...

— Qatty qınaldyń ǵoı...

— Osy bir jótel... — Jamanquldyń úni úzilip-úzilip shyǵady. — Qolyn bosatyp aldy.

— Kenjeǵuljan qaıda? — Tomannyń kózi úıdiń ishin qydyryp kelip, aǵasynyń júzine qaıta toqyrady.

Jamanqul mańdaıynyń terin jaınamazyna súrtinip jatyp, kempirine til qatty.

— Sútińdi pisirshi!

— Bul endi adamdy pisirip jeıdi... — Kempir kúńkildedi. Sarymaı salǵan túıeniń sútin ishken soń, syrqas sál tynshıyn dedi.

Kempir oshaqqa qushaq-qushaq qamysty súńgitip jatyr. Ári-beriden soń úıdiń ishi kúıip ketti. Qazanda súr ettiń ıisi ańqıdy. Ac pisken shamada Tólebaı da keldi.

Dastarhan jaıyldy. Et aldaryna keldi. Jamanqul ǵana aýyz tıgen joq. Asqa tábeti shappaı otyr.

Astan keıin inileri úıdi-úıine ketti.

Nádirden qalatyn kishkentaı nemeresi Shonyq atasynyń aıaq jaǵynda uıyqtap qalǵan.

Orys qyldy oramdy,

Qudaı berdi borandy...

Jamanqul yńyrsydy.

Kempir bul joly úndegen joq, Kún shyqsa kúıbeń-kúıbeń ári naýqas kútken adam, kúndegi ádeti túnde súrnigip qulaıtyn edi. Shonyqtyń qasyna kelip, ol da qısaıdy.

— Kempir. — Jamanquldyń basy jastyqta, qolymen ymdap qasyna shaqyrdy. — Beri kel. — Ózi entigip jatyr, ony ıyǵynan tartyp, qulaǵyna aýzyn taqady. — Sen baıqap júrsiń be, meni naýqas meńdetip barady ǵoı...

— Tush úsh aýyrmaq...

— Týshyńnyń neshe aýyratynyn ózi bilsin. Men aýyryp boldym, uzamaı bul dúnıemen qoshtasamyn. Senderdiń kúnderiń ne bolar. — Onyń mańdaıynda qatpar-qatpar ájim, daýysynda diril bilinedi. — Kenjeǵul jalǵyz bala, jas bolǵanmen kem paıda... men ólgen soń, bar dáýletten qol jýatyn shyǵar...

— Dúnıesi qurysyn! — Bir jamandyqty endi sezgen qara kempir úreılene qaraıdy.

— Ana jyly aýyr dáýlet ortaıǵanda qolda altyn-kúmis buıym qalǵan. Álgi ekeýine enshi bergen soń, sol buıymdardy Jamanqalaǵa alyp baryp satyp keldim. Jamanquldyń ortaıǵan dáýleti solaı qor jınap edi. Endi juqarsa, qaıta sharasy tolýy qıyn bolar...

— Dúnıesi qurysyn!

— Ólgen maǵan dúnıeniń qajeti qansha. Tek sender qor bola ma dep qorqamyn ǵoı. — Jamanqul entige tústi. — Mynaý jaman qaınylaryńdy qasyńnan shyǵarma. Enshi alatyn jyly qıanat qylyp edim. Erteń ekeýine bir-bir at mingizgeli otyrmyn. Sonda sen shyjalaqtap júrme!

Qara kempir kúıeýiniń demi aýyrlaǵanyn jańa baıqady. Aýyzyn ashsa, jylap jiberetindeı, dybys joq, oǵan basyn ǵana ızeıdi. Kirpigi jypylyq qaqqanda bir tamshy jas shalynyń tósine domalap tústi.

— Kenjeǵuljan kidirdi-aý...

Jamanqul endi úndegen joq, kókiregi syryldaıdy.

Tún ortasy aýa kempirin qaıta oıatty. Onyń ymynan túsingeni Tólebaı men Tomandy shaqyrtyp jatyr edi.

Býyndyrǵan jótel artyq tilge keltirmedi. Eki inisi kirgende, shal úzilip bara jatyr edi.

Qara kempir betin aldy da saldy.

Kenjeǵul on adamnyń ishinde otyratyn aǵaıyn Aqpandardyń arasynda qydyryp júr edi. Tańerteń shapqynshy keldi.

Jas jigit jol ústinde eńkildep jylap kele jatyr.

— Eń bolmasa aryzdasa da almaı qaldym-aý...

Alaı-túleı boran aýyzynan shyqqan sózdi qaǵyp áketip ózine de esittirmeıdi.

QARADAN TÝǴAN HAN

Qońyr kúz. Kesheden beri kúnniń qabaǵy ashylmaı, anda-sanda sirkirep qoıyp tur. Aqırektiń astynda qońyrqaı kıizdi kedeı úılerden kóz súrinetindeı. Mástet tóbesiniń jan-jaǵyna on, on bes úıden alqa qotan qona beripti. Ana aýyl men myna aýyldyń arasy qol sozymdaı-aq jer, eshki-laqtary aralasa jaıylady. Bul kóshpeli eldiń tirshiliginde sırek ushyrasatyn qubylys edi.

Jazda jap-jasyl bolyp jatatyn Kókshekóldiń ultany qazir sury qashyp, sarǵysh tartqan. Tary oraǵy aıaqtalǵan soń, ańyzy ǵana qalǵan atyzdar qulazı túsipti. Aryq-aryqtyń jaǵasynda jazdykúni jalbyrap turatyn jalaý quraqqa sheıin shalǵy oraǵynyń júzinde japyryla qulap bitti. Ár jerde qyzyldaǵan qyrman, tary bastyryp júrgen dıhandar kórinedi.

Beketaıdyń astynda tory baıtal, qyrman aıdap júr. Bulardyń qyrmany qomaqtylaý da kóringen. Erterekte bir Aqırek úshin eki arys el Áıderbek pen Kishkene aýyldary talasqanda, Jánike batyrǵa atalyp jer tıedi eken. Ol zamanda Áıderbek balasy eginniń mánisin bilmeıdi. Keıinirek jutqa ushyraǵan Altynbaılar Kókshekóldiń ultanyna tary saldy. Al batyrdyń urpaqtary batyr atasyna tıgen jer shuraıyńnyń rahatyn keıin kórip júr...

Burnaǵy jyly shtabs-kapıtan Shýlstiń qasynda bir jarym aı júrgen Beketaı búkil ómirine jetetindeı taǵylym alyp qaıtqan. Sol joly toqalǵa qaraǵan Jánike Aqırektiń astynda qystap qaldy. Byltyr Qatpa men Qaramergen otyz qap tary alypty. Hıýanyń byltyrǵy shapqynshylyǵynda qýdaı saqtady...

Bul aýyl but artar kóliksiz jaıaý otyr edi. Byltyr kúz on eki qap taryǵa mynaý tory baıtaldy aldy. Qyrdaǵy Tórtqaralar osylaı qaraı aǵylyp jatyr... Ózderi egin salýdy bilmeıtin aǵaıynǵa astyq kerek. Qyr jaılaıtyn Tórtqaralardy Aqırektiń astyna Janqojanyń ózi bastap keldi. Saryarqada jyl qýańshylyq. Kúni jańbyrǵa qarap otyrǵan Jamanqalanyń ber jaǵyndaǵy elde bir túıir dán joq... Byltyr Torǵaı bekinisindegi orystarǵa sheıin qolyn murnyna tyǵyp qalǵan.

Hıýanyń oıranynan keıin aıaqty maldan qol jýǵan Aqırektiń astyndaǵy el qaıtadan qara-qura jınap keledi...

Bıyl mızam týǵan soń-aq Tórtqaralardyń túıeli kerýeni osylaı qaraı shubatyldy. Qatpa bir bólek tarysyn jańa bastyryp bolyp otyr edi. Tórtqaralarǵa kótere satyp, bir túıe, bes qoı alyp qaldy. Qoı basyna jeti put, bir túıege on tórt qap — barlyǵy seksen putqa jaqyn astyq satyldy. Arzan ketkenin bilip, búgin ókinip otyr. Kórshi kóńsadaq Altynbaılarǵa astyq izdegen Tórtqaralar qyryq-elý jylqy aıdap keledi eken.

— Táýbe de shyraǵym. Ata-babań astyq satpaı da mal jıyp, bala ósirgen...

Aıbas beline taıaǵyn ustap, qyrmannyń basyna keldi. Jasy seksendi alqyndyrǵan shal, bala-shaǵa kóterile ketken soń, jalǵyz otyryp úıge syımaıdy. Aqyl-esi túzý, biraq eńkeıip qalǵan shal eki jyldan beri osy bir kóneniń kózi asa taıaqty aırylmas serik etti.

— Úıge qonaq keldi-aý deımin. — Qaramergen mańdaıyna kún sala qaraıdy. — Osy qyrmanda saǵan ne bar? Adam qartaıǵan soń úıde otyrar bolar edi. Áne, qonaq keldi!

Aıbas jasy jetken shal. Bilmegen jurt ne aıtpaıdy. Qartaıǵanda shal aǵanyń qyrman basynda júrgenine Qaramergen arlanatyn edi.

— Men aǵamdy úıge eritip apara bereıin, — dedi Qatpa, kúregin tastaı salyp, ústin qaǵyndy. — Qaramergen, qatyndardy qaıtar. Endigisin Beketaıjan ekeýiń bir yńǵaılaısyńdar ǵoı. Sýyryn erteńge qaldyra turaıyq...

Eki at jerqazyqta baılaýly, eki jigit esiktiń aldynda qoldaryn artyna ustap tur. Qatpa beri qaraı bettegende, kekselý qonaq aqyryn ún qatty.

— Ana kisiniń esimi Qatpa bolýy kerek. Bular Jánike batyrdyń balalary...

— Ony esitýim bar, Ǵalı myrza, — dedi orys reńdes serigi basyn ızep. Bul Suhanqulov tilmash, Shýlske jolbasshylyqqa jaldanatyn tazsha bala Beketaıdy jaqsy tanıtyn edi.

Tunǵansha sultannyń balasy Ǵalı byltyrdan beri Raıym bekinisin jaǵalap júr...

Bul óńirdegi Álim orys ústemdigin moıyndady. Ǵalıǵa ókimdik kerek. Ábilqaıyrdyń alty balasynan taraǵan urpaqtyń sany bul kúnde seksen-toqsanǵa jetip, Kishi júzdiń ishi tarlyq ete bastaǵandaı jaıy bar. Qoly jetkenderi bir-bir rýdy enshisine alyp, ókim júrgizip jatyr. Odan qur qalǵandary Janǵazy men onyń balasy Aldanazar sıaqty, júrgen jerinde búlik uıymdastyryp, bir-birimen bılikke talasady. Orystan qýǵyn kórip shyqsa, kórshi musylman patshalyqtarynan pana izdeıdi. Beıbit qazaq dalasyna syrttan jaý shaqyratyndar da osylar edi.

Ǵalı sultan da sondaı jaısańdardyń biri. Sońǵy bes-alty jylda Shómekeı ishinde bolyp, jaman ataqqa ilindi. Orynbordaǵy orys ákimshiligi sol daýdyń aıaǵyn syıyrquıymshaqqa aınaldyryp, Ǵalı sultandy Raıym bekinisine jiberip edi. Qarsy aldynan Hıýa shapqynshylyǵy kezdesti. Ózine salsań, podpolkovnık Erofeevtiń qasynda bolyp, hıýalyqtarmen kúreste qaırat kórsetken ispetti. Biraq ol enbegin Orynbor ákimshiligi eskerýsiz qaldyryp otyr. Janqojaǵa horýnjı shenin usynyp, beline kúmis sapty qylysh taǵyp jatqanda, Ǵalı tóreniń esimi uzyn tizimge de engen joq...

Tunǵanshanyń balasy ol joly syr bermeı baqty. Onyń bul óńirdi kóbirek jaǵalaýynda úlken mán bar. Jantóreniń balalary sıaqty sultan pravıteldikten dámetedi...

Biraq qaı zamanda Ábilqaıyr tuqymyn jaratpaıtyn Janqoja batyr, bul jerde de aldynan shyqty. Hıýalyqtardyń shapqynshylyǵy kezindegi bar abyroıdy shektiniń jaman shaly qaǵyp ketkeni ókinishti edi. Janqoja orys ákimshiligi tarapynan usynylǵan ofıserlik shennen de bas tartty. Batyrdyń sondaı bir josyn minezin podpolkovnık Erofeev te unatady. Raıymnyń orys tóresi Tunǵansha sultannyń balasyn qadirlemeıdi.

Orynbor ákimshiligi bıyl kóktemge salym Erofeevti basqa qyzmetke aýystyrdy da, Raıym bekinisine komendant bolyp jańa kisini podpolkovnık Matveevti jiberdi. Jas komendant Syr óńirindegi qazaq aýyldarymen jóndep tanysyp úlgire almaı jatyr. Jalǵyz keńesshisi bıyl kelgen tatar tilmash Suhanqulov edi. Sony baıqaǵan Ǵalı sultan qaıda barsa da, tilmashtyń qasynan bir eli qalmaıdy. Sóz arasynda Janqoja batyrdyń ár túrli áreketterin aıtyp, dattap qoıýdy da umytqan joq... Sonyń kózi qurymaı, ózine pravıteldik joq ekenin uǵady...

Sýhanqulovty tanı ketken Qatpa qalbalaqtap qaldy. Bir balany Qaramergenniń qasyndaǵy Beketaıǵa júgirtip, ózi mal soıý qamyna kirisken. Taryǵa satyp alynǵan bes qoıdyń biri pyshaqqa jyǵyldy.

Qonaqtardyń qasynda Beketaı, aýyl arasynyń jańalyqtaryn baıandap otyr. Anda-sanda Sýhanqulov suraq berip qoıady. Bári de bıylǵy eginniń shyǵymy jaıly edi. Aqırektiń astynda qaı atalyqtan qansha úı otyrǵany da aýyzǵa alyndy. Beketaı sózge múdirmeıdi. Aqpaıdyń basynan bastap, sonaý Aqbóget, Eskiuraǵa sheıingi keń ólkede dıhanshylyqpen aınalysyp otyrǵan úılerdiń sany bir myńǵa jaqyndap jyǵylady eken.

— Álim balasy, jutap bitipsińder ǵoı! — Ǵalı sultan osy jerde bir aýyz sóz qystyryp qaldy.

— Ábilqaıyr tuqymy bir shapqanda, Abylaıdyń urpaǵy eki shabady. Álimniń baılyǵy qaısysyna jetedi...

Beketaıdyń sózine Sýhanqulov yrza bolyp qaldy.

Bul balanyń túri tegin tazǵa uqsamaıdy. Tilmash jigit Aqırektiń astyndaǵy eldi beker aralap júrgen joq. Orynbor ákimshiligi ushyr jaıynda málimet surap otyr. Aqırektiń astyndaǵy eginshilerden sondaı bir salyq jınalady eken. Ol kimniń paıdasyna túsedi? Janqoja batyr paıdalanyp jatyr degen sybys bar... Ákimshilik ásirese sol jerin táptishteńkirep suraıtyn edi. Hatty oqyp otyrǵanda Sýhanqulovtyń esine Ǵalı tóre tústi. Joǵary ákimderdiń qulaǵyna bekinis mańyndaǵy qazaqtardyń tirshiligi jaıly ósek-aıań jetkizetin odan basqa adamnyń reti joq. Ushyr jóninde ózi eshteńe túsinip jarytpaıtyn tilmash sultandy ádeıi ertip shyǵyp otyr.

Beketaıdyń aıtýynsha, ushyr sharıǵattyń kesimi. Dıhan óngen astyǵynyń onnan biri mólsherinde ushyr shyǵarýy kerek. Sýdy qoldan berip, aýyr beınetpen alynǵan astyqtan ushyr da az beriledi. Jıyrma qaptan bir qap...

— Sonda ushyr kimniń paıdasyna óndiriledi?

— Qazaqta ushyrdy kedeı-kepshik aǵaıynǵa, kemtar adamdarǵa beredi. — Oǵan Qatpa jaýap berdi. — Keıde moldalardyń alatyny da bar. Babajannyń kezinde ushyr sart ákimderiniń paıdasyna jınalǵany bar. Sol ushyrdy elep-eskeretin qazaq az-aý. Moldanyń sany da saýsaqpen sanarlyq. Asa kemtar bireý bolmasa, kedeı qazaqtar ushyr surap júrýdi namys kóredi. Bir qap, jarym qap astyqty pisik kezde keýsen surap ta alady ǵoı.

Sýhanqulov jazýyn toqtatyp, endi keýsen jaıyn surastyrdy. Biraq ol jaıyn qazbalap teksergen joq.

— Byltyr Jaıqoja batyr Aqırektiń astyndaǵy elge úı basy salyq salyp, kóp astyq jınap alypty ǵoı...

Ǵalı sultan aqyry shydaı almady.

Beketaı ony bekerge shyǵardy. Kenesary aýa kóshkennen keıin, Syrdyń arǵy betinde, baspashylardyń jolynda qaraýyl úıshigin ustaý jaıly Álimniń jaqsylary uıǵarym jasaıdy. Olarǵa azyq kerek... Ushyr jınaý sol kezde eske alynypty. Bul jaǵdaı Raıym bekinisi túsken soń da sóz bolyp, ony podpolkovnık Erofeevtiń ózi maquldaǵanyn Sýhanqulov ta esitip edi.

— Qaraýyl úıshiginde keıingi jyldary júzge jaqyn jigit shyǵarylyp júrdi. Kóbine kedeı-kepshikter jaldanyp barady. Ózine de, artynda qalǵan qatyn-balasyna da ishetin azyq kerek... Jákemniń bul jumystyń basynda bolǵany ras. Qazaq Hıýanyń ákimi úshin de úsir jınady ǵoı. Kóp bolsa, sonyń esesine jatar. Aqırektiń astynda ushyr dámetetin jalǵyz Sýmuryn molda edi, qorasy qoıǵa toldy. Kúnin úsirsiz de kóredi. Oılastyq osyǵan saıdy.

Qatpa ushyrdyń mán-jaıyn bes saýsaqtaı biletinin kórsetti. Biraq eshkimniń urasyn ashtyryp, astyǵynyń esebin alǵan jan joq. Árkim áliniń kelgeninshe berdi. Qaraýyl úıshigindegi jigitterge qansha kerek bolsa, sonsha astyq jınaldy. Muny ushyrdan góri, aǵaıynnyń jylý jınaǵany desek te bolar...

— Tórtqaralarǵa da jylý jınap jatyrsyńdar ma? — Ǵalı endi tótesinen ketti. Qatpanyń áńgimesiniń kezinde eki beti tútep otyr edi.

— Tórtqaranyń jóni ózine basqa, — dedi Qatpa onyń sózin ilip áketip. — Byltyrdan beri qyrda astyq shyqpaı, asharshylyq bolyp tur ǵoı. Kereı-ýaq pen arǵyn-qypshaqtyń Qyzyl tarysy ózderine de jetpeı jatqan kórinedi. Tórtqaralar malyn aıdap bizge keledi. Byltyr on eki qap taryǵa tory baıtaldy aldyq. Bıyl on tórt qap taryǵa ingen alyp otyrmyz. — Qatpa kúldi. — Álgide óziń basyn mújigen qoı da solardiki...

Qashan tósekke bas qoıǵansha Sýhanqulovtyń qoly jazýdan bosaǵan joq. Ushyr jaıyn kóńirsitip júrgen adamnyń kim ekenin de topshylap otyr. Osy tóreni buryn da ishi jaratpaıtyn edi. Endi tipti tiksinip qaldy.

Erteńgisin atqa qonatyn jerde Qatpadan Beketaıdy surap aldy. Qaı rý qaı jerde otyr, bul óńirdi bilińkiremeıdi. Jolbasshylyqqa zerekteý adam kerek edi.

* * *

Bir aptadan keıin úsh salt atty jolaýshy Jaqsyqylyshtyń jolynda bara jatty.

Dalany súreń attaǵandaı, aınala sup-sur edi. Shashaǵynan aırylǵan jýsandar tyrbıyp-tyrbıyp jatyr. Kúzgi sýyq jel onsyz da qýrap bitken erkekshópti tamyrymen sýyryp áketipti. Dala reńki Tasqudyqqa jetkenshe sol qalpynan ózgergen joq.

Jolaýshylardy shól qysty.

— Altyqudyqtan shól qandyramyz. Arjaǵynda batyrdyń aýyly da tıip tur...

Shýls qazdyrǵan qudyqtar qazir solaı atalatyn edi.

Sýhanqulov Aqırektiń astyndaǵy eldi bir aptadaı aralady. Beketaı men Qatpanyń sózi rastaldy. Bul óńirde ushyr úshin shaǵym aıtqan eshkimdi kezdestirgen joq. Endi Janqojanyń aýlyna kele jatyr.

Jolaýshylar Jaqsyqylyshqa kún ornyna otyra jetti.

Ushyr jaıynda Ǵalı sultannan shala-sharpy túsinik alǵan podpolkovnık Matveev bir pikir aıtqan. Joǵarǵy ákimshilik oryndary endigi jerde zeketti tútin salyqtyń esebine jatqyzyp, memleket paıdasyna jınatatyndaı qalpyn baıqatady. Ushyr jaıyn qadaǵalap surap otyrǵany da sondyqtan... Budan bylaı álgideı alym-salyqty jınaıtyn jerde oǵan bas-kóz bolatyn senimdi adam kerek... Ony qazaq arasynan tańdap alyp, jalaqysyn ushyrdyń esebinen tóletýge bolmas pa eken? Osy máseleni Janqojamen aqyldasyp, eger batyr maquldaǵandaı bolsa, bar mindetti sonyń moınyna aýdara salý ońaı edi. Raıym bekinisi daý-shardan da aman bolady.

Basqa qazaq tabylmaǵan jaǵdaıda Ǵalı sultan daıyn otyr... Sony ádeıilep eskertti.

Janqoja zeket jaıynda da, ushyr jaıynda da daý aıtqan joq. Biraq ushyrdy molda da emes, ǵarip-qaser de emes, kez kelgen bir alym-salyq jınaýshy qaımana qazaq paıdalanyp ketetinin bilgen kezde, túsi buzyldy.

— Bul ózi qazaq arasynda ejelden nashardyń nesibesi edi. Odan qalsa molda alatyn. Onyń sebebi molda jazy-qysy bala oqytady, óliktiń janazasynda júredi. Óz sharýashylyǵymen aınalysýǵa ýaqyty joq. Kóbine moldaǵa bala beretinder de sol otyryqshy dıhandar eken. Bizdiń Nurymbet tuqymynda hat tanıtyn bir adam bolǵan emes. Qysy-jazy kóship júrip, balany qaıdan oqytamyz? Myna Jánike atamnyń nemeresi, ákesi jutqa ushyrap, Aqırektiń astynda jyljı almaı qalǵan soń, Sýmuryn moldanyń qolyna túsip júr ǵoı. — Janqoja sony aıtqanda Beketaıǵa qarap kúlip aldy. — Eger ushyrdan da qaǵylsa, Sýmuryn budan bylaı qalaı bala oqytady?

— Oǵan bir úlesi bóliner...

— Sonda qara borbaı dıhannyń taban et, mańdaı terin ózine durys ishkizbeıin degenderiń ǵoı. Osy ushyryndy elep-eskerip jatqan qazaq joq edi. Adam qaıbir jetiskendikten jer ketpendeıdi deısiń. On shaqty jyldan beri Syrdyń arǵy betinde qaraýyl úıshigin ustaıtyn bolǵan soń, sonyń azyǵyna dep amalsyz astyq jınatqanymyz ras. Qara azyǵy eginshiden, soǵymy bizderden — qyr jaılaıtyn baı aýyldardan boldy...

— Orys ákimshiligi ol jaǵdaıdyń bárin eskerip otyr. Sondyqtan bul sıaqty jaýapty jumysty sizdiń — senimdi adamnyń moınyna júktegisi keledi. Alym-salyqtyń basy-qasynda bolyp, siz aralassańyz, halyqta jábir kórmes edi. — Sýhanqulov odan syr tartyp otyr. — Eńbegińizdi ushyrdyń esebinen ótetip alatyn bolasyz...

— Janqojanyń jasy tórt jyly kem seksenge kelip otyr. Aqy alyp qyzmet qylyp kórgen jeri joq. Ondaı ádetti endigi jerde úırenbeı-aq qoıady. — Batyr tilmashtyń sózine shamdanyp qalǵany anyq edi. — Al ushyrdyń Janqojaǵa qajeti joq. Álgide aıttym ǵoı, ol nashardyń nesibesi. Onyń ústine bireýdiń taban et, mańdaı teri meniń tamaǵymnan etpeıdi.

Sýhanqulov yńǵaısyzdanyp qaldy. Shaıdy ıtke quıdyratyn batyrdyń oǵash minezi esine túsken. Kúlimsiredi.

— Itjemes, áı! — dedi batyr balasyn shaqyryp. — Maǵan shanashymdy alyp berip jibershi!

Aýzyn maqpalmen kómkergen buzaý terisi aq shanashty ashty. Saýsaǵymen bir shymshyp alǵan qumarshaqtyń unyn alaqanyna salyp otyr.

— Mynadaı talqandy jep kórgeniń bar ma?

Sýhanqulov talqannyń qandaı bolatynyn bilmeıdi. Qıqar shal taǵy da ájýalaǵysy kelip otyrǵan sıaqty kórindi.

Kenet esine aldyńǵy kúni bir dıhan qazaqtyń úıinde bir tabaq jarmaǵa uqsas birdeńe kórgeni esine tústi. Qap-qara kebek sıaqty... mynaý oǵan uqsamaıdy. Túsine qaraǵanda, arpanyń unyna kelińkiremeıdi, ántek qońyrqaılaý, surǵylttaý qaýyzy bar edi...

— Qaýyzy tazdyń basyndaǵy qaıyzǵaqqa uqsaıdy eken...

Ózi basy taz adamnan jırenetin Ǵalı sultan Beketaıdy muqatyp otyrǵanyn basqalar túsingen joq.

— Bul qumarshaqtyń talqany.

Sýhanqulov qumarshaq týraly birinshi ret estip tur edi, surastyra bastady.

— Qýańshylyq jyldary basqa shóp shyqpaı qalýy múmkin. Al qaı jerde qum bolsa, sol jerden qumarshaq ta tabylady. Bul ózi tamyryn tereńge jiberetin qasıetti shóp. — Janqoja alaqanyndaǵy talqandy qaıtadan shanashqa saldy.

Janqoja ómiri qumarshaqtan basqa dán balasyn tatyp kergen joq. Jasy seksenge kelgende bireýdiń taban et, mańdaı terin ishe almas. Ári jas keldi. Ushyr jınap júrý balanyń jumysy ǵoı...

— Ǵalı tóreni qalaı keresiz?

Attanar aldynda batyrdy ońasha alyp shyqqan Sýhanqulov Matveevtiń sálemin aıtty.

— Meni jurt tóre tuqymyna jany qas dep oılaıdy. Halyq qamyn oılaıtyn azamatty kim jek kóredi? Búgingi tóre tuqymy qandy qasap qaraqshyǵa aınaldy. Óz basym Ábilǵazy han men Esim sultandy, Kenesary men Janǵazyny, Býra tóre men Elkeı sultandy kórdim. Arynǵazynyń kezinde jylysyp, Boqan taýyna ketip, hannyń dıdary buıyrmady. Osylardyń qaı-qaısysy da halyq basyna qaıǵy-qasiret ákeldi, mańdaıyna bitken sor boldy. Bári de sol minezinen elden shyqty. — Janqojanyń qabaǵynda kirbiń bilinedi. — Al Ǵalı sultan bolsa, men kórgen tórelerdiń ishindegi eń aqyly kemi. İsin ózderiń de kórip júrsińder, úsh-tórt jyl shómekeı ishinde boldy. Artynan aıtys-tartys bastaldy. El basqaryp qaıdan ońdyrady?

Odan ári Sýhanqulov ta qazbalaǵan joq. Ákim saılaýǵa onyń ókilettiligi de joq. Ózine tapsyrylǵan jumys oryndaldy. Ushyrdyń ne nárse ekenin anyqtady. Janqojanyń ondaı ońaı oljadan boıyn aýlaq ustaıtynyna kóz jetkizdi. Aqyr aıaǵynda batyrdyń Ǵalı sultanǵa degen kózqarasyn da bildi. Ol pikirge ózi de qosylatyn edi.

Sýhanqulov bekiniske qaıtyp kele jatyr.

Odan ári Orynborǵa júredi. Ol qazir qarapaıym tilmash emes, gýbernıalyq sekretar qyzmetin atqaratyn edi. Orynbor ákimshiligi batyrdyń ústinen túsken aryz-shaǵymdy anyqtap qaıtýǵa ádeıi jumsap otyr. Bar fakt papkada. Shaǵym shylǵı ótirik ekenin bildi. Bul ósek-aıańnyń túp tórkini kimnen shyqqany da belgili... El tynysh bolýyn oılasa, orys ákimshiligi Ǵalı sultandy Álim ishinen taıdyrýy kerek...

Qasyndaǵy serikteri eshteńeden habarsyz. Beketaı jary joldy qoshtasyp, aýlyna qaraı buryldy.

* * *

Sýhanqulov kelip ketkennen keıin, bir aı da ótken joq, qazaq ishinde alýan túrli laqap tarady. Bireýler orys patshasy qazaq dıqandarynan ushyr jınatqaly jatqanyn aıtyp júrdi. Ekinshi bireýler qaradan han saılanady eken, ony Janqoja batyrdyń ózi aıtypty dep soqty. Qazaq ásirese sońǵy sózge eleńdeıdi. Qarashanyń ishinde-aq aýyzdan-aýyzǵa tarap ketti.

Ótegen-Nurymbettiń tórt kózi túgel otyrǵanda Janqoja Sýhanqulovtyń sózin eske alǵany ras. Handyqty aýyzǵa alǵan ol joq, áńgime alym-salyq jınaýǵa bas-kóz bolatyn adam týraly edi. Orys oıǵa alǵan eken, túbi onysyn oryndamaı qoımaıdy. Bar báleni oılap taýyp, orystyń aýyzyna salyp júrgen sol Ǵalı sultan... Keshe Shómekeıge syımaı kelip, endi alty Álimniń tizginin ustaýdan dáme qylyp júr... Batyr soǵan kúıindi.

Oǵan Jaqaı óz janynan handyqty qosty.

Bul daqpyrtqa qulaǵy eleńdemeıtin qazaq joq. Han qaradan saılanatyny ras bolsa... odan dámetýshiler jetkilikti edi. Qystyń kózi qyraýda batyrǵa Jylqaıdardyń Baıshoqysy kelip ketipti. Jasy jetpistiń ústindegi shal... Ári Jaqaıym aǵa balasy... Janqojanyń ózi han taǵyna otyratyn bolsa, oǵan eshkim de talaspaıdy.

Onyń aldynda ǵana Áıimbet kelip otyr edi. Bıyl kúz Bekarystan dúnıeden qaıtty. Asannyń endigi biliktisi Áıimbet bolyp qalǵan. Syr Shektisiniń úshten biri osy Asan atalyǵy eken. Onyń ústine ıisi Kishkeneniń qalǵan bes balasy da oǵan jat emes. Túbi handyq úı sany kóp kishkeneniń sybaǵasyna tıgeli otyr. Esenáli Orystyń kenjesi edi. Qara shańyraqtyń ıesi. Kishkenege kelse, Áıimbetten táýiriń kim? Janqoja qartaıdy... Jaqaıdyń keskini anaý... El basqaryp ne kelistiredi?..

Handyq keletin bolsa, bir Shekti emes, túgel Álimge ortaq bolýy lázim... Bul sóz Qarasaqal Dabyl batyrdan shyqty. Álimniń kenje balasy Aınyq. Iisi qarasaqal Aınyqtan taraıtyn edi. Qazaqsha, kenje bala qara oryn sanalady. Handyqtan Dabyldyń da dámesi bar.

Osy arada Tólegen daý aıtty. Álimniń uly atasy Qarakesek. Jaqsy kórgen nemeresi Ulanaqty baýyryna basyp, qara shańyraǵyn da soǵan qaldyrady. Qazir qarakesek atanyp otyrǵan bir taıpa el sol Ulanaqtan tarap otyr...

Tólegen musylmansha saýatty. Byltyrǵy Hıýa shapqynshylyǵy kezinde orys bekinisine jazylǵan hattyń bári sonyń qolynan ótken... Endigi qazaqtyń tirshiligi oryspen baılanysty bolǵaly turǵany anyq. Tólegenniń túsiniginde kez kelgen qarapaıym qazaqtyń kez kelgen qara shaly han bola almaıdy. Han taǵyna kózdi qaraqty adam otyrǵany jón... Ondaı adam ózi edi.

Jasy seksenge shyqsa da, handyq aýyzǵa alynǵaly Bekbaýyl da uıqydan qaldy. Al Jaqaı ózin-ózi han saılap qoıǵaly qashan. Shektiniń úshten biri Kishkene... Handyq oǵan kelse, qara shańyraǵy Quttyqta qalǵanyn bári bilip otyr. Aqyry aınalyp Ótegen-Nurymbetke keledi eken... Bekbaýyl men Janqojanyń tórinen kóri jaqyn... Jaqaı ózinen basqa adamnyń retin tappaıdy.

Janqojaǵa bul nıetin ashyp aıtqan Jaqaı joq. Biraq álgi bir qaýeset... Áńgime osy qaýesettiń aınalasynda órbip bara jatyr. Janqoja Baıshoqydan estidi.

— Tóre tuqymy han bolyp ońdyrdy da, endi, qara qazaq, seńder qaldyńdar ma? — Sodan keıin kúrsindi. — Mynaý elge alym-salyq rettep otyratyn adam kerek kórinedi. Orys ákimi maǵan sonyń jaıyn aıtqan...

Ákimi qaısy, hany qaısy, — ataǵynda turǵan dáneńe joq. Alty Álimniń ústinen qarasa, ári alym-salyq jınatatyn bolsa, onyń han bolmaǵanda, kim bolady? Hıýanyń bajbanyn "Babajan" atandyryp, han tutqan qazaq emes pe? Quttyq aǵaıyn áli kúnge Ramanquldy han dep dabyraıtatyn edi. Janǵazy da han... Bir mezgilde bir taıpa eldi úsh han qatar bıleýi múmkin emes qoı... Qazaq onyń qaısybirin aıyryp jatyr? Ana jyly jaman Itiǵuldy da ýázir dep júrdi...

— Orys aıtsa, onyń qasynda bir tizelep Tunǵanshanyń qaraqshy balasy otyrsa, túbi sol han bolady, — dedi Bekbaýyl óńeshin sozyp. — Qazaqty tóre bılep ońdyrǵan jeri joq. Handy ózimiz saılap alamyz. — Sońǵy sózdi aıtqanda, qasyndaǵy Jaqaıǵa kóziniń qıyǵymen qarap qoıdy.

Bekbaýyldyń sózin Baıshoqy, Áıimbetten bastap, Tólegen men Dabylǵa sheıin maquldap otyr.

— Han saılaýdyń bıligin bizge beretin bolsa, alty Álimniń tórt kózi túgel, bir esebi tabylar. — Bılerdiń sózine Janqoja da elikkendeı, oılanyp otyr. Bir kezde basyn kóterip aldy. — Áýeli osy áńgimeniń basyn ashyp alaıyq. Áıimbet pen Tólegen Raıymǵa baryp qaıtsyn...

Baıshoqy da birge baratyn nıet bildirdi. Qystaýy orys bekinisiniń jelkesinde, Eskiuraǵa jaqyn jerde edi. Ári qaraı aýylyna qaıtady... Shyndyǵy sebeppen orys qamalynyń jańa ákimine júzdesip qalǵysy kelip otyr.

Qonaqtar tarady. Alty qanat úıde batyr jalǵyz qalǵan. Onyń túsiniginde han tóre tuqymynan saılanatyn edi. Ázir qaradan týyp han bolǵan eshkimdi kórgen joq. Sonda álgi bılerge jol bolsyn...

Bul halyq keshe Ramanquldy da han tutynǵan ǵoı. Qara qazaqtan han saılanǵany qulaqqa jat esitilmeıtin bolǵany ǵoı... Janqoja onyń nesine qynjylady. Bekbaýyl aıtpaqshy, "han tuqymy el basqaryp ońdyrǵan jeri shamaly"... Qazaq ortasynan bir esti azamatty nege han kótermeımiz...

Álgi otyrǵandardyń birinen soń biri kóz aldynan ótip jatyr. Oıy qaısysyna tońyrasa, qaıdaǵy bir jaǵymsyz minezi esine qosyla túsedi. Baıshoqy ózimshildeý... Dabyl jeńiltek, han bolǵan soń, ol kemel aqyldyń ıesi bolý kerek. Oǵan kelmeıdi. Atqa jeńil qubasha Tólegen de el tizginin ustaı almaıtyn sıaqty. Al ashkóz Áıimbet pen dúnıeqońyz Bekbaýyldy aıtyp ta qajeti joq... Bul uzyn tizimniń ishinde batyrdyń esine Jaqaı túspeıdi. Onyń handyqtan dámetip júrgenin bilmeıtin edi.

Óz júregine tereńirek úńilgen kezde, batyrdyń kóńili ortaıyp qalǵan. Umytqan áldebireýi bar sıaqty, áldekimdi esine i úsire almaı qınalǵandaı bolady. Kóz janary úıdiń ishin aqyryn qydyrady.

Syrtta jel ýili estiledi. Qalyń qymtaýly alty qanat úıdiń ishi uıadaı. Mol qylyp qalaǵan qara qı qaýlaı janyp tur.

Bir qabat oraýly shıdiń syrtyna ustalǵan týyrlyqtardyń jıegi ýyqtardyń ıneýine sheıin jaýyp ketken. Aıbarsha pysyq-aý... Týyrlyqtarda túgel oıý bastyrypty. Jaǵalaı ustalǵan kilemnen keregeniń bir kózi kórinbeıdi. Apyr-aý, osynsha kilemdi ózderi qaı kezde jınap júr? Batyr esine túsire almaı daǵdarǵanda, kómekke Aıbarshany shaqyrdy.

— Mynaý úlken kilem myrza bala aıaqtanatyn joly... Ana kók kilem Daýyldy qaınym balasyna kelin túsirgende... Qyzyl kilem shesheıdiń jasaýymen kelgen... — Aıbarsha bárin ornalastyryp berdi.

"Myrza balasy" — Aqmyrzanyń Janmyrzasy. "Daýyldysy" — Boranbaı. Shesheıi — Balym... Úıdegi jeti kilem de jaqyn týystary kelin túsirgende batyrǵa berilgen ilýden keledi eken. Báriniń de basy-qasynda júrip, úıine kirip jatqan kilemderdi qalaı baıqamaǵanyna Janqoja tańyrqap otyr.

Qazaq jaqyn týysy kelin túsirgende, myqtasa bir jylqy nemeýirin beredi... Sonda jas kelinniń jasaýynan uıalmaı-qyzarmaı kilem alatyndary qalaı? Shyndyǵyna baqqanda, bir kilem úsh-tórt jylqynyń qunyna túsedi ǵoı...

Oıy áldeqaıda laǵyp bara jatqanyn endi bildi. Taǵy da kóz aldynda álgi ketken qonaqtary, úzilgen oıdy ári qaraı jalǵastyrdy. Apyr-aý, kimdi umytty?

Á, Bekmyrza eken ǵoı... At tóbelindeı Áıderbekten shyqqan jas jigit... Balymnyń inileri... inisi me álde aǵasy ma? Áı, Bekmyrzanyń jasy Balymnan úlken bola qoımas... Ana jylǵy Orynbor saparynan keıin osy jigitti ózi qatty unatyp qalyp edi.

Qaradan han saılanatyn bolsa, ol taqqa Bekmyrza otyrýy kerek!

* * *

Bıyl kóktem týǵaly eldiń ishi shapqyn edi. Hıýanyń shapqynshylyǵy kezinde de mundaı bolmaǵan shyǵar. Ár rýdyń bilgilikti bıleri, bir-birine kisi salyp, birin-biri baýyryna tartyp... Ár atalyq óz ortasynan hanǵa laıyq adamyn atap, ant alysyp, ant berisip jatyr...

Raıym bekinisindegi orys tóresi "Janqoja handyqqa kimdi belgileıtin bolsa, sol adamdy qoıatynyn" aıtyp otyr.

Han saılaýy Aqırektiń astynda, Arystanbap áýlıeniń zıratyna jaqyn jerde ótetin bolyp uıǵaryldy. Ony aıtatyn Janqoja... Janqoja aıtsa, qarsy shyǵatyn qazaq joq, bıler basyn shulǵysady. Óıtkeni báriniń de handyqtan dámesi bar...

Batyrdyń aıtýynsha, han saılanǵan adam Aqırektiń astynda otyrǵany jon... Orys bekinisine bir taban jaqyn, shapqynshylyq zaman tap bolsa, jigit izdep jan-jaqqa qol jaıyp otyrmaıdy. Myń úıli dıhandar aýylynan bir kúnde myń jigitti atqa qondyratyn edi...

Bıler oǵan da daý aıtqan joq.

Daý hanǵa laıyq adam izdegen jerde qyzdy...

Qazaqtyń jeti jasar balasy jeti atasyna sheıin jatqa biledi. Tipti ár atasynyń dúnıege qaı kúni, qalaı kelgenine sheıin aıtyp otyr. Bulardyń ishinde handyqtan dámetpeıtin adam sırek edi.

— Álimniń qara shańyraǵy nemeresi Qarakesekte qalǵan... — deıdi Tólegen.

— Kenje balasy Qarasaqal... — Dabyl daý aıtty.

— Shekti turǵanda, senderge ne joq? — dedi Baıshoqy omyraýlap. — Oǵan kelse, Jaqaıym aǵa balasy...

— Áýeli sen Shektige kelip alsaıshy, — dep bireý ony qaıyryp tastady.

— Áıteke Úsh júzge bılik aıtty...

Báımen sony aıtqanda, Janqoja kúlip jiberdi.

— Onyń ras, Báımen. Jalańtós Buqardy bılep, Áıteke Kishi júzdiń sózin ustaǵany ras. Biraq sen bir Álimniń sózin ustap, Orynborǵa bara almadyń-aý...

Orynborǵa elshi salatyn joly Báımen kelmeı qalyp, Sapaq baryp edi. Batyr sony eske aldy.

Báımen qyzaraqtap tómen qarady.

— Bireýiń — ortaǵa qara shańyraqty tartyp, bireýiń — atańnyń aǵalyǵyn eske saldyń. Áride ótken Seıitqul men keshegi Áıteke atamnyń árýaǵy da bir aýnap túsken shyǵar. Bılikti qolǵa tıgizbeı, Ábilqaıyrdyń áýleti qor qylyp júr eken ǵoı. Taq tabylsa, otyratyn qazaq tabylǵandaı-aý, sirá... — Janqoja "han" degen sózge ádeıi jolamaı otyr. Orys ákimshiliginiń ondaı-ondaıdy keshirmeıtinin biledi, saqtyq kerek edi. — Al atasyna qaraı saılap, atadan balaǵa mura bolyp qalatyn handyqty Ábilqaıyr men Abylaıdyń tuqymy bizge báribir aýystyrmaıdy. Biz qazaqsha keleıikshi, — dedi endi daýysyn qataıta túsip. — Qazaq ne deýshi edi? Qoı asyǵy demeńiz, — qolyńa jaqsa saqa ǵoı, jasy kishi demeńiz — aqyly assa aǵa ǵoı. Jasy seksenge kelgen Janqojadan qazir ne aqyl surap otyrsyńdar? Toqtynyń jasyndaı jasy qaldy. Baıshoqy, Dabyl, sender de qoıyńdar. Bekbaýyl, sen de qoı. Áıimbet álden eki myń úı Asanym bar dep isinip-kebinedi. Qolyna bılik tıgen kúni qyryp jiberetin shyǵar. — Janqoja jan-jaǵyna moıynyn soza qarap, sál kidirip qaldy. — Bıligin maǵan saldyńdar ǵoı. Men mynaý Bekmyrzany han saılaımyn!

— Bekmyrza bes júz úı Áıderbekten shyǵyp, qaı Álimge aıtqanyn tyńdatady?

— Jáke, men han bola almaımyn!

Jigittiń basy sharǵa túskende, atalasynyń azdyǵy da qasiret. Bekmyrzanyń sózi sony ańǵartty.

— Olaı kishireıme, Bekmyrza, basqa qonǵan baqtyń aıbaty bolady. Janqojaǵa Quttyq pen Kurmanaı kóp bolǵan soń, bılik alyp bergen joq. Basqa qazaqtan qaıratym asqan jeri de shamaly. Nurtaı men Tyqynyń qolyn, bálkim, árýaqtar qaqqan shyǵar. Abyroıy maǵan tıdi. Qojanıazdyń qamalyn buzsa, Sozaqty alsa, ol qara halyqtyń eńbegi edi. Ádil bolǵan jigittiń almaıtyn jaýy, sheshpeıtin daýy joq!

— Áı, bárekelde!

— Jákem durys aıtady!

Daýystar ár jerden shashyrańqy esitiledi. Qýanyp jatqandar — azǵantaı atalyqtan shyqqan, handyqtan ózderi dáme qylmaıtyn bıler edi. Al shynjyr balaq, shubar tósterdiń basy salbyrap ketipti.

Bıliktiń tizginin Bekmyrzaǵa ustatqanda, Janqoja da ishki esebin oılap otyr. Bes júz úı Áıderbek basqaǵa tize kórsetýge táýekel ete almaq emes. Buǵalyq alyp qashatyn Áıimbet sıaqtylar, óz zamanynyń Tolybaılary áli aldynan tosady. Sondaı qınalǵan kezinde, Bekmyrzanyń aqyl surap keletin adamy Janqoja bolatyn edi.

Ári osy jigittiń alǵyrlyǵyn da eskerdi. Keshe Orynborǵa barǵan on eki bıdiń ishinde Bekmyrzadan basqasy aýyz tushytarlyq sóz aıtyp kele alǵan joq-ty. İrgesinde orys otyrǵanda, halyqtyń sózin ustaý úshin arjaǵynda túıini bar adam kerek. Batyr mynaý kópshiliktiń ishinde odan basqa kózi qaraqty eshkimdi kóre almaı otyr.

— Al, qaýym, men aıtarymdy aıttym. Qate aıtqan bolsam, ózderiń sóıleńder...

— Bolsyn!

— İlgeri tilekti jasty qarýy qaıtqan qart toqtatpaıdy.

— Durys!..

Bul joly da daýys ár jerden shashyraı shyqty. Janqojanyń sheshimine ashyq qarsy bolyp, boı kórsete qoıatyn adam bulardyń ishinde joq edi.

* * *

Jaqaı Bekmyrzanyń qara shańyraǵynda alty Álimniń bılerine berilip jatqan qonaqasyǵa qaramaı atqa qonǵan.

Aıdalada bir ózi, aýyzynan túkirigi shashyrap keıip kele jatyr. Shal aljyǵan eken. Aldyna kelgen baqty basqa teýip... Ózi qartaıǵan eken, jas inileri jetetin edi ǵoı. Áıimbetke aıtqan sózi anaý... Baıshoqyny jerge qaratty. Báımen men Tólegendi keleke qyldy. Betim-aı! Sondaǵy tandap tapqany Bekmyrza bolypty. Aıtpaqshy, ol Balymnyń jaqyn inileri eken-aý... baldyz... Sonda bir dambaldan shyqqan týysyńnan bir jaqtaǵy Áıderbek jaqyn bolǵany ǵoı...

Jaqaı bir aýylǵa qonady, bir aýylǵa tústenedi. Bári de Qurmanaı-Quttyqqa qaraǵan jaqyn týystary... Solarǵa Janqojany jamandap, jetkize almaı kele jatyr edi.

— Baıaǵyda Qurmanaı-Quttyqtan Tórtqaraǵa úsh erdiń qunyn alyp bergenin bilesiń be?

Búgin Aıdarquldyń úıinde qonaq edi. Janqojanyń ótken—ketken "teris" isterin jipke tizip shyqty.

— Bul shaldy qoı. Qashan da jaqynyn jaýlaıtyn ádeti ǵoı... Tiri óltirip-aq boldy!

— Apyr-aı deseıshi...

Bireý namysyńdy jyrtyp, sóz aıtyp jatqanda, únsiz otyrýyń qandaı qıyn. Aıdarquldyń esine Tórtqaraǵa mańyraı-mańyraı ketken aýylynyń eki júz qoıy tústi. İshi ýyljyǵandaı eken.... Óıtkeni eki júz qoıdyń ishinde óz úıiniń on tórt tusaǵy birge ketken... On tórt bas qoı... Bul kúnge sheıin pálen bas bolyp ósip jatar edi. Aıdarqul qaıdan baıysyn... qazir úıi tel eshki saýmaıdy. Jurt qatarly ketpen shaýyp, bel tebýge qyry joq... Hıýanyń jolyndaǵy qaraýyl úıshigine jaldanyp, bala-shaǵanyń azyǵyn Aqırektiń dıqandarynan, soǵymyn osy Jaqaıdan aıyryp otyr. Bári sol Janqojanyń kesiri eken... barymtaǵa shyqsań, erteń eki ese qylyp qaıtartady. Qun tóleısiń...

— Janqoja ólmeı, Qurmanaı-Quttyqta jaryq joq!

Toqta, toqta, myna Jaqaı ne dep ketti?

Qurmanaı-Kuttyqtyń jigitterimen kezdeskende, basqa aǵaıynnyń taısalyp ketetini ras. Qolyn baılap júrgen Janqoja ekeninde de daý joq! Biraq Jákendi óltirý... Bul Aıdarquldyń oıynda joq nárse edi. Jaqaıdyń betine bajyraıa qarady.

Aıdarquldyń úıinde Jaqaı aıtqan osy sóz bireýden-bireýge tarap bara jatty. Áýeli Syr boıyndaǵy Kurmanaı-Quttyq aýylynan shyǵyp, birte-birte Qaraqumdaǵy aǵaıynǵa jetti. Bekbaýyldyń úıinde Ótegenniń balalary bir jasyryn árekettiń daıyndyǵyna kiriskendeı... Bári de Janqojanyń aljyǵanyna shák keltirmeıdi. Oǵan jasalatyn qastyqtyń alýan túri talqyǵa tústi. Janqojaǵa aldymen Bekbaýyl ókpeli. Jaqaıdyń sózine shynymen eligip otyr.

Baıaǵy bala Qulbaraq bul kúnde otyzdyń ústine shyqqan. Úı kórýi sırek edi. Byltyr hıýalyqtarmen shaıqasqanda, Qulbaraq joryqshylardyń aldynda júrdi... Odan keıin qaıtadan qaraýyl úıshigine ketken. Bul kezde Arystanbaı qosy ekige bólindi. Qulbaraq Aıdarqul aǵasynyń qasynda, alty jaz ómiri Qýańdarıa boıyndaǵy qaraýyl úıshiginde ótedi.

Jolym úıdiń ortasynda qazan qaınap jatyr. Aıdarqul otyz jigittiń aldynda bulbuldaı saıraıdy. Baıaǵy Jaqaıdyń áńgimesin kóńirsitip otyr edi. Qulbaraq shoshyp ketti.

— Ortańdaǵy jalǵyz daraq eken. Túbin qazyp jatqandaryna on bes jyl. Túbi qara nıet ıtter, qulatpaı tynbaıtyn shyǵarsyńdar! — Qulbaraqtyń júzi órt sóndirgendeı, ornynan turdy. — Shyq bylaı, Jákemdi óltiretin, batyr neme!

— Ómáı, ózińdi jyn qaqqan ba? Aıtyp júrgen anaý Jaqaı aǵań, bar, qyryp ala ǵoı!

Qulbaraq Jaqaıǵa baratyn edi. Biraq jary joldan asqanda aqylǵa keldi. Qý jaq Jaqaı aǵasynyń aıaǵyna otyrǵyzbaıtynyn, aqyr sońynda ózi aqymaq bolyp qalatynyn bilip kele jatyr. Ony tilge keltirýge bolmaıdy. Al jasy úlken kisige bas joq, kóz joq, tap berýdiń yńǵaıy taǵy joq...

Odan da Jákeńe barý kerek. Ana qara nıet inisi syrtynan qastyq uıymdastyryp júr.

Janqojany týra kelgen ajaldan bul joly da Qulbaraq qutqaryp qaldy.

Batyr óz qulaǵyna ózi sene almaı otyr. Jaqaıdyń "handyqtan" dámetip júrgenin bildi. "Tańdaý Shektige qalsa, bolatyn Kıikbaı balasy ǵoı..." Jaqaı sony aıtyp kele jatqanda, Janqoja ezý tartyp otyratyn edi. Biraq báıbishe bolatyn qatyn baqyryp bola ma eken? Jaqaıdyń Janqojany syrtynan ólimge buıyratyny qalaı?...

Baıaǵyda Baraq sultan Ábilqaıyrdy óltirgende, búkil qazaq tiksinipti. Bári bir Shyńǵystan taraıdy, túbi birge týys dep biledi ǵoı... Jaqyn týysqa qastandyq jasaý qazaq saltynda sumdyq bolyp esepteledi. Onyń betin aýlaq qylsyn!

Ana jyly Bekbaýyldyń úıinde Ramanqul bar, Báıdilda bar — Kishkeneniń bıleri Qojanıazdyń hatyn oqyp, ózin ólimge buıyrǵanyn esitkende, Janqojanyń júregi selt etken joq. Sonda týǵan baýyry Bekbaýyldyń ólimge qıa almaıtynyna senip edi. Ramanqul Hıýanyń áskerin alyp kele jatqanyn estip otyryp, Jaqsyqylyshtan taban aýdarmaǵan Janqoja ǵoı. Aǵaıynnyń ókpege qısa da, ólimge qımaıtynyna kúmáni joq...

Biraq sol Ramanquldar Aqmyrzany óltiretin jerde qyzyǵyna qarap turdy ǵoı... Búgin ózine aýyz salyp otyr.

Janqojany jyn býdy. Ashý ústinde Itjemeske kók eshki atty aldyryp, er saldyrtyp edi. Qasyna bir Qulbaraqtan basqa jan eritken joq. Biraq bir tóbeden asqan kezde oı tústi. Osy ashýmen baryp Jaqaıdy óltiredi eken... Sonda óziniń Jaqaıdan artyq jeri qaısy? Olaı bolmaıdy. Basqa amalyn qarastyrý kerek...

Jary joldan keri qaıtty.

Bir qyrdyń astynda Sapaq bıdiń aýyly otyr. Itjemesti jiberip shaqyrtyp aldy.

— Anaý Jaqaı inim meni óltirgeli júrgen kórinedi. Esitken qulaqqa uıat. Ózim bara almaı otyrmyn. Osy sózimdi Bekmyrzaǵa jetkizshi!

Jurt bilip aıtypty. Bekmyrzany basqa qazaq túgil, Janqoja da han tutady eken. Alym-salyq jınatatyn qarapaıym ákimniń qazaq arasyndaǵy qylmysty tekseretin jóni joq-ty. Kisi ólimine aralasatyn bolǵany, Bekmyrzanyń han bolǵany ǵoı...

Janqoja óz oıyna ózi tańyrqap otyr.

* * *

Mástát tóbesiniń baýraıynda aq shańqan úzikti segiz qanat úı qońyrqaı kıizdi dıqan aýylynda oqshaý kózge urady. Bul Bekmyrzanyń úıi.

Janqojanyń aıtqany shyndyqqa shyqty, basqa qonǵan baq jigittiń abyroıyn da kóteredi eken. Bir jylqy, bir túıe jetektep kelmegen aǵaıyn joq. Áýeli Altynbaıdyń baılary bastady. Odan keıin kúlik... Ardana men Tatyran... Tórt Áıderbekte qalys qalǵan eshkim joq. Bir jazda Bekmyrza úıirli jylqy jınap otyr. Mynaý segiz qanat úıdi de sol aǵaıyn bastyrtyp berdi.

Bekmyrza keshe ǵana Janqojanyń qasynda atqosshy bolyp júrýge rıza edi. Qazir el aǵasy. Al dáýleti batyrdy eki orap alýǵa jarap qalǵan. Bireýi malyn, bireýi jesirin daýlap, aldynan adam ketpeıdi.

Bir jazdyń ishinde hannyń kózi kóp shyndyqty baıqady. Qısyq sóıleseń — árýaqqa shet bolasyń. Túzý aıtsań — isik kókirek jýandar jaqtyrmaıdy. Kóptiń kóńilinen shyǵý qıyn eken...

Onyń ústine, kók jelkeńde orys otyr. Qyzyp ketse, qudaıdy qarǵaıtyn qazaq emes pe? Orysqa da boıy úırendi. Baıshoqy baıaǵy jer daýyn qaıta qozǵady. Bir jaǵy Jalańash kóli, bir jaǵy Talbóget ótkeli — Jaqaıymnyń qys qystaýyn ásker jylqysy jaıylymǵa aınaldyrdy. Orysqa barýǵa qoryqqan Baıshoqy aryzyn hanǵa aıtady.

— Aýzy túkti kápirge ári júr deıtin ál joq. Oǵan seniń de táýekeliń tura qoımas. — Baıshoqy áýeli solaı toba qyzyǵyna taqap alǵan. — Mynaý Ardana týysyń bir Shámishkóldi baýyryna basyp jatyr. Bizdiń aýyldyń tóli qystaýynyń shetin bassa, taıaǵyn kótere túregeledi!

Baıshoqy solaı Shómishkól mańynan ópic dámetetinin baıqaǵanda, Bekmyrza tiksindi.

Ardana — týysy. Keshe ózi han kóterilip jatqanda, ol aýyl da qýanyp, erýlik-tartýyn alyp, kelip ketken. Búgin onyń qonysyn Jaqaıymǵa alyp berse, jurttyń betine qalaı qaraıdy?

"Orys tóresine táýekeliń jetpes" degen Baıshoqynyń sózi Bekmyrzanyń namysyna tıdi. Sol kúni atqa qonǵan. Qasynda Baıshoqy Raıymǵa qaraı bettedi.

Erofeevpen kóz tanys edi. Jańa komendanttyń túsi salqyn, qazaqtar kelgende quraq usha qoıǵan joq.

— Bizge gýbernator myrzanyń bergen nusqaýy boıynsha, Raıym bekinisine bir jaǵy Syrdarıa, Jalańash kóli, bir jaǵy Qamystybas — aınala jeti shaqyrymǵa sheıingi óńir, áskerlerdiń mal jaıylymy, egistik jeri bolyp esepteledi...

— Bul kisi ekeýmiz janaraldyń aldynda bolyp qaıtqanbyz. Ol joly mal órisi, egistik jer jaıly sóz bolǵan joq. Janaral myrza Raıym bekinisi bul jerde ýaqytsha turady, keıin qonys aýdaramyz degen...

— Biz qonys aýdarsaq, senderdi kim qorǵaıdy?

— Bizdi qorǵaý úshin kelgen bolsańdar, Raıymda qaraýyl qarap otyrsyńdar ma? Tórt júz shaqyrym jerde Aqmeshit qamaly, Jańadarıa boıynda Hıýa bekinisi tur. Jaý jaq betke nege jaqyndap qonystanbaısyńdar?! — Bekmyrza ózin han tutyp, qattyraq ketip tur.

Ony Matveev te túsindi. Orys podpolkovnıgi úshin Bekmyrza atqa jeńil qubasha, ushyr jınatýdy bilýi kerek. Ekeýi shálkem-shalys kelip qaldy.

Orys bekinisine barǵan buıymy bitpeı qaıtty. Bekmyrza Baıshoqynyń aldynda jerge kirgendeı, qaıtar jolynda betine qaraı almady.

— Tilegińizdi gýbernator myrzaǵa jetkizermin...

Matveev sony aıtyp qalǵan...

Búgin eki aı ótkende, jaýabyn alyp otyr. Orynbor ákimshiligi qazaqtardyń talabyn qanaǵattandyra almaıtynyn aıtypty.

Sapaq kelgende, hannyń qabaǵy túnerińki edi.

— Jaqaıdy ustap ákelińder!

Ulybektiń qasyna eki jigit qosyp, atqa qondyrdy.

Bir kisi taqqa minse, qyryq kisi atqa minedi. Endigi altyn— baıdyń pysyǵy osy Ulybek. Bekmyrza oǵan ýázir ataǵyn berip, qasyna ertip júr...

...Jaqaıdyń eki qolyn artyn qaıyryp baılap, jigitter dedektetip aıdap keledi.

— At tóbelindeı Áıderbek, kózińniń eti ósken eken. Keshe han saılaǵan Jákem edi. Búgin meniń qolymdy baılattyń. Ońbassyń, Bekmyrza! — deıdi.

— Jákem meni sen sıaqty buzyqtardyń qolyn baılatý úshin saılaǵan bolatyn. Ótekem balasy, olaı shalqaqtama! Jamandyqqa baǵyp, basyńdy aldyrsam, qaıter ediń?!

Bekmyrzanyń túsi sýyq edi. Murtynyń eki jebesi tikireıip ketken eken. Álgi sózi shyny sıaqty. Kóz aldynda qurýly dar elestep, Jaqaıdyń jany shyǵyp ketti.

Bekmyrzanyń surqynan qoryqqan Jaqaı, baıaǵy Janǵazynyń aldynda turǵandaǵysy sıaqty, eńkildep jylap jiberdi.

— Bekenjan, bir qasyq qanymdy keshe kór...

— Jákemdi óltirgeli júrgen mánisińdi aıtshy?

Jaqaı jaltaryp ketýge ázir edi. Kenet kózi esiktiń aldynda otyrǵan Aıdarqulǵa tústi. Ótirik aıtyp qutylýdyń sáti bolmaıtynyn baıqady.

— Jasy seksenge keldi. Batyrdyń ónimin alyp boldyq qoı. Birese orysyn ákeledi, birese Hıýamen jaýlasady. Shal aljyǵan shyǵar degenim... ras edi... — dedi.

— Jasyna jetpeı aljyp júrgen sen! — Bekmyrza aqyrdy. — Qaıda Jaqaı júrgen jerde ósek-aıań órbıdi. Basyńdy qaǵyp tastaǵanda obalyń joq adamsyń.

Bekmyrza qasyndaǵy Ulybekke ámir etti.

— Mynanyń ústindegi shapanyn, astyndaǵy atyn alyp qalyńdar. Aýylyna jaıaý qaıtsyn!

Aıdarqul qarq-qarq kúldi.

— Áı, jaman neme! Jákemdi óltirgiń keldi-aý. Atynan sadaǵa ketkir! Jylap otyrǵan keskinine qarasaıshy!

Jaqaı ústindegi shapandy sheshindi. Bekmyrzaǵa jaltaq-jaltaq qaraıdy. Bálkim, qaljyń aıtyp otyrǵan shyǵar. Janǵazy dar aǵashyn qurǵyzyp qoıyp, erteńine aýylyna qaıtarǵan joq pa?

* * *

Bul kezde Jaqaıym ishinde qobaljý bolyp jatqan.

Raıym bekinisiniń mańynda Jaqaıym qystaýynyń sany jıyrmaǵa taqap qalady. Bári de jaratyp jatyr. Bekinis syrtynda jıi-jıi tóbe kórsetedi.

— Bekmyrza alty Álimniń tutqasyn ustap otyrǵan joq pa? Qonysymyzdy alyp bersin!

Eleýregen jurttyń balaǵaty aralasa júredi. Bekmyrza bárin estip otyr edi. Baıshoqyny shaqyrtty.

Orystyń qolynda zeńbirek bar, myltyq bar... Keshe segiz myń qol bolyp attanǵan Hıýa begi masqara bolyp, Dáýqara taýyna sheıin qashqanyn kórip otyr. Jaqaıym aǵaıynnyń bulaı zil tastaıtyny qalaı?

— Sen orysty araǵa salma. Taýyp beretin bolsań, basqa jaqtan da qonys tabylady...

Baıshoqy baıaǵy Ardananyń qystaýyn aıtyp otyr.

— Alpys úıli Ardanany qaıda tozdyramyz?

— Ardana alpys úıge tolǵan joq. Onyń da jarmysy teńiz boıyn qystap júr. Shómishkólde jıyrma shańyraq otyr. — Baıshoqy jaýabyn ázirlep kelip edi.

— Úı sanasyp, kúsh aıtysyp, qaıtemiz, Báke!— Bekmyrza biraz aryndap alyp, baılaýyn aıtty. — Shómishkólden dámetpeńder!

— Osy sóziń sóz ǵoı, bala?!

— Han eki aıtpaıdy!

— Endeshe Sartaı atamnyń árýaǵyna tapsyrdym!

Baıshoqy ashýlanyp atqa mindi.

Jaqaıym aýyldarynyń jigitteri túgel at ústinde, Baıshoqynyń qystaýyna qaraı shubap jatyr. Teńizdiń arǵy betindegi Baıqara-Tekeler de kelipti. Uzyn sany bir myńǵa jaqyn qalyń qol eki kúnnen keıin Sartaıdyń basynda shoǵyrlandy.

Qazaq ishi qobaljyp jatqanyn Raıym bekinisiniń komendanty da bilip otyr. Sol kúni bir salt atty qazaqty Bekmyrzaǵa jumsady. Túsinik berýin ótinip otyr.

Bekmyrza Beketaıdy shaqyryp alyp, qolyna qalam ustatty. Ózi aıtyp, jas jigitke jazdyrtady. Bar janjal qazaqtyń qys qystaýy tarylǵanynan shyǵyp otyrǵanyn aıtyp, bále basy Baıshoqy bı ekenin eskertti.

— Janqoja batyrǵa adam ketti. Erteń Sartaıdyń basynda jıyn bolady. Bizdiń orys bekinisine tıetin oıymyz joq. Solaı dep jaz!

Bul shyn sózi edi.

Qazaqtarmen eki arada daý týyp jatsa, Matveevke de jaqsy ataq emes. General-gýbernator Obrýchevtiń atyna raport jazdy. Qazaqtar Bekmyrza degen teksiz bireýdi han kóteripti... Janqoja batyrdyń qoldaýyna súıengen qazaq "hany" tynysh eldiń qoltyǵyna sý búrkip, orysqa qarsy aı— dap salyp otyr...

"Osynyń bári túbi Janqoja batyrdyń áreketi bolýy da kádik... Syr boıyndaǵy el onyń aıtqanyn eki etpeıdi. Bizdi Raıym bekinisinen taıdyrýǵa tyrysady..."

Podpolkovnıktiń haty osylaı aıaqtalatyn edi.

Baıshoqy Sartaıdyń basynda top qurap jatqanyn esitken— de, qyrdaǵy Jaqaıym túgel qozǵaldy.

Shektiniń basqa aýyldarynan da kelip jatyr.

Qarakesek, Qarasaqaldar da atqa qonypty.

Janqoja bul habardy jol ústinde esitti.

Jolda "Aqırekte" otyrǵan Bekmyrzaǵa soqty.

Baıshoqynyń qoshtasatyn jerde Sartaıdyń árýaǵyn aýyzǵa alǵanyn esitkende, Janqoja surlandy. Ardananyń qonysyna daý aıtyp otyrǵan minezi de unap otyrǵan joq. Keshe handyqtan dámetken bıdiń birligi Baıshoqy edi-aý... Álde Bekmyrzanyń bedelin túsirý úshin ádeıi búlik shyǵaryp jatqan shyǵar...

Bekmyrza at tóbelindeı Áıderbekten shyǵyp, han saılandy. Bul jumysty qalyń kishkene de keshirmeıdi. Myń jarym úı jaqaıym da keshirmeıdi...

Batyr oı ústine únsiz qalǵan. Aldyna dastarqan jaıylyp, qymyz keldi.

— Maǵan shubat ákeldirshi...

— Jáke, shubatqa uıattymyz. — Sony aıtqanda Bekmyrzanyń aqquba júzine qan tepti. — Eki jyldan beri Aqırektiń astynan irge aýdarǵanymyz joq qoı.

Bekmyrzanyń Aqırektiń astynan eki jyl boıy irgesi qozǵalmaǵany ras. Qorasynda eki sıyr edi. Miniske jalǵyz kóksandyqty ustaıdy. Úıir-úıir jylqy bitkeni bıyl ǵana... Ol da baıǵazydan jınaldy... Ánshıinde aıranǵa talasatyn balalar qymyzǵa toıyp, betterine qan júgirdi.

— Túıeni shópten tabatyn bolǵan soń ustamaı otyrǵan joq shyǵarsyń. Jomart joqtyǵyn bildirmeıdiniń keri ǵoı...

— Bıyl esiktiń aldyna túıe de bitti. Biraq ázir saýly ingen joq...

— Sen úshin sol túıeniń barynan joǵy jaqsy. Kóshetin kólik tabylsa, qazaq bir jerge irge teýip otyrmaıdy. Aqırek áýlıe ornaǵan jer edi. Han ordasynyń bir jerden irge qozǵamaǵany ońdy bolar...

Sodan soń Beketaıdyń jaǵdaıyn surady.

Jánike áýletiniń tarysy bıyl da bitik. Aıbas pen Qaramergendi jaz jaılaýǵa kóshirip, Qatpa ózi qalady eken. Bir júz qap tary alǵanyn aıtyp otyr.

— Senderdiń qystaýlaryń darıanyń aıaǵynda, Qosaral, Qosýaq emes pe edi?

— Maldan jutaǵaly Aqırektiń astynda qystap qalyp júrmiz. Kósh kólik te kemis... Jaz egin salamyz...

Beketaı arjaǵyn aıtpaı múdirdi.

— Bular bıyl Qosaralǵa kóshetin shyǵar, — dep Bekmyrza ilip áketti. — Óıtkeni bizdiń altynbaılardyń qystaıtyn jeri tarylyp barady. Bıyl bizden júz úı egin salǵan eken. Kúz basynda Mergensaı men Shıjaǵadan taǵy jıyrma shaqty úı kóship keldi...

— Balyqshy jaqaıymdar "jaıynnyń jansasyn jegen jatpaıdy" dep maqal shyǵarypty, — dedi Janqoja kúlip.

Bekmyrza sóz arasynda Beketaıdy hatshylyqqa alǵaly otyrǵanyn aıtty. Orys bekinisimen eki arada álden daý shyqty. Han basymen Raıymdaǵy orys tóresiniń aldynda kishireıip, ózi júgirip júrgeni uıat eken. Endigi jerde shapqynshy jumsap, oryspen hat arqyly sóılesetin nıeti bar ekenin aıtty.

Janqoja Beketaıǵa aqyl aıtty.

Bulardyń tobynda on shaqty adam, Sartaıdyń basyna jetkende, kún ekindi bolǵan edi.

Qazan soqqaly bir apta. Kún sýyq. Jolaýshylar at ústinde jaýrańqyrap qalǵan.

Sartaıdyń molasy turǵan kóldiń basynda on shaqty úıli qystaý bar. Bıler tamǵa ázer syıyp otyr.

Qoralardyń aýzy-murnynan shyǵypty. Tamaq isteýge qazan jetpeıdi. Jigitter kez kelgen jerden jeroshaq qazyp, kesek-kesek jylqy etin otqa toǵytyp jatyr.

Soǵysy bolatyn bolsa, tezirek bolsa eken. Búıtip júrip áli ashtan qatatyn shyǵarmyz, — dedi bir qabasaqal.

Janqoja qoranyń aldyna attan túsip jatyr edi. Álgi sózdi esitkende, júregi muzdady.

Sonda Baıshoqy orystarmen soǵyspaqshy ǵoı. Qurýly myltyq, qursanǵan jaýǵa qarsy shapqaly otyrǵany ma?

Tórde Dabyl men Tólegenniń tóbesi kórindi. Tórtqaradan basqa Álim atalyqtarynyń ıgi jaqsylary túgel. Janqoja kirgende, oryndarynan japyrlasa turdy.

— Jáke-aý, bizden buryn ketti dep estip edik. — Aýzy jeńil Dabyl bir sóılep qaldy. — Bul túndeletip júrgeniń qalaı? Bir jerde bógeldiń be?

— Jolda Aqırekte toqtap, at shaldyrdym...

— Áýlıe attaǵan ońbaıdy. — Baıshoqynyń daýysynda ap-anyq kekesin bilinedi.

Janqojadan ántek keıin kirip kele jatqan Bekmyrza Baıshoqynyń sońǵy sózin estip qalǵan. Biraq túsin buzyp syr bergen joq.

Amandyq-saýlyq surastyrylyp bolǵany sol, qonaqtardyń qolyna sý quıyldy.

Ac ústi artyq aýyz sóz joq, tynysh ótti.

Sodan soń qymyz keltirildi.

Sózdi Dabyl batyr bastady. Baıshoqy bılikti ara aǵaıynǵa salǵan adamnyń keskinin baıqatady. Ózi basyn tómen salyp, únsiz otyr.

Jaqaıymnyń qys qystaýdan taryǵyp otyrǵan jaǵdaıy bar... Myna sheti Qamysty kólindegi Tasaryq, myna sheti Eskiura, odan ári Káribóget, Laıkóli bar — on shaqty qystaýdyń aty aýyzǵa alyndy. El qysqy qonysyna kóship kelgeli tolyq bir aıdyń júzi bolǵan joq... Orystar eki-úsh aýyldyń jylqysyn ustaıdy eken. Malda es bar ma, aıaǵy bos, úırengen jaıylymyna tartady da turady. Aıaǵyna qashanǵy shider salyp qoıasyń?.. Dabyl batyrdyń sózin Baıshoqy odan ári tiriltti.

— Qoldy bolǵan qansha jylqy? — dep Janqoja suraq qoıdy.

— Eki-úsh úıir bar...

Shyndyǵy on bes jylqy edi. Qazaq daý qýǵanda, ósirińkirep aıtýǵa tyrysyp baǵady. Ol ádiske Janqoja da qanyq. Sodan soń qazbalaǵan joq.

— Sender baıaǵy Janqoja dep, meniń aýzyma qarap otyrsyńdar. Aqsaqaldynyń qara saqaldy aǵasy bar. Meniń aǵam kópshilik. Ózderiń ne tujyrymǵa kelip otyrsyńdar?

Batyr "qara saqaldy aǵany" aýyzǵa alǵanda, báriniń de esinde Jaqaı turdy. Qazaq arasynda ósek jatpaıdy. Qurmanaı-Quttyqtyń Janqojany syrtynan ólimge buıyrǵany jaıly alyp qashty habar neshe alýan bolyp tarap jatyr. Jaqaı keshe hıýalyqtardyń tutqynyna túskende, janyn otqa salyp aıyryp alyp qalǵan osy Janqoja edi.

Qalys aǵaıyn osylaı sóıleıdi. Qazir de batyrdyń synyq tartqan júzine qarap, árkim aıanysh bildirdi.

— Bizge qara saqaldy aǵanyń keregi joq. Seniń bir aýyz sóziń kerek, — dedi Tólegen elpildep. — Mynaý Jaqaıym týysyń qalyń qol jınap jatyr. Basqa Álim de keldi. Orysqa shapsaq dep otyrmyz...

— Qalyń qolyńnyń sanyn aıtshy?

— Myń jigit! — Baıshoqynyń úninde maqtanysh sezildi.

Babajannyń qamalyn qamaıtyn joly qyryq myń Álimnen úsh myńdaı qol jınalyp edi. Basyna bále taqalmasa, qazaq shaý qozǵalady. Jaqaıymnyń on shaqty qystaýy bir úıir jylqy aldyrǵan eken, myń jarym úı jigitti atqa qondyrypty. Bolar, Bolar!

— Basqa Álim, senderdiń qoldaryń qaıda?

— Aý, saǵan qarap otyrǵanymyz joq pa?

— Men atqa qondyq degende, kóterile attanatyn qaısylaryń bar? — Janqoja báriniń betine bir-bir qarap shyqty. Dabyldan basqalarynyń nazary tómen, kózderimen jer shuqyp qalypty. — Shyǵarsyńdar-aý, onda da uıalǵannan shyǵarsyńdar. Myqtasa, qalǵan Álim myń jigit jınar. Odan artyq qol jınaý úshin taǵy bir aı kútý kerek qoı. Al eki myń qolymen Raıymdaǵy orystardy shaýyp alatyndaryńa senesińder me?

Onda zeńbirek bar. Bes júz soldat, bez júz myltyq... Hıýa hany attandyrǵan segiz myń qoldy Janqoja qashyrǵan joq. Orystyń myltyǵy men zeńbiregi... Sonda tórt qaıyqta eki-aq júz soldat otyr edi. Qazir aldarynan bes júz myltyq kútip alǵaly tur eken... Ol jan shydata ma?

Baıshoqy kibirtiktedi. Taǵy da Shómishkóldi aıtyp kele jatyr edi, Janqoja toqtatty.

— Jelkende — orys otyr. Sen aǵaıynnan jer daýlap, taǵy qyrylasyń... Ol bolmaıdy, Baıshoqyjan.

— Sonda bolar jeri qaısy?

— Men sony aıtqaly otyrmyn. — Janqoja ornynan aýyr qozǵaldy. — Qazir jan-jaqqa shapqynshy attandyr. Janqoja Raıymǵa attanǵaly jatyr degen habar taratsyn. Kishkene men Áıderbektiń jigitteri Jalańash pen Tasaryq mańyna toptalyp, qara kórsetedi. Batyr jigitter tabylsa, bekiniske jaqyndańqyrap barǵannyń da zıany joq...

— Sodan soń?

— Jaý eleýresip, tasyr-tusyr myltyq daýsy esitilgen kezde aq tý ustap alǵa Bekmyrza shyǵady. Orys kelisimge shaqyrarda, aq tý ustap shyǵatyn salty bar eken. Kóńilimiz aq degeni shyǵar. — Janqoja sál kidirdi. — Baıshoqy, seniń jylqylaryńdy qaıtarýǵa sol da jeter....

— Aý, erteń taǵy ustaıdy ǵoı!

— Ol ras. — Janqoja bul joly da irkilgen joq. — Jylqy qaıtarylǵan soń, Bekmyrza atqa qonady. Orynborǵa baryp qaıtsyn. Qasyna Tólegen men Sapaq bıdi eriteıik. Álimniń tórt kózi túgel emes dep, qalǵanyn janaral da izdemes. Al mundaǵy orys tóresi qarap jatqan joq. Shapqyn— shynyń aldy jolda barady, Álim túgel qobaljyǵanyn estise, janaral da oılanady. Sodan keıin Raıymnan qalaı irgesin aýdarmaıdy?...

— Áı, bárekelde!

— Aqylyńnan aınalaıyn, aq Jákem!

Qysylyp otyrǵan bıler aranyń uıasyndaı gýildedi.

* * *

Sol kúni túste Aıtýar ustanyń qystaýynda Qurmanaı-Quttyqtyń bir júzdeı jigiti osharyldy.

— Atam aıan berdi. Jákemniń astynda Kókeshki at, sarttardy japyryp qyryp barady eken. İnshálla, kápirler irgesin aýdaratyn shyǵar...

Qondybaı qoranyń ishinde qyzyl qunajynnyń butyn-but, sanyn-san qylyp soıyp jatyr.

Jaqsy sóz — jarym yrys. Jigitterdi bastap kelgen Aıdarqul edi, eńsesi kóterilip qaldy.

— Áýlıe aǵa, qunajyndy qazanǵa sala berińder. Qazir jaýdy japyryp tastaǵan soń, qaıtyp kelemiz. Qyzyl qunajyn qudaı joly, etin sonyń toıyna jeıik!

Aıtýar es bilgeli Syr Shektisi talaı shapqynshylyqty bastan keshirdi. Basy qamaýda, maly talaýda, — kórgen qorlyǵynyń esebi joq. Sonyń bárin de basqa túsken qasirettiń shyn aıypkerin Hıýa handyǵy dep biledi. Qazaqtyń Ortaazıalyq shapqynshylarǵa qoıyp alǵan ortaq ataǵy sart edi.

Orysqa attanyp shyqqan Janqojanyń Aıtýardyń túsinde sarttardy qýyp júretini sondyqtan.

— Ata-babanyń árýaǵy shynymen-aq sart bolyp ketkeniń be? — Bul qazaqtyń shyn nalyǵanda aıtatyn sózi.

Qansha jyl qazaq dalasynda qorqynysh-qater tóndirip, qosúreı qylyp bitken basqynshynyń betin orys qarýy qaıtardy.

— Túsińde orys kórseń, qoryqpańdar. Bizdiń ata-babamyzdyń árýaǵy orys bolyp aıan beredi. — Bul da Aıtýar ustanyń sózi. Álgideı shyndyqqa kózi jetken soń aıtyp júr.

Osydan eki jyl buryn edi. Hıýalyqtar qosyny talaı aýylda oırandap, talaı azamattyń basy shabylyp jatty. Aýylǵa otyz balany besigimen sýǵa aǵyzǵan habary jetti.

Sondaı el ishi búlinshilik bolyp jatqan kúnderi, Aıtýar túsinde orys qosynyn kórdi. At arbanyń ústinde súıretken zeńbirekteri bar... darıany órlep barady eken... Eki kúnnen keıin sarttardyń qashqan habary estildi.

Ózderi orysqa attanyp bara jatyr, áýlıe túsinde sarttardy qýyp bara jatqan batyrdy kóredi... Bul jerin aıyryp suraý Aıdarquldyń da esine kelgen joq.

Janqojanyń tapsyrmasy boıynsha, Qurmanaı-Quttyqtyń jigitteri atqa qonady. Raıym taýyna eki shaqyrymdaı jerde kese túsip quba dóń jatyr. Aıdarqul sonda jetip boı tasalaýy kerek edi...

Jaý qımylyn baqylap jatyp, zaýal aýǵan kezde, bekiniske tap beretin bolady...

Bul habardy jetkizgen Shegebaıdyń aıtýynsha, Jalańash kóliniń jaǵasynda Jaqaıymdar toptalady. Qalǵan qol Úshtaǵanda jaqta bas qurap jatyr. Aıdarqul jaý nazary solarǵa aýǵan kezin baıqap turyp, tý syrtynan bas salýy kerek...

Dalanyń qazaǵy ondaı soǵys tásilinen ne túsinip jatyr. Janqoja bastap shyqqan eken, orysty qashyrmaı qaıtpaıdy. Batyrdyń beldesken jerde súringenin kórgen qazaq joq. Bul joly da solaı bolatynyna shák keltirmeıtin edi. Jigitter alaqandaryna túkirip, álekedeı jalaqtaıdy.

Asyǵyp júrip, ustadan bata suraýdy da umytyp ketti.

— Jorytqanda joldaryń bolsyn, Qydyr ata joldasyń bolsyn! — Aıtýar arttarynan qarap qala berdi.

Aıdarqul toby quba dóńge jetpeı-aq zaýal aýdy.

Belgili mejeli ýaqyt jetti... Shegebaıdy "jaý nazary basqa qaqqa aýǵan kezin baıqap turý" jaıly tapsyrmasy aldaqashan esten shyqqan. Aıdarqul kúreń atty shaptan bir tartyp qalyp, qoıyp ketti.

— Baqtybaı, Baqtybaı!

Qapysyn taýyp soǵýdyń ornyna, aıqaı-súrendi kúsheıtip, uran salyp barady.

Janqoja men Bekmyrza Úshtaǵanda, sońdarynda bir myńdaı jigit, jaý bekinsine taqap qalǵan. Aıqaı salyp, at qoıǵan Aıdarqul áreketin kórip tur. Batyr ókindi.

— Qap, myna deliquly bárin búldirdi-aý. Ana jigitter qurýly myltyqqa qarsy shaýyp, arandap qalmasa bolar edi. Shegebaı qaıda?!

— Jáke, myndamyn! — Sary jalaq jigit Shegebaı, tory dónendi qos ókpege tepkilep, qasyna keldi.

— Shap analarǵa! Qaıtsyn!

Eger ushqyr at bolǵanda, Shegebaı Raıymnyń etegin Aıdarqulmen qatar ilikkendeı eken. Kúnuzyn shabys, tory qunan boldyryp qalǵan. Keshigip jetti.

— Qaıt, qaıt!

Shegebaı aıqaıdy salyp keledi.

Osy kezde bekinis jaqtan tasyr-tusyr myltyq daýsy estildi.

Batyrdyń bir tapsyrmasyn aıtýdy umytyp ketipti. Shegebaıdyń esine jańa tústi. Aıdarqul toby, bekiniske kımelemeı, taý bókterine jete berip, boı kórsetken soń qaıta qaıtýy kerek edi. Qara basyp, ol jaıynda jigitterge túk aıtqan joq... bireý jazym bolsa, uıatyna bul qalady.

— Qaıt, qaıt! Jákem qaıtsyn dep jatyr!...

Jigitter áli alǵa entelep bara jatyr edi. Qulbaraq et qyzýymen kirińkirep ketipti. Qarsy aldynda eki júzdeı atty qazaq, satyr-sutyr myltyq atylǵanda, artyna jalt qarady.

Jigitter jaıylyp arta qalypty. Ókshe izi Úshtaǵan jaqtan shyqqan bir qara, beri qaraı tópep keledi. "Qaıt, qaıt" degen sóz, qulaǵyna ap-anyq jetti.

Áı, mynaý Shegebaı ǵoı... Jákem jumsaǵan eken... Qaıt dep kele jatyr.

Qulbaraq jalt berdi. Jaýdy kórip turyp, aıqasa almaǵanyna ókinip kele jatyr. Álgi Aıdarqul...Qoıan júrek qorqaqtar... Bir jerde buǵyp qalǵany ǵoı...

Bir saıdyń ishinde bireý búkeń-búkeń etedi. Qoly atynyń tizgininde, sonda aırylmaıdy.

— Qulbaraqjan, tirimisiń? Apyraı, jazym bola ma dep qorqyp tur edim. — Bul Estekbaı, batyr aǵasynyń bet-aýzy qısaıyp ketken, ornynan turdy. — Aıdarqul oqqa ushty...

— Batyr da sasar bolar ma, etegin basar bolar ma... — Qulbaraqtyń úninde kekesin, atynyń basyn tejedi.

— Aıdarqul oqqa ushty... — Estekbaıdyń erni kemsendep, sóıleı almaıdy.

— Qaıda?!

Anadaı jerde qulaǵan at, astynda bireý basy shań-shań bolyp turyp jatyr.

Oq atyna tıdi, Aıdarqul tiri edi.

Estekbaı ekeýi bir atqa mingesti.

Qulbaraqtyń qaýpi orystar kóp, artynan qýǵyn túsetin shyǵar dep edi. Onda Ushtaǵanǵa qaraı salady. Ol jaqtaǵy qalyń nópir kóp qoldy kórip kele jatyr.

— Jákem qaıtsyn dep jatyr...

Alqynyp Shegebaı jetti.

— Ózimiz de qaıtyp kelemiz... — Qulbaraq keıistik bildirgendeı edi.

— Kópir myltyǵynyń daýsy qandaı jaman edi. Qulaǵymdy jaryp ketti ǵoı. — Estekbaı art jaǵyndaǵy orys bekinisine jaltaq-jaltaq qaraıdy.

Úshtaǵandaǵy toptan qolyna aq jalaý ustaǵan bir kisi shyǵyp, bekiniske qaraı bettedi.

— Áı, mynaý Bekmyrza emes pe?

Qulbaraq tańyrqady.

Bul kezde qazaqtardyń qarasy kóbeıgenin baıqap, podpolkovnık Matveevtiń hali múshkil, jany murnynyń ushynda tur edi.

Erofeevtiń kezinde typ-tynysh qazaq aıaq astynda búlinip jatyp. Bul úshin uly mártebeli graf Obrýchev ony mańdaıyn syıpaı qoımas...

Osydan bir aıdaı buryn, jaıylymda jatqan attardy kózdep qaıtqan joly, qazaqtar bir úıir jylqy qýyp ákeldi...

— Bizdiń attarmen aralasyp jaıylyp jatyr...

— Jylqyshysy qaıda?

— Taqsyr, kırgızdardan eshkimdi kóre almadyq, — dedi baqtshylardan bastap ketken shegir kózdi kapral.

— Jylqylardy qoraǵa qamańdar!

Onyń aldynda bir aı buryn Bekmyrza men Baıshoqy kelip, jaıylym jer úshin daý shyǵarǵany esinde... Qazaq hany qatty-qatty sóge keldi. Qolynda joǵarydaǵy ákimshilik oryndarynan nusqaý joq, podpolkovnık sypaıylyqtan asa almady.

Qazir nusqaý qolda. Raıym bekinisi ornynan qozǵalmaıdy. onyń aınalasyndaǵy shabyndyq jer, mal jaıylymy bekinistiń menshigi... qazaqtarǵa solaı túsindirý kerek. General Obrýchev jaýapty qysqa qaıtarypty...

Artynan bir apta da ótken joq, qazaqtar búlik shyǵaryp jatyr. Jylqylardy qoraǵa qamatyp qoıatyn joly podpolkovnıktiń qaperinde eshteńe joq edi.

Erteńine eki-úsh qazaq kelip tur. Ústerinde jabaǵy kúpi, shıdem shekpen, turǵan boıy qı sasıdy. Ózderinde óń-tús joq, muryndarynyń astynan birdeńeni mińgirleıdi. Matveev tilmashty da shaqyrtqan joq, qazaqtardy qýyp jiberdi.

Ushqynnan órt shyǵady. Osy bir sózdiń oıyna qaıdan sap etkenin bilmeıdi. Podpolkovnıktiń et júregi dirildedi. Dekabrısterdiń aýzynan shyqqan uran bul kúnde qanatty sózge aınalypty. Podpolkovnık ushqynnan órttiń qalaı shyǵatynyn buginn túsinip tur.

O jaq, bu jaǵy bir apta ǵana ótken eken. Qazaqtardyń qımyly daýyl kúni lap etken qyzyl jalynǵa uqsaıtyn edi. Sahara aıaǵynan tik kóterildi. Raıymnyń irgesinde úsh myńdaı qol... Bastap kelgen Janqojanyń ózi kórinedi. Keshe bir qazaq qolǵa túsken, bar bilgenin saırap berdi.

Janqoja qozǵalsa, órtke aınalatyny ras...

Ony Raıym bekinisine komendant etip bekiterdiń aldynda, gýbernator kanselárıasy biraz dokýment berip, tanysyp shyǵýdy tapsyrdy. Bekinistiń oryny, ásker kúshi, qarý-jaraǵy... Arasynda osydan eki jyl buryn bolyp ótken Hıýa shapqynshylyǵy kezinde jazylǵan raporttar da bar edi. Sol joryqta kózge erekshe túsken batyrlardyń da esimi atalypty. Birinshi qatarda Janqojanyń aty... oǵan horýnjıı ataǵy berilip, kúmis sapty qylysh syılanǵany aıtylady.

— Janqoja batyr ǵana emes, úlken aqyl ıesi adam. Qazaqta bı kóp, biraq qaı-qaısysy da óz aýylynyń namysyn jyrtýdan árige barmaıdy. Rýy bólek syrt aǵaıynǵa tize kórsetýden taıynbaıdy. Janqoja osynsha bedeline qaramaı, basqa rýlastary aldynda ózin kishipeıil ustaıdy. Sirá, óńge bılerden zábir kórgen qazaqtar soǵan júginip, tendik alyp qaıtatyn bolýy kerek... Óıtkeni Álim-SHómen qyryq myń úıden asady, Janqojany syılamaıtyn bir aýyl joq. Qaradan týyp, ondaı bedelge ıe bolmaq qıyn jumys. Ony da batyrdyń adamgershilik qasıetiniń bıiktigi bolar dep túsinemin...

Sýhanqulov byltyr kelip ketken joly osyny aıtyp edi.

Janqojany dattap jazǵan óz hatyndaǵy pikirmen kanselárıada otyrǵandar kelispedi. Tekserip qaıtqan Sýhanqulov... Sol shala tatarǵa podpolkovnık kúdikpen qaraıdy.

Janqojanyń atyn esitkende eleńdegeni sondyqtan...

Endi qandaı áreket jasaýy tıis ekenin oılastyrǵanda, podpolkovnık daǵdardy. Joǵarydan nusqaý joq... Matveev orys ofıserleri arasynda nusqaýsyz attap baspaıtyn tártip bar. Bul da sol darynsyzdardyń sortynan edi.

Raıym — muhıt ortasyndaǵy aralshyq ispetti. Syr boıyna eń jaqyn bekinisti orys qalasy Oral eki myń shaqyrym jerde eken. Óldim degende, daýysyńdy estıtin eshkim joq.

Qazaqtardyń qol jınap jatqanyn esitken kúni-aq shapqynshy attandyrdy. Ol eń jaqyn orys bekinisine jetkenshe, taǵy úsh apta kútý kerek... Kómek odan da kóbirek keshigedi...

Bekiniste bes júz soldat... Qazaqtar úsh myń... Búgin betin qaıtarǵanmen, erteń esesi tolyp otyrady... El de solardiki, jer de solardiki...

Bekinistiń hali nashar. Búginnen bastap attarǵa jaıylym joq. Bir aıǵa jetetin jem qalǵan. Kún ótken saıyn oq-dári .azaıyp, adamdardyń rýhy túsedi...

Erofeevtiń segiz myń adamdyq Hıýa tobyryn talqandaǵany ras. Biraq onyń myqty odaqtasy — Janqojanyń qazaqtary bar edi. Áskerı bazasynan qashyqtap, Syr boıyna talyǵyp ketken hıýalyqtardyń aq boranda basy odan ári ydyraıdy.

Qazaq jigitteri bir búıirden tap beripti...

Qazaqtardyń áskerı bazasy Raıymnyń irgesindegi qystaýlar... Qystaýlardan shyqqan salt attylar qaptap barady.

Onyń kózi eki búıirden qysyp kele jatqan qalyń nópirde edi. Bekiniske eki shaqyrymdaı jaqyndap, toqtady.

Qazir tap beredi...

Sol kezde basqa bir jaqtan "baqtybaılaǵan" uran estilip, qazaqtar tý syrtynan lap berdi.

Bulardyń qımyly shalt. Podpolkovnık es jıyp úlgirgenshe, bekiniske taqap qaldy.

Qazaq jigitteri Raıymnyń bókterine ilikkende, Matveev qobaljydy. Júz qazaqqa qarsy eki júz qazaq... Ári soldattardyń qolynda qarabın... Podpolkovnık kúshtiń basym ekenin kórip tur...

Mynaý qazaqtardy atý kerek pe álde joq pa — podpolkovnıkti sol másele oılandyrdy.

Kazaktar myltyqtaryn kóterip-kóterip alysty.

— Kapral, shap! Myltyqty aspanǵa atsyn! Kisi ólimi bolmaǵany durys...

— Est aspanǵa atýǵa!

Qapral kazaktarǵa qaraı tópeı jóneldi. Shyryldaǵan daýysy jerdi jaryp, aıqaılap barady.

Myltyqtar satyr-sutyr atyldy.

Aspanǵa atqan sıaqty. Sonsha qoldan bir-aq adam qulady. Podpolkovnık asyǵys shoqyndy.

Qazaqtar jalt berip, attarynyń basyn keıin burdy.

Tap podpolkovnıktiń shoqynǵanyn kútip turǵandaı, Úshtaǵan jaqta toptalyp turǵan qalyń qoldyń ishinen bir adam bólinip shyǵyp, beri qaraı bettedi.

Kók atty qazaqtyń qolynda aq tý kórinedi.

Bular da aq tý kóterip shyǵady eken ǵoı... Podpolkovnık tańyrqady.

Kók atty qazaq búlkildep kelip qalǵan. Bekmyrzany tanı ketken podpolkovnık kúlip qoıa berdi.

— Atpańdar! Elshini beri jiberińder!

Qazaqtardyń óz aıaǵynan tıip, kelisimge shaqyryp kelýi jaqsylyqtyń nyshany edi. Qaradan shyqqan hanǵa bul joly kisimshilik kórsetip siresken joq.

— Tamyr, aman?.. — deıdi, bir jarym jylda ózi úırengen qazaq sózdigi osymen sarqyldy.

Tilmashty shaqyrtty.

Jylqylar jaıly sóz de bolǵan joq. Podpolkovnık olardy ıesine qaıtartty.

Raıym bekinisi kórshi qazaq aýyldaryna kóp jaısyzdyq ákelgenin orys tóresi ózi de moıyndap otyr. Jaqynda Syr boıymen órleı júzip, biraz jerge baryp qaıtqan. Bekiniske qolaıly jer qarastyrdy. Osydan elý shaqyrymdaı jerde, darıanyń ıinindegi toǵaılyqty unatyp kelip otyr edi.

Syr boıyna jappaı qystaý túskende, sol jer aman qalypty. Hıýanyń joly... arjaǵy Qyzylqum, baspashynyń tóbesi kórinip tur... Ondaı jerden qystaý basýǵa qazaqtyń batyly barmaıtynyn podpolkovnık bilgen joq.

Bekmyrzanyń Orynborǵa júrgeli jatqanyn esitkende, Matveev odan ári kóńildendi.

"Bekmyrza qaterli adam emes. Qaıta onyń qazaq arasynda otyrýy bizder úshin paıda keltiredi. Munda eń bedeldi kisi Janqoja... Raıym bekinisin qan tógisten saqtap qalǵan da sol kisi kórinedi..."

Matveev Orynbor ákimshiligine jazǵan hatynda osy jaǵdaıdy basa eskertip edi. Bir aýyz sózimen, Bekmyrzany basyna tónip turǵan qaterden, tutqyndalý qaterinen qutqaryn qalǵanyn ózi de bilgen joq.

Qazaqtar qosyny kún batqansha qarasyn batyrdy.

* * *

Bekmyrza Orynbor saparynan bas toqsannyń ishinde oraldy. Sonda jolda qyryq kún júredi eken...

Eki jyldan keıin ózinin osy sapary jaıynda, bala jyraý Dospambet shyǵarǵan tolǵaýdy tyńdap otyryp, han tań qaldy.

Astynda tulpar Kóksandyq,

Artyq týǵan Bekmyrza,

Alty aıshylyq sapardan,

Alty kúnde oraldy...

Dospambet Qojambettiń balasy... Jamanqul baıdyń nemere týysy. Bekmyrza hannyń segiz qanat úıinde jyrlap otyr edi.

Qazaq qıaly júırik. Ol alty aıshylyq joldy alty attaıtyn talaı tulpardy týǵyzady. Qazaqtyń qarabaıyr júırigi qanatty tulpar bolyp shyǵa kelipti...

Bekmyrzanyń shyqqan atalyǵy Jamansha altynbaıdyń ishinde otyz-aq úı. Ulybek ýázir qaradan taraıtyn edi. Ózimen jasy qurby týysy taqqa otyrǵan kúni, úıirinde júrgen kóksandyq atty ustap ákelip, Bekmyrzanyń astyna mingizdi.

Kóksandyqty qınap kórse, alty kúnde qaıtyp oralmaǵanmen, Orynborǵa bir aptada jetip qalar edi. Biraq Bekmyrzanyń qasynda, jasy qartań tartqan Sapaq bı sıaqty serigi bar. Qansha jedeldetkenmen, Orynborǵa araǵa on eki kún salyp ázer jetti.

Orys qalasyna barǵan soń jol qıyndaıdy.

Gýbernatordyń keńsesi Bekmyrzanyń segiz qanat aq boz úıi emes. Bıiktigi kókke talasqan, áldeneshe qabat úı. Kirgen betinde ońynda da, solynda da qaptaǵan esik... eki kóziń alaqtaı bastaıtyn edi.

Birinshi qabatyndaǵy ákimderdi adaqtap bolyp, odan ekinshi qabatqa kóterilip, janaraldyń aldyna jetkenshe, qara qazaqtan shyqqan han úshin taıaqtaı alty kún kerek boldy...

Óziniń han ekenin aıta bastasa, orys ákimderi betine bajyraıa qaraıdy.

Gýbernatordyń adútanty symbatty jas ofıser eken.

Bekmyrzadan qaı hannyń áýleti ekenin surastyrdy.

— Han áýleti emes, qara qazaqtan shyqqanmyn!

Jas ofıser birdeńeden kádik alǵandaı, Bekmyrzanyń betine tańyrqaı qarady.

— Bizde handar kóbine Ábilqaıyr áýletinen saılanady. Jádik sultan bar...

Bekmyrza ózi qara qazaq ekenin, halyqtyń qalaýymen saılanǵanyn ázer túsindirdi.

Adútanttyń esine Evropa materıgin dúr silkindirgen býrjýazıalyq revolúsıalar tústi. Áýeli Anglıa... Odan keıin Golandıa taǵy shaıqaldy. Byltyr ǵana fransýzdar ishinde úlken búlik bolyp ótip, orys patshalyǵy taǵy bir eleńdep edi. Erterektegi Robesper, Danton, Marat dáýiri qaıta oralatyndaı... Rossıa bonapartızmnen de seskenedi.

Oqymysty qaýym ókilderiniń pikirinshe, ondaı qozǵalystyń bári tek aldyńǵy qatarly damyǵan elderde bolyp jatyr. Dekabrıster áreketiniń sátsizdikke ushyraý sebebi de sonda, Rossıada ulttyq býrjýazıa tym álsiz, óndiris kásibi joqqa tán edi. Bir top aq peıil ofıserlerdi qara buqara arasynan qoldap eshkim shyqqan joq...

Qazaqtyń saharasy... taǵy halyq... Óz ortasynan ata tegi qara buqaradan shyqqan bireýdi han saılap alyp otyr. Danton sıaqty oqymysty revolúsıonerdiń qolynan kelmegen jumysty qarapaıym qazaq júzege asyratyny qyzyq edi...

Adútant Bekmyrzany kóp aınaldyrdy. Qazaq hany moldanyń aldyn da kórmegen saýatsyz jigit ekenin bilgende, odan ári tańyrqaıdy.

Bul — Rossıanyń kózi ashyq mádenıetti qaýymynyń aldyńǵy qatarly ókilderi arasynda bostandyq súıgish pıǵyldar keńinen tarap jatqan kez. Jas adútant Gersendi de, Chadaevty da biledi, maqalalaryn, hattaryn izdep júrip oqıdy. Orys mádenıetiniń taǵy bir uly ekili Belınskııdi, ony kózimen kórip, ulaǵatty sózin qulaǵymen esitken jeri bar... Bostandyq degen sózge adútanttyń ózi de eligedi.

Bekmyrzanyń joly odan ári jeńildedi.

Infalterıa generaly Obrýchev monarhıanyń máńgilik ekenine shák keltirmeıtin, soıylshy Nıkolaı dástúrinde tárbıelenip, qalyptasyp bitken kisi. Eger Bekmyrzanyń mynaý qaradan shyǵyp, han bolǵan jaǵdaıyn esitse, generaldyń qabaǵy birden buzylýy múmkin edi.

Osynyń aldynda ǵana Matveevtiń haty qolǵa tıdi. Syr boıy qazaqtary arasyndaǵy búlikke baılanysty Bekmyrzanyń da esimi atalypty. Onyń han ekeni jaıynda eshteńe aıtylmaǵanyn adútant óz kózimen kórdi.

Sýhanqulov qazir gýbernıalyq sekretar qyzmetin atqarady. Ótken jyly Syr boıyn aralap qaıtqan saparynda osy adútantpen kezdesken. Dıqan qazaqtar bar, kóshpeli aýyldar bar — solardan tútin basy alym-salyq jınaýǵa járdemdesetin ókiletti adam saılanǵany týraly birdeńe aıtqan sıaqty edi...

Soǵan uqsas bir áńgimeni Matveevtiń bir hatynda da kezdestirgen eken...

Sol aıtqan qazaq Bekmyrza ekenin bilip otyr.

Endeshe generalǵa málimdenetin jerde ony han dep dabyraıtýdyń qajeti joq. Bekmyrzany Sýhanqulovtyń túsinigindegi, salyq jınaýshy laýazymymen ataýy kerek...

Biraq generaldyń aldynda ótken áńgimede Bekmyrzanyń ózi búldirdi. Halyq saılaǵan eken, sol halyqtyń atynan ókildik alyp kelip turǵanyn aıtty.

"Han" degen sóz qulaǵyna jaqpaı, bir mezet general ańtarylyp qalǵandaı edi.

Qazaq saharasynda handyq ókimettiń kúshin joıý týraly patsha ýkazy shyqqaly, jıyrma jyldan artyq ýaqyt ótti. Kishi júz aýyldary birneshe okrýgterge bólinip, olardyń basyna han áýletinen shyqqan bir-bir sultan pravıtel qoıyldy. Eń sońǵy han laýazymy bir-aq jaǵdaıda — Bókeı ordasynyń ámirshisi Jáńgir esimine baılanysty aıtylatyn edi. Ol kóz jumǵaly da tórt jyl... Qazir "han" "handyq" týraly sóz bolýy múmkin emes.

— Myna qazaq ne bylshyldap tur? Ol jaqtaǵy el óz aldyna handyq bolyp shyqqysy kele me?

General endi tiksine sóıleıdi.

— Uly mártebelim, bul kisi Syr óńirindegi qazaqtar ishinen alym-salyq jınaýǵa ókilet alǵan. Taǵy qazaqtardyń túsiniginde, laýazymy bar adamnyń bári han bolyp esepteledi. Qarańǵy eldiń sózdik qory da qaıbir jetisip jatyr. Bizdershe, "predsedatel", "ýpravláúshıı" dep sóıleýdi olar bilmeıtin bolýy kerek...

Onysy ras. Syr óńirindegi qazaqtarda áli kúnge sultan pravıtel de joq. Obrýchev Ǵalı Týnganshın sultandy beıimdep júretin edi. Ony qazaqtar jaqtyrmaıtyn bolyp shyqty. Qaıda júrse de ústinen aryz túsip, daý-shara kóbeıip ketken soń, qolyn bir-aq siltedi.

Taǵy qazaqtyń sózdik qory sonshalyqty az ekendigine general tańyrqaǵan joq.

Bekmyrzamen barynsha sypaıy sóılesýge tyrysty.

Matveevtiń aıtqan sózin bul qazaq ta rastap otyr. Raıym bekinisiniń túbinde shaıqas bolýǵa az-aq qalǵan. Búlikshiler qatarynda bes myńdaı adam bolǵanyn esitkende, generaldyń qabaǵy tyrjıdy. "Qaradan shyqqan hannyń" eki ese ósirip aıtyp turǵanyn bular túsingen joq.

Generaldyń kóz aldynda soǵys kartınasy aıqyn elesteıdi. Qazaqtar úsh topqa bólinip, Raıym taýyn úsh jaqtan qamap kele jatyr... Eń úlken shoǵyrdyń basynda Bekmyrzanyń ózi, qol qımylyna jibermeıdi... Sol kezde kóldiń arǵy betinen shyqqan bir myńdaı atty jasaq bekiniske tap beripti...

— Arttarynan Janqoja batyr jetip abyroı boldy. Qamalǵa shapqan jigitterdi sol keıin qaıtardy...

Janqoja... bul esim janaralǵa kópten tanys edi. Oǵan hıýalyqtarmen shaıqasta kórsetken erligi úshin horýnjı sheni berilgenin, óz qolymen jibergen syılyqtaryn da eske túsirdi. Biraq batyr ofıser shenin qabyldaýdan bas tartypty. General sony esitkende tiksinip qalǵan. Búgin yrza boldy. Batyr antynan taıǵan joq eken...

Bekmyrzanyń aıtýynsha, Raıym bekinisiniń aınalasynda qazaq qystaýlary tyǵyz ornalasqan. Óriske shyqqan tanalar orystardyń qolyna túsedi...

Bul shyndyqty hatynda Matveev te moıyndap otyr.

General Sýhanqýlovty shaqyryp alyp sóılesti.

Syr boıy kóshpeli qazaqtar úshin jalǵyz baspana. Jaıyq, Or, Elek ózenderiniń mańaıyndaǵy eldermen bulardyń jaǵdaıyn salystyryp bolmaıdy. Saryarqada, Jaıyqtyń mańaıynda aýa raıy ylǵaldy, qystaýǵa qolaıly shabyndyq toǵaılyq jerler mol ushyrasady. Muǵaljar taýynyń saı-jyrasy taǵy bar, yq pana jetkilikti. Syr boıyndaǵy qazaqtar alty aı jaz Qaraqumda qamalyp otyrady. Buryn Qyzylqumdy jaılap kelgen aýyldardy arjaǵyndaǵy Hıýa men Qoqan handyqtarynyń shapqynshylyǵy kúızeltken, bergi betke kóptep ótip jatyr... Jaz qudyq jetpeı bir qyrylysady. Al alty aı jaz mal tuıaǵynda taptaýyryn bolyp, aq shandaǵy shyǵyp jatqan jer, ózi qunarsyz ólke, qys qonys bolyp jarytpaıdy. Syrdyń quıylysynda arasy bes shaqyrym, alty shaqyrymnan bir qystaý... Qazaqtyń malyn qalyń qopanyń yq-panasy saqtap otyr...

Bul Sýhanqulovtyń, qazaq arasynda eki-úsh jyldaı tóbe kórsete júrgende, kózimen kórgen, kári qulaq qarıalardan esitken shyndyǵy edi.

— Raıym bekinisine jaqyn otyrǵan qystaýlar Jaqaıymdardiki. Kóterilisti bastaǵan da solar. Qonysy tarylǵanyn bizden kóredi. — Bekmyrza shaǵyndy. — Menin jaǵamnan alǵany bylaı tursyn, Janqoja batyrdy jazǵyrady...

Bekmyrza "biz" sózin aıtqanda, ózin orystar jaǵyna yńǵaıly sóıleıtin sıaqty. Sýhankulovtyń qulaǵyna solaısha estildi. Aýdarǵan da ózi edi, jatyq shyqty.

Matveev hatynda áskerı qonysqa laıyq jańa bir jerdi aıtyp otyr. Kartasyn da syzyp jiberipti.

General mamandarmen oılasty.

Jańa qonys Qazaly atalady. Raıymnan bir artyqshylyǵy: qazaqy qystaýlarynan shetkeri, Hıýaǵa qaraı asatyn joldyń ústinde, Qoqan qamaly — Aqmeshitten 300 shaqyrym jerde edi.

Imperıanyń túpki maqsaty aıqyn, syr oǵan pladstarm úshin kerek. Ári qaraı Orta Azıa handyqtary — Qoqan men Hıýaǵa joryq bastalady...

Orys armıasy Persıaǵa qaraı bettegen saparynda Kavkaz halyqtary senimdi odaqtas boldy. Parsy men túrik shapqynshylyǵynan zárezap bolǵan armándar men grýzınder talaı jerde orys polkterine shylbyr ushyn berip kómektesti...

Alaqandaı Daǵystan Shámildiń shashpaýyn kóterip, qarsylyq kórsetkende, aıaqqa qansha oralǵy boldy. Otyz jyl... Terek ózeniniń arjaǵynda Shámil, bergi jaǵasynda orys soldattary, otyz jyl shaıqasqan eken... Demek, qazaq aýyldarymen ketisýge bolmaıdy, Raıymnan qonys aýdarý kerek...

Perovskııdiń 1839 jylǵy áıgili Hıýa joryǵynyń sátsizdikke qalaı ushyraǵanyn Orynbor ákimshiligi umytqan joq. Bir oq atpastan, jary joldan keri qaıtty... Qyryq kúnshilik shól... Qatal aýa raıy... Ol da sebep bolǵan shyǵar. Bárinen buryn aıaqtan shalyp júrgizbegen Adaılardyń áreketi qol baılady.

Syr boıy qazaqtary búginge sheıin orys bekinisimen tatý bolyp keldi. Sol qatynasty saqtaý kerek...

General bir sheshimge kelgendeı edi.

Bekmyrzanyń buıymyn bitirdi.

Raıym bekinisine áskerı starshına Karamyshevti attandyryp, Qazaly bekinisin tezdetip bitirý úshin, Matveevke kómektesý mindetin júktep otyr.

Qudiretti orys armıasynyń aldyńǵy shebi Hıýa, Qoqan handyqtarynyń shekarasyna taǵy bir qadam jaqyndady...

* * *

Bıylǵy kóktem qazaq aýyldaryna qýanysh ákeldi.

Orystar Raıymdaǵy qonysynan kóterildi.

Bul Bekmyrza hannyń jeńisi edi. Aqırektiń astyndaǵy Altynbaılar, Qosaraldaǵy kúlik aýyldary Ardana men Tatyran bir-bir dýyldasyp basyldy.

Jaqaıymdar Aıtýardyń árýaǵyna syıynady.

Alty Álim aınalyp kelgende Janqojaǵa toqtady. Janqojanyń atyn estise, hıýalyqtardyń da quty qashady... Orysty da qonysynan Janqoja aýdaryp otyr...

Osylaı orystyń qonys aýdarýy ár túrli ańyz-ángimelerdiń taraýyna muryndyq boldy... Bul kúnderi kez kelgen Jaqaıymnyń aýylyndaǵy toı at, shaptyryp máre-sáre bolyp jatyr edi.

Tórt jyldan beri irgesinde orys bekinisi, kók jelkesinde kápir myltyǵyn taqap otyrǵandaı, bala-shaǵa úrkip bitken. Bir quqaıdan qutylǵan el tyrańdasyp qaldy.

Qazaqta qaza — ortaq, qýanysh — ortaq. Buryn qyrǵı qabaq otyrǵan aýyldar atasyna as beriletin joly, bala týǵan shildehana ústinde — bárin umytyp, aralasyp ketedi.

Jaz jaılaýǵa bettegen Dáýlet aýyly Tasqudyqtyń basyna basqa jurttan keıindeý jetken. Qondybaıdyń qatyny kóshjónekeı bosanyp qalyp kidiredi eken. Dámeliniń er balalary turmaı júretin edi. Jas náresteniń esimin yrym qylyp Ótesh qoıyp otyr.

Byltyr Tıshimbıkeden keıin týǵan uly Qudaıbergen ólgen soń, Qondybaıdyń eńsesi túsip ketip edi. Búgin qabaǵy jadyrady. Tasqudyqtyń basynda bir apta erý bolyp, jas nárestege toı jasaıtyn oıyn aıtty.

Bul jaıshylyqtaǵy shildehana emes, kishigirim toıǵa bergisiz ekeni ras edi. Myna sheti Jaqsyqylysh, Kókshoqat, myna sheti Shyqyman men Teristúbek, — Qondybaı jıyrma shaqty aýyldy shaqyryp otyr. Sonyń ishinde qozy kósh jerde otyrǵan Áliqul aýylynyń azamattaryna aldymen habar tıedi.

At shaptyrý úshin qazaq kemi bir aı buryn beredi. Báıginiń joly qıyn... At jaratý kerek... Dámeli syrǵalary men júzikterin túgendep jatyr. Jelikken jas jigitterge múshe beriletin boldy.

Qyzyl qunajyn pyshaqqa jyǵylyp, qazaq etke toıdy.

Qatyndar aq jaýlyqtary dedegeılenip, tóbeniń basyna shyǵyp, múshe alyp qashqan balalaryn qyzyqtady.

— Tasqudyqtyń aınalasy qum, butaly byjyr. Attar baýyryn jazyp shaba almaıdy.

— Qap, bizdiń aýyldyń qońyrlyq bolyp... Kenjeǵuldyń aq baqaıymen kósiltkende ǵoı!

Tomannyń astynda topyrysh tory, ókinip tur.

— Tóke, mynaý qalyń byjyrdy janýar tory at baýyryn jazyp shaba almaıtyn boldy-aý. — Dospambet myrs-myrs kúldi.

Qojambettiń jyraý balasy mysqylshyl. Dospambet bul aýylǵa túnde kelip edi. Sodan tań appaq atqansha qolynan dombyrasy túsken joq. "Er Tarǵyndy" soıyp berdi.

— Tory atty aıtasyń ba? — ańqaý Toman sál ańyrap turdy.

Atynyn syry ıesine málim, Dospambettiń keketip turǵanyn endi ańǵardy.

Marqum aǵasy Jamanqul, topyraǵy torqa bolsyn, tory atty Tomanǵa sol mingizip edi...

Tory at sóz bolsa, Tomannyń kóz aldyna jan tásilim ústindegi baı aǵasynyń beınesi elesteıdi. Osy Dospambetke neshe aıtyp bergen shyǵar. Jaryqtyq baıaǵynyń adamdary áýlıe ǵoı. Týǵan baýyr qandaı qıyn... Ózi jan keshkeli jatyr... Toman aınalaıyn jaıaý júr ǵoı dep... Odan ári momyn shal eńkildep jylaıdy.

Tomanǵa aǵasy bir atty enshi qylǵanyn qara kempir aıtqan. Jan tásilim halinde jatqan Jamanqulda sóıleıtin ál joq edi. Toman ol jerin umytqaly qashan. Ári-beriden soń aǵasynyń daýysy qulaǵynda yzyńdaıdy...

Jaqsynyń qadiri ólgen soń bilinedi eken. Jamanqul tiride Tólebaı men Tomannyń saýyny mol, bir-bir ingen berip qoıatyn edi. Qara kempir ony qaıtyp aldy. Qazir sıyr saýyp otyr.

Bıyl kóktemde Jamanqul úıiniń kelesinde bes ingen botalady. Sodan eki-aq bota tiri qalǵan eken. Úsheýiniń túbine bir ishek jetti. Kez kelgen ingen tulypqa ıimeıdi. Sýsyny azaıǵan soń, qara kempirdiń de peıili taryldy.

İngendi Jamanqul tiri bolsa da qaıtyp alar edi.

Ondaıǵa Tomannyń aqyly jete bermeıdi. Sarań kempirdi, sańyraý jeńgesin syrttan qajyrta júredi.

Qaıtar jolda salt atty erkekter ozyp ketti. Túıe mingen áıelder bir bólek kele jatyr.

Etke toıyp jeligip alǵan jas jigitter, shyǵa bere atqa qamshyny basady. Toman mingen shaban tory, eń artynda sólektep jalǵyz qalǵan.

Qarasha ingenniń ústinde qara kempir, masatymen tystatqan kúzen ishiktiń eki omyraýyn ashyp tastapty. Aq kımesheginiń syrrtynan dedegeılendire tartqan aq jaýlyǵy oqshyraıyp, jurttan ala bólek kózge túsedi.

Toman qara kempirdiń tobyna qosyldy.

Momyn Qondybaıdy Áliqul tuqymy jaqsy kóretin edi. Qaraqalpaq qyzy degen aty, Dámeli qudaǵaı qandaı bıazy... jańa túsken kelinshekteı úzilip tur.

— Kelinimizdi kórdińder me? — dedi Bekjarastyń qatyny Aqyq. — Ózi boıjetip qalypty ǵoı...

— Qoıshy, jap-jas balany...

— Qaıdaǵy bala? — Aqyq daý aıtty. — Sol qyzǵa qaınaǵa sarttar qashatyn jyly quda túsken joq pa edi? Odan beri on úsh jyl. On úshte otaý ıesi. Óziniń boıy syryqtaı, ósip qalypty. Osydan barǵasyn ba?

"Barǵan soń" Aqyq Kenjeǵul qaınysyn jaǵadan alǵaly tur. Erke minezdi áıel, alysa ketse, bir jigitti alyp uratyn qaıratty edi.

Aqyq — Janqojanyń aǵasy Aqmyrzanyń qyzy. Áńgime jyl esebine oıyssa, sarttardy eske alady. Ákesi de sol jyly qaza boldy...

Aq Jákem qoldan sanap qyryq sart qyrǵan... han jyraýy Doǵalaqpen aıtysqan Tóremurat aıtatyn osy sózdi Áliqul aýylynda balaǵa sheıin jatqa aıtady.

Sol joly týǵan Tólebaıdyń Jylkeldisi bıyl on tórtke shyǵady eken. Astynda tarǵyl buqa, kúnde keshkisin zar qaqsap júretin edi.

Aq Jákem qoldan sanap qyryq sart qyrǵan... Qondybaıdyń toıyna Jylkeldi de keldi. Sańyraý kempirden minetin taı surap, ala almaı qoıǵan. Astynda tarǵyl buqa, eki ókpege tepkilep, qatyndardyń qaptalynda kele jatyr. Aqyq sarttardy aýyzǵa alǵan kezde, baryldaǵan daýsymen óleńdetip qoıa berdi.

Aq Jákem qoldan sanap qyryq sart qyrǵan...

— Áı, Jaqsy bala! — Qaıynaǵasy Tólebaıdan týǵan Jylkeldiniń atyn ataı almaı, Aqyqtyń dińkesi quryp keledi. — Álgi óleńdi qaıta aıtshy!

Aqyq Janqoja aǵasynyń aty atalatyn jerde tyńdaýdan jalyqqan emes. Aqyry Jylkeldi jalyqty.

Kósh aldyna mingenim tarǵyl buqa,

Búırek maıyń qalpaqtaı shyrbyń juqa, —

Oıdyń-oıdyń-oıdyń-aı,

Deıdiń-deıdiń-deıdiń-aı!

Bul Dospambet aǵasynyń úıretken óleńi, Dospambettiń áýeni. Jylkeldi tarǵyl buqany eki ókpege tepkileı túsip, órshelene aıqaılap aıtady.

Qatyndar ishek-silesi qatyp kúlip jatyr.

— Osy bala Dospambet aǵasy sıaqty jyraý bolatyn shyǵar...

Týysqan adam degen qyzyq, ánshıinde Jylkeldini boqtap otyratyn Toman qazir emirenip aıtady. Jylkeldiniń óleńine shynymen súısinip keledi.

Jylkeldi Shyqymandaǵy aýyldyń tóbesi kóringenshe aýyzyn japqan joq. Baıaǵy qońyr áýen...

Kósh aldyna mingenim tarǵyl buqa...

* * *

Qondybaıdyń aýylyndaǵy shildehanaǵa Áliqul aýylyndaǵy búkil erkek kindik, eń aıaǵy Jylkeldige sheıin, tarǵyl ógizin tepeńdetip ketip bara jatqanda, jalǵyz Kenjeǵul arttarynan qarap qalǵan.

Minezi jeńil saıqymazaq jigit úıge bir kiredi, bir shyǵady. Jerqazyqta baılaýly turǵan Aqbaqaıdyń qasyna neshe bardy. Toıly aýylǵa qaraı jostyrtyp tartyp keter edi. Átteń... Kúıeý degen ataǵy bar. Qazaq salty ondaı erkelikti kótermeıdi.

Qazir ǵoı Bógenbaı aýyly, Burshaı aýyly, Botattar men Sarylardan bir jan qalǵan joq. Atqa mingende qaıda bararsyń. Úlken-kishi kóterile toıǵa ketkende, aýylda úıilip-tógilip bala-shaǵa, kempir-shaldar ǵana qalady... Saıqymazaq Kenjeǵuldyń olarmen áńgimesi jaraspaıtyn edi.

Jas jigittiń ishi pysqanda, óndirdeı appaq júzi qýqyl tartyp, qara qastarynyń eki ushy túıise qalǵan. Mańdaı súıegi ántek shyǵyńqy, qabaǵy bıikteý bitken. Tip-tik qyr murnynyń ushynda shyp-shyp ter bilinedi. Áli ustara kermegen murty eptep qara qylshyqtana bastapty. Bir-eki jyldan keıin aýzyna túsetini anyq edi. Ári kenje bolsa, ári jalǵyz ul, aǵaıyn aldynan shyqpaıdy. Jasy jıyrma úshke kelgenshe tálpishtigi qalǵan joq-ty. Al Áliqul tuqymynyń kózine, jińishke súıekti áljýaz Kenjeǵul, áli kúnge jas óspirim bozbala sıaqty kórinetin edi.

Toıdan qaıtqandardyń aldy bolyp Tólebaı oraldy. Moıny bylq-sylq etip, attan túsip jatyr.

— Kenjeǵul, áı! Úıde qymyz bar ma?

Biraq Kenjeǵuldyń ulyqsatyn kútip turǵan joq, kirgen boıy qara sabanyń pushpaǵyn sheshti. Bir tostaǵan qymyzdy simirip salǵan soń kóńildendi.

— Qondybaıdyń aýylynda toıǵanym-aı! İshi men syrtym birdeı boldy.

Tólebaı jymyń-jymyń kúledi, moıny bos, sóıleı bastasa, bylq-sylq etedi. Mestiń pushpaǵy sheshilip, taǵy bir tostaǵan qymyz quıylady.

Qandaı músheni kim alyp ketti, kimniń tabaǵyna qandaı jilik tartyldy... sol tárizdi qusshynyń qur áńgimesi... Kenjeǵul jalyqty.

— Aqbaqaıdy bere ǵoı dep edim. Óı, ókirtetin edik.

Ekinshi tostaǵannyń artynan úshinshisi, tórtinshisi ketti.

Tólebaı meshkeı. Endi besinshi tostaǵan qymyzdy kuıyp alyp jatyr edi.

Esiktiń aldynda qarasha ingen baq etti.

— Oıbaı, jeńeshem kelip qaldy ǵoı!...

Besinshi tostaǵandy tógip-shashyp basyna bir-aq kóterip, Tólebaı úıden atyp shyqty.

— Aq kórmegir! Shashpaǵan jeri joq! Iendep turǵan sabany bir ózi sarqyp iship barady, áne!

Sańyraý kempir meshkeı qaınysyn qarǵap-siledi.

Bes bıeniń qymyzy úsh úıge jetip artylady. Qara sabanyń qur turatyn kúni joq. Sodan kele sańyraý kempir Tólebaıǵa bir qarǵys aıtpaı qymyz bergen emes.

Kenjeǵul qamshysyn beline qystyryp úıden shyqty.

Oıdyń-oıdyń-oıdyń-aı...

Tarǵyl ógizdi tepeńdetip Jylkeldi kelip qalǵan eken. Qamshysyn bulǵap qasyna shaqyrdy.

— Jeńesheńdi kórdiń be?

Keterde Jylkeldige jeńeshe jaıyn kóp aıtyp, kórip qaıtýdy tapsyrǵan. Esersoq inisi tars umytyp ketipti. Ótirik aıtý saltynda joq, kózi qur jypylyqtaıdy.

— Sen adam bolsań, kórgenim ótirik!

Kenjeǵul Aqbaqaıdyń ústinde shirenip turyp sony aıtty.

Bógenbaı aýylyna qaraı satyrlata jóneldi.

Onda Aqyq pen Aqsha bar. Ol ekeýiniń kózinen eshteńe qaǵas qalmaıdy. Jylkeldi qapy jibergen eken, qalyńdyǵynyń jaıyna Aqyqtan qanyǵady.

Tostaǵan toly qoıdyń qatyǵy aldynda, Kenjeǵul Bekjarastyń úıinde otyr.

— Paı-paı, jeńeshemniń uıytqan qatyǵy-aı! — Kenjeǵul qatyqty tańdaıyna tatymasa da ishedi.

— Áı, saıqymazaq! Úıinde ıt basyna irkit tógiledi, óıtip mazaq qylma!

— Mazaqtasam, ógiz bolyp keteıin!

— Óziń de pishtirip tastaǵan ógizsiń! Óli-tirisin bergen soń óli kúıeý jatpaıdy. Qý tizeńdi qushaqtap otyrǵanyń mynaý! — Aqyq bastyrmalatyp áketkende, Kenjeǵuldyń mańdaıynan ter shyqty.

— Onyń maǵan nesin aıtyp otyrsyń. Músheli jas kishi qyzdy aıtgyryp júrgen qaınaǵańa ókpele...

Qaınysy qaıysqanda, Aqyq qysylaıyn dedi.

— Qoı, tóre bala, músheli jas dep júrgen kim? Qondybaıdyń qyzyna sarttar qashatyn jyly quda túsken joq pa edik? Tipti pisip tur!

— Óıdáıt! Jalańbut jalpyldap júrgen shyǵar!

— Oıbaı, qyz saltanatyn quryp qalypty. Biz otyrǵanda, shoshań etip dalaǵa shyqqan joq. Álgi Qondybaıdyń nemere inisi bar ǵoı. Quryp qalǵyrdyń aty kim edi? Sonyń otaýyna shóldegen soń, kire qoıyp edim. — Aqyq elpildete tústi. — Kelinim jalǵyz, saǵaǵynan úzilip otyr. Kimniń qyzy ekenin qaıdan bileıin. Júzi jyly ushyrap ketken soń, atyn surasam, Tynyshtyqbıke eken...

— Tıshimbıke, — dep túzetti Kenjeǵul.

— Ana qarashy, uıalmaı atyn ataıdy!

— Qaınaǵam emes qoı! — Kenjeǵul úıden shyqty.

Kún bata aýylǵa kelgen.

Búgin uıyqtap ta jarytqan joq. Óli-tirisin bergen soń, óli kúıeý jatpaıdy... Aqyqtyń sol sózi oıynan ketpeıdi.

Eleń-alańda Jylkeldini tóseginen turǵyzdy.

— Tur, Burshaı aýylyna qydyramyz!

Buryn Kenjeǵuldyń ondaı minezi joq, Jylkeldini qasyna ertip kergen emes. Jas bala qýanyp ketti. Astynda terlik, Aqbaqaıdyń artyna mingesip jatyr.

Kenjeǵul aýyldan uzańqyrap shyqqan soń, attyń basyn Tasqudyqqa qaraı burdy.

— Aǵa, aǵa, Burshaı aǵamnyń aýyly...

— Úndeme... — Kenjeǵul alaburtyp kele jatqan inisin túrtip qoıdy. — Biz Tasqudyqqa, jeńesheńdi kórip qaıtýǵa baramyz...

— Alaqaı!

Qamshynyń sabynan ońdyrmaı bir túrtki jep, Jylkeldi jym boldy.

Sydyrta aıańdatqan Aqbaqaı at, sáske tús bolmaı-aq Tasqudyqtan qulatqan. Bergi jaǵy qalyń byjyr. Kenjeǵul bir tóbeshiktiń tasasynda Aqbaqaıdy shiderledi. Ózi jan baýyrda etbettep jatyr. Jylkeldini qasyna shaqyrdy.

— Qazir zaýlap otyryp Qondybaıdyń úıine bar. Biraq jymyń bilinbesin. Úıdiń jabyǵynan ǵana syǵalap qaıt. Jeńesheń qandaı eken kórip kel...

Aýyl bes-aq úı, áýdem jerde kórinip tur. Qońyrqaı kıizderi dóńgelek sharýaly ekenin kórsetkendeı. Kenjeǵul Qondybaı úıi qaısysy ekenin de bilmeıdi, Jylkeldiden surady.

— Qyzdyń úıi qaısysy?

— Toı istegen úı me? Anaý!

— Zyt endeshe!

Zyta jónelgen Jylkeldi, shetteý turǵan alty qanat úıge jaqyndaǵanda, júgirisin baıaýlatty. Boıy tápeltek. Túndik baýǵa tyrmysyp, jabyqtyń deńgeıine ázer kóterildi. Sol qalpy tapjylatyn emes. Tur... tur... Kenjeǵuldan taǵat ketip, tyqyrshı bastady.

— Bul áýmeser áli búldiredi...

Biraq Jylkeldi búldirgen joq. Aman-esen qaıtty. Eki ezýi qulaǵynda, anadaıdan yrjıady.

— Ótirik aıtsam, ońbaıyn. Qondybaıdyń qatyny, aldynda bir qamyr, byrsh-byrsh ılep otyr. — Aptyǵa sóıleıdi. — Qazanjappaı jabatyn shyǵar, á?

— Qyz qaıda? Qyz qaıda otyr eken?!

Aǵasynyń qyzǵa jumsaǵany endi esine túsip, Jylkeldiniń kózi jypylyqtady.

— Qyzdy kórip kel desem, qamyryń ne? Áı, seni asyrasa da adam bolmassyń!

Jylkeldi qaıta ketti. Dambalynyń jyrym-jyrym balaǵy, jalaýlanyp jelp-jelp etedi.

Jabyqqa boıy jetpeıdi. Beldeýden bashpaımen tirep, úzik baýǵa jarmasyp, keregeniń basyna aqyry qoly tıdi. Jabyqqa kóterilýden qorqady. Kenjeǵul aǵasy jasyrynyp otyrǵanda, oǵan ne joq. Biraq tamaqsaý Jylkeldige bar dúnıeni umyttyratyn bir qudiret bar. Onyń aty — tamaq. Pisken nannyń ıisi murnyna kelse, aqyl-esten aıyrylady.

Bul joly solaı boldy. Úıdiń qaq ortasynda, oshaqtyń astyndaǵy otty kórdi. Janyp bitken japa, qyp-qyzyl shoqqa aınalǵan kezi. Ústinde tóńkerýli qazan. Jylkeldiniń murnyna pisken nannyń ádemi ıisi keledi.

Onyń tisine nan tımegeli qashan. Óz úıinde nan joq, kúnde keshkilik bir qazan bylamyq pisiretin. Keıde tary kóje asady. Kójege de, bylamyqqa da aıran qatylady. Bul Jylkeldiniń eń táýir kóretin tamaǵy...

Bul aýylda nan pisiretin jalǵyz qara kempir edi.

Qazanjappaıǵa qarap turyp, qyz esinen shyqqan. Qystyrýly aına aldyndaǵy bireýge kózi túskeni ras. Onda da tarqatylǵan qolań shashty ǵana kórdi. Onyń arjaǵynda kim tur, ajary qandaı, — baıqaıynshy-aý degen oı joq, esil-derti tóńkerýli qazanda edi.

Qazan aýdarylǵanda qyp-qyzyl bolyp pisken qazanjappaıdyń júzi jarq etti. Sylqyldaǵan myrzanyń aldynan hordyń qyzy shyǵa kelgende, ondaı bolmas! Jylkeldi aýyzynyń silekeıin jınaı alsaıshy... Jutyp jatyr, jutyp jatyr... Jutyp jatqany nan emes, aýyzynyń silekeıi ekenin de túsinip jartqan joq...

Paı-paı, ájemniń qazanjappaıy...

Qazanjappaıdyń betine qaımaq jaǵyldy. Sodan keıin ústinde qazan pyshaq oınaq salyp, osqylap-osqylap ótti deısiń. Sol qyzyqtan qur qalatyndaı, Jylkeldi ilgeri emin túskende, qoly keregeniń basynan shyǵyp ketip... bashpaıyna shı kirip, diz ete tústi.

— İń-iń-iń...

Odan artyq dybys shyǵaratyn ál joq, domalanyp jerge tústi. Úıde kúbirleıdi.

— Bireý dybystady ma?

Úıge súıkengendeı body ǵoı...

— Tıshimbıke, qarap kelshi!

Sarttan qashqan námart, Jylkeldi eki etegin túrinip, Kenjeǵul aǵasyna qaraı saldy.

Úıdiń syrtyna suńǵaq boıly balapan qyz shyqty. Moınyn soza qaraıdy. Jasy on ekide bolǵanmen, Tıshimbıke qyz saltanatyn quryp qalǵan. Balanyń túsi beıtanys kórinip, qyz júregi kádik alyp tur edi. Poshymy ury-qaryǵa da kelmeıdi... Qyzdy aýyldy qyryndaıtyn bozbalalarǵa da uqsamaıtyn sıaqty... Kıim túri alaý-dalaý... biraq qyz kóńili kádikshil, balanyń zytyp bara jatqan syıqyna qarap, onyń urlanyp bulaı júrýiniń ózine qatysty ekenin topshylady. Sondyqtan sheshesine shynyn aıtýǵa da uıalyp tur.

— Qońyr taıynsha...

— Aram qatqyr, soǵan-aq tynym joq!

Dámeli qarǵady.

Úıdiń syrtynda qyz kórinip, Jylkeldiniń syrtynan qarap turǵanyn Kenjeǵul da kórdi. Dalpyldaǵan túrin qarasaıshy. Jabyqqa jabysyp, bıeniń bir saýymy bolǵansha turdy. Áne, úıdegiler de sezip qalypty. Áli, óstip júrip, artymyzdan qýǵyn túsedi... Kenjeǵul buǵyp jatyr.

Tanaýrap kele jatqan Jylkeldini bileginen ustap, temen qaraı dyryldata jóneldi.

— Óshir únińdi. Kerip qaldy!

Jylkeldi etbettep jata ketti.

Kenjeǵul buta-butanyń ara-arasymen baspalap qarap tur. Qyz ishke kirip ketkeli áldeqashan. Biraq ol jaqta dúrligisken eshkim kórinbeıdi. Kenjeǵul tynshydy.

— Al, sóıleshi!

Úreıi ushqan, tym-tyrys jatqan Jylkeldi, basy qum-qum bolyp turyp jatyr.

— Ótirik aıtsam ońbaıyn, aǵajan! Bir-bir qazan qazanjappaı. Beti qyp-qyzyl-aý, qyp-qyzyl. Anaý qatyn qaımaqty jaqty deısiń kelip... Sodan keıin...

— Áı, tamaqta basy qalǵyr esýas! Men seni qyzdy kórip qaıt dep jumsaǵanym joq pa? Esil-dertiń qazanjappaı, sodan basqa oılaıtynyń bar ma?!

— Qyzy... — Kenet Jylkeldinin kóz aldyna álgide ǵana ózi kergen qolań shash elestep ketip, betine qaraı almaǵany esine túskende ókindi. — Qyz degen... Qyz degen... Uzyn kóılek kıgen... Aınaǵa qarap tur.

— Betin kórdiń be óziń?

— Betin shashy kórsetpeıdi...

Jylkeldi ótirik aıta bilmeıdi. Kórdim deýge batyly barǵan joq.

— Áı, áýmeser! — Kenjeǵuldyń úni endi zilsiz estiledi.

Qalyńdyǵyn alystan bolsa da kórdi. Boı túzep qalypty.

Qolań shashtyń tasasynda beti kórinbeıtin bolsa, qyz saltanatyn qurǵany. Kenjeǵul qalǵan jaǵyn qıalymen-aq jetistiredi.

Aqbaqaı attyń tusaýyn aldy.

Artynda Jylkeldi inisi, Aqbaqaıdy sıpaı qamshylap, byjyrdan shyqty.

Qalyńdyǵy bıyl on ekige shyqty. Qazaq on úshte otaý ıesi dep júr. Oǵan bir jyly bar... bir jyl.. Bir jyl degen nemene, kózdi ashyp-jumǵansha óte shyǵady.

Jas jigittiń keýdesi kúmbirleıdi, keýdesin án kerneıdi. Bylaı shyqqan soń aqyryn yńyldady.

Aq Jákem qolmen tandap qyryq sart qyrǵan...

Ómiri daýysyn kóterip án salmaıtyn aǵasynyń, óleń aıtqany balaǵa qyzyq kórinedi. Ári qate aıtqanyn da sezip tur. Jylkeldi túzetý engizdi.

— Aǵa, "qolmen tańdap" emes, "qoldan sanap" óltirgen ǵoı, — deıdi entige túsip. — Qudaı aqy, Dospambet aǵam da sóıdep aıtady.

Kenjeǵul óz oıymen álek, Jylkeldiniń ne aıtyp kele jatqany qulaǵyna kirgen joq.

ARAZDYQ ÓRSHİGENDE

Qazaqta "satyp almaı qul bolmas" degen maqal bar.

Soǵan qaraǵanda, qul satyp ta, satyp alyp ta kórgen sıaqty. Biraq qazaqty qazaq quldanǵan jeri joq. Ádette, jaýgershilik zamanda qolǵa túsken ulty basqa adamdar qul bolyp esepteledi. Rahmetáliniń qan josyn bolyp jatqan qaraqalpaq jurtynan taýyp alǵan balasynyń tegin jasyryp qypshaq atandyryp júrgeni sondyqtan. Qazir ol jigit úı bolyp, óz aldyna tútin tútetip otyr...

Kóshpeli eldiń kúnkórisi mal. Qulǵa baqtyratyny da mal. Qoı baǵý kez kelgen taz balanyń qolynan kelip jatyr... Ol úshin qul satyp alyp, áýrege túsýdiń qajeti joq. Al qulǵa túıe men jylqy sıaqty aıaqty maldy baqtyryp qoıý qaýipti. Jan qatty qınalǵan kúni qarasyn batyryp joǵalýy múmkin... Jońǵar shapqynshylyǵy zamanynda qolǵa túsken qalmaq quldardyń bári de keıin bastaryna bostandyq alyp, úıli-barandy bolypty. Qazaq senimsiz qul eńbeginen góri, qarashynyń kómegin sol kezdiń ózinde-aq tıimdi kórse kerek...

Jasy elýge kelgenshe bala súımegen Baıtileýdiń mańdaıyna ǵaıyptan perzent bitedi. Asyrap alǵan...

Qaıda jut bolsa, aldymen qyrdaǵy aǵaıyn — Tórtqara men Shómekeıden bastalatyn ádeti ǵoı...

Sol jyly úlken jut bolyp, Shómekeı aýyldary Syr boıyna qaraı bosqan. Baıtileý álgi balany — Baıqarany sol Shómekeılerden asyrap alatyn edi...

Qazaqta bala asyrap alý ekiniń birinde kezdesedi. Perzent kórmeı júrgen adam bir týysynyń balasyn baýyryna bassa, onyń eshqandaı aıyby joq. Al tuldyrsyz qalǵan jetimdi asyrap, ony adam qataryna qossa — qazaq saltynda saýap...

Áńgime sonda, Baıtileýdiń baýyryna basyp otyrǵany týysynyń balasy emes, ata-anasyz jetim de emes. Aıta berseń, jaıaý jalpy bosyp kele jatqan Shómekeı jigittiń astyna saýly ingenin mingizip jiberedi...

Bále sol ingennen shyǵyp otyr.

Qazalyda orys qamaly bar. Orys qamalynda, árıne, orys tóresi bar. Al orys tóresiniń qasynda Ahmerov atty tilmash bar... Ahmerovtiń túsi orysqa keledi, tili qazaqqa keledi. Bireýler ultyn noǵaı desip júr.

Sol Ahmerov Báıtileýge qasyn tikken.

Baıqara — qazir jıyrma jetidegi jigit, qatyn-balasy bar... Ahmerov áýeli aldyna Baıqarany shaqyrtty. Baıtileý ony qashan satyp alyp júr? Áke-sheshesi kim? Baıqara olardyń óli-tirisin bile me? Baıtileý jigitti qandaı jumysqa paıdalandy? Suraqtarynyń túri osy tárizdi, Baıqaranyń janyn qysady.

"Satyp aldy" degen sózdi esitken jigit shamdanady. Ol kezde úsh jasar bala ákesiniń kim ekenin qaıdan bilsin. Óli-tirisinen de habary joq. Baıqaranyń jaýaby osylaı damıdy. Ol esiktegi qul emes. Qys jylqy tebininde júretini ras. Baıtiles aýyly jeti-segiz úı... qyryq-elý jylqy úshin adam ustamaıtyn edi. Jigitter kezektesip baǵady...

Baıtileý Bekmyrzaǵa jamaǵaıyn. Sonda at shaptyrdy. Ahmerov Baıtileýdi Qazalyǵa jaýapqa shaqyryp ketken.

— Qul ustap otyrsyń. Sibir aıdatamyn deıdi...

Jasy jetpistegi shal saqalyn jýyp jylady.

Bekmyrza aǵasynyń qasyna erip, Qazalyǵa attandy.

Ahmerovtiń eldi dúrliktirip júrgeni orystyń zańynda qul ustaýǵa tyıym salynady eken.

— Qazaqta qul bolmaıdy. Baıaǵy Jylqaıdar batyrdy Núrtaı óltirip ketetin joly, qýyp ketken Jylqaman eki-úsh qaraqalpaqty qul qylyp ákeletinin esitkem. Bireýin Jylqaıdardyń balasy Baıshoqynyń esigine salyp, odan Nurybaı bıdiń áýletine aýysqanyn bilemin... — dedi Bekmyrza ýáj aıtyp. — Baıtileýdiń Shómekeıden bala asyrap alatyny ras. Úıli-barandy azamatty qul degeniń, ne sumdyǵyń?

— Shómekeıden bir túıege satyp alǵan. Ony Baıtileýdiń ózi de moıyndap otyr.

— Ash-aryq bosqynǵa túıe mingizip jiberse, onysy — azamattyq. Jas balamen jaıaý-jalpylap qaıda uzaıdy? Onda bári qyrylar edi. El aıtady, ózim kórgenim joq. — Bekmyrza yńyrandy. — Baıaǵy qaraqalpaq bosatynda, bireýi eki qyz balasyn Jaqaıym Jylqy batyrdyń qolynda amanat qaldyrady eken. Alyp júrse, jolda óledi. Tiri bolsam, bir oralarmyn degen shyǵar. Qazir sonyń biri — Dámeli jeńgemiz, Jaqaıym Qondybaıda, ul-qyzdyń anasy bolyp otyr. Ekinshisi Jetirýda dep estımin. Orysyńnyń zańy bul jerde qandaı ýáj aıtar edi?

— Zań senimen aıtysyp otyrmaıdy. Bizge berilgen buıryq bar. Quldyń basyna erik berilýi tıis. Ony satyp alǵan adam júz elý teńge kúmis aqsha aıyp tartady. Eger qarsylyq jasasa, Sibirge jer aýdarylady...

— Orystyń zańy aýyr eken. Perzentten taryqqan qazaq balany týysynan da asyrap alyp júr. Baıtileýdiń aıyby ashtan óleıin dep jatqan adamnyń aýyzyna sý tamyzǵany ǵoı... Endi azamattyqty da qoıamyz ba?

Orys tilmashy men qazaq hany aýyr-aýyr sózge kelip qalǵan. Bekmyrzanyń han basymen shala qazaq Ahmerovten sóz esitip otyrǵany qorlyq edi. Orys tóresiniń ózimen sóılesýge bel baılady.

Biraq onyń aldynda da Ahmerovpen kezdesedi. Orys mylqaý tilmashsyz bir aýyz sóıleýge joq edi. Ahmerovtiń qalaı túsindirip jatqanyn ózi bilsin... Sodan keıin kádiktengen Bekmyrza Beketaıdy alyp shyqpaǵanyna ókindi.

Orys tóresiniń aldyna etekteı qaǵaz... Bylshıtyp mór basylypty. Ahmerov qaǵazdaǵy sózdi túsindirip otyr.

— Mynaý — Orynbordyń shekaralyq komısıasy ótken jyly shyǵarǵan jarlyq. Bala satyp alyp, ony qul ornyna paıdalanyp otyrǵan qazaq baılary ár jerde kezdesedi. Mysaly, Baıtileý...

— Baıtileý satyp alǵan joq! Baıqara qul emes!

Bekmyrza kúndeı kúrkireıdi. Ony orys tóresi qalaı túsinip jatqanyn kim bilipti, áıteýir Ahmerov sóıleı bastaǵanda, qabaǵy túksıip ketti.

— Tóre Baıtileýdi aıypty dep otyr. Aıybyn tóleıdi. Bolmasa, qulyp astyna aldyrtady...

— Orys ákiminiń onysy qalaı? Tekseris degen bolmaı ma? Qazaqtyń hany bar, salty bar, sharıǵat joly bar... Soǵan salyp aq-qarasyn anyqtamaımyz ba?

— Tóre handyq joıylǵaly jıyrma bes jyl dep otyr. Al orys zańy men sharıǵat joly syıyspaıdy.

— Endeshe, orysyńnyń zańy qazaq saltymen de syıyspaıdy. Baıtileý aıyp tólemeıdi! Men tiri tursam, tólettirmeımin!

Bekmyrza tóreniń aldynan tulan tutyp shyqty.

Masqarasy artynan boldy. Jolaýshylar atqa qonǵaly jatqanda, sońynda eki soldaty bar Ahmerov keldi.

Baıtileý abaqtyǵa qamaldy.

Aıybyn tóleı qoıatyn, qazaqtyń qaltasynda qapelimde akshadatabylmaıdy. Bekmyrza jylý jınap jatyr...

Baıtileýdi bir aptadan keıin bosatyp alyp qaıtty. Ahmerov aqyry degenin istetip tyndy. Júz elý teńge kúmis aqsha aıyp tólendi...

Bekmyrza jurttyń betine qaraı almaı otyr.

Orynbordyń shekaralyq komısıasy tarpynan álgideı jarlyq bolatyny ras. Bul jaqtaǵy qazaq aýylyna ol jańalyq jańa jetip jatyr.

Ahmerov Baıshoqynyń Baısalbaıymen dos-jaran bolyp júr. Qazaq ishine kelse, sol úıde jatady...

Baıaǵy qaraqalpaq qul týraly áldeqalaı esitkeni bar. Bálkim, Baısalbaıdyń ózi aıtqan shyǵar. Bir kelgeninde Ahmerov sodan shyǵaryp, álgi jarlyqty eske túsiredi...

Bul kezde Baıshoqy bı dúnıe salyp, qara shańyraqtyń ıesi otyz bes jastaǵy jigit Baısalbaı bolyp qalǵan. Ata kórgen oq jonady. Qonaqasyly bıdiń orys tórelerimen qarym-qatynasy myqty. Al bılik qumarlyǵy odan ári edi.

At tóbelindeı Áıderbektiń Bekmyrzasy han saılanyp, ıisi Jaqaıymnyń esesi ketkendeı bolyp júretin. Raıym janjaly tusynda Baıshoqy bı Bekmyrza hanǵa baryp, beti qatqandaı bolyp, túńilip keletin jeri bar. Kúıingende atasy Sartaıdyń árýaǵyn aýyzǵa alǵanyn Baısalbaı da biledi...

Sodan beri Baısalbaı Bekmyrzanyń basqan qadamyn ańdıdy. Handy aıaqtan shalýdyń ıini bir kelmeı-aq qoıǵan. Ahmerov jańa jarlyq jaıyn aıtyp otyrǵanda, Baısalbaıdyń esine Baıtileý áldeqalaı tústi...

Baıtileý — Bekmyrzanyń týysy... Ony qartaıǵansha perzent kórmeı, Baıqarany asyrap alǵanyn ısi Shekti biledi... Orys zańy kúshti. Qazaq dalasynda handyqtyń mansuq etilgenin Ahmerovtyń ózi aıtyp júr... Myqty bolsa týysyna ara túsip kórsin!

Qul ustap otyrǵan tórt-bes adamnyń aty atalǵanda, Baısalbaıdyń aýyzyna eń aldymen Baıtileýdiń esimi túsetini sondyqtan... Tistenip otyryp aıtty.

Bekmyrzanyń aıyp tólep, masqara bolyp qaıtqan habaryn esitkende, Baısalbaı tabalady.

— Sartaı atamnyń árýaǵy aqyry tapqan eken! Jaman Áıderbek, saǵan bul az!

* * *

Osy oqıǵadan keıin, taǵy bir jyl ótkende, qazaq arasynda úlken ózgeris boldy.

Buryn zeket jınatqanda basynda Bekmyrza júredi... Sonyń esebinen orystyń tıisti alym-salyǵyn óteıtin edi.

Bıyl orys ákimshiligi zeket jınatýdy toqtatýǵa jarlyq berdi. Alym-salyq bolsa, ony jınaýdy ár rýdyń aqsaqaldaryna, bilikti bılerine júktep otyr.

Buryn ushyr qaraýyl úıshigindegi jigitterdiń azyǵy úshin jınalatyn edi. Qazir Qazaly bekinisiniń irgesi bekip, ol úıshikter taratyldy. Ushyrdan túsken astyq Qazalyǵa orys soldattaryna tasylyp jatyr... Tary pisken kezde ushyrdyń esebinen úles alatyn qoja-moldalar, qaryp-qaserler tegin nesibesinen qaǵyldy.

Birte-birte qolynan bılik kete bastaǵanyn sezgen jerde Bekmyrza shıratyldy. Onyń qysylǵanda syıynatyn piri — Janqoja. Soǵan kelip otyr.

— Orys tek jerinde oryn teýip alǵansha eken. Áýeli Edildi aldy, artynan eldi aldy, endi almaǵan neń qaldy?..

Bul kúnderi Matveev te joq, orys ákimshiligi kúnde aýysatyn edi. Aýyspaıtyn jalǵyz adam — Ahmerov.

Buryn kim kelse de, áýeli batyrǵa kelip, sálem berip ketetin edi. Sońǵy eki jylda esigin ashqan bir orys ákimi joq.

Sońǵy eki jylda Qazaly bekinisi de ulǵaıyp, fort ataǵyn alyp otyr.

Bıyl Qazalyǵa qaraı shubatylyp orystyń qalyń qoly ótti... At-arbasynyń ózi áldeneshe júz bar shyǵar... Ár jerde zeńbirektiń oqtyǵy shoshaıady. Attyly-jaıaý soldattardyń sanynda esep joq. Joldyń boıyndaǵy qazaq aýyldary aldy-artyna qasha kóshti. El orysqa úrke qaraıdy.

Orys qolynyń qolbasshysy general Perovskıı Jaqsyqylyshta otyrǵan Janqojanyń aýylyna at basyn burýdy qajet dep bilgen joq...

Qoqan qamaly — Aqmeshitti orys alypty...

— Sol sarttaryńdy qoıshy! Zeńbirek daýysyn esitkende, byt-shyt boldy...

Ony Qulbaraq aıtyp otyr. Orys zeńbiregi aýylynyń ústinen ótkende, Bekbaýyldyń balasy ilesip júre beredi eken. Sol boıy Aqmeshitten oralypty...

— Qamaldyń Aqmeshit aty joıyldy. Endigi jerde Perobiski atalady...

— Ol nemenesi?!

— Perobiski osy qamaldy alǵan janaraldyń aty bolsa kerek.

Údentamy, Taıman sıaqty jer aty, qudyq aty qazaqta da bar, ony eshkim sóket kórgen joq.

Qazaq jerine orys janaralynyń aty tańylǵanyn esitkende, Janqoja qatty nalydy.

Orystardyń bılikti Bekmyrzanyń qolynan alýynda da ishki esep bar. Han basqarsa, qazaq arasynyń aýyzbirshiligi saqtalady. Ár rýdyń bıi, bılik qoldaryna tıgen soń, basqanyń aqsaqaldyǵyn ne qylsyn... Eldiń arasyna iritki salyp, solaı basyn ydyratyp ustaý — orystarǵa kerek bolyp otyr.

Raıymnyń kezinde orys áskeri azǵantaı edi. Hıýanyń qyrýar qoly attanyp shyqqanda, onyń betin qaıtarý úshin qazaqtyń kómegi kerek boldy. Janqojany izdegeni sondyqtan...

Qazir Hıýa hany quıryǵyn qysty. Qoqannyń dúrkirep qashyp bara jatqany anaý... Seksendegi selkildegen shal Janqoja orystyń qaı shıqanyna kerek?..

— Ana jyly Raıymnyń túbinde janjal bolyp, alty Álim dúrlikkende, Orynborǵa bardym ǵoı. Janaralynyń ózi sóılesti. Túsi jyly, úni jumsaq kisi edi. Orystar uzamaı Raıymnan qonys aýdardy. — Bekmyrzanyń tolqyp otyrǵany baıqalady. — Byltyr Baıtileýdi jetektep, Qazalydaǵy orys tóresine bardym. Sózimdi tyńdamady. Álde Orynborǵa tartyp tursam ba eken?

— Ol kezde alty Álim alaqanynda, eki ıyǵynda eki shyraq janyp tur edi. Qazir tizginderi qoldaryna tıgen qaraý bıler senen irgesin aýlaq salýǵa tyrysatynyn bilesiń be? Kópshilik qoldamaıtynyn ańdysqan jaý bilip otyr.

Bekmyrza Baısalbaıdyń minezine shaǵyndy. Jaqaıymnyń jas bıine ne jazǵanyn bilmeıdi. Ylǵı syrtynan qyjyrtyp júretin kórinedi...

— Ákesi Baıshoqy aýyzbirshiliktiń adamy edi. Ol kezde adam bolam degen jigit eldiń qabaǵyn baǵady ǵoı. Alty Álimniń talqysyna túsken jerde shider úzip ketken eshkimdi kórgenim joq. — Janqoja kúrsindi. — Móńke bı: "Qý moladan úıiń bolar, qý baladan bıiń bolar" degen eken. Qý molasy — tam úı ǵoı — ony kórdik. Qý balasy osy Baısalbaılar shyǵar. Elge qarap bir túrli sóılese, orysqa qarap ekinshi túrli sóılep, áli berekemiz osylardan keter...

— Álgi shalaqazaq tilmash elge shyqsa, Baısalbaıdiń úıinde jatady eken. — Bekmyrza kóńilindegi kádigin aıtty. — Byltyr Baıtileýdiń basyna bále tastap júrgen de osy Baısalbaı. Kúpir bolsam, qaıtyp aldym... Biraq Baıtileýge keletin joly tilmashtyń ókshe izi Jarshaǵyldan shyqqany anyq...

Baıtileý daýyn Janqoja da esitip edi. Balany tartyp alǵan joq, ash adam esigine kelip, ózi berip turǵan soń, asyraǵan shyǵar. Astyna túıesin mingizse, Syr boıynda egin salyp otyrǵan elge jetsin deıdi... Aldynda ajal kútip turǵan adam balasyn aman alyp qalý, asyrap azamat qataryna qosý — saýap. Baıqarany qul dep júrgen qazaq joq.

Batyr solaı uǵady.

Biraq Bekmyrzany jubatyp otyr.

— "Kúmán ımannan aıyrady". Jylqaıdardyń qara shańyraǵy jaman ataqtan aman edi. Ata kórgen oq jonady. Satan or qazyp, Baısalbaıǵa ne kórinipti?..

Janqojanyń sózinen shyǵa almaǵan Bekmyrza Orynbor saparyn qoıdy. Biraq mynaý ózgeristiń máni-jaıyna qanyǵý úshin Qazalyǵa baryp qaıtýy kerek edi.

Bekmyrzanyń barýyna qarsy qazir I sandy fort atalatyn Qazaly bekinisine, Syrdarıa lınıasynyń komandashysy general-maıor Fıtıngof kelip jatyr edi. Taǵdyr qazaq hanyn nemis baronynyń áýletimen kezdestirdi.

Dekabrıster ereýili bolyp, Romanovtar taǵy shaıqalatyn sonaý bir jyldary eleńdemegen adam joq. Bes birdeı asyl azamat ólim jazasyna kesildi. Dvorándar qaýymynan shyǵatyn jas ofıserler arasynda tebirenbegen adam sırek edi. Sonda ıýnker Fıtıngof Ryleevtiń basyna ajal qapshyǵy kıgiziletin jerde, eki-aq adym jerde turdy. Basqalar túnerisedi, onyń eki ezýi eki qulaǵynda, máz bolyp turdy.

Ata tegi nemis barony, basqa buratana halyqtar bylaı tursyn, onyń oıyna orys qaýymynyń taǵdyry da kirip-shyqqan emes. Monarhıanyń máńgilik ómir súretinine Fıtıngof shák keltirmeıdi. Ózin qyzmet adamymyn dep túsinetin general-maıor úshin aıaýshylyq sezimi jat.

Syrdarıa boıyndaǵy qazaqtardyń han saılap alǵany jaıly habardy osynda kelgen soń esitip júr. Handyq saltanatyn mansuq etetin ımperator ýkazy shyqqaly qashan. Ózi basqaratyn bolyp otyrǵan óńirde aldynan han shyqqany onyń shamyna tıdi.

Ári Ábilqaıyr sıaqty han áýletinen bolsa, bir sári ǵoı, qara qazaqtan týyp han saılanatyny qalaı? Álde bul da qazaq tárizdi taǵy halyqtardyń tirshiliginde kezdese beretin oǵash kórinisterdiń biri shyǵar?

Onyń esine Evropada ár jerde jıi burq ete qalyp, monarhıanyń tynyshyn alyp turǵan revolúsıalar tústi. Qazaq dalasynan taǵylyqtyń neshe túrin kezdestirýi múmkin, general ondaıǵa tańyrqamaıdy, biraq revolúsıaǵa uqsas birdeńeni ushyratý qıalynda joq... Iakobınshilerdi — búlikshi, Robesperdi bas keser dep túsinetin adamǵa ne joryq? Bekmyrzany shaqyryp alyp, táýbesine keltirip qoıýdy ózi de oılastyryp júr edi. Qazir bekiniste komendanttyń mindetin atqaryp júrgen Býlatov qazaq hany kelip otyrǵanyn aıtqanda, dereý ózine ákelýge buıryq berdi.

Bekmyrzaǵa qulaq suraı kelip, múıizinen aıyrylatyn eshkiniń keri keldi.

Janaral qazaq arasynda han saılaýǵa ruqsat joq ekenin aıtyp otyr. Alty Álim qazir qyryq-elý myń shańyraq eken. Olarǵa bas-kóz bolyp aýyzbirshiligin oılaıtyn bireý kerek emes pe?

— Qazaq-orys ımperıasynyń quramdas bir bóligi. Onyń taǵdyryn da ımperator, uly dárejeli Nıkolaı oılaıdy.

Bekmyrzaǵa bári de túsinikti edi.

Orys patshalyǵy úshin qazaq arasyndaǵy aýyzbirshiliktiń qajeti joq eken. Rý-rýǵa bólinip alyp, birimen biri qyrqysyp jata bersin degeni ǵoı. Qazalydaǵy kishkentaı tóreniń aıtýǵa aýzy barmaı júrgen osy shyndyqty janaraldyń ózinen esitkende, Bekmyrza tańdanǵan joq...

— Orys patshasy qol jetpeıtin alysta otyr. Oǵan aryz aıtýǵa qaı qazaqtyń aýyzy jetedi? Halyqtan jınaıtyn alym-salyǵyń taǵy bar, oǵan da bas-kóz bolatyn adam kerek shyǵar?.. — Bekmyrza janaralǵa aıtar ýájin birtin-birtin esine túsirip kele jatyr edi.

— Alym-salyqty ár rýdyń aqsaqal-bıi mindetine alady. — Bul joly general úshin Ahmerov jaýap berdi.

— Qazaq arasy alaýyz. Keshe ǵana Berdińqul jaqaıymnyń jigitteri janqylyshtardan jylqy alǵan habary shyqty. Bilseń — barymtam, bilmeseń — qarymtam deıtin ádetteri. Ondaı oqıǵa ár jyly, ár jerde bolyp jatady. — Bekmyrza endi omyraýlaı sóıleıdi. — Mynaý janaralyńa osy sózimdi durystap jetkizshi. Aıaǵy úlken daýǵa ketetin, kisi ólimine aparyp soǵatyn bul sıaqty jumystardy kimniń moınyna júkteıdi eken?

Bekmyrzanyń qasynda Beketaı bar edi. Han byltyrǵy myqtap jegen taıaǵyn umytqan joq, Qatpanyń taz balasyn qasyna ertip keldi. Beketaı orys qalasyna kóbirek kele júrip, tiline biraz tóselip qalǵan. Qaıyryp aıtýǵa shorqaq bolǵanmen, qatesiz túsinetin edi.

Ahmerov Bekmyrzanyń sózin durys aýdardy. Ara-tura múdirip qalsa da, burmalamaı jetkizdi.

Barymta jaıyn Fıtıngof ta kóp estıdi. Baǵýsyz ketken taǵy halyqtyń soraqy qylyqtarynyń birine joryp, jany tiksinetin edi.

Generaldyń túsiniginde qazaqtar bir-birinen barymta alǵanda, solaı kóńilderin kóterý úshin isteıdi...

Orynbordyń gýbernıalyq kanselárıasynda qazaq jaıly sóz bolǵanda, orys ákimderiniń mazasyn alatyn máselelerdiń úlkeni de osy barymta... Oǵan tyıym salýdy buıyratyn arnaıy jarlyqtar da shyǵaryp jatyr. Biraq odan tıylyp jatqan barymta kórinbeıdi...

Fıtıngof osy jerde múdirdi. Sózden tosylǵan ol laıyqty jaýap tappaı otyr. Betin tyrjıtyp, Ahmerovke qolyn siltedi. Sonysymen qazaq qyrylyp qalǵanda, jany aýyrmaıtynyn ańǵartqandaı edi.

Bekmyrza janaraldyń aldynan túńilip shyqty.

Qazaq bıleriniń basy qosylǵan jerde aýyzdyǵa sóz bermeıtin sheshen adam, orys janaralymen emin-erkin salǵylasa almaǵanyna ókinip kele jatyr. Sıyr múıizinen, adam tilinen baılanady. Til bilmegen soń qor boldy.

— Beketaı shyraǵym, aǵańnyń jaǵdaıyn kórdiń ǵoı. Qazaqqa til-qulaqsyz mylqaýdyń keri keldi. Endigi jerde eldiń kúni álgi Ahmerov sıaqty alaıaq tilmashtarǵa qaraıtyn bolsa, qaıda baryp ońady? — Bylaı shyqqan soń kúızele otyryp, aqyl aıtty. — Kóziń ashyq, musylmansha qara tanısyń. Endi orys tilin úıren...

— Qaıdam, — Beketaı da qapalanyp keledi, qobaljı sóıleıdi. — Orystar sóılep jatqanda, bar aıtqanyn uǵyp-aq turatyn sıaqtymyn. Biraq kápirdiń tili qoıannyń jymy sıaqty, ózim sóıleı bastasam, adasyp qala berem. Áli kúnge eki sóziniń basyn quraı almaı-aq qoıdym...

— Aıtýǵa jeńil bolsa, onda ol oryssha bola ma? Álde basqa jurttyń tili kelmesin dep, sózderin ádeıi qıyndatatyn shyǵar. — Bekmyrza sodan soń kúrsindi. — Orystyń oılap shyǵarmaıtyn bálesi joq. Eń aıaǵy tiline sheıin buryp qoıǵany ǵoı...

Jolaýshylar odan ári únsiz qaldy. Árqaısysy óz oıynyń jeteginde tunjyrap keledi.

Beketaı jas ta bolsa, orys arasyn kórdi, handyq dáýiri ótkenin túsinedi. Endigi qazaq tirshiligi orys qalasymen, orys zańymen baılanysty bolyp qaldy. Bekmyrza aǵasy oǵan durys eskertti — orys tilin úırený kerek. Hanǵa hatshylyq qylǵanda, odan jalaqy dámetip júrgen Beketaı joq. Odan juqarǵan dáýlettiń tolyp, bala-shaǵanyń búıiri shyǵatyn túri baıqalmaıdy. Beketaıdyń bir oıy — Qazalyǵa ketkisi keletin edi. Sý tasyp júrgen at-arbaly qazaqtardy kórdi. Kúrektep aqsha tabady eken... Óziniń orys tilinen habary bar, tez sińisip ketetinine senedi.

Handyq dáýreni birjola ótkenin Bekmyrza da túsinip keledi. Úsh-tórt jyldan beri qazaqtyń daýy aldynan tarqap, bılikke boıy úırenip qalǵan. Qolynan qyzyq ketip bara jatqanyn túsingen saıyn, shıyrshyq atqan bir sezim tynyshtyqtan aıyratyndaı. Endi qaıtyp orys tóresiniń aldyn kórmeske ishinen ant etti. At ústinde qozǵalaqtap, jıi-jıi kúrsinip kele jatyr.

Aqırek jotasynyń ústinde bir shoq bult — qanatyn ot sharpyǵan qara qusqa uqsap ketti. Keýdesin qorǵasyndaı aýyr oı basyp, han sharshap keledi.

* * *

Qyrymda soǵys bastalypty. Bir jaǵynda orys patshalyǵy, bir jaǵynda túrik sultany, qyrylysyp jatyr deıdi... Bul habardy eldiń aldymen Baısalbaı estıdi.

Qazaq arasy onsha elendeı qoıǵan joq.

Qazaq "Qyrymnyń qyryq batyry" jaıly ańyzdy biledi. Sodan soń "Er Tarǵyn" jyrynda Qyrym handyǵy aýyzǵa alynatyn edi.

Janqojanyń úıinde esitken sózi Qojamberdiniń bıin qatty qobaljytsa kerek. Musylman túrik patshalyǵy orystardan jeńilis tapsa, astyndaǵy aty zoryǵyp óletindeı, Qyrym soǵysy soǵan batty. Bir kúni salyp uryp Sámekeniń aýylyna kelipti. Batyrdyń úıindegi áńgimeniń shyp-shyrǵasyn shyǵarmaı Qojekeńniń aldyna jaıyp salǵan. Osynyń mánisi qalaı?

Onyń mánisine Qojekeń de oı júgirte qoıǵan joq-ty. Alǵash tosylyp qalyp, jan-jaǵyn syıpalaqtady. Qolyna áýeli jaınamazy túsken. Jaınamazyn jazyp jatqanda, arasynan tásfıǵy shyqty.

Eki qulash tásfıǵy moınynda múlgip otyr.

— Zaman azdy. Qazaqtan meıir ketti, baıdan beıil ketti. Beıil ketkeni emes pe, osy kúni jurt bastan pitir berýdi qoıdy... Ushyr... — Qoja óz paıdasyn da umytpaıdy.

— Aý, sol ushyryndy orys jınap alyp jatyr ǵoı! Zeketti de solar alady. Basta qudaı sharıǵatyn shyǵarǵanda, orystardyń qamyn oılastyrsa kerek! — Tentek Báıdilda Qojekeńniń álsiz jerine shap etti. — Áıtpese, musylmannyń tizginin kápirge berip qoımas edi.

— Bıeke, bıeke, sabyr et, kúpir bolasyń...

Kúpirliktiń arty qıyn ekenin Báıdilda da biledi, sasyp qalyp, tilin kálımaǵa keltirdi.

Bul eki arada Qojekeń de bir túıinge kelgendeı eken. Sózi álgindegideı jalpylama emes, jatyq shyqty.

— Orystardy qazaqqa qudaı jiberip otyr. Qazaq qudaıyn umytty, sol jaman beıili úshin jiberip otyr. Nuh paıǵambardyń tusynda da solaı el azǵan. Qudaı sonda topan sýyn qaptatyp, záresin alǵan joq pa?

Qojanyń sońǵy sózi dáleldi sıaqty kórinedi. Hıýa hany qamal salyp, qazaqtan zeket jınatqanda, osy jurt ony da aýyrsyndy. Kótibar bastaǵan qyr Shektisi, Dabyl bastaǵan bir bólek Qarasaqal, Qarabutaqtyń tórtqaralary.... Babajanǵa zeket berýden bas tartqan aýyldar Báıdildanyń kóz aldynda samsap tura qalǵan. Jaǵasyn ustady.

Endi orysqa birdeńe aıtyp kórsin!

Bıyl ushyr eki eselenip otyr. Endigi qoldan sýaratyn Syr óńiri sıaqty óńirlerde dıqandar jıyrma qaptan bir qap ushyrǵa shyǵarady eken. Orystar on qap tarydan bir qap tary alyp jatyr...

— Qyrym soǵysyna kómekke kerek!

Bıyl alym-salyq ta ósti. Buryn jıyrma bes qoıdan bir qoı beriletin edi. Qazir Ahmerov jıyrma qoıdan bireýin alyp otyr...

— Qyrym soǵysyna kómekke kerek!

Soǵysqa kómektesý jaıly ázir jarlyq joq. Bárin shyǵaryp júrgen Ahmerov. Ári-beriden soń oıdan shyǵarady.

Orys ákimshiligi tarapynan áldeqandaı jarlyq bolsa, pysyq tilmash jattap alady. Quldyq týraly da solaı boldy. Syr boıyndaǵy qalyń eldi timiskilep júrip, "qul ustap otyrǵan" jıyrma bes adam tapqan. Bári de jetim qalǵan balany panalatqandar, alys-jaqyn týysynan bala alyp baýyryna basqandar... Bir zamanda bireýge jasaǵan jaqsylyǵy aldynan shyǵyp, endi jylan bolyp shaǵyp otyr.

Biraq orysqa qarsy "qyńq" etýge ál joq. Baıtileýdiń qasyna Bekmyrza erip barǵandaǵysy anaý ǵoı... Orys tóresi sol sıaqty hanyńa da pysqyrmaı, Baıtileý baıǵusty qamap tastapty. Júz elý teńge kúmisin alyp berip, azar shyǵaryp alyp qaıtty.

Báleden mashaıyq qashypty. Talaı úıli-barandy jigitter qul atalyp, Ahmerovke aıyp tartty.

Onyń bári Ahmerovtiń qaltasynda qalyp jatqanyn, qazynaǵa eshteńe túspeıtinin bilip jatqan qazaq joq.

Qyrym soǵysy Ahmerovke jaqsy ermek boldy. Baısalbaı sıaqty rý basy bılerdiń kóbisimen jemtiktes. Alym-salyqqa jınalǵan maldyń bir bólegi burynǵydaı Qazaly qalasyna qaraı aıdalmaı, Jamanqalaǵa bet alatyn bolyp júr. Jamanqala da orys qalasy... Bazarǵa salsa nesi bar? Bazar da orystyń bazary... Qara qazaq solaı topshylaıdy.

Osynyń túbi shıki ekeni alǵash sezgen Bekmyrza edi. Ár jerde sóz kóterildi. Bir Áıderbek emes, Qarakesek, Qarasaqal, Kishkeneniń ishindegi Jıeneı, Jolshora sıaqty atalyqtardyń aqsaqaldary da narazy eken. Orys tóresine shaǵym aıtatyn bolyp kúzdeı kúmpildesti.

Ákimniń beti qatty ǵoı. Oǵan shaǵym aıtyp barý kıyn eken. Bekmyrza han basymen aryz qýýǵa arlanady.

Báıdilda Sámekege baryp qaıtqannan keıin de bir qys ótti. Taǵy da jarqyrap jaz shyqty. Súmbile týǵan soń alym-salyq naýqany bastalady.

Bul alym-salyqtyń qazaqsha aty — zeket, orys zańymen "kıbıtochnyı sbor" atalatyn edi.

Bıyl da zeket jınaýdyń basy-qasynda Ahmerov júr. Áýeli zekettiń malyn bólek shyǵartyp, sodan keıin "Qyrym soǵysyna kómek berý" bastalady.

Ahmerovtiń qoltyǵynda — túpteýinde qaıys ótkizgen qalyń kitap, aldyna jaıyp salyp otyr. "Kómek" bergen adamdardyń áýeli aty-jónin, artynan malynyń túr-túsin jazady...

Arada bir aı ótkizip, Ahmerov aýyl-aýyldy taǵy aralap shyqty. Patsha kómek surap jatyr deıdi.

— Bul naǵylǵan taýsylmaıtyn kómek?

— Qazaq bolmasa, osy soǵysta ashtan qyryla ma?

El ishinde qobaljyǵan daýystar shyǵa bastady.

— Musylmandarmen soǵysyp jatqan kápir patshaǵa jylý jınap beretinimiz qalaı? — Bul Qulbaraqtyń Báıdildadan esitken sózi. Aıtamyn dep basy bálege qaldy.

— Qaıdaǵy musylman!? Patsha anglıchanın, fransýz degen kápirlerdiń elimen soǵysyp jatyr! — Ahmerov ashýlanǵanda selkildep ketedi eken, aýzynan túkirigi shashyraıdy.

— Oıbaı, kóke, qoıdyq! Aıtyp júrgen jurt qoı!

Ahmerov tek kijinip qana qoıdy. Bekbaýyldys tentek ulyn bul óńirde bilmeıtin jan joq. Ahmerov onyń Aqmeshit joryǵyna qatysqanyn esitip edi. Sodan keıin seskendi.

Qatty tasqyn jyldary Syrdarıa arnasynan asa tógiledi. Halyq ta sol minezdes, qara shyǵyn kóbeıgen soń tynyshy ketti.

* * *

Janqojaǵa Dabyl kelip qaıtty.

Sapaqtyń aýyly bir qyrdyń astynda otyr. Qudaıdyń qutty kúni bir kelip-ketedi.

Búgin batyrdyń úıinde Itiǵul bı otyr.

— Mynaý orysyńnyń surqy jaman. Quddy Babajan... Qazaqtan tek qyz suramaǵany qaldy...

Bári de kúnnen-kúnge eselep ósip bara jatqan alym-salyqty aýyrlaıdy, batyrǵa shaǵynady.

Jalǵyz Jaqaıym tynysh edi. Narazy jurt onda da bar eken. Itiǵuldyń ústine Qondybaı keldi.

— Aý, aǵaıyn Janqojanyń jasy seksenniń ústine shyqty. Sózden biz qalǵaly qashan... — Mezgil Súmbileniń ishi edi. Sol kúni qara nóser jańbyr quıyp, denesi tońazyǵan batyr sondyqtan kúzen ishigin aldyrǵan, shalǵaıyn tizesiniń astyna basyp, qymtana túsedi. — Janqoja ózi sózden qalǵan soń, senderge han saılap bergen. Bekmyrzaǵa nege barmaısyńdar?

Kimdi aıtsań, sol keledi, esikten Bekmyrza kirip kele jatyr edi.

Sálem berdi. Amandyq surastyryldy. Áńgime birte-birte el tynyshtyǵyna qaraı oıysty.

— Bekmyrza, mynaý Itiǵul ne aıtyp otyr?

Janqoja Bekmyrzaǵa qarady. Anaý kózimen jer shuqıdy. Janqojaǵa kelgen aǵaıyndar onyń da esigin tozdyrypty. Orystan hannyń beti qaıtyp qalǵan, bettemeıdi.

— Sharasyn tappaı, ózińe kelip otyrmyn...

— Aý, han emessiń be? Halyq basyna kún týdy. Hannyń mindeti jel jaǵyna pana bolý... — Janqoja qatýlandy. — Orystaryńa baryp, halyqtyń muńyn aıt!

— Byltyr bir baryp kórip, betim qaıtqan. — Bekmyrza da shamyrqandy. — Pende bolyp baratyn jaıym joq.

— Teń otyryp nege sóılespeısiń?

— Orystyń qamalynda qaptaǵan soldat. Aýyzy úńireıgen zeńbirek. Meniń qolymda ne bar?

— Seniń qolynda alty Álim bar...

— Sol alty Álimiń túgel bolmaı tur ǵoı. — Bekmyrza qaıysty. — Anaý Kótibardyń Eseti qaı batyrdan kem edi? Orysqa qarsy kelip edi, anaý boldy ǵoı!

Esettiń oryspen ashyq kúreske ketkenine bir jyldan asqan. Elek, Oıyl, Qobda ózenderiniń boıyndaǵy orys bekinisterine tıipti degen uzynqulaq habar shyqty. Oǵan arjaǵynda Baıuly, Jetirýdyń jaqsylary da tilektes kórinedi.

Byltyr Janqojanyń aýylyna Ázbergen kelip ketti. Eset bastaǵan qyr Shektisi túgel qozǵalyp, atqa qonyp jatqanyn aıtady. Janqoja Álimniń kári árýaǵyndaı eskiniń qalǵan kózi edi. Kótibardyń balasy qalyń el tik kóterilip, orysqa qarsy attanǵanda qoldy Janqojanyń bastaǵanyn qalaıdy eken...

Ol kezde Aqmeshitke qaraı attanǵan orys soldattarynyń kerýeni aýyldyń ústinen shubatylyp kúnde ótedi. Syr Shektisiniń qol qımylǵa barar dármeni joq... Ázbergen adamnyń qabyrǵasyn qaıystyrar sózder aıtyp, qıylyp otyrsa da, Janqoja qozǵalmady. Jalǵyz syltaýy — jasynyń káriligi, sony aıtty. Qansha batyr bolsa da, jasy seksendi ortalaǵanda, qol bastap, jaýǵa shapqan eshkim qazaq tarıhynda joq edi.

Bul jaqtaǵy Álimniń balasynan Ázbergenniń tiline erip, atqa qona qoıatyn eshkim tabylmady. Ázbergen de solaı, Janqojaǵa ókpelep ketti.

Baıuly men Jetirý turyp, Esetti qyr Shektisi de túgel qoldap jarytpaǵan sıaqty. Ár túrli alyp-qashty habardan keıin, bári de baıaǵy jaıbaraqat qalpyna tústi.

Bekmyrza sony aıtyp otyr.

Itiǵul qashan da jańalyqty jurttan buryn estıdi. Biraq shalaǵaılaý uǵady. Bul joly da sol minezine baqty.

— Aý, byltyr Esetke kómekke Hıýanyń qyryq myń áskeri kelipti ǵoı! Oıyldy alyp, oıran salyp, Orynbordyń ózine attanyp barady degen joq pa?

Aldyńǵy habardyń shyqqany ras... Al sońǵy "oıran salǵan" týraly sózdi Itiǵul óz janynan shyǵaryp aıtyp otyr. Keıde onyń qyzyp ketkende aıta salǵan óz sózine qudaıdaı bitip qalatyny bar... Odan soń shyndyqty moıyndaý qıyn edi.

— Qaıdaǵy joqty oıdan shyǵaryp aıtyp júretiniń qalaı osy, Iteke?! — Bekmyrza sózge kılige bergen shaldy jaqtyrmaı otyr. — Eset qazir Hıýada, Qońyrattyń mańaıynda kóship júr dep otyrǵanym joq pa?

Bekmyrazadan basqa adam bolsa, Itiǵul kótkenshektep jatyp alar edi. Jasy kishi bolǵanmen, han ataǵy bar. Al hannyń atyn esitken jerde, Itiǵuldy qara basady. Qazir de qaıyryp sóz aıtýǵa jaramaı, jasyp qaldy.

Janqoja óz basy orysqa alym-salyq tólep kórgen joq. Janaraldyń mór basqam qaǵazy sandyqta jatyr. Onda batyrdyń eńbegin eskere otyryp, ár túrli alym-salyqtan bosatylǵany aıtylatyn edi.

Qalyń eldiń qabyrǵasy qaıysyp jatqanda, qara basynyń amandyǵynan qansha paıda?

Búgin Álimuly túgel qobaljyǵany baıqalady. Sońǵy tórt-bes kúnniń bederinde aldyna talaı adam keldi. Janqoja tek tóbe kórsetpeı jatqandardy eseptep otyr. Kishkeneniń ishinde Áıimbet... Jaqaıymda Baısalbaı... E, Baısalbaı... Oılap tursa Baıshoqynyń balasy eki jyldan beri bul úıdiń bosaǵasyn attamaǵan eken... İshi kipi aldy.

— Bekmyrza, sen qarap otyrma. Myna sheti Dabyl men Tólegen, Qyrdaǵy Báımenge habar ber. Baısalbaı men Áıimbet qalmasyn. Báıdildany shaqyr. Bul ózi — kóptiń kelisimin kerek etetin jumys qoı. — Janqoja túpke saqtaǵan oıyn aıtty. — Orystan betim qaıtyp qaldy dep otyrsyń ǵoı. Qasyńa alty Álimniń jaqsylaryn túgel eriteıin. Sonda janaralyń qalaı tyńdamas eken. El oǵan da kerek shyǵar...

Qysylǵan jerde alty Álimdi alǵa sala sóıleıtin bılerdiń saıasaty. Janqoja osy jasyna sheıin, halyqtyń qurmaýynan shyǵyp ketken tentekti kórgen joq. Orysty da sol óz bezbenimen ólsheıdi. Alty Álimniń árýaǵyn shaqyryp, qyrýar bı Qazalyda osharylyp jatsa, ákim qalaı qaıyspaıdy?

Biraq bul keńeske Áıimbet, Baısalbaı sıaqty biraz bıdiń kelmeı qalatynyn bilgen joq. Qalǵan kópshiliktiń bári shal-shaýqan, orystyń aldyna baryp belsenip sóıleı qoıatyn eshkim tabylmaıtyn edi.

— Osy orysqa jalynǵansha, Hıýanyń hanymen nege sóılespeımiz? — dedi Bekbaýyl tyqyrshyp.

— Sonda oryspen soǵysasyńdar ma? — Janqoja aǵasyna túksıe qaraıdy.

— Eger Hıýa ásker jiberetin bolsa, orysty qýyp shyǵý jumys emes! — Dabyl sartasynan júginip alǵan, daýysy shańq etti.

— Hıýa sol joly orystyń myltyǵynan qashty dep otyrsyńdar ma? — Myna jaqta Báıdilda óńeshteıdi. — Ony qashyrǵan — Janqojanyń árýaǵy. Orysty Janqoja qoldady. Sol Janqoja bul joly Hıýanyń áskerin bastaıtyn bolady!

Otyrǵan jurt shý etti.

Qazaq elshileri Hıýaǵa attanǵaly jatyr.

* * *

Astanasynyń atymen atalǵany bolmasa, Hıýa handyǵynyń etek-jeńi keń jatyr. Bir jaǵy túrinen Qaraqumy, bir jaǵy Ústirt shóli... Beri qaraı Qyzylqumǵa sheıin sozylatyn keń ólkede Muhammed Ámın ámirin júrgizedi.

Janǵazy sultan byltyr dúnıe saldy. Ana jylǵy Syr boıyndaǵy oırannan keıin qara nıet sultan qaıtyp tuıaq serpe alǵan joq. Sodan soń-aq syrqat aınaldyryp, aqyry kórge kirip tyndy.

Jolaýshylar Qazaqdarıanyń ber jaǵynda otyrǵan Aldanazar ordasyna soǵyp, hannyń artynan qol jaıdy.

Báıdildanyń qyzy Aısulý bul kezde sary tory áıel... Janǵazynyń tórt qatyny túgel. Báıdildany kórgende Aısulý ǵana daýys qyldy. Jas áıeldiń qaıǵysy kóp. Janǵazyǵa kelgen soń, bala kótergen joq. Jesir qalǵan soń, basyna neke de salynbaıdy. Báıdilda serikterine sol jaǵdaıdy aıtyp, kúızelip otyrdy.

Qazaq jaqsylarynyń Hıýaǵa kele jatqan mánisin esitkende, Aldanazardyń kózi shyradaı jandy. Ákesine buıyrmaǵan Álimniń tizginin dámetkendeı eken. Sol tizgin úshin Janǵazy sultan otyz bes jyl alysyp, aqyry elden shyǵyp edi. Bekmyrzanyń oıy álem-jálem, suńǵyla sultanǵa aǵynan jaryla qoımaı, saqtanyp otyr.

Hıýaǵa qazaq elshisin eritip baratyndaı yńǵaı tanytqan Aldanazarǵa sypaıylaı eskertti.

— Hanǵa senim joq. Qazaqtardy dúrliktirip júrgen taǵy da Ábilqaıyr áýleti eken dep júrer. Áýeli sóz álpetin kóreıik. Sen ózimizdiń adamsyń ǵoı...

Qonaqtar Eset batyrdy surastyrdy. Uzynqulaq habarǵa qaraǵanda, Kótibardyń uly Qońyratta edi.

— Kótkenshek atalǵan Kótibardan qaıbir jóni túzý ul týsyn! Qońyratta bir jyl da aıaldaǵan joq. Kóktemde Saryqamys qopasyna qaraı keshipti ǵoı. Ol da bir qańbaq, usharyn jel biledi... — Janǵazy sultannyń balasy Shektiniń batyryn jaqtyrmaıtyn álpetin tanytty.

Qonaqtar ókindi.

Esetti aıtyp, kóbirek izdeıtin Bekbaýyl. Bekmyrza onymen jolyǵyp, birdeńe bitiretinine senip otyrǵan joq.

Aldyńǵy jyly Ázbergen oǵan da soqty. Qyr Shektisi kóterilgeli jatqanyn aıtyp, qaradan týyp han bolǵan azamattan shylbyr ushyn surady. Janqojanyń qandaı jaýap berip qaıtarǵanyn, Bekmyrza bilip otyr. Han da qart batyrdyń qabaǵyn baǵady. Orysqa atar oǵy joq, tisin qaırap otyrsa da, Ázbergenge durys jaýap aıta almaı, bos qaıtardy.

Sol Ázbergen qazir batyr Esettin oń qoly. Bekmyrza onyń aldyna eńkeıip barady eken. Kótibardyń órkókirek uly Syr Shektisiniń aldyńǵy jylǵy jumysyn betine basatyny anyq edi.

Han degen ataǵy bar, jasy ózi qurbylas adamnyń aldyna bul da kishireıip bara almaıdy.

— Aldanazar kúni búgin attanyp shyǵýǵa daıyn!

— Qansha aıtqanmen oryn ǵoı!

— Qabyrǵasy qaıysyp otyr...

Úlken joldyń ústi. Qasyndaǵy serikteri, biriniń aýyzyndaǵy sózdi biri qaǵyp alyp, Bekmyrzaǵa kezek bermeıdi.

Han birinshi kúni úndegen joq.

Ekinshi kúni de sol qalpy, ózi oı ústinde, Kóksandyq atty syıpaı qamshylap qoıady.

— Bekenjan, kesheden beri úndemeı qoıdyń ǵoı, — dedi Báıdilda aqyry shydamaı. — Janǵazy hannyń balasy...

— Janǵazy han bolyp, Syr Shektisin qaıbir jetistirip edi. Eldi qanǵa toǵytyp, qyzyl qaryn jas balany besigimen sýǵa aǵyzǵany ma? — Bekmyrzanyń daýysy qataıdy. — "Aldanazar", "Aldanazar" deısinder. Aldanazardyń aýylyn kórdińder, bes tóleńgitinen basqa eshkim qalmapty ǵoı. Qazaq olardan túńilgen soń, qarany han kóterip júr. Arqar uranyn salyp, Aldanazar atqa qonǵanda, bir Kishkene sońynan ermeıdi. Maǵan tilemsek tóre emes, qolynda kúshi bar, arqasynda eli bar adam kerek!

Bılerdiń aýyzyna qum quıyldy.

Júristeri sýyt edi. Aldanazardyń aýylynan shyqqan soń, arada eki qonyp, Hıýa shaharyna jetti.

Qazaq elshileri kele jatqanyn Hıýa hany Mýhammed Ámın bilmeıdi...

Osydan segiz jyl buryn, Janǵazy sultannyń jetegine erip, Syr boıyna jasaǵan joryǵy áli esinen ketken joq...

Jańadarıa boıynda Hıýa sarbazdarynyń tóbe kórsetýi búkil qazaq atqa qonatynyna shák keltirmeıdi. Janǵazy sultan da, Elkeı de solaı sendirip edi.

Qazaq aýyldary tik kóterilip, atqa qonǵany ras. Biraq paıǵambardyń aq týy astyna jınalyp, orysqa qarsy attanǵan joq. Kerisinshe, Hıýany oryspen birge jaýlasty.

Sol habardy esitkende, Muhammed Ámın han jarylyp kete jazdap edi.

Qazir qazaqtyń musylmandyǵyna shák keltiredi.

— Qazaqtar da musylman dinin ustana ma?

Osy suraq aldynan shyqqanda, dindar Bekbaýyl shoshyp ketti.

— Taqsyr, bisimilda de! Dinim — musylman, paıǵambarym — Mustafa.

Osy jaýapty Eset te aıtyp edi-aý. Qazaq batyrynyń qabaǵynda syz, qatýlanyp turǵan keskini Mýhammed Ámınniń kóz aldynda elesteıdi. Onda tosylyp qalǵan. Bul joly jaýaptan irkilgen joq.

— Musylman ekeniń ras bolsa, Rahmanberdi bastaǵan meniń áskerim ústińe barǵanda, orystarǵa qosylyp, oq atqanynyń mánisin túsindirshi!

— Ony men túsindireıin! — Bekmyrza han aldynda sartasynan júginip otyr, ile jaýap qatty. — Hıýanyń áskeri bizge musylman bolyp barǵan joq. Qańǵyp júrgen sultandar Janǵazy men Elkeıdiń aıtaǵyna erip, elge zábir kórsetti, taqsyr. Beıbit aýyldarǵa oıran salyp, jas nárestelerdi besigimen sýǵa aǵyzdy. Sony kórgende, Hıýa hany jibergen sypaılardyń musylmandyǵyna biz de shák keltirdik...

Aldyna kishireıip kelip otyrǵan qazaq elshilerinen han mundaı qatygezdikti kútken joq-ty. Qashan da saraı mańyn jaǵympaz tobyr jaǵalaıdy. Muhammed Ámın on jyldyń bederinde betine týra qaraǵan adamdy birinshi ret kórip otyr.

Úsh adamnyń basyn shapqyzý ol úshin qıyn sharýa emes. Biraq bulardyń artynda alty arys el Álim otyr. Úmitsiz shaıtan, han Syr boıyna ústemdik etýden áli dámelenedi. Sondyqtan amalsyz raıynan qaıtty.

Aldaǵy qys Hıýa hany úlken joryqtyń daıyndyǵyna kirisedi. Qyryq myń qol ásker jınalýy kerek. Qazalyǵa attanatyn Hıýa qosynyń aldynda hannyń ózi júredi...

Qonaqasy ústinde ýádeni úıip-tókti.

Osy qonaqasynyń ústinde taǵy bir kútpegen oqıǵa kezdesti. Qojanıazdyń balasy Maıqara qazaq elshilerimen tabaqtas bolyp otyr. Qamal qulap, ákesi qolǵa túsetin joly otyz jasar jigit Maıqara — astynda qanatty qara tulpar — qashyp qutylyp edi.

Ol jaǵdaıdy eki jaǵy da til ushyna salǵan joq. Hannyń aldynda sypaıylyq saqtady.

Maıqara elshiler qaıtatyn kúni izdep keldi.

— Men sizderdi shyǵaryp salatyn boldym. Aýyl Ámýdarıanyń arǵy betinde, osy aradan bir kúnshilik jol. Sybaǵaly qonaqasylaryńdy jeısińder...

— Oǵan rahmet. Bizdi joldan qaldyryp qaıtesiń?

— Aýyl joldarynda. Burylyp júremiz dep qoryqpańdar...

Maıqara kúshtegendeı bolyp, aýlyna alyp júrdi.

Bekmyrza qazaq aýyldaryna tizesi batyp, aqyry sol qazaqtyń qolynan qaza tapqan Babajannyń balasynan jaqsylyq kútpeıdi. Jylpyldaǵan minezinen sekem aldy.

Jol ústinde Báıdilda men Bekbaýyl kezek sóıleıdi. Ekeýi de Babajandy maqtap, jetkize almaı kele jatyr. Qazaq basyna qaraly kún týǵyzǵan sol bir zaman qazir ujymaqqa uqsaıtyndaı edi.

— Sol joly ǵoı men qashyp qutylyp kettim. Eger qolǵa túse qalsam, qazaqtar ne ister edi?

Maıqara áldeqalaı surap qaldy. Báıdilda men Bekbaýyl kibirtikteıdi. Bekmyrza ile jaýap qatty.

— Bir aı basyńa siri búrip, qoı sońyna salar edi. Sodan soń bosatady. İniń Qaıdaýyldy Jákem bosatyp qoıa berdi ǵoı.

— Bálkim, jas bala bolǵan soń aıaǵan shyǵar...

Bekmyrza salqyn sóıleıdi. Maıqara kádiktenip qalǵandaı, sóziniń aıaǵyn jýyp-shaıdy.

— Qaljyńǵa aıtam. Ákem qazaqtarǵa kóp qıanat kórsetti. Bala emespin, bilemin ǵoı. Jazasyn tartty.

— Biz jazyqsyz janǵa tıgenimiz joq, — dedi Bekmyrza.

Maıqara qazaqsha kıiz úı tiktiripti.

Hıýadan shyqqan soń jolda qonyp edi. Maıqaranyń aýylyna sáske túste jetti. Bekmyrzanyń qonaqasyǵa qaraıtyn nıeti joq, arqan salyp súıretkendeı, ázer keldi.

— Eń bolmasa, qaýyn jep shyǵyńyzdar, — dedi Maıqara jalynyp. — Bizdiń halyq jylqy ustamaıdy. Qymyzǵa uıattymyz.

Baqshadan qaýyn ákelip jardy. Shyryn dámi tildi úıiretin qara ala kúlábi. Qaýyndy jaqsy kóretin Bekbaýyl aýyzynyń sýy quryp maqtap otyr.

— Alyńyz, alyńyz!

Báıdilda da úlken bir túzdemesin taýysty.

Bekmyrza túzdemeden úsh-tórt túıir alyp aýyzyna salǵan. Sodan soń qol jýdy.

— Biz júreıik!

Maıqara jik-japar bolyp jaǵdaı aıtyp jatyr. Qonaqtardy ózi attandyryp saldy.

Jolaýshylar kún bata Qyzylqumnyń bergi shetindegi qazaq aýyldaryna jetip qonǵan. Bekbaýyl attan jıi túsedi. Aýylǵa jetkende aýrý ekenin biledi.

Báıdildanyń da mazasy joq.

Táńerteń Bekbaýyldyń eki kózi úńireıip, tósekten ázer turdy. Býyn joq.

— Naýqasyń bar ǵoı túri. Qaıtemiz, osy aýylǵa toqtaımyz ba? — Bekmyrza daǵdaryp tur.

— Aýylǵa jeteıin! — Bekbaýyl ázer aıtty.

Sol kúni túste jol ústinde úzildi.

Báıdilda ımanyn úıirdi. Bekbaýyldy atqa kesesinen tańyp alyp kele jatyr. Kelesi aýylǵa jetken soń, jolaýshylar toqtady. Bir kún kidirip, Bekbaýyldy aq jýyp, arýlap kómdi.

— Keshegi sarttyń balasy qaýynǵa ý qosyp bermese ıgi edi. Meniń de asqazanyma bir pále boldy. — Báıdilda jol boıy úreılenip keledi.

Óz boıynda belgisiz bir syrqat tabyn Bekmyrza da baıqaǵandaı, biraq syr bergen joq.

Jolaýshylar júristi jedeldetti.

Taǵy da úsh kún júrip, Qyzylda otyrǵan Báıdildanyń aýylyna qulady.

Qojamberdiniń bıi soǵan sheıin ǵana shydady. Úıine kirgen soń tilge kelgen joq. Tań ata jan tapsyrdy.

Bekmyrza eki aı jatty. Basynda bir tal shash joq, saqal-murtyna sheıin túsip qalǵan. Eki urty ishine kirip júdedi.

— Bir pále Babajannyń balasy jaryp bergen qaýynnan boldy. Sekem alyp kelip edim. Shóldep otyrsam da shydadym. Aýyzyma salǵanym úsh-aq túıir...

Kóńilin suraı kelgen Janqojaǵa sony aıtty.

— Áttegen-aı, burylmaı kete berýleriń kerek edi!

Bekmyrzanyń han kóterilgen ataǵy bar, arqasyna súıeý edi. Onyń jaǵdaıy mynaý... Keýdesinde qorǵasyndaı aýyr oı, Janqoja aýylǵa qaıtty.

Erteńine artynan shapqynshy keldi. Han máńgilik saparǵa attanypty...

Qaradan shyqqan han sóıtip alty-aq jyl dáýren súrdi.

* * *

Syr boıy qazaqtarynyń kóterilisi bir jyldan keıin bastaldy.

Qyrym soǵysy onyń aldynda aıaqtaldy. Biraq odan qazaq sharýalarynyń tirshiligi jeńildegen joq. Úsh jylǵa sozylǵan soǵystyń aýyr zardaby áli de seziledi.

Bıylǵy jınalatyn alym-salyqtyń mólsherin belgilegen Orynbor ákimshiliginiń jarlyǵy qoldaryna tıgende, rý basy aqsaqaldar tiksindi.

Ushyrdan túsken byltyrǵy astyqty tartqan túıeli kerýender qys ortasy aýǵansha bir tolastamaı, Orynbor, Jamanqalaǵa qaraı shubyryp jatqan...

Qazaqtyń túıesi. Qazalydan shyqqan jasaýyldar bir aýyldan on, bir aýyldan on bes túıe jınap áketedi. Ushyrdan túsken mol astyqty orys qalalaryna jetkizý kerek bolyp jatyr.

Onyń aıaǵy kóktem keldi. Jaz shyqty. Qazaq aýyldarynan jınap alynǵan bes júz túıeden bir atan joq...

Qazaq arasynan túıekeshter de alǵan. Kóktemge salym bosatty. Túıesi joq, ózi kelip otyr.

— Túıeniń bári orys qalasynda qaldy. Alyp ketkimiz kelip edi, bastyǵy noǵaı eken, bizdi qýyp shyqty. Túıe daýlaımyz dep júrip, astymyzdaǵy atymyzdan aırylatyn túrimiz bar, bastan qulaq sadaǵa, qaıttyq...

Túıekesh jigitter kórgen-bilgenin aıtyp keldi.

— Basta qaıtyp beremiz degeni aldaǵany eken ǵoı...

Qazaqtar ókindi.

Onda kóktemniń ishi, Syr boıyndaǵy el biraz dúrligip basylyp edi. Buıyrmasa aýyzdaǵy ketedi desti. Buıyrmaǵan mal shyǵar desip qoıdy...

— Osy Hıýadan qyryq myń qol keledi degeni qaıda?

Byltyr Bekmyrza aıtyp kelgen sóz, qazaqtar qysylǵan soń eske alyp otyr.

Janqojanyń esebi boıynsha, Hıýanyń áskeri jaz ortasynda Jańadarıa boıynda tóbe kórsetýi kerek edi...

Bekmyrza Hıýaǵa barǵan kezde, Qyrym soǵysy qyzyp jatyr. Hıýa hany arjaǵynda túriktermen habar alysyp turady. Orystardyń jeńiliske ushyrap jatqanyn biletin. Patshalyqtyń barlyq nazary solaı qaraı aýǵan sátin ańdıdy... Sol eki arada kúshin jınaqtap, Syr boıyna qaraı joryqqa attanady...

Qyrym soǵysy odan buryn aıaqtalyp qaldy.

Qyrym janjalynyń ústinde bir Rossıaǵa qarsy jeti memleket soǵysqan eken. Muhammed Ámın uzynqulaq habardan estıdi, sol jeteýiniń eń álsizi túrik patshalyǵy... Al túrik sultannyń áskeri eki júz myńnan asyp jyǵylatynyn bilip otyr. Soǵys kemeleri, aýyr artılerıasy bar... Sonyń ózinde orys armıasyn azar jeńdi.

Muhammed Ámın handa ondaı kúsh te, kúshti odaqtas ta joq. Eki kórshisi — Buhar ámiri men Qoqan handyǵy — ózi qaraılas qana memleket. Tatý bolsa da bir sári, Horezm ólkesindegi úsh memlekettiń arasynda baqaı esep, atadan balaǵa qalyp kele jatqan kári syrqat. Eger Hıýa handyǵy jamandyǵyna baǵyp, orys patshalyǵymen janjaldasyp qalǵandaı bolsa, kórshileri shylbyr ushyn berýge jaramaıtyn edi.

Endeshe oǵan bas baqqannan tynyshy joq.

Al Syr boıyndaǵy el qyryq myń áskerdi kútip otyr. Alty aı jazdy Qyzyldyń qumyna alaqtaýmen ótkizdi.

Bıyl da alym-salyqtyń basynda Ahmerov júr. Bıyl da zeket artyǵymen jınaldy.

Búkil Álim kóterildi. Kórgen qysym bastan asty. Keı aýyldarda jasaýyldar shańyraqqa at oınatyp, shal-shaýqandy sabap ketkenin kópshilik aıtyp otyr.

Janqojaǵa shydap jatý qıyn edi.

Sol kúni jan-jaqqa shapqynshy ketti.

Kótibardyń Eseti Hıýadan keship keledi eken. Eski ata qonysy Borsyq qumyna oralypty. Oǵan Aıdarquldy jumsady.

Qyzyldaǵy Tabyn arasyna Qulbaraq ketti. Baıaǵy Buqarbaı batyr Kenesaryǵa erip ketken saparynan oralǵaly alty-jeti jyl...

Jaqyn jerdegi Álimniń jaqsylary jınalyp boldy. Baısalbaı ǵana joq. Aýyryp jatqanyn aıtyp, Qondybaıdy jiberipti. Dáýlettiń jas bıi Jetes erip kelip otyr.

— Aý, aǵaıyn, jasym seksen beske qaraıdy eken. Paıǵambar jasynan asyp ketken kezde, aıqaı salyp atqa qoný — qıyn jumys. Biraq eki jyl boldy, jurt qulaqtyń qurysh etin jep bitti,— Janqoja alty qanat úıdiń qaq tórinde, qamshysyn taıanyp otyr.

— Senen basqa kimge kelemiz, Jáke?

— Qysylǵanda pana kóremiz!

— Kári árýaqty bir qozǵap kórseıshi!

Ár jerden qozydaı mańyraǵan daýys esitildi.

— Orys menen salyq almaıdy. Túıe suraǵan da eshkim joq. Atqa qonsam, sender úshin qonam!

— Onyń aıtary bar ma?!

— Jáke, basta!

— Orystyń osy qorlyǵy jeter!

— Ólsek sháıitpiz!

Otyrǵan jurt shý etti.

Áıimbet qana kózimen jer shuqyp otyr. Basqalar jappaı shý etkende, ol ún qatqan joq.

* * *

Qazalyda orys bekinis ornaǵaly da segiz jylǵa qarap barady eken. Ony qamalǵa aınaldyrýdyń áreketine kiriskeli qashan. Aýyl-aýyldan jigit jınatty. Biraq bite qoımaı jatqan.

Bıyl kúz qurylys jumysy shuǵyl bastaldy.

Basqa jurt tik kóterilip atqa qonǵan. Akırektiń astynda tórt-bes júz qozǵala qoıǵan joq edi.

Qarasha soǵatynnan úsh kún buryn, qasynda bes soldaty bar Ulybek keldi. Orystar qara jumysqa adam alyp jatyr... Aýyldar búıi tıgendeı dúrlikti.

Soldattar murynynan tizip qyryq adam aldy. İshinde Qatpanyń Beketaıy bara jatyr.

Qazir ár jerden jınalǵan qazaq jigitteriniń sany júzge taqaıdy.

— Osy Jákem attanyp shyqty dep edi. — Ony Shegebaı aıtty. Odan ne habar bildiń?

Janqojanyń qol jınap jatqan habaryn Beketaı Akırekte esitti. Dıqan halyq táýir atqa zárý, daǵdarysyp turǵanda, Ulybek soldat ertip ákelip, Qazalyǵa aıdady. Qazir qamaldyń dýalyn bıiktetip jatyr. Tań atqannan kún batqansha, jigitter kók saz aýdarady. Kún jaýyn. Jalańaıaq balshyq keship júrgen qazaqtar, keshki asyn ishýge ázer áli kelip, qısaıa ketetin edi.

— Osy búgin orystar dúrligip ketti. Anaý qara qasqa atty ápeserdi kórdiń be? Bizdiń desátnıkti bıdaıyqtaı qýyryp jatyr. Qarashy! — Shegebaıdyń júzinde qýanysh elp etti. — Osy tegin emes. Jákem kelip qalǵan shyǵar!

Qara qasqa arǵymaq mingen maıor Býlatov Qazaly fortynyń komendanty edi.

Qazaq arasynda búlik qaýpi byltyr-aq baıqaldy. Onda komendant qaraýynda ásker kúshi de mardymsyz. Qyrym soǵysy qyzyp jatqan kez. Qobaljyǵan Býlatov qazaq arasynda búlik bastalýyna túrtki bolatyn sebepterdi izdestirdi.

Óz tarapynan júrgizilgen tekserýdiń nátıjesinde: bıyl kúz birdeńege kózi jetkendeı edi. Birinshi, alym-salyq shamadan tys artyq jınalady eken. Aqırektiń astyndaǵy dıhandar aýyly on qaptan bir qap ushyr beretinin Ulybek aıtyp otyr. "Soǵysqa kómek" degendi syltaýratyp, Ahmerov zeketti de eselep óndiredi. Orynbordyń shekaralyq komısıasy jarıalaǵan jarlyqta kúshteý bolmaýy tıis ekeni arnaıy eskertiletinin Býlatov ta biledi. Burmalaý Ahmerov tarapynan bolyp jatyr... Bul kádigin ózi sóılesken qazaq bıi Áıimbet te rastaıdy. Byltyr kúz astyq tasýǵa alynǵan bes júz túıeniń birde-biri ıesine qaıtarylmaǵany da málim boldy...

Tekserý negizinen aıaqtalyp, endi Ahmerovpen sóılesýi ǵana qalǵan. Tilmash bir túnde joǵalyp shyqty...

Qazaqtar kóterilip jatqanyn biledi. Orynborǵa syzyp turǵany anyq edi. Býlatov tas-talqan bolyp ashýlandy.

Komendant jigit tym tákappar bolǵanmen, ádildikti súıetin. Qamal qorǵanysyn kúsheıtý týraly sol kúni jazǵan jarlyǵynda kóterilistiń pisip-jetken jaıy basa aıtylyp, onyń shyqqan sebebi de kórsetile ketti. Ahmerovtiń esimin ádeıi atap, eki bettik buıryqtyń bir danasyn general-gýbernatordyń óz atyna joldady.

Osydan on jyl buryn Janqojanyń úıinde qonaq bolǵanyn maıor áli umytqan joq. Sonda jetpistiń ústindegi shal edi. Jas Býlatov qazaq batyrynyń shıraq qımylyna súısindi. Orystyń jetpistegi shaldary at ústinde joryq jorytý túgil, dalaǵa shyǵyp kelýge ázer jaraıdy. Janqoja seksen bes jasynda qol bastap, qamalǵa shapqaly jatyr...

Qamaldaǵy orys soldattarynyń sany tórt júzge jaqyn. Atty qazaqtardyń eki júzdigi. Eki vzvod jaıaý soldat. Qalǵany zeńbirekshiler edi.

Kóterilisshiler eki topqa bólinetinin bilip otyr.

Qazaq bıleriniń arasynda Býlatovpen jeń ushynan jalǵa— syp, habar jetkizip turatyndar da bar. Sonyń biri — Áıimbet. Sonyń biri — bir kezdegi Bekmyrza hannyń ýáziri Ulybek bı. Qyrym soǵysyna kómektesýge at salysqany úshin, oǵan ótken jyly horýnjıı ataǵy berildi. Qyzyldy jaılaıtyn Jappastyń bıi Isanyń Ótkelbaıy qamalǵa azyq tartýdy syltaýratyp júrip, búlikshilerdiń bar qımyl-qozǵalysyn habarlap turady. On tańbaly Arǵyn ishinde Qaraman atalyǵynan shyqqan bı Myrzabektiń Shodyry Janqojanyń ordasyna eki ret baryp qaıtty. Áıimbet keshe bir jigitin jiberipti. Búlikshiler eki topqa bólinip tıetinin sol habarlap otyr. Asan jigitterinen jasaqtalǵan bir myń jigitti Áıimbet bastap, Bekbaýyldyń qystaýynan beri qaraı shyǵady. Qazalydan on shaqty shaqyrym jerde bıik shoqy bar. Búgin Áıimbet toby sonyń túbinde shoǵyrlanyp jatyr...

Negizgi kúsh Janqojanyń qasynda, uzyn sany eki myńdaı jigit Úshótkelden beri qaraı shyǵýy tıis...

Býlatov Janqoja tobyna qarsy eki zeńbirek qoıdy. Bir júzdik at ústinde daıyn turýy kerek. Qazaqtar qamalǵa shoǵyryn jazbaı tap beredi. Áıimbet turǵan jaqta — eki zeńbirek, bir vzvod jaıaý ásker... Janqoja áýeli solarǵa bastatyp, bizdiń nazarymyzdy aýdarýdyń áreketin jasaýy múmkin. Árbir aqyldy kolbasy solaı ister edi. Býlatov Áıimbet tobyn kartechpen qarsy alady. Aldy qulaı bastasa, qol qashady. Bı sózinde tursa, solaı bolatyny anyq...

Janqoja, árıne, olardyń qashyp bolýyn kútip otyrmaıdy. Zeńbirek daýysy shyqqannan keıin-aq qamalǵa at qoıady.

Býlatov batyrdyń aldynan birinshi júzdikti shyǵaryp, áýeli qarabınmen ushyqtap alǵysy kelip otyr. Solaı oqpen shoshytyp, sózdi qylyshqa berýi kerek. Qara soıylmen qarýlanǵan qazaq orys qylyshymen kezdesip kórsin!..

Jaý japyryla qashqandaı bolsa, kómekke ekinshi júzdikti jiberedi. Múmkin, ony ózi bastap shyǵýy... Qazaqtardy Úshótkelge jetkenshe qýady, qylyshtaıdy...

Bul kezde kapıtan Býtakovtyń qaraýyndaǵy kemeler Úshótkelde kútip turady. Tórt keme, alty zeńbirek... Onyń qasyna bir vzvod jaıaý soldat ornalastyryldy.

Qazaqtardyń mańdaı aldynan keme zeńbirekteri soǵady. Berdenkanyń oǵy jańbyrdaı jaýyp tur... Sonda qazaqtardyń tyǵylar jeri qalmaıdy...

Býlatovtyń kóz aldynda tutqynǵa túsken qazaqtar lek— legimen ótip jatyr. Ortasynda — Janqoja... Ony baıaǵydan keıin kórgen joq-ty. Seksen bestegi shal qol bastaıdy dep kim oılaıdy? Býlatov qapy qaldy.

Onyń biletini — Bekmyrza... Qazaqtyń qara halyqtan saılap alǵan hany... Byltyr Ahmerovtiń jumysyn tekseretin joly, Býlatov Bekmyrzany izdestirdi. Aldynda ǵana dúnıe salypty... Ulybek aıtyp keldi. Biraq qandaı aýrýdan óldi — Býlatov ol jaǵyn qazbalaǵan joq...

Sol joly Janqojaǵa ózi barýy kerek edi.

Qıanat kórgenderdiń bári batyrǵa baratynyn Ulybek aıtyp otyr. Múmkin, Ahmerovtiń qylmysyn ashý bulaı qıyndyqqa túspes edi. Janqojany aldaýsyratyp otyryp, syılyq tartyp... Óziniń qate jasaǵanyn Býlatov qazir uqty.

— Jaý, jaý!

Kapral atyn tópep kele jatyr eken.

Býlatov desátnıkti tastaı berip, shtabqa shapty.

— Qaı jaqtan kórindi?

Qasynda shoqyraqtap kele jatqan kapralǵa jekirip tastady.

Kapral Úshirge jaqty kórsetti. Kekeshtenip, dybysy shyqpaıdy.

— Taqsyr, myna jaqta da qaptaǵan qazaqtar...

Sońǵy Áıimbet toby ekeni maıor bilip tur.

— Sen, birinshi júzdiktiń komandıri esaýyl Kýrbatovqa tart! Zeńbirekten eki atqan soń, qazaqtar tap bersin! Myna sózimdi umytpa. Qazaqtar qolyn bastaıtyn seksendegi shal Janqoja. Ony qolǵa tiri túsirýi kerek. Qazaqtaryna sony eskertip qoısyn!

— Qup bolady, taqsyr!

— Marsh!

Kapral tasyrlatyp shaba jóneldi.

Býlatov qamaldyń soltústik jaǵyndaǵy bastıonǵa qaraı ketti. Áıimbet tobyn kútip alatyn eki zeńbirek pen bir vzvod soldat sonda ornalasqan edi.

* * *

Janqoja qoldy Sofy Áziniń basyna túnetti.

Jeti tý bıe qurbandyqqa shalyndy. Aty — Sofy Áziniki, eki myń qoldyń keshki azyǵy sol edi.

Sámeke qoja quran aýdardy.

Álim ishine Sofy Ázi sonaý áz Táýke zamanynda keletin edi. Iisi Shekti onyń atyn qurmetpen atap, pir tutady.

Sámeke Sofy Áziniń áýletinen taraıdy.

— Ia, árýaq! Jebeı kór, qoldan kelse, demeı kór! Orystyń kúnin batyryp, musylmannyń otyn jaq!

Jatar kezde Sámeke zarlandy.

Qoldy tań qarańǵysynda Úshirgeden júzdirip ótti.

Bul kezde Janqojanyń qasynda Sámeke joq. Túnde semiz bıeniń qazy-qartasyn opyryńqyrap jibergen qojekeńniń ishi buzylady. Bir tóbeniń túbinde myqshıyp otyr, batyr aıap ketti.

— Qala ber. Sofy Ázi atańnyń árýaǵyna syıynyp, bizdiń tilegimizde bolarsyń. Onda barǵanda, myna túrińmen kimdi qyrasyń? — dep ázildedi.

Býlatovtyń josparynan Janqojanyń habary joq. Qamalǵa eń áýeli ózi shapqaly keledi.

Áıimbette ne qaýqar bar? Tars-turs atylǵan myltyq daýysyn esitken soń-aq, záresi ushady. Odan keıin tyrym-tyraqaı qasha jóneler...

Jaý da negizgi soqqyny Janqoja kele jatqan jaqtan, qalyń qoldan kútip otyr. Barlyq nazary osy jaqta, urys qyzǵan kezde, Áıimbettiń sońynda myń jigit, qamalǵa tap berýi kerek!

Itjemeske myqtap tapsyrdy.

— Tasyr-tusyr myltyq daýysy shyqqan kezde, ol da umtylsyn! Kesheýildese, ýaqyt uttyrady. Bizben bolyp, esin jınaı almaǵan jaýdyń tý syrtynan tıýi kerek. Uqtyń ǵoı?

— Onyń uqpaıtyn nesi bar?

— Endeshe, jónel!

Itjemes artyna qaraı-qaraı barady. Aýyldan shyqqaly Qulbaraqtyń qasynda edi. Qazirgi qazaqta Itjemes odan artyq batyrdy bilmeıdi. Nemere aǵasymen maıdanda at tizginin qosa almaıtyn bolǵanyna ókinip barady...

Ákesiniń sońynda qalyń qol, qamalǵa qaraı lekite tartqanyn kórgen soń, Itjemes te taqymyn qysyp qaldy. Báıgi kúreń qamshy saldyrmaıdy. Yta jóneldi.

Esine ana jylǵy Raıym urysy týsti. Onda on segiz jasar osy jigit Qulbaraqtyń qasynda edi. Qamalǵa lap qoıǵan jerde júregi titiredi. Keıindep qalyp qoıǵan. Tars-turs myltyq atylǵanda, eki kózin jumyp alǵany esine túsip, júzinde kúlki úıirildi. Myltyqtyń atyn esitse, jurttyń esi shyǵady. Raıymda bir adam da jaralanǵan joq. Jalǵyz Aıdarquldyń atyna oq tıdi. Ózi aman... Qudaı kápirdiń qolyn qaǵyp tur ǵoı...

Alystan kórip kele jatyr. Áıimbet toby atqa minbepti. Qap, keshigip qalatyn boldy-aý...

— Attan, attan!

Itjemes aıqaıdy saldy.

Áıimbet toby endi ǵana eleýresip, keıbireýleri úzeńgige aıaǵyn salyp jatyr.

— Janqojanyń deliqul balasy ǵoı mynaý...

Áıimbet Itjemesti qomsynǵandaı eken. Atynyń júgeninen ustap, murynyn shúıire qarap tur.

— Áı, naǵyp tursyńdar? — Itjemes aptyǵa keldi. — Ákem atqa qonsyn dep jatyr!

Batyrdyń bar tapsyrmasyn qolmen qoıǵandaı qaıtalap aıtyp shyqty.

— E, áli myltyq daýysy shyqqan joq qoı... — Áıimbet atqa minip jatyp kúńk etti. Onyń oıynsha, Janqoja áýeli bulardy oqqa baılaýy kerek. Itjemestiń sózine shúbá keltirdi.

— Qamal alty shaqyrym jerde. Myltyq daýysy shyqqan kezde, keshigip qalarmyz... •

Keıbireýler tyqyrshydy.

— Otqa túspeı qoıa tur. Oqqa ushý qıyn bolmas!

Taǵy birdeńe aıtqan Itjemesti Áıimbet qaıyryp tastady.

Qamal jaqta gúrs etip zeńbirek daýysy estildi.

— Astapyralda!

Áıimbettiń júzi qup-qý bolyp ketti. Eger qasynda Itjemes turmaǵanda, at basyn keıin qaraı burýdan taıynbas edi.

— Jákem jetken eken!

— Jigitter, jedeldetińder!

Biraq qoldyń qazirgi syıqy qasqyrdan úrikken qoıǵa uqsaıtyndaı, bári shoǵyrymen uılyǵysa qozǵalady. Ázir aıań shoqyraq qana edi.

— Qap, keshigip qalatyn boldyq-aý... — Itjemestiń degbiri ketti. Tuıaǵy qyzǵan báıgi kúreń basyn ala-ala qashady.

Endi zeńbirek gúrsili tynyp, satyr-sutyr myltyq daýysy shyǵyp jatyr.

— Apyr-aı, qyrylyp qalmasa ıgi edi. Kápirlerdiń oq atysy jaman eken...

— Áı, jaǵyń qaryssyn!

Bireý qaýip aıtsa, ekinshisi oǵan jekiredi.

Qamalǵa bir shaqyrymdaı qalǵanda, júris sál jedeldeı tústi. Ony bekinistegi jaý da baıqap tur.

Kenet gúrs etip zeńbirek atyldy.

— Astapyralda!

— Ia, árýaq!

— Baqtybaı, Baqtybaı!

Aıqaı-súreń kúsheıdi.

Ázir zeńbirek oǵy jetpeı túsip jatyr.

Ana jaqta Janqojanyń sońyndaǵy jigitterdiń jaýmen qoıan-qoltyq aıqasyp jatqany baıqaldy.

Zeńbirek gúrs etip taǵy atyldy.

Aldyńǵy joly ara qashyqtyqty dál mejelep alǵan zeńbirekshi bul joly qapy jibergen joq. Kartechpen oqtaý— ly edi. Qalyń shoǵyrdyń ortasyna shoıyn oq jańbyrdaı jaýdy.

— Alla!

— Oıbaı, óldim!

Bir adam oqqa ushyp, eki jigit attyń jalyn qushyp jatyr. Ana ekeýiniń oıbaıynan aza boıyń qaza turǵandaı, kópshiliktiń esi shyqty.

Qamalmen eki aralyq tórt-bes júz qadamnan artyq emes. Tájirıbeli qolbasshy bolsa, tap berer edi. Áıimbet attyń basyn tartyp tura qaldy.

— Áıeke!

Áıimbette óń-tús joq, jan-jaǵyna alaqtaıdy.

— Tý qaıda, tý!?

— Tý joq!

— Tý jyǵyldy!

Tý ustaǵan jigit Áıimbettiń inisi Báıimbet edi. Ózi de joq, týy da joq, ǵaıyp bolypty.

— Oıbaı, baýyrym! — Áıimbet atynyń basyn keıin qaraı buryp tasyrlatyp shaba jóneldi, aıqaılap barady.

Ózi kisi elimin kórip qobaljyp turǵan halyq, tý jyǵylyp, qolbasshysy qashyp bara jatqanda, qalaı shydaıdy. Áıimbettiń artynan saldy.

Báıimbettiń art jaqta kele jatyp neniń oǵynan óletinin biletin jan joq. Maıdan alańynda alty-jeti-aq jigit. Onyń da bireýi Itjemes edi. Jylap jiberdi.

— Bul Áıimbet ońbaıdy! — dedi qalyń qabaqty qara jigit tútigip. — Osyǵan qol bastatqan soń, biz qaıdan kógereıik. Jigitter, Jákem ana jaqta orystardy jaǵadan alyp jatyr ǵoı. Tezirek jeteıik!

Itjemes álgi jigittiń artynda báıgi kúreńdi tópep keledi. Ári-beriden soń báriniń aldyna tústi.

Anadaıda sary ala tý jelbirep kórindi.

— Mynaý Qaramergen aǵam ǵoı. Jánike atamnyń týy jyǵylmaǵan eken...

Itjemes kóńildendi.

Onyń eki kózi urys maıdanynda, ákesin izdeıdi.

Qamalǵa at qoıardyń aldynda batyr at basyn tejep turyp, jigitterge tapsyrma berdi.

— Bir-birińdi basa kóktep umtylmaı, shashyraı shabyndar. Sonda dop ta ajaldyǵa tıedi. Shyǵyn az bolady. Al jaýdyń kúshi asyp, qasha urys salǵandaı bolsaq, jaman aıtpaı jaqsy joq, jaraly joldasyńdy qolda qaldyryp ketip júrmeńder. Taǵy bir aıtarym, men jazym bolsam, úreı shaqyrmańdar.Onda qol bastaıtyn Tólegen bolady. — Sodan soń, taralǵyny kere shirenip turyp, aıqaı saldy. — Al, kettik!

Qoldyń shashyraı shapqany abyroı boldy. Qamaldaǵy tórt zeńbirek bes qaıtara atqanda, on shaqty adam oqqa ushqan. Keıbireýleriniń adamdary aman, oq attaryna tıedi. Soǵys kórmegen jurt sonyń ózine abyrjyp qaldy.

— Baqtybaı, Baqtybaı!

Janqoja qoldyń aldynda, anda-sanda uran tastap, jurtty jigerlendirip qoıady.

Qamalǵa jarty shaqyrymdaı qalǵanda, aldarynan salt atty qazaqtar shyǵa keldi. Júristeri tekirek. Eki júz qadamdaı qalǵanda, tasyr-tusyr myltyq atyldy. Bul joly Janqojanyń qasyndaǵy toptan tórt-bes jigit oqqa ushty.

Qazaq qaıbir qurýly myltyqqa kezdesip kórgen halyq: et júregi shoshyp, keıin jalt bergender bul jaqtan da tabyldy.

Biraq qoldyń nobaıy túzý, jaýǵa aralasty.

— Ur, ur!

— Qyr, joı!

— Janqoja, Janqoja!

Batyrdyń atyn aıtyp umtylǵandar negizi Qurmanaı-Quttyq jigitteri edi. Qulbaraq pen Aıdarqul batyrdyń eki jaǵynda, tizgin qosyp keledi.

At ústindegi jekpe-jek emes, satyr-sutyr shaıqasta naıza qarý bolmaı qaldy. Ony ońtaıyna keltiremin dep júrip, talaılar qylyshqa uryndy. Áskerı tártipke jattyqqan qazaqtardyń qımyly shalt, betpe-bet kelgende ústem shyǵyp jatyr. Qylyshqa qarsy moıymaıtyn qarý soıyl eken. Aıdarqul alystan uryp, talaıynyń silesin qatyrdy.

Qazaqtardyń nesheýi tobyqtan qaǵylyp, attan ushty. Jaıaý júr. At ústindegi jaýdan osylar qaýipti sıaqty. Taǵy da ár jerden satyrlaǵan myltyq daýysy estildi.

Qazaqtyń sany mol, qatary qalyń, dendep barady.

Janqoja qýandy. Qazir orystar qashady. Qamalda oqpen kútip alýdyń ornyna, atty áskerin alǵa shyǵaryp, orys tóresi qate jasap otyr. Qashqan jaýdy ókshelegen qalpynda qamalǵa kiretinine batyr shák keltirgen joq.

— Ana qara, Asandar qashyp barady!

Sol sózdi kim aıtqanyn Qulbaraq keıin de esine túsire alǵan joq.

Úreı ústine úreı qosqysy kelgendeı, qamaldan ekinshi júzdik shyǵyp, beri qaraı bettep edi.

Bul — Býlatovtyń sońǵy úmiti. Batyrdyń aldynan atty júzdikti shyǵaryp, óziniń qate etkenin qazir uqty. Kesheýildep uqqan. Ol jetemin degenshe, zeńbirek ústi-ústine gúrsildep, atty júzdik qamaldan shyǵyp úlgirgen eken. Ústi-ústine kartech te, qarabınderdiń oǵy da qazaq qosynyna oısyrata soqqy bere alǵan joq. Shashyraı shapqany — Janqojanyń aqyly ǵoı... Shaldyń pálesin qaraı ǵoı, tipti soǵys taktıkasynan habary bar.

Áıimbet toby alǵashqy zeńbirek daýsynan keıin byt-shyt bolyp beze jónelgeni — Býlatovtyń abyroıyn japty. Áıtpese, qamalǵa basyp kiretin eken!

Maıor rezervtegi júzdikti alǵa shyǵardy.

Jaıpap bara jatqan qazaq qosyny taǵy da qarabınderdiń oǵyna kezdesti.

Álgide Asandar qashqanyn estip, qobaljyp turǵan jurt satyrlaǵan myltyq daýsynan quty birjola ushqandaı, atty áskermen betpe-bet kezdesken jerde, sol qanattaǵy jigitter keıin qaraı japyryldy.

— Ur, ur!

Aıdarqul solaı umtyldy. Sońynda bir júzge jaqyn jigit, maıdanǵa qoıyp ketti.

Tyń kúsh ári soǵys tásiline jetik qazaqtar shydatar emes. Anda-sanda tars etip myltyq atylady.

— Jákem qaıda?

Qasyndaǵy toptyń seldirep qalǵanyn baıqaǵan Aıdarqul qasha urys salyp, álgide Janqoja júrgen jaqqa qaraı jylystap kele jatyr.

Ol sol jaq qanatqa qaraı umtylǵan kezde, bul jerde orystardyń qatary seldirep qalǵan.

Qazir baıqady — ol jaqta on shaqty orys soldattary, biraq qazaq balasy kórinbeıdi.

— Jákem qaıda? Orystardyń qolynan jazym bolǵany ma?

— Qulbaraq, Jákem joq!

Álgi orys soldattary birdeńege úımelesip jatyr edi.

Janqoja aǵasy jaıaý... Qolynda jalǵyz qarýy aıbalta, ońdy-soldy siltep júr. On orys bir Janqojaǵa jaqyndaı almaı, qamap tur eken.

"Janqojany qolǵa tiri túsirý" jaıly orys komendantynyń jarlyǵy bolǵanyn qazaqtar bilip jatqan joq. Bularda on shaqty jigit edi, lap qoıdy. Qulbaraq pen Aıdarqul at ústi urysta moıymaıtyndardyń ózi... Kezdesip qalǵan orysty qaǵyp tastap, Janqojaǵa jaqyndap kele jatyr.

— Jáke, atqa min! — Qulbaraq sandalkerden qarǵyp tústi.

Janqojanyń eki ezýi appaq, kózi qantalap ketipti. Sandalkókke qarǵyp mindi.

— Baqtybaı, Baqtybaı!

Onyń esil-derti aıqas edi.

Bastan, esten aırylǵan eken. Sony oılaǵanda, Aıdarquldyń kózinen jas yrshydy.

— Qulbaraq, Jákemniń shylbyrynan al!

Aıdarqul taqymyn qysyp qaldy. Tory aıǵyr ytyryna jóneldi. Aıdarquldyń artyndaǵy Qulbaraq sandalkóktiń tizgininen ázer alyp úlgirdi.

Qashpaq bolsań — zymyra, jurttyń kóbisi aýyldarynan bir-aq shyqty. Artyna qaraılaǵandar Qurmanaı-Quttyqtyń jigitteri edi. Itjemeske erip kelgen Asan aýylynyń tórt-bes jigiti bar. Bes júz úı Áıderbekten Bekjaras bastaǵan on-aq adam qalypty. Qazir Janqojanyń qasynda eki júzdeı jigit júr...

Sofy Áziniń basyna jetip, at basyn tartty.

Tórt qulaqty tam. Janqoja súr beıittiń qarsy aldynda sartasynan júginip otyr. Bir uzaq aıattyń qyzyǵyna túsip ketken sıaqty, biraq erini jybyr etpeıdi. Tars jumýly kózin ashpaıdy. Álden ýaqytta basyn kóterdi.

— Oǵan bergeniń — anaý. Maǵan kórsetkeniń — mynaý. Endi úsh-tórt jyldan keıin, ústinde kók arba syqyrlap, basyńa kók ógiz tyshqaqtaıtyn shyǵar...

Janqoja ózimen-ózi sóılesip ketkendeı edi. Estip otyrǵan jurttyń tóbe quıqasy shymyrlady.

Byltyr Hıýa hanyna attanyp bara jatqan saparynda Bek-myrza Sofy Áziniń basyna túnep ketedi eken. Janqoja artynan esitti. Keshe Qazalyǵa bet qoıyp bara jatyp, áýlıeniń basyna ózi de at mańdaıyn tiredi. Qartaıǵan adam kóńilshek, batyr da jyldan-jylǵa dindar tartqan. Bes Shektiniń pir tutqan áýlıesi... Qulaǵyna jabaǵy tyǵyp alǵandaı, tebirenip aıan bermeıtini qalaı? Yzasy kelip otyr.

Kúızelgen boıy bar dúnıeni esten shyǵarǵandaı eken. Ózine ázer keldi. Basyn kótergen soń, aınalasynda qamap turǵan jigitterge kózi tústi. Bulardyń da toby seldirep qalypty-aý... Qansha beıkúná qan tógildi. Beker, bári beker...

— Aý, jigitter, Janqojanyń sońyna nesine erip kele jatyrsyńdar? — Sál ańyryp otyrdy. — Bol, bolyńdar! Tezdetip aýyldaryńa tarańdar!

Batyrdyń aýyzynan ruqsat sóz estı almaı, ózi jipsiz baılanyp turǵan jigitter attarynyń shap aıylyn qaıta túzep tartyp, qobyrlasyp jatyr.

Qoldyń qaldyǵy sol jerde tarady.

Aıdarqul qaldy. Kulbaraq qaldy. Balasy Itjemes pen kúıeý balasy Bekjaras bar — alty-jeti jigit qozǵalǵan joq.

— Áıimbetke ne bolǵany?

Janqoja aqyryn kúbirleıdi.

— Tý syrtynan tap beretin jeri edi...

Janqoja qaı jerden qapy jibergenin oılap otyr.

— Bárin Áıimbet búldirdi ǵoı... Itjemes aıtyp otyr, týdy tastap qashyp ketipti. — Aıdarqul endi ǵana sheshildi. — Artynan búkil Asan ketken...

Janqoja sodan soń úndegen joq.

Ornynan turdy. Atqa mindi. Jigitterdiń aldyna tústi.

Sol kúni dalada qondy. Kún sýyq. Sharshaǵan jigitter qatty jaýrap, jıi-jıi shoshyp oıanady. Shal kóz ilgen joq. Qarańǵy túnde jalǵyz ózi, ot jaǵyp jylynyp otyr. Jaýraǵan jigitter tura salyp otqa qaraı júgiredi. Boıy jylyǵan soń balbyrap, sol jerde qısaıa ketedi.

Eleń-alańnan atqa qondy.

— Osy Jaqaı qaıda?

— Ol alǵashqy myltyq daýysy shyqqan kezde keıin qaraı jalt bergen. — Qulbaraqtyń úninde keıistik, burq etip ashýlandy. — Endigi aýylda shyǵar...

— Estekbaı... Jaýǵashar she?

— Sol ekeýi biz orystardyń ekinshi tobyna qaraı umtylǵanda júr edi. — Ony Aıdarqul aıtty. — Art jaǵynan kóz jazyp qalǵanym.

— Tiri bolsa, tabylar...

Batyr sodan soń tilden qaldy.

Jaqaıdy qoıshy, qý jaq, qońyltaq etik, qashandaǵy ádeti ǵoı. Áıimbetti ne qara basqany? Urys bastalmaı jatyp, týdy jyǵyp qashqany qalaı? Esine Bekarystan tústi. Saspaıtyn er, sadaqshy Bekarystan... Kıiktiń tekesin eki júz qadam jerden domalata berýshi edi-aý... Tirshilikte kimniń qadirin kim bilgendeı. Esil Bekarystannyń orny úńireıip tur eken ǵoı. Búgin ol bastap shyqsa, Asannyń jigitteri maıdandy tastap qashyp keter me edi... Asannyń týy jyǵylar ma edi?.. Endigi táýiri Áıimbet bolsa, qaıda baryp ońady?

Burynǵynyń erlerinen Rahmetáli men Meldibekti kózi kórdi. Teke jáýmit túrikpennen jylqy alatyn Jánike-Sarynyń er uldary... Sahardyń ár saýsaǵy toqpaqtaı edi-aý... Janqoja olardy jortýylǵa kóp shyǵatyny úshin jaqtyrmaıtyn. Sonda qaıraty boıyna syımaı barady eken ǵoı. Naǵashysy Aqtan batyr, Shómekeıde Tileýli men Elemes... "Ózekti janǵa bir ólim" dep, qaptaǵan jaýǵa jalǵyz shabatyn qas batyrlar... Jylqaman she?.. Qabaq Kótibar... Al Kótibardyń Eseti, Qaraǵul men Ázbergen estip turyp kelmeı qaldy. Kóshke shaýyp, kerýen tonaıtyn jerde bári batyr... Qarýsyz jolaýshyǵa kezdesse, óltirip ketýden de taıynbaıdy.

Tabyn Buqarbaı batyr... Kenesarynyń sońynda Alataýǵa sheıin baryp qaıtty. Qas batyrdyń biri... apyr-aı, eki talaı jer kezdeskende, ol da buǵyp qaldy-aý. Álde bári de tym bıik turǵan orystyń juldyzynan qoryqty ma? Seıildiń Baıqadamy baramyn dep habar aıtqan... Kelgen joq.

Osy joly Dabyl batyrdan da kóńili qaldy. Aldarynan orystyń salt atty áskerleri shyǵyp, tars-turs myltyq atylyp jatqan kezi edi. Batyrdyń kózi Dabylǵa áldeqalaı túsip ketti. Túsi álem tapyraq, atynyń basymen alysyp júr eken. Alǵa umtylýdyń ornyna, bir orynda shyr aınalady. Oq tıgennen aman... aty da aman, ózi de aman... Dabyl keıin de kórinbeı qoıdy.

Adamdar azdy ǵoı. Búginginiń jigitinde namys joq.

Apyr-aý, myna jigitter nege qobyrlasyp ketti?

— Attar boldyrdy...

— Qaryn ashty...

— Bir aýylǵa jetip, at shaldyrý kerek edi...

Janqoja atynyń basyn tartty. Ózderiniń tym sýyt kele jatqany ras. Qýǵynshydan qaýip kútken batyr keshe qattyraq júrdi. Onyń aldynda kúnuzyn shabys... Túnde jóndep ottaı almaǵan attar boldyrady.

Janqoja qaltasynan qurt shyǵaryp, jigitterge bir-bireýden úlestirdi.

Attardyń aýyzdyǵyn alyp, tusap jiberdi.

Kún taltús. Qarashanyń ishi qońyr kúzge bergisiz, kúnshýaq edi. Qara butanyń yǵynda arqasy qyzǵan soń, Aıdarqul qor ete tústi.

Tús qaıta jigitter taǵy tyqyrshydy.

Aıdarqul bylshyqtanǵan kózin ýqalaıdy. Kúrk-kúrk jóteledi.

Janqoja qaltasynan qurt alyp, jigitterge bir-bireýden úlestirdi. Bary osy, ol da taýsylypty. Ózine qurt aýysqan joq.

Onyń da qaryny ashyp kele jatyr. Eger osy qalpynda jorytyp otyrsa, aýylǵa erteń túske sheıin jetip qalady...

Qazalyǵa attanardyń aldynda aýyldy Jańadarıa boıyna qaraı kóshirip salyp edi. Bále bar jerde, qaza bar... Sonda osy qaýipti oılady.

Adam balasy ashtyqqa úsh-tórt kúnge shydaı beredi. Janqoja odan qoryqpaıdy.

Aıdarquldyń basy salbyrap, qabaǵy ashylmaıdy.

Mundaıda haıýan artyq... Azdap bel sýytyp, shóp julyp alǵan attar edáýir tyńaıyp qalypty. Júristeri shırady.

Aýzyndaǵy qurty taýsylǵan soń, jigitterde ún joq, tomsara tústi.

Joldan bir qyryndaý aýyl qalyp barady.

— Jáke, aýyl!

Aıdarquldyń daýsynda qýanysh bilinedi.

— Qarynymyz ashty, shóldedik...

Bul joly Qulbaraq ta shaǵym aıtty. Kesheden beri únsiz kele jatqan. Onyń da syr bergeni ǵoı... Janqojada ún joq, atynyń basyn aýylǵa qaraı burdy.

Aýyl túri Qarasaqaldarǵa uqsaıdy, on shaqty úı. Shetteý tigilgen aq boz úıdiń syrtyna kelip, jolaýshylar attan tústi.

Qudyqtyń ıisin sezgen jylqy baıǵus tizginderin julqa-julqa umtylady. Janqoja Itjemes pen Qulbaraqqa attardy sýaryp qaıtýdy tapsyrdy.

Qalǵan beseýi úıge kirdi.

Baı úıdiń túri. Tórdegi túrikpen kilemniń túgi qyzyl shoqtaı jaınaıdy. Jasy qyryqqa taqap qalǵan aqquba áıel júgirip, tórge kórpe jaıdy.

Úıde erkek kindik joq, bir jaqqa "jolaýshylap" ketipti. Ony bular da qazbalaǵan joq.

Bir jigit esiktiń aldynda qara toqtyny jáýkemdep jatyr.

Qulbaraq pen Itjemes keldi. Atty sýarypty.

Janqojanyń oıy bul aýylda kóp kidirmeıdi. Attardy sýartqany da sondyqtan. Jolda shaldyryp alady.

Biraq qoı soıylyp qaldy.

— Otyryńdar. Qymyz ishińder.

Sartura áıeldiń úni jumsaq, qulaqqa tanys estiledi.

Esiktiń aldynda eki bala jaǵalasyp jatyr.

— Sen — oryssyń, men Janqojamyn.

— Joq, sen — oryssyń!

— Onda myltyqpen atam! Pýp!

— Men seni naızamen...

Úı ıesi áıel balalardy ári qýyp saldy.

— Óı, kóktúınek! Osy kóktúınektiń esil-derti soǵys...

Áıel ony da zilsiz aıtady. Shyptaǵa kirdi. Aldynda bir tabaq qamyr, ılep jatyr.

— Aıtpaqshy, surarmyn dep esimnen shyǵyp ketipti-aý. Jákem orysqa attandy dep edi, naǵyldy eken?

Bul áıeldiń aty Kúnimaı edi.

Bir zamanda Janqoja batyr osy Kúnimaıdy sarttardyń tutqynynan bosatypty... Eki jyldan keıin sheshesi óldi. Odan Jalbyr aǵasy dúnıe saldy...

Kúnimaı Qarasaqaldyń bir baı shalyna, qatyn ústine keldi. Kúıeýi momyn. Osydan úsh jyl buryn adýyn báıbishe baqı jaıǵa sapar shekken soń, baı úıge jas toqal Kúnimaı ıe bolyp qalǵan.

Qatyn qyryq shyraqty. Bul úıde onyń aldynan shyǵatyn eshkim joq edi. Ári báıbishesi jasy qyryqtan asqansha bala kótermeı, erini kezerip júrgen shal, Kúnimaı birinen soń birin — ári ul balalardy shubyrtqan soń, esi shyqty.

Kúnimaı tórde otyrǵan qonaǵynyń kim ekenin bilgen joq. Odan beri de jıyrma jyl ótti. Qazir Janqojanyń saqal-murty appaq qýdaı.

Kúnimaıdyń sózinen keıin shaldyń túsi buzyldy.

Qazaq saltynda áıel bastap jol mánisin suramaıdy. Erkegi joq úıde qonaqtardyń aty-jóni de suralǵan joq.

Janqojanyń qoly qamshynyń sabynda, qatyp ustap qalǵan. Tizesine súıene ornynan turdy.

Bir-bir tostaǵan qymyz iship, jańa jan shaqyrǵan jigitter ańtarylyp qalypty. Áýeli Bekjaras turdy. Odan keıin basqalar da qozǵaldy.

Áýeli úıden Janqoja shyqty. Basqalar da shyǵyp barady.

Qamyrdan qoly bosanbaı jatqan áıel qonaqtardyń qalaı shyǵyp ketkenin baıqaǵan joq. Artyna burylǵan kúıi Kúnimaı sasyp qaldy. Tórde jan joq, bos tur edi.

Álgi kórgeni túsi sıaqty. Álde peri bolǵany ma? Apyr-aý, anaý shal... Janqojaǵa uqsaıdy eken-aý...

Kúnimaı úıden júgirip shyqty.

— Jáke!

Qonaqtar bul kezde aýyldan shyǵyp ketip edi.

Jákem eken... Nege kidirmedi?.. Álde orystardan jeńilip qaıtty ma?.. Óziniń kúıeýi Qazanqap da sonda júr edi.

Qazaq saltynda erkek adamnyń sońynan áıel júgirgeni uıat. Kúnimaı otyra ketti. Egil-tegil jylap otyr.

— Qarynym ashty deısinder. Meniń qarynym ashpaı kele me eken? — Janqoja bylaı shyqqan soń kúńirendi. — Álgi áıelge ne jaýap aıtam? "Men Janqojamyn, orysty jeńip qaıttym" deımin be? Onda ótirik aıtamyn. Al betim shydap, qashyp kele jatqanymdy qalaı aıtamyn?..

Janqoja kúızelgende, árkimniń-aq qabyrǵasy qaıysty.

— Keshe qandy qyrǵynnan beker alyp shyqtyńdar ǵoı. Janqoja ne jeńýi kerek edi, ne ólýi kerek edi! Qor tirliktiń keregi qansha?!. — dedi.

Qulbaraq eńkildep jylap keledi.

JAMANNYŃ JAQQAN OTY

Bıyl qys mal baqqan qazaqqa aýyr tıdi.

El ishi byltyr kúzden ábiger. Odan Janqoja orysqa qarsy attandy. Qazaly túbindegi jeńilisten keıin qazaqtan es ketti. Elge soldat shyǵady eken, batyrǵa ergen adamdardy tutqyndap Itjekkenge aıdatqaly jatyr... Ár túrli qaýeset kóbeıdi.

Biraz aýyl bas toqsannyń ishinde Qyzylǵa shyǵyp ketti. Qalǵany Qaraqumǵa qaraı yǵysty. Áıteýir Qazalydan irgesin aýlaq salýǵa tyrysady.

Solaı ábisireń bolyp jatqanda, jamanat habar rasqa shyǵyp, aýyl-aýylda soldattar tóbe kórsetti. Ázir Itjekkenge aıdalǵan eshkim joq. Biraq qarýly otrádtar aıaqty maldy áketip jatyr... Qaıda el basyna kún týsa, ólikke úımelegen qarǵa-quzǵyndaı mysyq tileýlilerdiń qudaıy beredi. Soldattardyń aldynda tymaǵy shoshaıyp Shorabaı júr. "Janqojaǵa kim erdi, onyń aýyly qaıda otyr?" Shorabaı sıaqtylardyń bilmeıtini jerdiń astynda, kózinen tizip kórsetip júr.

Syrdyń quıylysyndaǵy Kúlikter qatty kúızeldi. Teke Tólesh batyr, Qaramergen, Esenbaı bastap, qyryq-elý jigit Janqojaǵa baryp qosylatyn edi. Bekjaras kúzdeı batyrdyń qasynda boldy. Kúlik jigitteri Qazalydaǵy shaıqasta qatty qaırat kórsetip, tórt kisisin jaraly alyp qaıtqan. Shorabaı sonyń bárin kózimen kórgendeı, aıtyp otyr.

Qystyń kózi qyraýda irge aýdaryp jatý qıyn, Áliqulǵa qaraǵandar Qosaraldan qozǵalǵan joq-ty. Soldattar shyqqan kezde, er-azamattary qashyp-pysyp júrdi... Shorabaı bastap alyp kelgen otrád Kúlikterdiń malyn kótere aıdap ketti.

Jamanqul ólgeli de on alty jyl.. Sańyraý kempir kelin túsirdi. Qaraqalpaqtyń jıeni Tıshimbıkeniń basyna aq jaýlyq salynǵaly da tórt jylǵa qarap barady...

Kenjeǵuldyń boıdaq kezindegi salty — astyna at tússe joǵalyp ketedi. At demekshi, Tańsyqqoja áýletinde jylqy tuqymy qalyp jarytqan joq-ty. Eki-úsh bıe, eki-úsh at. Jylqyny jylqydaı adam baǵady. Tólebaı men Tomannyń keskini anaý... Kenjeǵúldyń júrisi álgi... Pysyq kempir sony baıqaǵan soń, sıyrdyń sanyn kóbeıtti. Buzaýyn baılap, qoı da kútip otyr, qoraǵa ózi keledi. Qosaralda qystaǵan jurt, shópten qysylǵan jeri joq. Sıyr qalyń qopada aıaǵynan jaıylyp shyǵady...

Bıyl bul úıde sıyr sany qyryqtan asyp jyǵylyp edi. Soldattar tigerge tuıaq qaldyrmaı aıdap áketti.

Teńizdiń jaǵasynda, jyńǵyldy toǵaıdyń ishinde jatqan azǵantaı jylqy men túıe túligi aman qalypty.

Qystyń kúni qoıdy aıdap júrýi kıyn. Soldattar bul aýyldyń qoı tuıaǵyna tıgen joq.

Bas kóterer erkek kindik úsheý — Tólebaı, Toman, Kenjeǵul. Janqojaǵa ish tartqanmen, úsheýi de qolyna qarý ustap shyǵa qoıatyn erkekterdiń sortynan emes. Tek jaqynnyń jalasyna, álgi Tólesh batyr men Bekjaras sıaqty týystarynyń jalasyna kúıip júr.

Bıylǵy qystan Áliqul aýyly kúızelip shyqty.

Qys Qaraqumǵa qaraı qasha kóshken Bekjaras pen Tólesh kóktemge salym aýyl-aýyldy aralady. Sondaǵysy týystaryna Qyzylǵa keship shyǵýǵa keńes beredi.

— Aý, Shyqymandaǵy jaz jaılaýymyzdy qaıtemiz?

— Shyqyman — orys soldattarynyń joly. Jaqyn jerden kúnde kijińdep, tynyshymyzdy alyp júrer...

Bulardyń túpki oıy Qyzylǵa shyqqan soń, ári qaraı Hıýa qol astyna jyljyp ketý edi. Janqoja Bohan taýyna qaraı yǵysypty degen qaýeset bar... Biraq Tólesh pen Bekjaras ishki esebin ashýǵa júreksinip otyr.

Áliqul tuqymy qozyny qystaýda otyryp aldy. Sińirtektide qoı qyrqyldy.

Sol qudyqtyń basyna Bekjaras pen Qojambet keldi.

— Qoı — joly aýyr túlik. Aýyl-aýyl birigip, qoıyn aıdatyp jatyr. Sizdiń aýyldan Tólebaı barsyn. Qoıdyń basynda Qojambet bastaǵan bes kisi bolady...

— Qashan irge kóteremiz?

— Tórt kúnnen keıin, — dedi Bekjaras. — Kóshtiń aldyna ózim túsemin. Baltanyń sabyndaı, moıyny qysqa jer, Han ótkelinen ótetin bolamyz...

Bekjarastyń aıtqanyndaı boldy, Áliqul aýylynyń kóshi tórt kúnnen keıin Hannan ótti.

Odan bir kún buryn Bershege qaraǵan aýyldardan seksen úı kóship shyǵypty...

Áýeli Qyzylǵa... odan ári Hıýa qol astyna kóshedi... Qatyndar bilmeıtin qupıa joq, kesheden beri sypsyń-sypsyń kóbeıdi.

Qazaq arasynda Hıýa handyǵy jaıly ańyz-áńgime kóp. Aýyl qobaljydy. Bekjaras túbi birge musylman dep otyr. Oǵan qaraı kóshkenin esitse, orystar qalaı kóredi... Joldarynda Qazaly, tosyp turyp tap bermes pe eken?

Túnde Qotankóldiń syrtynda túnep shyqqan kósh, eleń-alańda qaıta qozǵaldy.

— Búgin údere tartamyz. Jolymyzda Qazaly, orystyń áskeri jatyr... — Bekjaras at ústinde shirenip turyp, sony eskertti. — Qudaı qalasa, túndeletip Bozkólge jetip qulaıtyn shyǵarmyz...

Bireýler Tóleshti surady. Kóppen kórgen uly toı... Basqa qıynshylyq túsken kezde, aǵaıyndy izdeıdi.

— Ol endigi Bozkólden ótip ketti...

Kósh júrisi sýyt. Bekjaras bir úıdi kózden qaǵas qaldyrmaıdy. Qaı jerde túıe aýyp jatsa, sol jerde sap ete túsetin edi. Aýǵan júkti basatyn da, buraýyn burap beretin de Bekjaras. Kósh údere tartty.

* * *

Sol kúni keshkilik Jarshaǵyldaǵy Baısalbaıdyń úıinde Ahmerov tilmash qonaq edi.

Byltyr kúz Orynborǵa qaraı yǵysyp ketken saparynan ákki tilmash qys ortasy aýǵan soń oraldy. Ol jaqta Býlatovtyń raporty aldynan shyqqan. Shekaralyq komısıada otyrǵandardyń qabaǵy buzylyp qalǵanyn baıqady. Biraq, bergen perne buzady. Ahmerov sútten aq, sýdan taza bolyp shyǵa keldi.

Qazaq aýylyn aralap shyqqany osy... onda da kóptengi dosy Baısalbaıdyń úıine kelip otyr.

Qonaqasy ońasha ótti. Baısalbaıdyń úıinde bógde kisiden Bozdaq pen Jetes edi. Bozdaq shabarmany, Jetes atqosshysy... Baısalbaıdyń ol ekeýinen jasyratyn syry joq.

Jetestiń shyqqan rýy Dáýlet Jaqaıym, qadalǵan jerinen qan alatyn, qazaqsha tórelikke júırik osy jigit qazir jenil-jelpi daýǵa aralasyp, sóz ustap júr. Baısalbaı ony tonnyń ishki baýyndaı jaqyn kóretin edi.

Qonaqasy ústinde aýyzy jeńil Bozdaq bir áńgimeni kóńirsitti. Bıyl eldiń bári Qyzylǵa qaraı kóship shyǵyp jatyr... Darıanyń quıylysyndaǵy Áıderbekterdi, biraz Kishkeneniń aýyldaryn atady.

— Olar Janqojaǵa qosylýǵa barady!

Kóktem týǵaly alyp-qashty habar kóp. Janqojanyn aýylynda Býra sultan qonaq bolyp ketipti... Hıýadan elshi kelip jatqan kórinedi... Janqojadan jany qalmaı qorqatyn Ahmerov, Bozdaqtyń sózinen keıin úrpıdi.

— Tólesh batyr Hıýaǵa kóshedi eken dep júr edi. — Bozdaqtyń sózin Jetes odan ári tiriltti. — Ras bolǵany ǵoı. Biraq Jákem Qazalyǵa endi betteı qoımas. Boqan taýyna qaraı bettep kóshipti ǵoı...

— Bári bir mynalardy qaıtarý kerek!

Endi bir aıdan keıin alym-salyq jınaý naýqany bastalady. Ahmerovtiń pyshaǵy quıryq ústinde júzgeli tur... Salyq beretin el. El ketken soń, qudyqty qazasyń ba? Kóshken eldiń aldynda qybyrlap bara jatqan maldy oılaǵanda, Ahmerovten taǵat ketti.

— Bı, orys ákimshiligi Shekti ishinde sizdi ǵana biledi. Syr boıyndaǵy elge basyńmen jaýap beresiń! Anaý qasha kóshken aǵaıynyńdy qaıtar!

Bozdaq pen Jetes bastaǵan on jigit tún ishinde atqa qondyryldy. Jarshaǵyldan bastap, Kókshoqat, Shyqymanǵa sheıingi aýyldardy aryltyp shyǵady.

— Jigit jınańdar! Orystardan jarlyq boldy dersińder. Kóshken eldiń izine túsip, keıin qaıtaryńdar! — Baısalbaı buıryǵyn qysqa qaıyrdy.

— Ketip jatqan kóp el ǵoı...

— Sender de jigitti kóptep jınańdar. Bólek-bólek kósh, ózi údere tartyp barady. Bir-birimen habarlasýǵa álderi joq... Eń úlken tobynda, myqtasa jıyrma-otyz jigit shyǵar. Joldaryńda aýyl kóp. Júz jigitti jaıymen jınap almaısyńdar ma?

Baısalbaı asyqtyrdy.

— Jolda Áıimbetke soǵyp, meniń buıryǵymdy aıtyńdar. Anaý keship jatqan aǵaıyndaryn qaıtaratyn bolsyn!

Ahmerov, attanyp jatqanda, Jetestiń qolyna myltyq ustatty. Úsh atylatyn berdánka. Qalaı atylatynyn, oq taýsylǵan kezde qalaı oqtalatynyn kórsetip tur.

— Mynaý zapasy... — Bir dorbany qolyna ustatty.

Qazaqtyń qaraqulaǵy — myltyq. Úrkektep turǵan jigitterdiń júregi ornyna tústi.

Arada bir qonyp, Shyqymanǵa jetti.

Qazir sońynda qyryq jigit edi. Bozdaq Áliqul aýylyn izdep keledi. Bári kóship ketken joq shyǵar. Bes-alty jigit osy aýyldan da qosylatynyna senip kele jatyr.

Toqalǵa qaraǵan Áliquldan bes úı Botat otyr. Syrlybaıdan jalǵyz Beısembi qalypty... Bári de kósh-kóligi kemis, jarly-jaqybaı úıler edi.

— Jigitterdiń túrin kórip tursyńdar ǵoı. — Beısembi jaǵdaı aıtty. — Bul jaqta qalǵan bes-alty úıde menen basqa naıza ustaıtyn eshkim joq.

Beısembi barymtaǵa attanypty dep eshkim aıtpaıdy. Biraq irgesi alys elderge shyǵyp, mal urlap qaıtatyn óneri bar. Tórt-bes jyldan beri aty kóbirek shyǵatyn edi.

Bul aýyldan jalǵyz Beısembi erdi.

Shyqymannan ári shyqqan soń, el sırek ushyrasady. Aqırekte bes-alty júz úı egin salyp otyratyn. Biraq olarda kólik joq. Sony esepke alǵan Bozdaq ýaqyt uttyrmaı, kóshken eldiń izine túskendi maqul kórdi.

Bylaı shyqqan soń Jetes aýyrdy. Er ústinde, ishin basyp myqshıyp jatyr. Ah urǵan daýysy tipti álem-tapyraq edi. Ańqaý Bozdaq shoshydy.

— Eı, saǵan ne boldy?!

— Bozdaq aǵa, aý-yr-dym...

— Onda qaıtesiń, keıin qaıtasyń ba?

Bozdaqtyń eki kózi myltyqta, úńireıgen uńǵasyn jep barady. Armany bir myltyq edi. Ahmerov myltyqty Jeteske ustatqanda, ishi ýdaı ashydy...

— Sender jedel júresińder ǵoı... aıaqtaryńa... oralǵy... bolarmyn... — Jetes úzip-úzip sóıleıdi. — Myna... myl-tyq-ty saǵan... — Sodan soń únsiz qaldy.

Jetestiń ishki esebi: ósetin basy bar, qashqan eldi qýyp baryp, abyroı taýyp qaıtýy qıyn edi. Ol jaqta qatty qarsylyq kezdesip, arty kisi ólimine soǵady dep qorqyp otyrǵan joq. Eldi qaıtarsa, orystan maqtaý estıtini de ras. Biraq erteń artynda jaman ataǵy qalady. Orys óz jónine — ol ketedi... Jetestiń orny bes Shektinin ortasynda... Osy saparda qudaı isi bolyp, bir adamnyń shekesi qanasa, onyń jamanaty eń aldymen Jaqaıymdy tapqaly tur. Jetestiń óser tilegi bar, ondaı qaterli iske urynyp bolmaıdy!

— Joldaryń bolsyn!

Iyǵyndaǵy myltyqty alyp berip jatyp, Jetes murynynyń astynan kúńk etti.

— Al kettik!

Aqboz atty saýyrynan bir sıpap, Bozdaq qyryq jigit nókeriniń aldyna tústi. Osy saparynan qaıtyp oralmaıtynyn ol bilip bara jatqan joq.

* * *

Qasha kóshken Kúlikterdiń sany júz otyz úıdeı edi. Qanattasa qozǵalýǵa, bir qudyqtyń basyna syıysýlary qıynǵa tústi. Qyzylǵa kirgen soń, Áliqulǵa qaraǵan qyryq-elý úıdiń ózi eki bólinip ketken. Toqalǵa qaraǵandardyń kóshbasshysy — İzdik, on tórt úı Syrlybaıdyń aldynda Bekjaras barady..

Seksen úı Bershe ǵana jubyn jazǵan joq. Tólesh batyr men Esenbaı qýǵynnan qatty qaýiptenedi. Keshegi búlgin kúni Janqojaǵa qosylyp Qazalyǵa shapqan qylmystary bar... Qystaı kúnde úreı, qashyp-pysyp kún kórdi. Orystardyń qolyna tússe, aıamasyna kúdigi joq, seksen úıdi qanattastyra ustap kele jatqany da sondyqtan. Qýǵyn bolsa, tobyńnyń tutas kele jatqany da jaqsy... Esenbaı sony aıtty.

Bekjaras jershil. Qyzyldaǵy atamzamanda kómilip qalǵan qudyqty sol izdep tabady... Kósh ylǵı túndeletip údere tartatyn da, aldaǵy qudyqqa tań sárige sheıin jetip jyǵylatyn. Kún shyqsa, kúıip ketedi. Qudyq daıyn tursa — jaqsy, áldeqalaı kómilip qalǵany kezdesse, bala-shaǵa shólden qyrylady. Erte jetse, sáskege sheıin arshyp alý kerek... Aqpambet, Dospambet sıaqty qarýly jigitter murynynan shanshylyp kele jatyr.

Búgin İzdik keldi.

Eki kúnnen beri Esenbaı-Tóleshtiń kóshinen habar joq. Kejektiń kók tóbesine burnaǵy kúni qonyp ketipti...

— Kele jatqan shyǵar...

— Men Esenálini bir kósh jerge sheıin jiberip aldym. Kósh súrdegin kóre almaı kelip otyr.

— Onysy nesi? — Bekjaras endi elegizdi. — Olar bizden bir kún buryn qozǵaldy. Keıindep qalýy múmkin emes!

— Men de sony oılap qorqyp otyrmyn ǵoı.

Keshe jol ústinde İzdik bir Qurmanaı jigitke kezdesedi eken. Kósh sońynda qýǵynshy bar ekenin aıtypty...

— Áıimbet bı kóshken eldi keıin qaıtarýǵa qyryq jigit attandyrypty. Shorabaı bastap keledi deıdi...

— Osy Soıyrqas-aq ólmeıdi eken! Tóbemizdi oıyp-aq boldy ǵoı!..

Qysty kúni Áliqul aýylynyń sıyrlaryn orys soldattary aıdap ketetin joly, basy-qasynda osy Shorabaı júrip edi. Toman sony eske alyp otyr.

— Jákem qaıda eken? — Bekjaras Janqojanyń Boqan taýyna qaraı jyljyp ketkenin estıdi. Anyǵyn bilse, solaı qaraı burylýdy da oılap otyr. — Álgi Qurmanaı jigit batyrdyń qaıda ekenin aıtqan joq pa?

— Aıtpaıdy. Bilip tursa da, aıtqysy kelmedi-aý deımin. İzdik kádik alyp qalǵan. — Jákemniń sońynda da qýǵyn ǵoı... Orys qarap jatyr deımisiń. Sondyqtan Jákem qonysyn bildirgisi kelmeıtin shyǵar...

Jurttyń qabaǵy salbyraıdy. Álimniń kári árýaǵyndaı bolǵan aıbyndy er, orystan ol da yǵysty... Basqa qara qazaqtyń tiri jer basyp júrgeni shúkir edi...

Astaý toly qoıdyń eti aldaryna kelgende, ıtarqanyń ishi kúıip ketti. Alaqandaı jerde segiz erkek ázer syıysyp otyr. Dospambet, Kenjeǵul sıaqty jas jigitter tamaqty ıtarqanyń kóleńkesinde ishti.

— Búgin sender qozǵalasyńdar ma? — İzdik surady.

— Erý bolǵym kelip tur, — dedi Bekjaras, qolynda qoıdyń basy, mújip otyr edi. — Endi aldymyzda jaqyn jerden qudyq kezdespeıdi. Burý da bolsa, sender otyrǵan Basqudyqtyń ústin basyp kóshemiz...

— Qozy kósh jer ǵoı...

— Áýeli sender qozǵalsańdarshy...

— Bir aptadan beri kóshý. Adam da, kólik te salyqty. Búgin tún aýyldy demaldyryp, erteń keshke qaraı irge kótergim kelip otyr...

— Onda biz erteń tús qaıta jyljımyz...

Astan keıin Bershe kóshi taǵy sóz boldy.

— Meniń saǵan kelgende aıtaıyn degenim sol edi, on shaqty jigit alyp, kózep qaıtsaq qaıtedi? Bále bar jerde — qaza bar. — İzdik kádiktenip otyr.

— Ras-aý...

Bekjaras qasyna Dospambet bastaǵan bes jigit eritti. İzdiktiń qasynda tórt adam bar. Tal túste Áliqul bolyp atqa qondy.

Bul aýyldyń úlkeni Shalqardyń Beıisi edi. Jasy alpysty alqyndyryp qalǵan shal. Qaǵilez nusqasyna qaramaı, qara jumysqa moıymaıdy. Beıis búgin túske sheıin tereńdigi jeti qulash qudyqtyń túbindegi qara balshyqty jalǵyz ózi tazartty. Jigitter kezektesip shelek jiberip turýǵa ázer-ázer úlgiredi. Beıistiń tıtyǵyna jetken eken. Bekjarastardy attandyryp salǵan soń, kóleńkede qısaıdy.

Zaýal aýǵan. Qyzylqumnyń tósinde ot soǵyp tur.

Erkek bitken qulaǵan-qulaǵan jerinde uıqyǵa ketti. Qudyq arshý — qıamet, bir aptanyń ishinde jurt súrnigip jyǵyldy.

Qudyqtyń basynda qoılar kımelep jatyr.

— Qatyndar, endi sender baryńdar!

Qoı aıdap kelgen Tólebaı, bir tostaǵan qoıyrtpaq ishin alǵan soń, qısaıdy.

Aýyldaǵy qatyndardyń qaırattysy Aqyq, erkek pishindi qara jon edi. Jasy qyryqtyń ústine shyqsa da, óńin bermeıdi. Oǵan sińlisi Aqsha men Tıshimbıke bastaǵan jas kelinshekter qosyldy. Aq jaýlyqtary jelbirep, qatyndar qudyqqa qaraı shubatylyp barady...

On tórt úıdiń ýaq jandyǵy bir jerge basy qosylǵan soń, edáýir tuıaqqa aınalady. Uzyn sany eki myńnan asatyn qoıdy bir qudyqtan sýaryp shyǵarý ońaı sharýa emes. Qatyndar qaýǵa kezegine turdy.

Anadaı jerdegi tóbeniń basynda on shaqty salt attynyń tóbesi qylt etti.

Áýeli kórgen Tıshimbıke, shar ete qaldy.

— Oıbaı, qýǵynshy!

Qatyndar uıqy-tuıqy, qaýǵany tastaı-tastaı qashty.

— Táıt ári shýyldamaı! — Aqyq aqyrdy. — Tıshimbıke, sen erkekterge júgir! Adalbaqanǵa umtylyńdar!

Aýylda qarý ustaıtyn erkek qalyp jaryǵan joq. Aqyq qatyndarǵa qaırat berip júr.

Beıis tastaı qatyp uıyqtap qalǵan, ázer turdy.

— Aqpambet! Toman! Tólebaı!

Sasqan Beıis aýyldaǵy erkek kindikti túgendep shyqty.

Ánshıinde aıaǵyńa oralyp júrgizbeıtin soıyldan bireýi joq. Qatyndar ıtarqa turǵyzatyn jerde eki bosaǵanyń ornyna daıyn turǵan soıyldardy qadaı beripti. Beıis ony kórmeıdi, oıbaıdy kúsheıtti.

Alty-jeti erkek, olar qolǵa ustaıtyn qarý tappaı júrgende, jaý saý ketti.

Aqyqtyń qolynda adalbaqan, urysqa erkekterden buryn sol kirdi. Bir jigit qamshysyn shoshańdatyp kele berip edi, tizeden qaqty.

— Oıbaı, óltirdi!

Qaýpek neme eken, attan aýnap tústi.

Itarqalardyń arasynda atty adam erkin qımyldaı almaıdy. Qalaı burylsa da, qatyndardyń baqanyna urynatyn edi. Ekinshi bireýdi Aqsha uryp túsirdi.

Qatyndardyń úrdis qımyly erkekterdiń de namysyn janyǵandaı, qoldarynda bir-bir soıyl, empeńdesip kele jatyr.

Salt attylardyń sany — on shaqty adam. Azǵantaı aýyldy, qudyq basynda júrgen óńkeı aq jaýlyqty qatyndardy kórgen soń, qorqytyp-úrkitkeli tura umtylyp edi. Eki jigiti attan ushqanda, keıin serpildi.

— Jaıaý qalǵan myna ekeýin ustaý kerek. — Jas jigit Qospambet, tizesin qushaqtap otyrǵan qaba saqaldynyń eki qolyn artyna qaıyryp baılap jatyp, aıqaı saldy. — Analar endi tıisip kórsin! Mynaýysyn teris qaratyp baýyzdaıyn!

Qolynda eki qarys qazan pyshaq, qaba saqaldynyń tamaǵyna taqap-taqap qoıady.

— Bir qasyq qanymdy...

Ana jaqta tory atty bireý aıqaılap tur.

— Aý, tilge keleıik!

— Tilge keletin bolsań, attan tús!

Beıistiń qolynda qaq soıyl, qoqılana tústi. Eki júz qadamdaı jerdegi tory attyǵa tap-tap beredi.

Jaý jaǵy jaıaýlap aýylǵa kirdi.

Áıimbet attandyrǵan Asan Kishkene aýylynyń jigitteri edi. Búgin túste Qojamberdi aýylyn qýyp jetedi. At ústi urysta jıyrma jigitten on shaqtysy soıylǵa jyǵylady. Qulaǵandardyń ishinde Shorabaı bar. Qojamberdiler qanyna qaraıyp alǵan, aıaıtyn túri joq, basshysynan aırylǵan bular qashyp qutylady...

Qamsyz otyrǵan azǵantaı aýyldy kórgen soń, Edigeniń eski kegin eske alady. Bir aýyl da bolsa, keıin alyp qaıtsa — abyroı. Oǵan qosa aıaqty malyn oljalaıdy.

Aqyry qatyndardan taıaq jep otyrǵandary mynaý...

Aqyqtyń Nurymbet aýylynyń qyzy ekenin esitken soń, dabyrlasyp qaldy.

— Biz Syrlybaı Asan...

— Apamyz eken..

— Endeshe anaý otyrǵan Aqsha jeńeshem de apań. — Qospambet qaba saqaldyny ájýalady. — Apalaryńa qamshy ala júgirip, senderdi qaıdan qudaı atyp júr!

— Obalymyz joq...

— Ózimizge osy kerek...

— Qashqan eldiń artynda nemiz bar?..

— Janymyz — ózimizge olja, biz qaıtaıyq, — dedi Qabasaqal. — At-shapan aıybymyz daıyn...

— Qaıta aınalyp qosqa shaýyp júrmeısińder me?

— Qudaı saqtasyn! — Qabasaqal sony aıtqanda tizesin bir syıpap qoıdy. — Onda bizdi Janqojanyń jalǵyz oǵyna tapsyr!

Qýǵynshy Asandar shubat ishti, sýsyndaryn qandyrdy. Keshke qaraı atqa qondy.

— Bul oqıǵa osy jerde qalsyn. Qatynnan taıaq jedi degen aty jaman. Aıta kórmeńder...

Jaý ketti. Aýyldaǵy jigitterdiń ájýasy Tólebaı. Álgide jaýdyń habaryn áýeli estıtin de sol eken. Jamanqul úıiniń úıýli keregesiniń astyna kirip ketipti... Jurt bet-aýyzy topyraq-topyraq bolyp turyp jatqanda kóredi.

Tólebaıdyń qolynda tostaǵan, kóleńkede otyr edi.

Qospambet baqyryp qaldy.

— Oıbaý, jaý!

Tólebaı keregeniń astyna zyp berdi.

— Búıtip saqtaǵan janyńnyń... — Boqtampaz Beıis jaman inisin eneden basty.

— Oıpyrmaı, Aqyq jeńeshemniń qaıratyn-aı! Bekjaras aǵam qalaı táýekel etip ústine shyǵyp júr eken, — dedi saıqymazaq Kenjeǵul myrs-myrs kúlip.

— Sen baryp kórseıshi... — Qospambet myrs etti.

— Adalbaqanmen mańdaıdan qondyrsyn deısiń ǵoı!

Kenjeǵul Aqyq jaqqa qorqaqsoqtaı qaraıdy.

* * *

İzdik durys topshylaǵan, Bersheniń kóshi keıindep qalǵany ras edi.

Kejektiń kók tóbesinen shyqqaly ekinshi kún. Kósh tań aldynda bir qudyqtyń basynda osharyldy.

Jigiti mol aýyl, qudyq arshıtyn jerde kóp qysylmaıdy. Tólesh bastaǵan jıyrma adam kósh aldynda on shaqyrymdaı ozyp otyratyn. Arttaǵy el jetemin degenshe, qudyq, arshylyp bitip, aldarynda daıyn turady.

Kósh jańa toqtap, aýyl abyr-sabyr bolyp jatqan.

Arttarynan Beısembi jetti.

Bozdaq bastaǵan qyryq jigit bular qonyp shyqqan qudyqtyń basyna túndeletip jetedi eken... Zırek Beısembi túıeniń jas qumalyǵyna qarap turyp, aýyldyń jańa ǵana irge kótergenin seze qoıdy. Biraq aıtpaıdy...

Tún ortasy bolyp qalǵan. Qýǵynshy izge túsip berse, sáske túste kóshke aralasatynyn kórip tur...

Bozdaq beıqam. Kósh jaqyn ekeni belgili, erteń sońynan qosylady. At qınaýǵa asyqpaıdy.

Túnde at kúzetýdiń kezegi Beısembige keledi.

Bul kóshtiń súrdegimen syzyp otyrady.

— Bozdaq jetti. Qyryq jigit joldasy bar, qolynda myltyǵy bar. — Esenbaı oılanady. — Qasha kóshkenmen uzatpaıdy. Kólik te shydamaıdy. Ári salt atty jaý kósh-jónekeı tıisse, bala-shaǵa jazym bolar...

— Jylqylar men túıelerdi ilgeri qaraı aıdaý kerek. Bala-shaǵany da solarǵa qosyp jibereıik. Qatyndar qaıda barady? Táýekel, Bozdaqty kútip aldyq!

Tólesh óz baılaýyn aıtty.

Bir kóshtik qana jyljý túıe iriktelip alyndy. Jaý keıin qaıtsa, ilgeri qaraı jyljý úshin kerek...

On shaqty qoı pyshaqqa jyǵyldy.

— Eki bastan jaý alatyn mal. Ózimiz toıyp qalaıyq!

Jańbaı jigit Qozyke bir qoıdy butarlap jatyp kúledi.

Beısembi óz týystaryn, Áliqulǵa qaraǵan aýyldardy joqtap otyr.

— Olardyń kóshi bir búıir kele jatqan, — dedi Esenbaı. — Kesheli-beri habarlasqanymyz joq.

— Bozdaq ıtke kezdesip qalmasa...

— Qudaı saqtar. — Tólesh basý aıtty. — Qazir Bozdaq jolda kele jatyr. Seniń qashyp ketkenińdi bildi. Endi ókshe izińnen aırylmaıdy. Bizdiń aýyldyń ústinen túsetini anyq...

— Sol ıttiń attaryn aldyma sala ketpegenime endi ókinip otyrmyn. — Beısembiniń shyny edi.

Tólesh qorǵanys qamyn oılastyrdy.

Seksen úıde tórt júzden astam kerege bar. Birine-birin tirkep, aınaldyra jaıa bastaǵanda, úlken aýyldyń qotanyndaı jerdi qorshap áketti. Kóshpeli jurttyń daıyn bekinisi — sol. Salt atty jaý basa-kóktep kire almaıdy. Al jaıaý qoıan-qoltyqqa kelse, táýekel!

Oǵan sheıin qazanda as pisti.

Jigitterdiń qaperine túk kirip-shyqpaıdy. Bir-bir jilik qoldarynda, máre-sáre bolyp jatyr.

Ózderi jetpis-seksendeı adam, qyryq jigit onsha kóp jaý emes edi. Tek álgi myltyǵy qurǵyry...

Bozdaqtobyn da eń áýeli Beısemdi kórdi.

— Keldi!

Dastarhan jaıylǵan-jaıylǵan jerinde qaldy. Qatyndar ý-shý, erkekter óre turdy.

Lepirip kele jatqan Bozdaq, aldynda jaıýly keregelerge kezdeskende, at basyn tartty.

Qolynda qara myltyq, aspanǵa qaraı kóterip tars etkizdi. Astyndaǵy aq boz at bir jamandyqty sezgendeı, Bozdaqtyń taqymynda turmaı, shyr aınalady.

— Áı, Esenbaı! Áı, Tólesh! Men janaraldyń buıryǵymen kelip turmyn! Kóshtiń betin keıin bur!

— Áı, Bozdaq! Orysty aldyńa salyp qaıtesiń. Qan tókpeıik. Tappaı barsań, sende janaraldyń aqysy bar ma? Keıin qaıt, jarqynym!

Esenbaı kúndeı kúrkiredi.

— Boqty qaıtararsyń! — Bozdaq ashý shaqyrdy.

— Endeshe, biz de qaıtpaımyz!

— Qaıtpasań, kúshpen qaıtaram!

— Sonsha kúsh saǵan qaıdan bitti, jaman Jaqaıym! — Tólesh te qataıdy.

— Jaman Jaqaıym seniń qyzyndy qatyn qylady, keregeńdi otyn qylady. Kúshimdi sonda kóresiń! — Bozdaq myltyqty tars etkizip taǵy bir atty.

— Biz senderden bir-bir qyz alyp kórgenbiz. — Tóleshtiń báıbishesi Báıimbet Jaqaıymnyń qyzy, sony aıtyp tur.

— Biraq qaryzǵa alǵan joq edik. Artyq kettiń, Bozdaq, ajaldy qarǵanyń keri kelip júrmesin!

Sóz eki jaǵynan da ushyndy. Esenbaı beıbit kelisimnen ketkenin túsindi.

Bozdaqtyń qasynda bet-aýyzy bezeý-bezeý, bir bojqara jekpe-jekke shaqyryp, tap-tap beredi.

— Esenbaı aǵa, anaǵan meni jibershi! Ana jyly Emekesh balaly bolyp, toı jasaǵanda, osy bojqaramen beldesip kórgenim bar edi, — dedi Qozyke yzasy qaınap. — Ózin eki ret jyqtym. Jynyn qaǵyp alam!

Esenbaı Qozykege batasyn berdi.

Beısembi bir keregeni alyp, Qozykege jol ashty.

Eki jigittiń de naızadan basqa qarýy joq, shapyr-shupyr aıqasa ketti. Qozyke naızager, shalt qımyldaıdy. Oǵan naızanyń tásilin Tólesh úıretip edi. Bir kádege jarady. Bojqara naızasyn úıirip kele jatqanda, bul qara sanynan sart etkizdi.

— Shanyshty!

— Tústi, tústi!

— Jaraısyń, Qozyke!

Bekinistegi jigitter shý etti.

Bojqara boz aıǵyrdyń saýyryna sypyrylyp tústi.

Qozyke bekiniske qaıtty.

— Jekpe-jek! Jekpe-jek!

Bozdaqtyń qasynda taǵy bir jigit, naızasyn shoshańdatyp, aıqaıdy salyp tur.

Qozykeniń arqasy qyzyp alǵan. Taǵy ketti.

— Osy Bozdaq bir jamandyq oılap tur, kórińder de turyńdar! — Beısembi eleýreı qaraıdy.

Ol aıtyp aýyz jıǵansha bolǵan joq, ana jaqta tars etip myltyq atyldy.

Qozykeniń qolynan naızasy túsip ketip, oń qolymen kókiregin basqany kórinip tur. Ol attyń jalyn qushqanda, astyndaǵy tarlan boz beri qaraı jalt berdi.

Qozyke erdiń basyn qushaqtap jatyr edi.

— Aınalaıyn-aı!

— Qapy... ket-tim... — Sony aıtqanda, aýzynan qandy kóbik ere shyqty.

— Túsirińder!

Beısembi bastaǵan tórt-bes jigit Qozykeni kóterip alyp kele jatyr.

Qatyndar daýys qyldy.

Bozdaq osy abyr-sabyrdy paıdalanyp qalýǵa asyqqandaı, qolynda myltyq, barqyrap aıqaılady.

— Keregelerdi qarǵytyp ótemiz! Júrińder, jigitter!

Myltyǵynyń shúrippesin basyp qaldy. Ún joq. Úsh patron atylyp bitken. Qalaı oqtaıtynyn Bozdaq bilmeıdi. Endi odan ári doldanyp, aıqaı, súrendi molaıtty.

Aldynda jaıýly keregege kezdeskende, kótenshektep shyr aınaldy. Onyń Baısalbaı qoıǵan aty "kótkenshek kók at" edi. Bul jasy on beske shyǵyp, túgi tarlan tartqan kezi. At kótkenshek minezine basqanda, Bozdaq qamshynyń astyna aldy.

Jany qysylǵan at aspanǵa shapshyǵanda, bir aıaǵyn keregege tyǵyp alyp, omaqasa qulady.

Artyndaǵy jigitter keıin qaraı jalt berdi.

— Uryńdar analardy!

Bekinistegi jigitter Bozdaqpen bolyp jatqanda, bir búıirden on shaqtysy shyǵa kelip, jaýǵa tap berdi.

Bul İzdik pen Bekjaras bastaǵan jigitter edi.

Bekinis keregeler jınap alynyp, Beısembi bastaǵan búkil jigit jaý sońynda ketti.

Bozdaq tutqynda, eki qoly baılaýly jatyr.

Aqsaqaldar aqyldasty.

— Jazasy — ólim! — Esenbaı tunjyraı sóıleıdi.

Bozdaqty sheshindirip jatqanda, Tólesh burylyp ketti. Jas jigittiń denesi appaq edi.

— Eseke, musylmannyń balasy ǵoı, obalyna qalmaıyq...

Jurt ýildesip basyldy. Jaqaıym — batyrdyń qaıyn jurty... Qabyrǵasy qaıysyp tur-aý... Esenbaı da solaı oılap qalǵan. Ashý shaqyrdy.

— Bul ıt Qozykeni óltirdi ǵoı!

— Apyr-aı... — Tólesh qynjyldy.

— Áı, Tólesh! Neniń "apyraıyn" aıtyp tursyń! Qozykege myltyq atqan múrtetti!

— Solaı eken-aý!

Jańbaı ishinde Tilepi atalyǵynan shyqqan batyr jigit Otynshynyń qolynda jalaqtaǵan súr kezdik, Bozdaqty shalyp jiberdi.

Bul qazanyń daýy áli de qyryq jylǵa sheıin sozylatynyn bir jan bilmeıdi.

Bozdaqtyń qunyn Baısalbaı daýlaıdy.

Áıderbek onyń aldyna Qozykeni tartty...

Baısalbaı orysqa arqa súıep, bel kúshke salatyn jerde Qazalyda ákimshilik tártibi ózgerdi. Ýezik mekeme qurylyp, ondaǵy oıaz orystyń orynbasarlyǵyna Qatpanyń Beketaıy belgilenedi.

Daý odan keıin de otyz jylǵa sozylyp, Beketaı Jaqaıymdarǵa tendik bermegen kúıi dúnıeden kóshti.

Biraq Baısalbaı ala almaǵan qundy Jetes aldy. Beketaı ólgen soń, Áıderbek Bozdaqqa qun tartty. Bıler eki erdiń quny — eki myń qoıǵa kesik qyldy.

* * *

Tús qaıtqaly Beketaıdyń qolynan kúregi túsken joq, eki sıyrdyń astyn tazalady. Qazir esiktiń aldyndaǵy qardy kúrep jatyr edi.

— Orystar...

Qoranyń taldan toqyǵan esigin asha berip, sheshesi etbetinen qulady. Onyń ádeti orysty aıtsań záresi ushady.

Orystar tórt kisi edi. Besinshisi de bar eken. Ol at-arbanyń ústinde, plash-palatkada jatyr.

— Meniń famılıam — Seversev. Orynbordan kelemiz. Bir arbamyz synyp, jolda qaldy. Mynaý jigit serigim — Mıroshkın... Syrqastanyp kele jatyr...

Seversevtin uzynshubaq sózinen Beketaıdyn uǵyp qalǵany osy shamalas... Qazaq aýylynda orys tilinde jaýaptasa alatyn adam kezdeskenine qonaqtar qýanyp qalǵan sıaqty. Bastaryn shulǵysyp jatyr.

Qatpanyń bir qoıy soıyldy.

Ahmerov anda-sanda qazaq aýylyna shyqqanda aıaq-tabaqqa min taǵyp, qonǵan úıiniń zyqysyn shyǵarady dep estıtin. Qatyndar sasqalaqtady.

Qonaqtar sypaıy, qazaqtyń jupyny dastarhanynan jıirkenetin syńaıy baıqalmaıdy. Seversev maı salǵan qazanjappaıdy jep otyryp, tańdaıyn qaqty.

Beketaı yrza boldy.

Seversev etti de meılinshe súısinip jedi. As ústinde qazaq dástúri jaıly serikterine ár túrli áńgimeler aıta otyrady. El tirshiligin durys topshylaıdy eken. Beketaı azǵantaı orysshasynyń paıdasyn búgin kórdi.

Seversev — belgili geograf-ǵalym. Syr óńirinen bastap, sonaý Alataýǵa sheıingi keń ólkeni zertteı shyqqan beti edi.

— Maqpalkóldiń syrtynda bir arba syndy. At ekeý, arbasy bireý, jaıaýlap jetip otyr...

— Qazaq dalasyna shana kerek eken. Syr óńirinde qar bulaı qalyń túsedi degen oıda joq. Áskerı arbamen shyǵa qalyp edik. — Jatar kezde jaǵdaı aıtty.

Beketaı qalada arba aıdaıdy. Áskerlerdiń júgin tasıdy.

Qazaq aýyldarynan astyq ákelisedi. Ana jylǵy sýshy bolǵysy kelgen armany aqyry qalaǵa apardy.

Bıyl jaz Shegebaı úıin kóshirip aldy. Qalada eki bólmeli bastyrmasy bar. Beketaıdyń orys arasynda tanysy kóp, Shegebaıǵa aǵash-tastan kómektesti. Qazir de sol úıde jatatyn edi.

Qonaǵyna onyń bárin túsindirip jatýǵa til qysqa. Biraq erteń Qazalyǵa júretinin aıtty. Kórshi úıde shana bar. Syrqas jigitke shana jaıly bolady. Ákesin erte ketse, at-shanany alyp qaıtady...

Seversev onyń qalada turatynyn túsine qoımaıdy. Ákesin nege alyp júretinin de bilińkiremeı otyr...

Erteńine bir at-arba, bir at-shana jolǵa tústi...

At shananyń delbesinde aryq qara shal Qatpa otyr. Alǵa sol tústi. Beketaı jaıaý erdi.

Orystar da jalǵyz at arbaǵa kezektesip minip, aıaq sýytady. Ǵylymı ekspedısıanyń júgi aýyr. Shana men arbaǵa bólistirip salyndy.

Qalaǵa túndeletip jetti.

Qarańǵyda qaı orystyń úıin shýlatyp júredi. Mekemeler bolsa da jabyq. Al Qazalyda Seversev eshkimdi bilmeıtin. Beketaı orys qonaqtaryn Shegebaıdyń úıine túsirdi.

Qazalyda kórnekti úı saýsaqpen sanarlyqtaı ǵana, bári de qalanyń ortalyǵynda edi. Sonyń biri — Janaral úıi. Fıtıngof esimi Beketaıǵa da tanys. Erteńine qonaqtaryn qyzyl qysh úıge ózi bastap apardy.

Tegin kisiler emes sıaqty. Janaraldyń tákappar adútanty qonaqtardyń aldynda quraq ushyp, esik ashty.

— Davaı, Beketaı, vmeste zaıdem!

Seversev qazaq jolbasshysyn generalǵa erte kirdi. Ózi Janaralmen terezesi teń adamsha sóılesedi.

Beketaıdyń túsingeni qonaqtar Qazalydan shyqqan soń, Aqmeshitke tartyp, ári qaraı Shý ózenine qaraı jyljıdy eken. Odan ári Alataýǵa sheıin barady...

General Shý ózeni óńiri Qoqan handyǵyna qaraıtynyn, ár túrli qaraqshy qazaqtardyń kóp ekenin aıtyp, qaýip-qaterdi kóbeıtti. Qazaqtardy dalanyń jabaıy tonaýshylary degen jeri Beketaıdyń shymbaıyna batyp otyr. Seversev erke balany aqylǵa keltirýdi oılaıtyndaı, keziniń quıryǵynda qýlyq kúlki, aqyryn daý aıtady. Aqyry degenine kóndirip tyndy.

Áńgime jaıbaraqat arnaǵa túsken. Seversev sóz arasynda generalǵa Beketaıdy tanystyrdy. Maqtady. Aqmeshitke sheıin jolbasshy kerek... Qasyna Beketaıdy ertýdi ótindi.

Osy kezde bulardyń ústine bekinis komendanty kirdi. General óz janyna Býlatovqa Seversevti tanystyrdy. Anaý qaıta-qaıta bas shulǵyp jatyr. Qonaqtarynyń myqty tórelerden ekenine Beketaı endi shák keltirgen joq.

Úzilgen áńgime qaıta jalǵasyp, Beketaıdyń esimi atalǵanda Býlatov eleńdedi. Baıaǵyny umytpaǵany baıqalady. Shýlstiń aty ataldy. Generaldyń qazaq jigitine qaraǵan kóz janarynda áýestik bar, zorlaǵandaı jyly shyraılandy. Seversev ekeýi kelisti.

Beketaı qasynda júrgen orystyń belgili ǵulama kisi ekenin bilińkiremeıdi. Biraq yqylasty edi.

Syr boıynda kún bir túnde jylynyp shyqty. Qar del-sal erip jatyr. Qonaqtar taǵy da eki-úsh kún bógeldi.

Aqmeshitke sheıin at-arbamen júretin edi.

Kúnshýaq kóktem. Jer betinde jappaı kók qyltanaqtap jatyr. Dalada saýmal ıisi ańqıdy.

Jolaýshylar arada tórt qonyp, besinshi kúni túske jaqyn Aqmeshitke jetti.

Onda da orys ákimder Seversevti qushaǵyn jaıyp qarsy alyp, jalbyraqtap qalǵan. Túri ulyqqa kelmeıtin kishik minezdi adamnyń boıynda, basqa jurttan erekshe bir qasıet bar ekenin Beketaı da topshylaıdy.

Qoshtasatyn jerde Seversov tazsha balanyń aty-jónin taǵy bir pisenttep surap alyp, qoıyn dápterine túrtip qoıdy. "Qazaly bekinisinen qyryq shaqyrym jerde, Aqırek alqabynda turady. Oryssha túsinedi. Shekti rýynyń Kúlik atty azǵantaı atalyǵynan eken. Osydan on eki jyl buryn, shtabs-kapıtan Shýlske de jolbasshy bolyp, qyzmet kórsetipti. Men bergen jıyrma bes som aqshany alýdan bas tartty. Beketaı Qatpaevtan túbi orys ákimshiligi úshin paıdaly azamat shyǵatynyna men kámil senemin. Taǵy halyqty basqarýdyń alda talaı qıynshylyǵy kezdesýi kádik. Qabiletti adamdardy sonda óz ortasynan izdestirgen maqul bolatyn shyǵar. Bul jaǵdaıdy Sizge, osy jigit nazaryńyzda bolsyn dep jazyp otyrmyn..."

Bul Seversevtiń Orynbor shekaralyq komısıasynyń atyna, Syr óńirindegi qazaqtardy basqaratyn ýákili kollejeskıı assesor Osmolovskııge jazǵan hatynan úzindi edi.

Orys ǵalymynyń óz taǵdyryna bulaı bel sheship aralasyp júrgenin Beketaı bilgen joq.

Eki jyldan keıin Osmolovskıı Qatpaev Beketaıdy izdetti. Janqoja bastaǵan kóterilisten keıin, Syrdarıa boıyndaǵy dıhan qazaqtar jerden qýylyp, álek-shálek bolǵan jaǵdaıy bar... Sol jer ózderine qaıtarylǵaly jatyr. Aqırek alqabyndaǵy egistik aımaqtyń daý-shary kóp edi. Qazaqtardy óz jerine ornalastyrýda bilgilikti bireý kerek boldy.

Qatpanyń tazsha balasy osylaı kútpegen jerde úlken qyzmettiń tutqasyn ustaıdy.

— Bul kúnde baq soqyrdyń kózine, tazdyń basyna qonǵan zaman ǵoı... — depti Baısalbaı sony esitkende.

Endi bir jyldan keıin Qazaly ýezik qalaǵa aınalatynyn, tazsha bala orys oıazynyń orynbasarlyǵyna saılanatynyn ol kezde eshkim bilgen joq.

* * *

Bıyl ekinshi jaz, Janqoja Boqan taýy mańyn jaılap otyr. Qys qystaýy da Boqan taýyn panalaıtyn edi.

Eki kóshtik jerde ejelgi pikirlesi Qarasaqal Dabyl batyr otyrady. Qyzyldyń ishinde bir bólek Shómekeıler, Ábilqaıyr áýleti Piráli sultan solardyń arasyna kóship kelipti.

Bári de quryǵy uzyn orys ákimshiliginen qashyp-pysyp júrgen el. Qazaq qyryq rý, bólek-bólek kóship júredi. Qyzylkum óńiri mazasyz edi. Eki kúnniń birinde mal urlanady. Sonda barymtaǵa attanyp, jylqy alyp, dúrliktirip jatqan eshkim joq. Óristegi túıeden ekeý-úsheýin qaǵyp ketedi. Bul kezde qol qımyly da usaqtady...

Janqoja aýyly — on bes úı. Bári de Ótegen-Nurymbettiń kindiginen taraǵan balalar. Bir úı qyrǵyzdy eseptemegende, nemere-shóbere týystar edi.

Bul aýyldy ury-qary tóńirektemeıdi. Qansha aıtqanmen Janqojanyń ataǵy bar. Sýyq qoldy sodyrlar da sodan qorqyp, bul aýyldy alystan oraǵytyp ótýge tyrysady.

Biraq qudaı da saqtaǵandy saqtaıdy. Jylqy men túıeniń kúzeti myqty. Bala-shaǵaǵa da senbeı, túngi kúzetke Estekbaı men Jaýqashar ekeýin shyǵaryp, odan qalsa Janqojanyń ózi baratyn edi...

Eger qatelespese, bıyl jasy seksen altyda bolýy kerek. Batyrdyń Qazaly túbinde jegen soqqysy myqtap muqatyp ketti. Bir qystyń ishinde eńkeıip qalǵan. "Bóri aryǵyn bilgizbeıdi, ıtke syrtyn qompaıtar", sonyń keri oǵan da keldi. Kúndiz túıelerdi kózdep qaıtýǵa shyqqanda, qaıratyn qaıda syıǵyzaryn bilmeı júrgen joq. Musadan týǵan kóp jamanǵa Janqojanyń áldi ekenin, qaıraty qaıtpaǵanyn bildirip qoıǵysy keledi...

Mızam aıynda peıishtiń júzin kórgendeı, Qyzylqumda tiri jan bir jasap qalady. Qońyr salqyn kesh túsken kezde qandaı. Tústik betten ádemi samal lebi maqtadaı jumsaq demimen saqalyńdy syıpap ótip, qoıyn-qonyshyńa kiredi. Aldynda peıish salqyny seýip ótkendeı, soǵan qarsy joryta bergiń keledi.

Janqoja túıelerdiń betin aýylǵa qaraı qaıtardy. Túıe balasy — tóre balasy... Osy maqaldyń áseri me, batyrdyń esine áldeqalaı Býra tóre tústi. Bul da Ábilqaıyrdyń áýletinen... Bıyl erte kóktemde Janqojaǵa soǵyp, sálem berip ketken. Ol da Qyzylǵa kóship shyǵady eken.

Janqoja Býra tóreniń esimin baıaǵydan biledi. Aldynda Janǵazy sultan men Elkeı, Hıýa sypaılary Syr óńirindegi elge oıran salatyn jyly qasynda Býra tóre de júretin edi. Odan beri de on bir jyl... Qaıda Býranyń jaman ataǵy esitiledi. Qoqan qolastyndaǵy Qońyrat... Qyzyldaǵy Álim-SHómen, Tabyn... Onyń aralamaǵan jeri joq. Bir jerde beıbit aýyldardy oırandap, malyn qýyp, bir jerde kerýen tonaıdy... Sońǵy jyldary barymtaǵa shyǵyp, jylqy alyp júr...

Tabıǵatynda ury-qaryǵa jany qas Janqoja Býra tóreni de jaqtyrmaıdy. Biraq úıge kelgen qonaqqa úıdeı ókpeńdi aıtýǵa bolmaıdy. Syr bermeı baqqan.

Býra tóre arqar uranyn shaqyryp, orysqa qarsy atqa qonǵysy keledi eken. Hıýa hany qasyna ásker qosatyn bolyp qulshynyp otyrǵanyn da aıtty. Janqojanyń kóz aldynda on bir jyl buryn bolyp ótken qandy qyrǵyn... İshi muzdady.

Byltyr qys Syr boıyndaǵy el ábiger, orys soldattary aıaqty maldy sypyryp alyp, qan qaqsatyp jatty. Janqojanyń qyrsyǵy jazyqsyz Álimge tıdi. Batyr solaı oılaıdy. İshin ıt jyrtqandaı, kópke sheıin kúızelip júrdi.

Bıyl eli ishi tynyshtalǵan habaryn estip otyr. Orys ákimshiligi alym-salyqty da azaıtqan kórinedi. Kúızelgen eldiń tirshiligi ońalsyn degeni ǵoı. Qansha jamandaǵanmen, osy orystarda meıirim-shapaǵat mol...

Býra tórege sony aıtty. Álim-SHómen orysqa endi qarý kótermeıdi. Qartaıǵan Janqojanyń attan salǵan daýysyn kim esitkendeı. Orystarmen bir ustasyp kórgen. Qalǵan ómirine mol jetetin sabaq aldy...

Tóre aýyldan keıip attandy.

Hıýanyń áskeri... Ol áskerdiń jaǵdaıyn Janqoja bilmeıtindeı. Hıýadan shyqqan segiz myń qoldy Janqojanyń bir ózi jaıǵaryp edi. Sońynda myń jarym jigit... Ras, orystar der kezinde jetip, kómekke keldi. Keıin esitti ǵoı, Erofeevtiń attandyrǵany eki júz soldat eken. Myltyq daýysyn esitkende, Hıýanyń úsh myń qoly byt-shyt bolyp, Aqırekten ári asqan...

Qazalyda zeńbirek bar... Orys zeńbiregin qaıyq ústine de ornatady. Onyń daýysyn esitkende, Hıýa hany kiretin tesik tappas!

Hıýa qazaqty qaıbir jetistirip edi...

Ámýdarıa boıyndaǵy qalyń qaraqalpaqtyń kórgen kúnin Janqoja da estip otyr...

Bul orystarmen ustasyp jatqanda, ol jaqta da qyrǵyn eken.

Byltyr han elshisi kelip ketti. Batyr Qazalyǵa attanatyn bolsa, bir myń ásker qosyp, qoldaıtynyn aıtyp otyr.

Aldyńǵy jyly qaraqalpaqtar búlinip, Hıýa hanynyń qolyn sol baılaǵan kórinedi...

Ol búliktiń neden shyǵyp, ony kim bastaǵanyn Janqoja da esitken. Elshilerdiń "ehehe"-sine elikken joq.

Qaıdaǵy jańalyqty Jaqaı biledi ǵoı. Kóterilgen qaraqalpaqtardy alakóz Ernazar batyr bastaıdy eken.

Jannazar Jańadarıa boıynda otyrǵanda qolynda Myrjyqtyń balasy Ernazar bolǵanyn Janqoja da estıdi. Keıin balýan ataǵy shyqty. Bir-eki ret qazaq aýyldarynda toıǵa kelip, kúreske túsken. Jaýyryny jerge tıgen jeri joq.

Sonda alakóz Ernazar Aıdos bıdiń tuqymy boldy ǵoı. Bári de izdep shyǵady. Janqoja arpanyń tuqymynan bıdaı óngenin kórmepti-aý...

Byltyrdan beri bul aýyl malyn Úrgenishtiń bazaryna aıda— tady... Qaraqalpaq kóterilisiniń búge-shigesin batyr keıinirek esitti.

Alakóz Ernazardyń Hıýa hanyna aldyrmaıtyn syńaıy bar eken. Qazaqdarıa boıyndaǵy bir túbekke myqtap bekinip, tórt-bes myńdaı qol jınaıdy. Sol kezde Hıýa hany qaraqalpaqtarǵa qaraqalpaqty salyp, aldap qolǵa túsiripti...

Alakóz Ernazar Qoldaýly Qońyrat. Oǵan qarsy on tórt rý Kenegestiń jas jigiti bala Ernazardy salǵan kórinedi.

Áýeli ish tartqansyp, alakóz Ernazardyń qoltyǵyna kiredi. Hıýa hany bekinip jatqan qaraqalpaqtardyń bar qupıasyn bala Ernazar arqyly bilip otyrady...

Keıin qolbasynyń senimine kirip alǵan soń, bala Ernazar qalyń qoldy Qońyratqa attanýǵa úgitteıdi. Onda tórt-bes júzdeı ǵana sypaı bar, bir sokqydan qalmaıdy. Al Qońyrat qolǵa tússe, eki arys qaraqalpaq túgel atqa qonady...

Alakóz Ernazar Sherǵazydan týǵan kóp jamannyń biri — Zarlyqty han kóteredi eken. Qaıtsin, qaraqalpaqtar da qazaq sıaqty qyryq rý... Qaı jerde rý-rý bolyp bólinse, el de altybaqan alaýyz... Han kóterý arqyly alaýyz eldi bir týdyń astyna jınaǵysy kelgen shyǵar...

Kenesaryny Álim ishine shaqyrǵanda, Janqojanyń ózi de solaı oılady.

Han áýleti — qazaq úshin aıbat. Qaharynan seskenedi...

Bekmyrzanyń aqyly qaı sultannan kem edi? Egiziniń syńary Jaqaıymǵa sózin tyńdata almaı qor boldy...

Qaraqalpaqtar Zarlyqty han kóteredi.

Qońyrat qalasy alynsa, Zarlyq hannyń abyroıy asqaly tur. Ernazar úshin birdiń abyroıy - myńnyń abyroıy...

Al Kenegestiń qý balasy qaraqalpaq qosynynyń qaı jolmen júretinin, kimniń qaraýynda qansha qol bara jatqanyn Hıýa hanyna aldyn ala habarlap qoıǵan....

Qalyń qoldyń bir bóligin batyr bekiniste qaldyrypty.

Eki myń qolmen Qońyratqa attanǵan Ernazar alakóz on bes shaqyrymdaı shyqqan jerde tosqaýylǵa urynady.

Qaıda jurtty satqyn bıler qurtady...

Qazalyǵa attanatyn joly... Baısalbaıdyń aýyzyna qaraǵan qalyń Jaqaıym buǵyp qaldy. Orystyń tizesi batqan on shaqty aýyldan bir júz-aq jigit kelip edi..

Sol joly Áıimbet te uıalǵannan tóbe kórsetti. Áli alty Kishkene enshi alysqan joq. Asan báribir Janqojanyń týy astyna jınalady... Áıimbet erteńgi abyroıyn oılap keldi. Biraq zeńbirek daýysyn esitken boıy týdy jyǵyp, aldy-aldyna qashqan... Itjemes aıtyp otyr. Basqa kisiden estise, senbes edi. Áıimbet týdy ádeıi jyqty. Solaı qalyń qolǵa úreı shaqyryp, iritki salǵysy kelgen eken...

Keıde ashý qysqanda, Áıimbet aýylyn shaýyp alatyndaı, Janqoja jarylyp kete jazdaıdy.

Bári álgi Býra tóreden shyqty-aý. Hıýa hanyn maqtap, aýyzyna kelgenin ottaıdy...

Tóre tuqymy azdy ǵoı.

Byltyr Janqojanyń aýylyna Serǵazy sultan keldi. Ol da Sherǵazy tuqymy. Zarlyqtyń týǵan inisi edi.

Aǵasynyń ynjyqtyǵy túbine jetkenin aıtyp otyrdy.

Sirá, onyń da handyqtan dámesi bolsa kerek...

Qazir basynan baqyt qusy ushqan. Kúnkórisi nashar ekenin aıtyp shaǵyndy. Keıin túsindi, Zarlyqtyń árýaǵyn satyp, aýyl-aýyldan jylý jınap júr eken...

Janqojanyń tóbe quıqasy shymyrlady. Serǵazynyń qosaryna at jetektetti...

Bir aptadan keıin Serǵazynyń Qazalyda júrgen habary estildi. Orys ákimine barypty...

Qaltasynda orys tóresi bergen jıyrma bes som kúmis teńgesi bar, eki túıe tary alyp, aýylyna qaıtqan kórinedi...

Ábilqaıyr tuqymy urlyq qylyp kúneltedi, odan qalsa, el aqtap jylý jınaýǵa shyǵady...

Zaman azdy... Sámeke ony solaı qorqytady. El orysqa baǵyndy. Malyń men janyń esepte... Onyń bári beker. Mal buryn da esepte emes pe edi. Qazaq zeketti malynyń sanyna qarap, pitirdi janynyń sanyna qaraı tóleıtin edi. Eseppen qorqytatyn eshteńesi joq. Balany soldatqa alady eken desip júr. Estek pen Noǵaı da solaı bolypty. Odan tolysy shaıqalyp, el basyna ornap jatqan aqyrzaman kórinbeıdi. Qazaqtyń odan artyq jeri qaısy, tipti sol noǵaıdyń bir bólegi shoqynyp ketkenin de esitti. Janqoja qudaıdyń birligine, qurannyń shyndyǵyna shák keltirgen jan emes. Shoqyný jaıy eske tússe, jany túrshigedi. Biraq onyń da úrke qoıatyn eshteńesi joq eken. Qudaı bar, ol shyn pendesin ózi saqtaıdy. Endeshe, oǵan da táýekel!

Eldi tozdyryp júrgen zaman emes, azǵyndaǵan adam. Janqojanyń jas kezinde, masaty men maýyty kıetin qazaq shyń toǵaıda bireý edi. Al qazir maýyty shapan, maqpal beshpentti ekiniń biri kıip júr. Turmys, tirshilik, tutyný buıymdary da ózgergen, áli de neshe ózgeredi. Jamandyq onda emes, adamnyń peıilinde... qazirginiń bıi qomaǵaı tartty. Baıshoqy men Bekarystan bireýdiń aqysyn jedi dep eshkim aıtpaıtyn edi. Bále Ramanquldan bastaldy. Baısalbaı men Áıimbet... Orys salǵan salyqtan byltyr talaı maldy basyp qalǵanyn jurt aıtyp júr... Endi azbaǵan nemiz qaldy?

Janqojanyń oıy bir qazyqtyń aınalasynda shyr aınalady.

Túıeler qaptaı túsip, aýylǵa qaraı bettep barady.

Aýyldyń tóbesi kórindi.

Esiktiń aldynda jelige tórt-bes at baılanyp qalypty.

Attardyń túsi beıtanys... qonaqtar ǵoı...

Batyr qonaq kelse qýanyp qalady. İshimen aqtarylyp, sher tarqatysatyn adam kerek. Kók eshkige qamshy saldy...

* * *

— Áke, Buqarbaı batyr... — Itjemes ákesin attan túsirip alyp jatyp, qonaqtyń kim ekenin aıtyp ta úlgirdi.

Tabyndardyń jaz jaılaýy bes-alty kóshtik jerde otyr edi. Janqoja Buqarbaıdyń bul kelisine kádiktenip qaldy.

Kenesary Bátıma qaryndasynyń burymyn kestirip, qorlyq beretin joly shyryldap ara túsken Buqarbaı ǵoı... Onyń júzin sol saparynda alǵashqy ret kórdi.

Ekinshi ret kezdeskeni osydan on jyl buryn...

Bir bólek Tartýyl Tabynnan Aıdarqul jylqy alyp... at ústi urysta Qurmanaıdan kisi eletin edi.

Kenesarynyń kóshken kezi. Hıýanyń baspashylary kún qurǵatpaıdy. Onsyz da Aıdarqulǵa ashýly júrgen Janqoja qun surap barýǵa asyqqan joq.

Ári Tabyn aýyldary Qoqan handyǵyna qaraıdy. Jer aıaǵy qıan. Bir jaǵynan Syr boıyna orys kelip ornady...

Ár jerde Tabynnyń jaqsylary kezdesip qalǵanda, Janqoja Qurmanaıdyń ólimin eske alady. Qun tóleýge olar da qul. Bitim berik bolý úshin Álim men Tabynnyń tórt kózi túgel otyrýy kerek... Solaı sıyrquıymshaktanyp ketti.

Tartýly — Buqarbaıdyń týysy, oǵan Janqojanyń búıregi burady. Kenesarynyń izine erip ketken batyr oralǵanda, Syr boıyna orys kelip jatyr... Qasym áýletin orys ákimshiligi jaý kóretinin biledi. Onyń sońyna ergen adamdy da jaqtyra qoımas. Janqoja jyǵylǵanǵa judyryq salǵan kisideı bolǵysy kelmedi..

Ataqty Hıýa shapqynshylyǵynan bir jyl keıin kisi quny bitti. Qasynda Seıildiń Baıqadamy bar, Estekbaıdyń Buqarbaıy bar. Álim jaǵynan Janqojanyń qasyna Bekarystan men Bekmyrza, Baıshoqy erdi. Bir erdiń qunymen bitisti.

Kisisi ólgen Qurmanaı týysy yrza emes. Kúni keshege sheıin Janqojany syrttaı qajyrtyp júrdi.

— Batyr qartaıdy. Buqarbaıdan yǵysyp qaldy...

Aǵaıynnyń bul nasaǵyn Janqoja da estıdi. Syr bergen joq. El ishi búlgin, qazaqtyń jaýy kóbeıip ketken zaman.... Tabyndarmen qyrqysqysy kelmedi. Ári Bátımaǵa ara túsken Buqarbaıdy da syılaıdy.

Alataýdyń men qaıttym arjaǵynan,

Qamalady jaý dushpan jan-jaǵymnan.

Tar jerde alyp shyqqan týra ajaldan,

Aq Jáke, aınalaıyn árýaǵyńnan...

Buqarbaıdyń seriligi qalmaıdy. Qun daýy bitken soń, úıinen qonaqasy berdi. Sonda osy elendi aıtyp, Janqojanyń kózinen jas shyǵyp edi.

Sóıtken Buqarbaıǵa burnaǵy jyly, Qazalyǵa attanatyn joly, qatty kóńili qaldy.

Syr boıynda Álim qobaljyp jatyr. Janqoja Buqarbaı men Baıqadamǵa shapqynshy attandyrdy. At shylbyryn suraıdy.

Ekeýi de qol jınap, qosylatynyn aıtypty.

Biraq, sózderinde turmady. Baıqadammen syrlas emes, Buqarbaıǵa jan teńgermeıtin edi. Qyr Shektisinen Esetti, Tabynnan Buqarbaıdy kútti. Eki inisi de tóbe kórsetken joq. Janqojany jerge qaratty.

Sol Buqarbaı ózi izdep kelip otyr.

— Jákemniń eki jyldan beri syrttap júrgenin esittim, — deıdi. — "Arymasyn" aıtqaly keldim...

Aýylda jan qalǵan joq, segiz qanat úıdiń aýzy-murnynan shyqqan. Jurttyń bári Buqarbaıdyń aýyzyna qaraıdy.

Kenesary shapqynshylyǵy sóz boldy. Maral ıshannyń aýylyndaǵy oıran... Hannyń sary Úısinmen ketisetin sebebi. Qyrǵyz Alataýyndaǵy joryq... Besigimen sýǵa aǵyzylǵan balalar...

— Soıqan boldy ǵoı. Han nıeti qaraıdy. Naýryzbaıdyń júrgen jerinen shý shyǵady. Aqyry antqa ushyrady...

— Adam bir bálege jolyǵarynda solaı bolady...

Janqoja tereń oıly, aqyryn sóıleıdi.

— Meni syrtymnan ólim jazasyna kesipti. — Buqarbaı áńgimesin ári qaraı jalǵastyrdy. — Bopaı degen qaryndasy bar. Sóz sodan ushyndy. Naýryzbaıdy shaqyryp alyp, óltirýge buıyrady. Meni saıatqa alyp shyǵyp, qamsyz otyrǵan kezimdi andyp, shaýyp tastaıdy eken. Tóregeldiniń Taqjany aıtty.

— Qaı Tóregeldi?

— Ózimizdiń Qarasaqal Tóregeldiniń balasy. — Buqarbaıdyń aldynda dombyra, betin qolymen basyp otyr. — Buryn joryqqa shyqqanda Naýryzbaımen birge júrip, bir tósekte qushaqtasyp jatatyn edik. Bári qaldy. Jorytýyldan tıyldym. Jolǵa shyqsam, qasymnan qyryq jigitimdi qaldyrmaımyn...

— Árıne, saqtyq kerek!

— Alataýdyń bókterinde Kene hannyń qosyny alty myń adamǵa jetti. Qoldyń ana shetinde — Naýryzbaı, myna shetinde — men, — ańdysyp júremin. — Buqarbaı daýysyn kótere tústi. — Biraq qashanǵy ańdysarsyń. Bir kúni qapy urǵyzatyny anyq. Qanyma qaraıdym. Qasymda qyryq jigit, Kenesary tikken aq ordaǵa at mańdaıyn tiredim. Han shart ketti. Baıqap turmyn, aıaıtyn túri joq. Aıqaıdy saldym!

Ah, eı!

Áı, Han Kene, qyzdyrma meniń tilimdi,

Qazdyrma maǵan túbińdi!

Syrtyńa salyp túgińdi!

Bastama jaman yrymdy,

Qara qazaq qozǵalsa,

Aýyzdan jıyp kúlkińdi,

Aıtqyzbaı tıar jyryndy!

Syrtymnan ólim buıyryp,

Osynsha nege búlindiń?

Qyz degendi jaý alar,

Óltirmek túgel, sen meniń,

Qısaıta almaısyń qylymdy!

Qolyńnan kelse istep kór,

Janqoja men Seıildiń

Ózi-aq alar qunymdy!

— Páý!

— Ózi de ólgen shyǵar!

— Sóıtpese Buqarbaı bola ma?!

Jurt bir-bir dýyldasyp basyldy.

— Kenesary sylq tústi. Ózi qyrǵyzdyń jerinde, qandy qyrǵyn bastalǵaly tur. Maǵan qol jumsasa, qol bólinedi. Sodan qoryqty-aý deımin. — Buqarbaı mańdaıynyń terin súrtti. — Eki kún ótken. Naýryzbaıǵa tońtorys kúıim, mańyna jolamaımyn...

— Apyr-aı! — dedi Jaqaı shybyjyqtap.

— Tún ishi edi. Qol shetinde jatqam. Bireý dúsirlep kele jatyr eken. Tory tóbeldiń tuıaq dúbiri, tanydym. Qolym naızada, qımyl joq. Naýryzbaı eken. "Eı, Buqarbaı! Saǵan Kenekem ólim jazasyn keskeli qashan. Bátımany tórkinine aparyp salatyn sen ediń. Qyzdy jaý da alady. Bopaıdyń qylmysyna namystansam, saǵan qol jumsaıtyn bolsam, jigittigim qaısy?!" — dedi.

— Er eken-aý!

Itjemes pora-pora jylap otyr.

"... Aq Jáke, aınalaıyn árýaǵyńnan..."

Buqarbaı arasynda óleńdetip ketedi.

Bul túni biri — qart, biri — jigit aǵasy eki batyr kóz ilgen joq. Jasy úlkeni jasy kishige muńyn shaǵady. Orysqa qarsy atqa qonǵany, eldiń kóńilin qımap edi. Biraq jamandar eki talaı jer kezdeskende jaýǵa tastap ketti...

Qazaq — kúni quryǵan halyq qoı. Hıýa keldi, bul ońdyrmady. Qoqan aldy, ol ońdyrmady. Kápir de bolsa olardan orys meıirimdi eken. Byltyr qazaqtyń aıaqty malyn sypyryp alǵanyn estip, orystan túńilip edi. Bıyl alym-salyqty birjola toqtatypty... Batyr qýanyp otyr.

— Álim alaýyz. Belsenip shyǵyp, eldiń muńyn orysqa baryp aıtatyn adam tabylmady ǵoı. — Janqoja kúrsindi. — Asannan jınalǵan maldyń bir bólegin Áıimbet basady. Jaqaıymda Baısalbaı... Jaqsydan týǵan jamandy qartaıǵanda kórdik. Ana bir shoqyndy tilmashqa qosylyp alyp, el basyna kún bir jaýsa, terek eki jaýadynyń kerin keltirip júrgen de solar...

Ony Buqarbaı da rastaıdy.

Aqmeshit qamalyn orys alǵaly bes-aq jyl. Seıildiń burynǵy dáýleti de ortaıǵan joq. Qazir Baıqadam ákesinen ozdyrypty. Álgi el ábisireń bolyp jatqan eki jyldyń ishinde qara buqaranyń qanyn tespeı sorǵanyn aıtyp otyr...

— Qandysor bizdiń aýyldyń jaz jaılaýy edi. — Buqarbaı da muńyn shaqty. — Kenesarynyń sońynda men kettim. Estekbaıdyń basqa týysynda bas kóterer eshkim joq. Baıqadam sony paıdalanyp, Qandysordy jaz jaılaýyna aınaldyrady...

— Keldiń ǵoı, endi suramaısyń ba? — Qıanatqa shydamaı— tyn Janqoja basyn jastyqtan julyp aldy.

— Kelgen bette Qoqannyń jasaýyldarynan boı tasalap júrdim. Odan orys tap boldy. Saǵan kele almaǵanda da, sol Baıqadamnyń qabaǵyn baqtym ǵoı. Keshe Kenesarynyń batyry bolǵan Buqarbaı endi búlikti bastady dep júrer dep qoryqtym... Onda orys qyr izime túsedi! — Buqarbaıdyń shyn syry edi. — Qazir orystyń aldynan óttim. Shekpen jaýyp, shen taqty. Ol da Jákemniń arqasy. Orys Janqojaǵa qosylmaǵan qazaqtyń bárin jarylqap jatyr...

— Oǵan da táýbe... — Janqoja kúrsindi.

— Byltyrdan beri eki-úsh jerde tosyp, Baıqadamnan jaz jaılaýym Qandysordy suradym. Syrǵytyp júr. — Buqarbaı qatýlandy. — Qashanǵy syrǵytar deısiń, kórermiz...

Bul kezde tań bilinip qalǵan. Janqoja dáret alýdyń qamyna kiristi.

* * *

Janqoja tiri. Tipti el ishiniń daý-sharyna aralasatyn kórinedi... Bıyl Qyzylda eki-úsh jerde barymtanyń habary shyǵyp, el dúrligip edi. Janqoja aralasyp, daýlasqan eki jaqty bitimge keltiripti...

Janqoja toqsandaǵy shal. Tórinen kóri jýyq... Ony bári de bilip otyr. Tipti ony sol kórge tezirek kirgizgenshe asyǵyp júrgender de bar...

Kúndeıdi deıtin, — toqsandaǵy shal, abyroı alǵanda qansha jerge uzaıdy... Keıbireýler odan qutyla almaı júrse, onyń máni tereńde jatyr...

Bul kúnderi qazaq arasynda batyrlyqtyń jańa bir túri shyqqan. Burynǵy batyrlar jaýdy alystan izdeıdi eken. Nemese el namysyn qorǵaıdy... El ústine jaý kelse, eń aldymen atqa qonatyn da batyrlar edi...

Odan keıin batyrlyqtyń jańa bir túri — barymtashylar qaptady. Kórshi aýyldan jylqy alady... Ol áli de kezdesedi.

Bizdiń sóz qylǵaly otyrǵan batyrlarymyz — onyń eń jańa túri. Bular — urylar. Beıqam otyrǵan aýyl kórse, urynyń qudaıy beredi. Mal alǵanda ymy-jymyn bildirmeıdi...

Janqojany kóre almaıtyndar da osylardyń ishinen shyǵady. Óıtkeni dúnıede ashylmaı ketetin qylmys joq... Ustalmaı ketken ury da sırek... Urysyn tańbalap tapqan jurt esesin izdegende Janqojaǵa barady...

Al Janqoja qylmystyny typyr etkizbeıdi.

Dabyl batyr, qartaıǵanda qudaı atyp, túrikpennen jylqy alady eken. Janqojanyń atyn ol jaqta da biletin bolsa kerek. Túrikpen Qaraqumyn jaılaıtyn Sháýdirler Janqojaǵa kelip shaǵynypty. Batyr Dabylǵa dálel aıtqyzǵan joq, túrikpenniń jylqysyn qaıtartady...

Endi qıqar shaldyń tirshiligin tilep ker!

Býra tóre sońǵy jyldary barymtanyń izine túsken. Handyq dáýiri qaıta oralmasyna kózi jetti. Qoqanǵa bardy — búldirdi. Ózin qolǵa túsire almaǵan Tashkent qushbegisi qatyn— balasyn tutqyndap qalǵan. Araǵa Ábilqaıyrdyń árýaǵyn salyp, azar aldamen qutqaryp aldy...

Odan orystyń saýda kerýenderiniń jolyn tosatyndy shyǵardy. Ábilqaıyr tuqymynyń kez kelgenin surasań, sultan pravıtel bir-bir eldi bılep otyr. Býraǵa tastaǵan tolarsaq buıyrmaı qoıdy. Tapqan eken mondybasty! Býra orystan kek qaıtarýdy oılaǵanda, kerýen tonaıdy...

Qazir Syr boıynda qaptaǵan orys bekinisi, kez kelgen tóbeniń astynda orys myltyǵy qyltıady.

Býra tóre yǵysa-yǵysa Qyzyldan shyqty.

Bul Kishi júzde Ábilqaıyr áýletiniń ketken kegi bar ma? Nuralyny qańǵyrtyp, Esim handy baýyzdap óltirgen de solar... Qyzylda Kishi júz aýyldary... Shaýyp alsań mal kóp...

Biraq Janqoja...

Byltyr kóktemde sálem bere barǵanda, batyrdyń nazaryn baıqaǵysy kelgen. Hıýa hany... Kómekke keletin qalyń qol... onyń bári Elkeı sultannan esitken uzynqulaǵy edi. Jańadarıa boıynda eki júz elý sypaı tóbe kórsetkeni ras. Biraq orys qamalymen jumysy joq. Jaqyn mańaıdaǵy qazaq aýyldaryn qorqytyp-úrkitip, zeket jınaıdy. Bári de aldynǵy jyly Janqojaǵa erip, Qazalyǵa shaýyp qylmysty bolǵan aýyldar...

Orysqa baryp panalaıtyn bet joq. Endi Hıýa hany Seıit Muhammedke zeket tólemeı kórsin!

Ol shyndyqty aqylǵa salyp oılaǵandaı, Býra tóre tereń aqyldyń ıesi emes.

Janqoja attan salsa, alty Álimdi tik kóteretinin biledi. Sol kezde kúrish arasyndaǵy kúrmek bolyp, Býra tóre de qosylady...

Batyrdan beti qaıtty.

Janqoja jaýǵa shappaq túgil, ózin jaqtyrmaı qarsy aldy. Tisi shyqqan balaǵa shaınap bergen as bolmaıdy, Býra bala emes, basqany tanymasa da, qabaqty jaqsy baǵady.

Aljyǵan shaldyń nege jaktyrmaıtynyn da sezip otyr. Qyzylǵa kelgen soń da qarap otyrmaı, bireýlermen taltaqtasyp qalǵany bar... Bireýlerden mal urlatty...

Sony esitken Janqoja, árıne, jaqtyrmaıdy.

— Qudaı ózin almaıdy eken!

Bıyl kúz Elkeı sultannyń úıinde otyryp, Býra osy sózdi aıtady eken.

Elkeı sultan qazaq saltyna alǵyr. Ana jyly Syr boıyna orys kelip jatqanda, Janǵazynyń qasynan tabyldy. Ekeýlep júrip, Hıýa hanynyń qoltyǵyna sý búrkedi... Qalyń qolmen shyǵyp-aq edi. Talaı aýyldy oırandady...

Aqyry ne kerek, abroısyz is boldy...

Elkeıdiń Qaraqumǵa qaraı jyljyp qonǵanyna alty-jeti jyl. Qazaly bekinisi miz baǵatyn túri joq. Orys janaraly Aqmeshitke qaraı attanǵaly jatqanyn esitken. Aldynan shyqty.

Orystarmen qazir de jaqsy. Álim-SHómen men Tabyn arasyndaǵy daý-janjalǵa aralasa júredi.

Qazaq ortasynda Janqoja ár jerde aldynan tosyp júr.

Býranyń sózi qamshy boldy.

Osy Janqojany orystar nege izdemeı jatyr? Boqan taýy Qazalydan salt atty jolaýshyǵa tórt-aq kúndik jol. Elý-alpys soldatty atqa qondyrsa, alady da keledi...

Elkeı atqa qondy...

Qazalyda onyń tanıtyny Býlatov. Joly tússe, onyń keńsesine bas suǵa ketedi...

Bul joly da tikesinen Býlatovqa kirdi.

Orys tóresiniń aldy bos emes, bireý kiredi, bireý shyǵady. Elkeı sultan yqty-jardy tyńdap jatqan joq, esikten omyraýlap kirdi.

Tóreniń salqyn sálemdeskenin de elegen joq.

Orystar biri kirip, biri shyǵyp, aldyn bosatpady.

Aqyry, jurt tarqady-aý. Jer jutqandaı jym-jylas, jalǵyz tilmash noǵaı qalǵan. Elkeıdiń qyzmet adamy túski tamaqqa asyǵatynymen sharýasy joq. Býlatov qabaq shytady. Aýyl amandyǵyn ázer surady...

— Taqsyr, Janqoja...

— Janqojaǵa ne bolypty? — Tóre eleń etti.

— Áli tiri júr! Boqan taýy bir tóbeniń astynda, tıip tur. Qyryq-elý soldat jiberseń, kúni erteń qol-aıaǵyn baılap alyp keler edi. Men ózim bastap baram!

Býlatov onyń júzine tesile qarap, sál otyrdy. Qazaq qandaı qatal... Qastandyq jasarda qandaı qylmystan da tartynbaıdy. Qudaı biledi, Janqoja osy Elkeı sultannyń jylqysyn qýǵan joq, aýylyn da shapqan joq... Onda orystardan kómek surap jatpaı-aq, saýdasyn bitirer edi...

Otyryp-otyryp til qatty.

— Janqoja neshe jasqa shyqty?

— Toqsanǵa kelgen shyǵar... — Orys tóresiniń ony nege suraǵanyn bilmeıdi, Elkeı daǵdaryp qaldy. — Álde seksen beste me eken?..

— Orys soldattarynyń seksen bestegi aljyǵan shalmen áýrelenip júrýge ýaqyty joq! Toqsanǵa kelse, qartaıypty ǵoı, Janqojanyń ózi-aq óledi...

— Aý, aý!..

Býlatov esikten shyǵyp bara jatyr edi. Elkeıdiń daýysyn estip turyp qaıyrylǵan joq. Noǵaı tilmash tóreniń aıtqan sózin qazaqshaǵa aýdaryp tur. Kózi ejireıgen Elkeıge qarap, kúlip jiberdi.

"Janqojanyń qartaıyp ózi-aq óler..."

Býlatovtyń Elkeıge aıtqan osy sózi sol kúni-aq aýyl-aýylǵa tarap ketti.

* * *

Taǵy da bir qys ótti.

Mamyr aıy týyp, kúnshýaq kóktem bastaldy.

Batyr bul kúnderi úıden sırek shyǵatyn. Seksen jeti jas, adam balasy úshin az ǵumyr emes, qarttyq eńsege mingen-aq sıaqty. Ony shal úzeńgige aıaq salǵan kezde bildi. Eki umtylyp, er ústine ázer shyǵyp edi.

Atqa mingen soń aq suńqar túlep shyǵa kelgendeı. Biraq bir baýyr jer jorytqan joq, beli aýyryp, qara sany syzdaı bastady. Bir-eki ret ishegi túıilip qalǵandaı belgi berip, ázer bosatty. Betindegi ájimderi jıilep, qabaǵyna kirbiń túsken. Taramys qoldyń syrtyndaǵy qan tamyrlary adyraıyp kórinip tur. Ózi qý súıegi men kúr terisi ǵana qalǵan eken-aý... Aıhaı, jastyq... AT ústinde eki kún, eki tún jorytqanda basy aýyryp, baltyry syzdaýdy bilmeıtin jigit kezi... Bir baýyr jerge shydamaı, syr berip kele jatqany mynaý...

Búrkit qartaısa tyshqanshy... Qazir ony Sozaqty buzyp alǵan Janqoja dese kim nanǵandaı. Alty Álimge tórelik aıtqan batyr bul kúnde tentek shal atandy. Shynymen-aq adam qartaıǵan soń qazymyr tartyp ketetin bolǵany ma? Joq, joq, joq! Buryn aýyldaǵy balalar Janqojanyń aıtqanyn eki etpeıtin edi, qazir júre tyńdaıtyn boldy. Birdeńeni jasyryp pysh-pysh sóılesip júrgenderi.. Janqojanyń soǵan jyny keledi ǵoı. Jaqaı inisi sıaqty qý jaqtar aldynan shyǵyp, sózden qaqpaqshy. Oǵan Janqoja tiri júrip kóne qoımas!

Toqsan... Toqsan degen tor eken... Buqar jyraý... jaryqtyq ol da toqsanǵa kelgen-aý. Al Janqojanyń toqsanǵa úsh jyly qaldy. Ázir ózin torǵa túsken torǵaıdaı sezinbeıdi. Biraq... qarap tursa, qatarynda bastas azamattan eshkim qalyp jarymapty-aý. Jylqaman batyr, Aqtan naǵashysy... Toqsandy kórmeı ólgen, mynaý aýmaly-tókpeli zamannan erterek ketken, ol ekeýi baqytty eken. Bir kezdegi syılas adamdary kóz aldynan ótip jatyr, etip jatyr. Segiz seri, Bekarystan bı... Solardy eske alǵanda kári kókiregi syzdaı túsedi.

Kóz aldynda kireýke, buldyratqan kóz jasy eken. Ózi japandaǵy jalǵyz beıitke uqsaıtyndaı. Jaqaımen kijińdesip, Jaýqasharǵa jekirip, Aıdarqulmen alysyp... Bul dozaqty kórsetkenshe, táńir amanat janyn alyp, baqı saparyna attanǵany kóp artyq edi. Bir kezde Báıdildamen kóz alartysyp, Bekbaýylǵa keıip júrdi-aý. Myna jamandar ol ekeýiniń sadaǵasy ketse bolmaı ma?

Janqojanyń ishi qan jylaıdy.

Álde baladan da, janyndaǵy iniden de, janashyr jaqynnan da bezip, jalǵyz úı qańǵyp ketse me eken... Eń bolmasa, álgideı qorlyqty kórmes edi. Qartaıǵan kezde, qajyǵan kezde adamǵa jan tynyshtyǵy qymbat. Baıaǵy jalǵyz aýyl, qalyń Tórtqaranyń shetinde otyrǵan kezi... Hıýanyń qýǵynyn kórip, Muǵaljar asty. Sonda Janqojanyń túgi qýraǵan joq. Áli de kóshten qalyp, ashtan ólmeıdi. Itjemesi de qurysyn! Basta Salaq ta ıt te jemeıtin jaman bolatynyn taýyp qoıǵan eken. Salaq... Qazir sol Sapaq qaınaǵasy da joq...

Áli de oılap kele jatyr edi. E, álgi jalǵyz úı bezip ketsem be eken degennen shyǵady-aý. Jumabaı on úshke shyqty. Balym qyryq birinde bala kóterip, aq sazandaı ul týyp berdi. Kenjesine batyr jan teńgermeıdi. Jumabaı bala bolsa da, ár nárseni baıymdaı júredi. Túbi jaman bolmas... Jumabaıy bar... Qasyna jıeni Shaǵyraıdy alady. Jeti jasynda ákesinen de, sheshesinen de aırylyp, Janqojanyń qolyna kelip edi... Odan beri de on jyl ótipti. Shaǵyraı týǵan balasyndaı bolyp ketken... Eki qatynyn eritedi. Sony oılaǵanda, kóńili buzyldy. Janqoja Itjemesti qajyrta bastasa, Aıbarsha keıip qalatyn. Qazir ol da kempir... Alpys jastan aspaı jatyp qartaıyp bitti. Qaıtsin baıǵus... Qansha qýǵyn-súrgin... Sonyń bárin Janqojamen birge kórip kele jatyr. Eshki qyryqqan saıyn bir óledi... Qaıǵy men beınetke áıel baıǵus shepik qoı...

Shal oı tereńine súńgip bara jatyr edi.

Aldyńǵy jaqta aýylynyń túıeleri kórindi. Quba dóńniń baýraıynda shashyraı jaıylyp júr.

Búgin kúndiz Estekbaıdyń kezegi edi. Baıaǵy jalqaýlyǵy qalmaıdy. Bir qıanǵa aıdap tastap, ketip qalǵany ǵoı...

Estekbaı anadaı jerde bir shoqattyń baýyrynda shýaqtap jatyr eken. Aǵasyn kórip, erbıip turdy.

— Jáke, qaıda shyqtyń?

— Qarasaqaldarǵa baramyn. Álgi Piráli sultan habar aıtypty ǵoı. Dabyl taǵy da túrikpenderden jylqy alǵan ba? — Janqoja qabaǵyn shytty.

— Osy Dabyldyń jasy da jetpistiń ústinde. Eldi byltyr da shýlatyp edi. Onda da túrikpender... — Estekbaı keıistik bil— dirdi. — Túrikpende ákesiniń kuny bardaı, onysy nesi? Túbi osy basyn jutady...

Tórtqaradan jylqy qýyp, kisi óltiretin Estekbaı... endi aqyl aıtyp turǵan túrin qarasaıshy. Janqoja Estekbaıdyń betine qarap turyp kúrsindi. Osy neme menen músheli jas kishi. Sodan kele, bet-aýyzy ájimnen kórinbeıdi. Imıgen qara shal bolypty da qalypty...

Sol oıyn endi esittirip aıtyp tur.

— Oıbaı, Jáke-aý, sizdiń súıegińiz bolat qoı. Jaýqashar ekeýimizden ne kútesiń.

— Jaýqashar sendeı emes, áli lypyp tur. Minse, at kótere almaıdy...

— Aý, qansha aıtqanmen eki jas kishi emes pe?

— Eki jasty da sóz qylyp turǵanyń...

— Onda ýaıym joq qoı. Jylqy kúzetine shyqqan balalar aıtyp júr, Jaýqashar bir tóbeniń baýraıynda uıyqtap qalady eken. Sodan jylqy aýylǵa qulaıtyn kez jetkende, ázer oıatyp alatyn kórinedi.

— Uıqydan jetiser bolsa, jańa sen de uıyqtap jatyr ediń ǵoı. — Janqoja myrs-myrs kúldi.

— Jalǵyz adam jalyǵady. Qısaısam, kúnshýaqta qalǵyp ketippen. Kókeshkiniń dúsiri uıqymdy shaıdaı ashty.

— Osy kúni ury-qary kóp. Jalǵyz júrsiń, jazym qylyp keter. — Janqoja aqyl aıtty. — Adam qartaıǵanda, aldymen uıqysy qashatyn sıaqty edi. Jaýqashar ekeýiń qabaqtaryńdy asha almaı-aq qoıdyńdar ǵoı, — dedi ázildep. — Qoı, myljyńdasyp turyp qaldym. Qarasaqaldardyń aýyly biraz jer, men keteıin!

— Jalǵyz shyqqanyń ne? Jaqaıdy eritpediń be?

— Jaqaıyń qurysyn. Baıqadamnyń aýylyna ketipti...

— Baıqadam beri qaraı kóship shyqqan ba?

— Mynda kelip ne bitiredi? Jyldaǵy jaılaýy shyǵar...

— Salt atqa eki kúndik jol...

— Jaqaı bir aýylǵa qonady, bir aýylǵa tústenedi. Oǵan ermek kerek. Bir aıda oralady ǵoı...

Janqoja kók eshkini syıpaı qamshylap kete berdi.

— Jolyń bolsyn, Jáke!

— Rahmet...

Shoqyta tartqan aǵasyna qarap turyp, Estekbaı kúrsindi. Jákem de qartaıdy... toqsan jas... ońaı ma?..

Estekbaımen myljyńdasqany jaqsy boldy. Shal oıdan serpilip qalǵan. Kókeshkiniń de júrisi shırady.

Dabyldyń aýylyna jetkende, kún ekindi edi.

Janqoja osy saparynda bes kún irkildi.

Dabyldy ertip Piráliniń aýylyna bardy.

Qarasaqaldyń batyry túrikpennen jylqy alǵany beker bolyp shyqty. Dabyl bıyl úıden attap shyqpaǵanyna ant-sý iship otyr.

— Túrikpennen jylqy alynsa, Dabyldy tabasyńdar. Meniń de jasym jetpistiń ústinde, izińdi qýyp kele jatyrmyn. Endi barymtaǵa shyqsam, tóbemniń shuqyryn kóreıin. — Dabyl ashý shaqyrdy. — Osy jylqyny aldyryp otyrǵan Elkeı sultan. Barymtashy jigitter ustaıdy. Túrikpennen jylqy alyp, Býra tórege asyryp jatyr...

— Ol Sarysýda otyr. — Piráli sultan býryl saqalyn bir sıpap qoıdy. — Bolar, bolar. Elkeıdiń Býra tóremen sybaılas ekenine men de senemin. Byltyr Sarysýdyń syrtyndaǵy Qypshaqtardyń jylqy aldyrǵanyn esitkenmin. Sol tusta Elkeı sultan Úrgenishtiń bazaryna jylqyny toltyryp jiberipti. Ylǵı tory qasqalar deıdi. Bireýler Qypshaq tańba— syn baıqaıdy eken...

— Tóre tuqymy endi urlyqqa shyqtyńdar ǵoı...

— Mynaý buzylǵan zaman adamdardy da azdyrdy emes pe, Jáke. — Piráli shynymen kúızelip aıtty. — Endigi qazaqtan Janqoja týmaıdy. Sondaı-aq sultan tuqymynan da Ábilqaıyr men Arynǵazy shyǵa qoımas...

Janqoja túrikpenderge Piráli sultan bastaǵan tórt kisi jiberdi.

— Dabyldyń aman ekenin aıt. Biraq kózimiz kórmegen jumysqa Elkeıdi kúıdirgenimiz de uıat bolar. Eger onyń Býra tóremen sybaılas ekeni ras bolsa, Sháýdirdiń jylqysy Sarysý boıynda. Sonda silte. Qazaqtyń uzyn qulaǵy bar emes pe? Sondaı bir sybys esitkenińdi aıtarsyń...

Bes kúnge sozylǵan osy sapardan keıin, kóńili tetik, qaıtar jolynda at ústinde jeńil otyrdy.

Janqojany áli de halyq syılaıdy eken. Qarasaqal aýyly da, Shómekeıler de tóbesinen tik turyp kútti.

Talaıdan beri kórmegen úzeńgilesterimen júzdesti. Sol jaqta Tóremurat inisi júr eken. Jyr tyńdap, bir jasap qalǵan.

Tóremurat týar aıdyń basynda Janqojanyń aýylyna keletin bolyp ýádesin berdi. Bul aýylǵa jyraý kelip, bala-shaǵa jyr tyńdamaǵaly ne zaman. Bir búıirinde sol tilegi bar, Tóremuratty ózi shaqyrdy.

Qatyn-bala bir qýanatyn boldy...

Kápir, erkek alys sapardan oralǵanda, bala-shaǵa úrkip, kirpideı jıyrylyp otyrmasyn da... Jol júrip kelgen betinde, aýyldy bıdaıyqtaı qýyratyn Bekbaýyldyń jaman minezin kórgen saıyn, Janqoja úıde otyryp kúıip-pisetin. Qazir aýylǵa jetkenshe asyǵyp kele jatyr.

* * *

Sol kúni Tabyn ishine jolaýshylap ketken saparynan Jaqaı da oralyp otyr edi.

Biraq oz úıine túsken joq. Bir qyrdyń astynda otyrǵan Aıdarqul aýylyna barǵan.

Sodan soń-aq súrgin bastaldy.

Eń aldymen Jaýqashar "jolaýshylap" ketti. Jaqyn jerde Qarasaqal aýyly, onda Jaýqashardyń tamyr-súgireı adamy bar... Boı jazyp qaıtady.

Keshke jaqyn Itjemes atqa qondy.

— Qaıda barasyń, eı?

On tort jasar Jumabaı aǵasynyń shaýjaıynan alyp júr.

— Úıde qamalyp qashanǵy otyramyz. Aıdarqul aǵamnyń aýylyna baramyn...

— Men de baram!

— Keshkisin túıe qaıtararsyń! Aýlaq!

Itjemes shoqytyp ala jóneldi.

Jumabaı qasarǵan jerinen qan alady. Bul aýylda ózimen jasy qurby bala da joq. İshi pysyp júr edi. Úıezdep turǵan jylqylardyń ishinen kók bestini tandap ustap, Aıdarqul aýylyna qaraı tartyp otyrdy.

Qurmanaılar qozy kósh jerde otyr. Ymyrt úıirilgen kezde jetip bardy.

Aıdarquldyń úıinde jıyrma shaqty jigit jınalypty. Bári de Kurmanaı-Quttyqqa qaraıtyn aýyldyń adamdary. Ortasyn— da Jaqaı, esip sóılep otyr.

Jumabaıdy kórgende, báriniń de ajary ózgerdi. Álde ne jaıly astarlap sóılesedi.

Jigitterdiń aldyna astaý toly et keldi. Jaqaıdyń qolynda qoıdyń basy, aýyzy etten bosamaıdy.

— Tún ortasy boldy. Endi atqa qonaıyq.

Aıdarqul kóterilgende, jurt ere túregeldi.

Úıden Jumabaı da shyqty. Bala kóńil, ár nársege áýes, jigitter qaıda barsa da, onyń qalatyn túri joq.

— Áı, sen qaıda barasyń?

Ony alǵash ańǵarǵan Itjemes edi.

— Baram...

Itjemes ashýlanyp kele jatyr edi, Aıdarqul basý aıtty.

— Qaıtesiń sol shý shyǵaryp... Bul qarap júre me, bala neme kórgen-bilgenin aýylǵa aıtyp barady. Odan da qasymyzda júrgeni artyq...

— Júr onda! Osydan uıyqtap qalsań... — Itjemes ony qadap aldy. — Dalada tastap ketem!

Aıdarqul bastaǵan jigitter túnimen jorytty.

Tań atyp, kún shyqty. Tús qaıta bir qudyqqa jetken. Aıdarqul sol jerde at basyn irikti.

— Osy arada at shaldyryp, demalaıyq. Qandysor aldymyzda jıyrma-otyz shaqyrymnan artyq emes. Namazdygerde atqa qonsaq, aı týa sap etemiz!

...Jaqaı Tabyn aýylyna tegin ketken joq-ty. Baıqadam qupıa shaqyrtatyn edi.

Tartýly Tabyn Shektiniń kisisin óltirdi. Buqarbaı bir erdiń qunyn tólep, op-ońaı qutylyp otyr... Baıqadam soǵan ókinetinin aıtyp otyr.

Kenesarynyń sońyna erip, beıbit eldi bóriktirgen ash bóri qulaǵyn taǵy tikireıtti. Baıqadamnan Qandysordy daýlap júr. Seıildiń balasy týysy Buqarbaıǵa nege tisin basyp otyrǵanyn jasyrǵan joq.

— Jaılaýǵa qaraı bettep kele jatyrmyz. Úsh kún boldy, Buqarbaıdyń kóshi qyr izimde, bir kósh jer keıin júredi de otyrady. — Baıqadam qatýlandy. — Qandysorǵa buryn jetkenimmen, bıyl onda shańyraq kótergim kelmeı otyr. Ári qaraı ótip ketip, Qorǵantúzge qonam!

— Itpen ıt bolyp nege kerek... — degensidi Jaqaı.

— Ózim de sony oılap otyrmyn. — Baıqadam endi tótesinen tartty. — Úsh kúnnen keıin Qandysorda Buqarbaı aýyly otyrady. Jigitterińdi jına. Estekbaıdyń balasy baıydy. Kenesarynyń tabaǵanyń túbin jalaǵan neme ǵoı. Kóp jylqyny, Shekti senderge qıdym! Qýyp alyńdar. Bilmese — Hıýaǵa syrǵytasyńdar. Bilip qalsa — barymta. Erteń daý kóterilgende, Seıildiń Baıqadamy, Shekti, seniń qasyńnan tabylady!

Buqarbaıdyń aty qaharly. Biraq, ony óz týysy, Seıildiń Baıqadamy tastap ketetin bolsa, azǵantaı Tartýly, bulqynǵanda qaıda barady. Ári jylqy barymtalap otyrǵan kez kelgen qaımana qazaqtyń biri emes, Janqoja aýylynyń jigitteri eken. "Aınalaıyn, aq Jáke, árýaǵyńnan" dep júrgen Buqarbaı emes pe?.. Janqoja aýylyna aıaǵyn ańdyp-ańdyp basatyn shyǵar...

Jaqaı-baqaı eseptiń adamy. Aqylǵa salyp ólshestirýge shorqaq. Baıqadamnyń sózi eliktirdi.

Tórt kóshtik jerdegi Tabyn aýylynan bir kún, bir tún júrip jetip otyr. Aq tanaý attyń baýyry aq kóbik edi.

Kisisi óletin de, oǵan bir qun alyp kóńili bitpeı júrgen de Quramanaı týysy. Bul qylmys Aıdarquldyń qolymen jasalýy kerek. At basyn da sonda burdy.

Buryn Qurmanaı qysylǵanda, Aqırektiń astyna tary sebetin edi. Úsh jyldan beri odan da aıryldy. Qara qasqa kedeı Aıdarqul Qyzylda kóship júr.

Basqa qazaq qaıratyn boıyna syıǵyza almas, barymtaǵa attanady. Odan qalsa, jalǵyz jorytyp mal urlaıdy. Qurmanaı-Quttyq jigitsiz otyrǵan joq. Jasy alpysqa shyqqanmen, Aıdarqul jortýylǵa jaraıdy. Biraq, aýylynyń jelkesinde qubyjyq... onyń aty — Janqoja... Bir nárseńdi sezse, basyńa bále salady. Jaýlasqan jaqtyń bir malyn ekeý qylyp óndirtip beredi...

Al Qurmanaı ólse, onyń kuny bir myń qoı...

Daladaǵy Baıqadam ókinip júr. Janqoja ylǵı jaqyn qaraqtaıdy. Osy shaldyń kesirinen ár jerde eseleri ketip júr...

Aıdarqul sol ketken eseni qaıtarǵaly barady...

Jumabaı áli eshteńeni túsinip jarytqan joq-ty.

— Áı, boqmuryn! — dedi Aıdarqul, ózi otqa jylqynyń súr etin kómip jatyr. — Biz Buqarbaıdyń jylqysyn qýǵaly baramyz!

— Buqarbaı! — Jumabaıdyń jany yshqyndy. Kóz aldynda Buqarbaı, dombyrany aldyna kese salyp otyrǵan bir kezi elestep ketti. Shoqalaqtaı iri, ár saýsaǵy jas balanyń bilegindeı edi. — Buqarbaı saǵan qýdyrady jylqysyn!

— Óı, jaman neme! Balymnan týyp, qaıdan ońaıyn dep ediń!? Jákeme uqsasań, jaý qaıdasyń dep turar ediń? — Aıdarqul biraz qyjyrtyp aldy. — Erteń qalyń jylqyny qýyp, aýyldan qulaımyz. Biraq, Jákem bilse, bálege shatyldym deı ber. Saǵan aıtaıyn degenim "aýyzyńa berik bol". Qaıdan kelgenińdi surasa, Dáýitbaı aýylyndaǵy shildehanany aıt. Dymyń ishinde bolsyn!

Jumabaıdyń júregi alaburtady. Bular ákesinen jasyryp júr eken-aý... Endi ótirik aıtyp barady... "aınalaıyn, aq Jáke, árýaǵyńnan..." Ákesi — Buqarbaıdyń dosy... Sonda mynalardyń áke dosyn jaılaıtyny qalaı? Buqarbaıdan jylqy alady...

Bala aqyly túkpirler oılastyrýǵa shorqaq. Aqyry kóńilindegi túıtkildi sheshe almaı qoıdy.

Namazdygerdiń shamasynda atqa qonǵan jigitter, ymyrt úıirilgenshe jorytty.

Aı týdy.

— Áne, jylqy!

Itjemestiń kózi qarańǵyda qatelespeıdi. Tepseńde jatqan kóp jylqyny qıadan shaldy.

Al, jigitter, qapy soqty degen — osy! — Aıdarqul alǵa shyǵa berdi. — Biraq, jylqyǵa tıetin jerde dybys shyǵarýshy bolmańdar. Qandysor alty-jeti shaqyrymdaı ǵana jer. Qoldan kelse, aýylǵa til jibermeıik. Biz Itjemeske ekeýimiz jıyrma jigitpen jylqyshylardy aınaldyramyz. Jaýqashar, sen jylqylardy qý!

Qalyń jaý ókpe tusynan sap etkende, tún ortasy jaqyndap, qalǵyp-múlgip júrgen jylqyshylar sasyp qalǵan. Soıyl sart-súrt qaqtyǵysyp ótkende, bes-alty attyń arqasy bosap shyǵa keldi.

— Attan, attan!

Álde de bes-alty jerden attandaǵan daýys shyǵady. Jylqy kúzetinde on-on bes adam, kútinip otyrǵan aýyldyń túri. Jortýylshylar endi dybysty qýalady.

Bir jylqyshy aýylǵa qaraı bezip barady eken.

Aıdarquldyń astynda shabdar aıǵyr, aıaqty jylqy edi. Al ananyń mingeni qas tulpardyń ózi... Ári-beriden soń qarasyn kórsetpeı ketti.

Aıdarqul at basyn keıin burdy.

Jylqy joq, jigitter de qara úzdirip joǵalypty. Art jaǵynan "attandaǵan" daýys jarqyn-jarqyn estiledi. Júregi dir etti. Jalǵyz júrip, Buqarbaımen kezdesip qalsa, aman bol! Aıdarqul shabdar aıǵyrǵa qamshy basty.

Jigitterge qosylǵanda, tań aǵaryp qalǵan.

— Meniń atym boldyrdy. Aýystyryp mineıin. Itjemes bes jigit alyp, jylqyny qýalasyn. Jaýqashar, qasymda qal. Qalǵanymyz qýǵynshylardy tosyp, qasha urys salamyz.

Jumabaı Jaýqashardan aırylmaıdy. At ústi kórip turǵany — osy. Ondaı qyzyqtan qur qalý qıyn edi.

Bular qýyp kele jatqandary Baıqadam aýylynyń jylqysy ekenin bilgen joq. Áli Buqarbaıdan qorqyp júr.

Qýǵynshylar úzdik-sozdyq jetti. Jekpe-jek kezdesip qalyp, satyr-sutyr soıyl salysady. Qurmanaı-Quttyq ázir aman kele jatyr.

Birte-birte qýǵynshylardyń toby qalyńdady. Qyryq-elýdeı jigit edi. Bir soıylǵa ekeý-úsheýden kelip, Qurmanaı-Quttyqtyń qımyly jasqanshaq tartty.

Soıylǵa moıymaıtyn Jaýqashar men Aıdarqul ǵana. Alyp deneli Jaýqashardy at alyp júrýi qıyn. Qosarynda sal tory edi. Bir satyr-sutyrdan keıin, at aýystyryp mindi.

Sol eki arada qýǵynshylar da qamap qalǵan eken. Jigitter basy shashyrap ketken. Qasynda Jumabaı, aınalaqtap shyǵa almaı júrgenin kórdi. Bir soıyl qate tıse, qańbaqtaı ushyrady ǵoı... Jumabaıdan aırylyp baryp, Jákemniń júzin kórý qıyn bolar. Jaýqashar aqyrdy.

— Tez joǵal! Jylqyny qýyp jet!

Jumabaı yqylassyzdaý qımyldaıdy. Artynda qalyp bara jatqan at ústi shaıqasqa qaraı-qaraı bara jatyr. Bir Tabyn Jaýqashardyń soıylynan ushyp tústi. Jákeń jaraıdy. Ol qýanyshyn basqansha bolǵan joq, Jaýqashardyń aınalasynda bes-alty topyrlasyp qalǵan. Soıyl jaýyp ketti.

Sal torynyń arqasy bos, oınaqtap shyǵa keldi.

— Jákemdi óltirdi! — Jumabaı shyr etti.

Biraq onyń daýysyn esitken jan joq— Aıdarqul qashyp bara jatyr edi. Artyna buryla almady.

Jumabaıdyń kózinen jas yrshydy.

Atynyń basyn tejeı túsip, qýǵynshylarmen qaptaldasa shaýyp keledi. Jińishke qasynyń eki ushy túıisip qalyp, támpaq murnynyń ústi jipsidi. Biraq kóz jasy tıylǵan, janarynda úreı baıqalmaıdy. Al jas balany Tabyndar eskergen joq.

Kek... Jákemniń kegin alýym kerek!..

Sony oılaǵanda tas qulaq myltyq esine tústi.

Tas qulaqty ylǵı bıazy shekpenniń ishinde, qoınynda saqtaıtyn edi. Qolyna aldy.

Eki kózi qýǵynshylarda. Jaýqashardyń kegine tatıtyndaı adam izdestirdi. Myna bireý... toqpaq jaldy tory aıǵyrdyń ústinde úıdeı bolyp otyr. Dóńgelek saqaldy, qyzyl shyraıly kisi. Jasy da Jaýqashar qurbylas sıaqty. Maýyty shekpenniń eki etegi jaıylyp ketken, shoqyraqtaı shabady.

Buqarbaı emes... biraq, odan kem de emes...

Jumabaı kók bestiniń jaly astynda tas qulaq myltyqty tasalap ustap kele jatqan. Kóterip alyp kózdeı berdi. Oń qolynda myltyq, sol bileginiń ústine salyp, kózin qysty.

Tars etken myltyq daýys, cap dalany selk etkizgendeı. Baıqadam keýdesin basyp qulaı berdi.

— Oıbaı, Baıqadam!

— Atyp ketti!

— Qýyńdar ana balany!

Qýarsyńdar! Jumabaı taqymyn qysyp qaldy. Eti qyzyp alǵan kók besti kıikteı orǵyp tarta berdi.

Tabyndar Baıqadamnyń qasynda osharylyp qalǵan. Qýa túsken bes-alty jigit joldan qaıtty. Balanyń qolynda myltyq bar... Taǵy bireýin tars etkizip júrse...

Baıqadamnyń tory alalary top-tobymen qalyp barady. Úreıi ushqan Qurmanaı-Quttyqtyń artyna qaıyrylar dármeni joq. Qashyp bara jatyr..

Arttarynan Jumabaı da jetti.

* * *

Aıdarkúl aýylynda tal túste shý shyqty. Tabyndardyń qolynan eki Qurmanaı jigit sheıit bolǵan. Qatyndary betin aldy da saldy.

Taltúste Janqoja aýylynda shý shyqty. Jumabaı Jaýqashardyń qalaı ólgenin aıtyp otyr...

Basqa Ótegen-Nurymbet Janqojadan qorqady. Erkek kindikten bir jan joq, aýyldan bezip ketipti.

Janqoja shyrt uıqyda jatyr edi. Aýyldaǵy erkek kindik "Dáýitbaıdyń úıindegi shildehanaǵa ketkeli" eki kún ótti... Túnde jylqy kúzetinen qaıtqan...

Tań aldynda qaljyrap keldi.

Qatyndardyń oı baýyryn kesken daýysynan shoshyp oıandy. Oshaqtyń basynda Jumabaı jylap otyr.

Esikten kirip kele jatqan Jaqaıdy kórdi.

— Mynaý ne, Jaqaı?!

— Oıbaı, Jáke, túsinsem buıyrmasyn! Bastap júrgen álgi deliqul Aıdarqul deıdi. Kózderine qara urynyp, Shómishti Tabyn Seıildiń Baıqadamynan jylqy alypty ǵoı. Álgi Itjemes aıtyp otyr...

Janqoja jarylyp kete jazdady.

— Áı, sen ol Baıqadamnyń aýylynda qydyryp júrgen joq pa ediń? Sonda bir sumdyqty oılap júr ekensiń ǵoı. Jigitterdi sen jiberip otyrsyń!

— Áne, birdeńe bolsa, bular Jaqaıdan kóredi. Mine, ımanym, mine, janym, bilsem buıyrmasyn!

Jaqaıdyń saqaldy basymen ótirik aıtyp turǵanyn kórgen kezde bala Jumabaıdyń esi shyqty. Biraq úlken kisini uıaltýǵa bolmaıdy. Uıat — ımannyń qaby... Es kirgeli ádepke úıretilgen bala Jaqaıdyń júzin jyrtyp sóz aıtýǵa batpaı otyr.

— Óshirińder únderińdi!

Janqojanyń áli qatyndaryna keledi. Aıbarsha men Balymǵa aqyra ornynan turdy. Qolynda — jalańash qylysh, eki kózi qantalap ketipti. Jaýqashardyń úıine kirdi.

— Óshir únderińdi, atańa náletter! Úıde otyrsa, mal taýyp kel dep qulaǵynyń qurt etin jeısińder! Mal qýa baryp ólse, taǵy jylaısyńdar! Qyraıyn ba shetterińnen!

Qatyndar jym boldy.

Barymtaǵa attanyp, tiri qaıtqan jigitterdiń bireýi joq, Janqoja urynýǵa qara tappaı júr.

Erteńine tańerteń Jaýqashardyń óligi ákelindi.

Janqoja dalaǵa shyqpaıdy. Jaqaı kirip, janazanyń jaǵdaıyn aıtyp kele jatyr edi. Aqyrdy.

— Bular — kápir. Beıbit aýyldan jylqy alyp jáne adam qanyn júkteıdi. Ondaı qanypezer qudaı júzin kórýi tıis emes. Janaza shyǵarylmaıdy!

Jaqaı sasty. Jan-jaktaǵy aýyldarǵa aldaqashan shapqynshy ketken. Aqsaqaldardyń aldy kelip jatyr. Bári de Kishkenege qaraǵan aýyldyń adamdary... Bári de Janqojaǵa kóńil aıtty... Aǵaıyn ólikterdi jaıǵastyrýdyń qamyn oılastyrdy.

— Janaza shyǵarylmaıdy.

Keshke qaraı Dabyl keldi. Piráli sultan keldi. Aqsaqaldar basy kuraldy. Bári de janazanyń jaǵdaıyn sóz qylady. Jalǵyz Janqoja qasarysyp otyr. "Kápir" degen bir sózinen tanǵan joq. Janaza shyǵartpady.

Erteńine Sámeke qoja keldi.

Sharıǵat joly qıyn. Qojekeń neshe saqqa júgirtip aıta bastaǵanda, jurt aýyzyn ashyp qalǵan. Janqoja da qaıysty. Eger myń úsh paqyrdyń janazasy shyǵarylmasa, kápirdiń úlkeni ózi bolǵandaı eken...

Janaza shyǵaryldy.

Baýyrdyń jóni basqa. Jaýqashardy alyp bara jatqanda, Janqojanyń kózinen jas shyqty.

— Al, endi jylańdar...

Otyrǵan jurt jylap jatyr.

Janazadan keıin Janqoja aqsaqaldardy bir kún ustady. Jaǵdaı aıtyp otyrǵan ispetti, uzaq sóıledi.

— ...Biz de jas bolyp kórdik. Tórimizde — áke, aldymyzda — aǵa, aldyn kesip ótpeıtin edik...

— Oǵan sóz bar ma?!

— Onda úlkendi syılaıdy ǵoı!

— Ne, men jas bolyp otyrmyn ba?! — Janqoja shıratyldy. — Jylqamannyń sońynda, Jylqaıdardyń kegin qýyp bara jatqanda on jeti jasta edim. Odan keıin bir adamnyń mańdaıynan shertken jerim joq. Babajannan da qorqyp qashqan joqpyn. Onda Janqojanyń jasy elýdiń ústinde, jazyqsyz qan tógip, kesirimdi jurtqa tıgizgim kelmedi emes pe? Al Aıdarqul alpys jasta barymtaǵa attanatyny qalaı?

Jurtta ún joq.

— Janqojanyń jasy toqsanǵa kelip qaldy. Aldynan el ketti, aýyzdan sóz ketti. Qyzyldaǵy Qurmanaı-Quttyq jetpis úı. Janqojanyń sózin olar tyńdamaıdy. Aýyzdan sóz ketkeni emeı, nemene? Biraq erteń bálesi aınalyp kelip meni tabady. Syr aǵaıyn qaıdan bilsin, Janqoja bar dáýletten aırylǵan soń, barymtaǵa shyǵyp otyr deıdi.

— Qudaı saqtasyn!

— Jáke, aıta kórme!

— Kózimshe aıtarsyńdar-aý. Syrt aǵaıyn ne deıtinderin ózderiń bilińder. — Janqoja qatýlandy. — Men myna balamnan enshi alysqaly bekindim. Ústinde úıi bar, baýyrynda balasy bar. Jumabaıdy da osyǵan qaldyramyn. Qarshadaı bolyp qandy oqıǵaǵa qatysty. Bala bolyp ońdyrmas. Nekeli qatyndaryma eshkimniń ortaǵy joq shyǵar. Myna bir jetim jeti jasta qolyma kelip edi. Adal sút emgen jıenim, qasyma osy Shaǵyraıdy eritkim kelip otyr...

Aqsaqaldar basý aıtty.

Janqojaǵa sóz ótpeıdi. Aqyry degenin istep tyndy. Enshini de ózi bólistirdi. Tórt saýly ingen, eki atansha... Jylqydan kákeshki men kókbestini aldy. Bireýin — ózi, bireýin Shaǵyraıǵa mingizedi.

Erteńine sý Altaıǵa qaraı kóshti.

Bul kúnderi Tabyndar da búlinip jatyr.

Baıqadamnyń janazasy shyǵaryldy.

Artynda kúrkildegen keńes. Tabynnyń tórt kózi túgel. Buqarbaı da otyr edi.

Bir aqsaqal suraq qoıdy. Baıqadam qoldan óldi. Artyn ne isteımiz?

— Tabynnan bir Baıqadam ólse, Shektiden úsh kisi — birligi Janqojanyń inisi Jaýqashar ólip otyr... Qun surap jeńe almaımyz. Janqoja aıaǵyna otyrǵyzbaıdy...

— Janqojany óltirý kerek!

Baıqadamnyń nemere týysy Dáýqara sartasynan júginip otyr. Omyraýlaı sóıledi.

Buqarbaı selk etti.

Baıqadammen bir apta ańdysyp kelip edi. Talasqany Qandysor, ylǵı bir kósh keıin júrip otyrdy. Údere tartsa, aýyr qozǵalatyn Baıqadamnyń kóshinen Estekbaı aýyly ozyp ketetini anyq. Buqarbaı ony da oılastyrdy.

— Ojaýly atamnyń kári árýaǵyndaı qara shańyraq edi. Ańysyn andasaıshy.. — Shynar aqyl aıtty.

Buqarbaıdyń kóshi Baıqadamnyń jurtyna qonady. Solaı ańdysyp, bir apta ótti...

Sol kúni Baıqadam Qandysordyń basynda erý bolypty. Jan-jaqtaǵy Shómishti aýyldaryna shapqynshy ketip jatqany estildi. Baıqadamnyń aýylynda qyryq-elý jigit... onyń urysqa daıyndalyp jatqanyna Buqarbaı shák keltirgen joq.

Bul da Tartýly týystaryna at shaptyrdy.

Sol kúni qyryq shaqty jigit Buqarbaı aýylyna da jınalyp qalǵan. Tún ortasynda Baıqadamnan shapqynshy keldi. Shekti jylqysyn áketip otyr. Baıqadam Tartýlynyń jaqqan otyna kúıip otyrǵanyn aıtady. Osydan on bir jyl buryn ólgen Qurmanaıdy Buqarbaıdyń aldyna tartty.

Qurmanaıdyń qunyn Janqoja ózi bastap kelip aldy. Buqarbaı odan soń da kezdesip júr. Byltyr Janqojanyń úıinde qonyp ketti. Ókpeli adamnyń keskinin baıqaǵan joq...

Shekti on bir jyl ótip ketken kegin qýyp, Baıqadamnan jylqy almaıdy...

Janqoja barymtaǵa adam attandyrypty degen Buqarbaıdyń qulaǵyna tıgen jeri joq edi...

Baıqadam ótirik aıtyp otyr...

Bir aptadan beri sońynda ańdysyp kele jatqan Buqarbaıdy endi Shektige aıdap salǵysy keledi... Joq jerden ábiger týǵyzyp, Tartýlynyń nazaryn Qandysordan aýdarmaq qoı... Ol qýlyqqa Buqarbaı kóne qoımas!

— Jylqysyn Baıqadam ózi qaıtaryp alar!

Buqarbaı qozǵalǵan joq.

Keshkisin Baıqadamnyń ólgen habaryn esitti.

Dáýqara Janqojany óltirý kerek dep otyrǵany — mynaý...

Jurt Buqarbaıdyń aýyzyna qaraıdy.

— Ashý ústinde arandamaıyq...

Basý aıtyp kele jatqan Buqarbaıdy Dáýqara sóıletpedi.

— Endeshe shynymdy aıtaıyn. — Ashýlanǵan Buqarbaı shart ketti. — Janqojaǵa qastyq jasalatyn jerde, men qastaryńnan tabylmaımyn. Janqoja jylqy qýypty degendi qazaq balasy esitken jeri joq! Bul jerde jańsaqtyq bar...

Tartýly týysy men Shómishti Tabynnyń jigi osy jerde aıyryldy...

Baıqadamnyń Seıilden týatyny ras. Seıildiń qara shańyraǵyn syılamaı ketken Tabyn joq. Biraq sońǵy jıyrma jylda Buqarbaıdyń dańqy qattyraq shyǵyp, sonyń kóleńkesinde ataǵy da kómeski tartqandaı jaıy bar. Onyń sózinen keıin otyrǵandar oılanyp qaldy.

— Jer ústinde tiri júrsem, Janqojany óltirmeı qoıman! — dep Dáýqara entigip otyr.

Tap bul joly Tabyn qozǵalatyn yńǵaı tanytqan joq. Jurt tarady.

* * *

Aıdalada jalǵyz aq boz úı, kóz ushynan kórinedi. Jan-jaǵynda qalqıǵan qara joq edi.

Aq boz úı boz tóbeniń baýraıynda otyr. Aınala — boz jýsandy jazyq. Áýdem jerde tórt qulaqty tam qalqıyp kórinedi. Onyńda bir qabyrǵasy qulap jatyr.

Súr beıittiń arǵy jaǵy — qıaqty aq shaǵyl qum. Kók erkegi attyń tizesin qaǵady. Sol jerde túgi tarlan tartqan kókeshki at, kúnde arqandaýly turatyn edi.

Mynaý beıittiń kimdiki ekenin bilgen qazaq joq. Janqoja da esitpegen eken. Bul dalaǵa kimder kelip, kimder ketpedi... Jeti jurt kóship ótken jer ǵoı... bireýinen qalǵan belgi shyǵar...

Buryn jurt beıittiń balshyǵyna jylqynyń quıryq qylyn qostyryp, boz bıeniń sútimen ıleıdi desetin. Sonda urpaqtan-urpaqqa ketetin bolsa kerek. Myna beıittiń túri soǵan uqsaıdy. Janqoja ony alpys bes jyldan beri biletin edi. Onda tórt qabyrǵasy túgel... Keshe qulap jatqan qabyrǵany kóp joqtady. Beıit emes, bas panasy qulaǵandaı, qarttyń qabyrǵasy qatty qaıysqan. Ýaqyt qudiretin jańa sezip otyr. Jyldar synyna sur beıittiń de tótep bere almaǵany... Eı, adamzat, ǵumyryńnyń sholaq ekenin túsinseń et-ti...

Jalǵyz úıde alty túıe, onyń da tórteýi botaly. Shaǵyraıdyń astynda kók besti, bir qyrdyń astynda jaıylyp jatatyn túıelerdi kúnde eki mezgil kórip qaıtady. Qudyqqa qulatady, sýǵarady...

Erden erdiń qaýpi bar. Baıqadamnyń arty joqtaýsyz ketpeıtinin Janqoja da túsinedi. Jaýqashar júz elý úı Quttyqtyń azamaty bolsa, Baıqadamdy jeti myń úı Tabyn joqtaıdy... Seıildiń balasy. Ári Baıqadam Janqojanyń jylqysyn qýǵan joq, jylqy aldyryp, qýyp shyqqan betinde jazym bolyp otyr. Óltirgen — Janqojanyń balasy. Jolǵa jyqqanda Qurmanaı-Quttyq aqtala almaıdy. Janqoja qartaıǵanda qandy moıyn qylmysker atandy...

Onyń oıynsha, erte me, kesh pe, Tabyndar atqa qonady. Top qurap attana ma, qun suraıtyn kisi bolyp kele me? Janqojanyń kózi tek soǵan jetpeı otyr. Qatýlanyp atqa qonsa, aldyna Buqarbaıdy salady-aý... Buqarbaı... Baıqadamǵa ókpeli edi. Biraq, aǵaıyn... ókpege qıǵanmen, ólimge qıa qoımas. Tabynnyń aldynda Buqarbaı júretini anyq. "Aınalaıyn, aq Jáke, árýaǵyńnan..." Ol Alataýdan qaıtqanda, solaı án shyǵaratyn Buqarbaı ǵoı. Endeshe Janqojaǵa qarsy qalaı qol kóteredi? Bul qaza túbi beıbit tynym tabatyn shyǵar... Janqoja áli de kúder úze qoıǵan joq.

Búgin túıe kózdeı shyqqan Shaǵyraı qýanyp keldi.

— Qur Altaıdyń bókterinde qarasaqaldar qonyp jatyr. Jańa jylqyshy jigitimen kezdestim...

— Dabyl qalaı beri qaraı jyljıdy?

— Dabyl emes, Qazanqap aýyly. Qarasaqaldyń sondaı bir baıy bar. Byltyr jylqy izdeı shyqqanda, Jaýqashar aǵam ekeýmiz Qazanqaptyń úıinen qoı jegenbiz. Kúnimaı degen báıbishesi bar eken. Ózi — shal kisi. Áıeli sizdi aıtqanda jylap otyrdy.

— Onysy nesi? Jylaǵany nesi?

— Qyz kezinde sarttardyń qolyna túsken be-ay... sondaı birdeńesi bar áıteýir...

Janqoja táńirge táýbe qyldy. Adam sodan qurıdy, — jaqsylyq jasaý qolynan kelmeıdi... Jaqsylyqqa jamandyq deteı — ottaǵan sózi. Adam mańdaıynan syıpaǵan pendeni qaıdan umytsyn-aý! Sarttyń kezinde qansha qyz jylaǵan joq. Bul da sonyń bireýi ǵoı... Babajannyń qamalyn alǵan alty Álim edi. Jaqsy ataǵy Janqojaǵa qaldy. Qazaq alalyq oılamaıtyn azamatyn eshqashan eleýsiz tastaǵan emes...

— Qalaı oılaısyń, Shaǵyraıjan, Qarasaqaldarǵa erýlik beremiz be?

Jaqyn mańaıda el qarasy kóbeıgeni Janqoja úshin qýanysh ákelgendeı. Erteń tań atýyn kútti. Shaǵyraıdy ertip Qarasaqal aýylyna baryp qaıtýy kerek...

— Qatyn, qara taılaqty soıaıyq...

Qonaqasy jaıyn aıtqanda, Aıbarshaǵa oılasady.

Túnde shym-shytyryq tús kórip, qaıta-qaıta bastyǵyrylyp, mazasyz uıyqtap shyqty. Uly súrgin shabys... bir sary sadaq ázine qaraı kezelip tur eken deıdi... Biraq adamy kórinbeıdi. Qarý qylǵysy kelse, qoly kótertpeıdi.

— Saǵan ne boldy? — Aıbarsha eki ret oıatty.

Janqoja tús jaıynda tis jaryp aıtqan joq.

Tań qarańǵysynda turyp, dáret sý jylyttyrdy.

Jaınamazy jaıýly, tań namazyna kiristi.

Balym syrtta túıe saýyp júr. Kónegi saldyrap, úıge bir kiredi, bir shyǵady.

Namaz ústinde Janqojanyń kókeıinde — Qarasaqal aýyly, erýlik jaıyn oılastyrdy.

— Bir daýys...

Balymnyń úninde qobaljý nyshany, biraq batyrdyń namazyn buzýǵa qaımyqqandaı, Aıbarshaǵa qarap aıtty.

— Qarasaqaldar shyǵar...

— Joq, urandap shabatyn sıaqty...

— Qaı jaqtan estiledi? — Janqoja betin asyǵys sıpap, jaınamazyn jınaı berdi.

— Mola jaq betten... qumnyń ishinen shyǵady...

— Bar tyńdashy. — Janqojanyń júzi buzylyp tur. — Ne dep kele jatyr eken!

Batyrdyń eki kózi esikte, asyǵys kıindi. Balym kelgenshe taǵaty jetpedi, ornynan turdy.

— "Dóıt" deıtin sıaqty...

— "Deıt" — Shómekeıdiń urany. Sen jańylys esitken boldyń. Aıbarsha saýytymdy alshy! — Janqoja Balymdy qaıta jumsady. — Kókeshkige júgir!

Saýyt sandyqtyń túbinde edi. Aıbarshada óń-tús joq, saýytty alyp jatqanda qoly qaltyrady.

Sol eki arada Balym qaıtyp keldi. Eki ıyǵynan dem alyp tur. Alqyna sóıleıdi.

— Jaý kókeshkiniń ústinde, menen buryn jetti. Tabyndar— aý deımin. "Tostaǵandap" keledi.

— Qap! Aqyry kóp jamannyń otyna kúıgen ekem ǵoı!

Aıbarshanyń qoly qaltyrap, aq saýyttyń ilgegin sala almaı jatyr.

Balymnyń qolynda adalbaqan, úıden atyp shyqty.

Satyrlaǵan at tuıaǵy tóbeńdi oıatyndaı, Janqoja saýyttyń ilgegi salynyp bitkenshe asyqty.

— Janqoja qaıda, Janqoja?!

Soıyl úıge satyrlaı jaýyp, bir ýyq synyp tústi.

Áldebir erkektiń baj etken daýysy shyqty.

Janqojanyń qolynda jalań qylysh, esikti serpe ashyp, dalaǵa umtyldy.

— Janqoja kerek bolsa, shyqty mine!

Balymnyń qolynda adalbaqan, ersili-qarsyly siltep júr eken. Álgide baj ete qalǵan erkektiń Balymnan taıaq jegeni anyq edi. Kempirdiń ózi de jaraly. Aq jaýlyqtyń ushyndaǵy qyp-qyzyl qandy kórgende Janqojanyń jany yshqyndy. Qaıqy qylysh jarq etip, jaqyn turǵan tory aıǵyrlyqqa tap berdi.

Osy kezde edi... Sala qulash saryja keýdesinen saq etti. Asyqqanda aq saýyttyń eki-úsh ilgegi salýsyz qalǵan. Kim de bolsa kózdep atty. Kókirek súıegi qars aırylǵandaı, qatty aýrýdan jany yshqynǵanda, saryjaǵa qalaı shap bergenin ózi bilgen joq. Eki qoldyń bul qımyly aqyldan tysqary, óler aldyndaǵy jantalas sıaqty birdeńe edi. Oq tıgende, aqqý qanatyn serippeı ketedi. Shalda dybys joq, tynysyn bitirgen jan tásilim shaqta túnde kórgen túsi kóz aldynda jarq etti. Sary sadaq kezenýli edi-aý... Tizesinen ál ketkende, Janqoja sartasynan júginýge ázer kúshi jetti. Esi túzý... Qulap túskendi namys kórdi...

Tabyndar qorqynyshty birdeńe kútkendeı, tym-tyrys. Shalǵa jaqyndap barýǵa seskenedi. Iirilip tur.

Sadaqpen atqan Dáýqara edi. Elden buryn es jıǵan da sol, tory aıǵyrdy tebinip alǵa shyqty.

— Keýdesinde eki jany bolsa, bilmeımin. Pende ekeni ras bolsa, endigi ólgen shyǵar!

Dáýqara ıyǵynan alyp, tartyp qalǵanda, óli múrde shalqasynan qulap tústi.

Sony kútip turǵan jurt úıge tap berdi. Biri úzigin sypyryp, biri ýyǵyn sýyryp, úıdi jyǵyp jatyr. Syrly sandyq, teń-teń shabadandar... bári dalaǵa shyǵaryldy. Qaly kilem, qamqa ton... Batyrdyń úıinde óli buıym kóp edi.

Túıeler shógerilip, úıdiń júgi artyldy.

Balym Aıbarshany túrtkileıdi. El moıny qashyq... Qara jaıaý qyrylady ǵoı. Myna jaýdan kólik suraý kerek edi.

— Álgi... álgi... — úreıi ushqan Aıbarsha, kekeshtenip sóıleı almaı qaldy.

— Áı, batyrlar! — Balym Dáýqaraǵa bardy. — Toqsandaǵy shaldy óltirip, muratqa jettińder! Endi onyń súıegin dalada qaldyryp barasyńdar. Bir ingendi tastap ketińder. Súıegin oraıtyn kilem kerek. Ústine kóleńke jasaıtyn eki-úsh kerege qaldyryńdar...

Tabyndar ýáj aıta alǵan joq.

Jurtta eki kempir, bir bala shoshaıyp qaldy. Úsheýara bir túıe. Óligi taǵy bar...

— Qarap otyryp ólemiz be? — dedi Balym. — Eki kempir túıege mingesip, Qarasaqaldarǵa jeteıik. Óliktiń ústine kóleńke jasaıyq. Batyrdyń basynda jıen bala qalyp, kúzetsin.

Itarqa jasaldy. Ólikti kirgizip jatqyzdy.

Kún kúıip tur. Eki kempirdiń astynda bir ingen, jolǵa tústi.

Qorqynyshtan esi shyqqan Shaǵyraı shóldegenin endi sezdi. Ne kónek joq, ne qaýǵa joq... qudyqtyń basyna úsh baryp, úsh qaıtty. Jaý túk qaldyrmapty.

Tili aýyzyna syımaıdy. Itarqaǵa kirip qısaıdy.

Uıyqtap ketti. Tús kórdi. Janqoja atasy... Ústinde túıe shekpen, ony qamshynyń sabymen túrtedi.

— Eı, jaman neme! Meniń bas jaǵymdaǵy bir torsyq shubatty kórmeısiń, — deıdi, — alyp ish!

— Jáketaı-aı! Tiri ekensiń ǵoı!

Shaǵyraı ornynan ókire jylap turdy.

Ólik tyrp etpeıdi. Ústinde túıe júni shekpen, manaǵy kúıi jatyr. Shaǵyraı jan torsyqty izdedi. Janqoja torsyqqa shubat quıdyryp, irgege kómip qoıatyn. Ústine sý septiredi.

Itarqa tap jan torsyq kómiletin jerge turǵyzylǵan eken. Shaǵyraı ár jerdi qamshy sabymen túrtkileıdi. Aqyry jan torsyqty tapty.

Ústi kóleńke, torsyqtyń jatqan jeri dymqyl, shubat muzdaı kúıi tur. Shaǵyraı borsha-borsha bolyp terledi.

— Jákem taryqqanda aıan berdi...

Qarasaqal aýylynan kelgen adamdarǵa kórgen túsin jyrdaı qylyp aıtyp otyr...

TÚIİN

Qazaly bir jyldan bir jylǵa qalaǵa uqsap kele jatyr. Ár jerde saýda dúkenderiniń tóbesi kórindi. Dúken ustaıtyndar — kóbine tatar saýdagerleri. Kóshe tústi. Qaz-qatar tizilgen tam úılerde tatarlar turady. Bulardan bir búıir, darıanyń jaǵasyna taıaý qazaqtardyń jer kepeleri edi. Qaqyra tam qazaqta sırek ushyrasady.

Shegebaıdyń baıaǵy kásibi, sý tasıdy. Tabys bolǵanmen, baıyp kete qoıǵan joq. Balanyń sany altaýǵa jetti. Tapqany tamaǵynan aýyspaı jatyr.

Beketaı ákim bolyp ketti. Aýyly Aqırektiń astynda. At-arbany qoıǵaly, qalada sırek kórinedi. Anda-sanda soqsa, qazaq arasynyń daý-shary qolyn bosatpaıtynyn aıtyp, shaǵynatyny bar. Alym-salyq jınalatynda da basynda Beketaı júredi. Al jumysy qaladaǵy orys ákimshiligine tikeleı baılanysty eken. Ózi de qala tirshiligine qyzyǵady. Dúkeni basynda, azyq-túlik, qant pen shaıy da arzan... Kóship kelsem deıdi. Bes bólmeli qylyp úı saldyrsam deıdi. Beketaıdyń oǵan dáýleti jetedi. Biraq qartaıǵan ákesi Qatpa, qyńyraıyp kónbeı otyrǵanyn aıtady. Bul kezde Aıbas ta, Qaramergen de dúnıe salǵan. Jánikeniń báıbishesinen qalǵan balalardan da eshkim joq. Bir shaldan taraǵan on shaqty úıdiń qazirgi úlkeni — Qatpa. Beketaı túgil, onyń aldynan basqa týystary da shyǵa almaıdy.

Qońyr kúzdiń ishi edi. Aqırekten túste shyqqan Beketaı Qazalyǵa tún ishinde kirdi. Qashanǵy ádeti, Shegebaıdyń úıine túsedi.

Úıden ólik shyqqandaı. Jamaýly kórpe, jyrtyq alashalar shashylǵan-shashylǵan jerinde jatyr.

— Eı, saǵan ne boldy?

Basy salbyrap otyrǵan Shegebaıǵa qarap, Beketaıdyń júregi muzdady. Bul úıde balanyń basy barshylyq... bireý shetinegen boldy ǵoı...

— Beketaı-aı, sorladyq qoı... — Shegebaıdyń ıegi dir-dir etedi. — Jákemdi óltirip ketipti!

— Qoıshy!

— Búgin noǵaı dúkenine baryp edim. Jurt ý-shý, sony sóz qylyp tur eken...

— Qaıda?... qalaı ólip júr?... Kim óltirdi?

— Noǵaı dúkenshi túrikpender óltirip ketipti deıdi. Qarasaqal Dabyl batyr qysta Sháýdir túrikpennen jylqy alady eken. Ol jaqtan qyryq jigit bolyp, attanyp kelip, bizdiń Jákemdi óltirip ketedi...

Beketaıdyń qulaǵy shyńyldaıdy. Kórpeniń shetine sylq ketti. Erini qybyrlaıdy. Aıat oqyp otyr. Álden ýaqytta betin sıpady.

— Tıe bersin...

— Álgide Tóremurat kelip ketti. Bul Elkeı sultannan kelgen qastyq dep otyr. — Shegebaı aıattyń tusynda úzilip qalǵan áńgimesin qaıta tiriltti. — Bir jerde sol sumyraı sultannyń Jákeme tisin qaırap otyrǵanyn jyraý kózimen kóredi eken... Áıteýir shym-shytyryq...

"Janqojanyń qartaıyp ózi-aq óler..." Osy sózdi maıor Býlatovtyń Elkeı sultanǵa aıtatynyn Beketaı estip edi... Han tuqymy qaı zamanda Janqojany qyjyrta júretini ras. Álimniń ishinde ylǵı aldarynan Janqoja shyqqan eken. Eń aıaǵy Kenesaryny Syr boıynan aýdarǵan da — osy Janqoja...

— Janqojany óltirip, han tuqymy aqsúıek qazaq arasynda otyra almaıtyn shyǵar! — Beketaı qatýlanǵan, bet súıegi shodyraıyp shyǵa keldi.

— At arqasyna mindiń. Ákim bolyp, Álimge sózińdi tyńdatyp júrsiń. — Shegebaı shaı ústinde áńgimesin ári qaraı jalǵastyrdy. — Bizdiń tuqymda batyrdyń kegin qýatyn eshkim qalǵan joq. Jalǵyz Qulbaraq aǵam, ol da orystan qashyp, Qyzyldyń qumynda júr. Sen de Jákemniń sarqytyn ishtiń. Mynaý qazany joqtaýsyz qalaı jiberemiz?

Kelesi kúni, komendant keńsesine basyn suqqan joly, Beketaıdyń aldynan Janqojanyń ólimi týraly áńgime taǵy shyqty. Batyrdyń qalaı ólgenin eshkim bilmeıdi. Áıteýir topshylap aıtatyn edi. Keshegi Shegebaıdyń saryny... Bireýler jalasyn Sháýdir túrikpenge jabady. Arasynda Elkeı sultandy aýyzǵa alýshylar da tabyldy.

Anyq habary bir aıdan keıin estildi. Janqojany Tabyn óltiripti.

Onyń sebebi de anyqtaldy. Tabynnan Aıdarqul jylqy qýady. Sońyna qýǵyn túsip, Baıqadam Jaýqashardy óltiredi...

— Qolynda tas qulaq myltyq... On tórt jasar Jumabaı Baıqadamdy atyp óltiripti...

Qaınaǵasyna bata oqı barǵan Bekjaras, kórgen-bilgenin aıtyp otyr.

Bul habardy esitkende tańdanbaǵan qazaq joq. Maıor Býlatov tańdaıyn qaǵady.

— On býdet molodsom! S nım nado povıdatsá... Beketaı, ne zabýd, pojalýısta!

Janqojany óltiretin Tabynnyń ishinde Buqarbaıdyń aty atalmaıdy. Batyrdyń aǵaıynǵa ókpelep, jalǵyz úı kóship ketkenin esitken soń, otyz jigit atqa qonǵan... Janqojanyń aýylyn taba almaı, Qyzylqumda sandalyp júrgen Tabyndarǵa bir Shómekeı kezdesipti. Sol bastap barǵan kórinedi...

— Álim-SHómen bir eneden týady. Egizdiń syńary, aǵaıyn... Olardyń bul ne qastyǵy?! — Áıimbet sıaqtylar órekpidi. — Shómekeıden qun suraý kerek...

Qyr Shektisi Tabynǵa tisin basady. Kótibardy da Tabyn óltirip edi. Janqojanyń túbine taǵy jetip otyr...

Álim atqa qonýǵa daıyn... Biraq orystyń myltyǵynan qorqyp, únsiz otyr.

Beketaı Shómekeıdi aqtaıdy. Otyz jigit... alqymyna pyshaǵyn taıap tursa, bastap barmaǵanda ne isteıdi? Áıimbetgiń betin qaıtaryp tastady.

Biraq Janqojanyń qunyn surap Tabynǵa barýǵa bir jan bata alǵan joq.

Qazalynyń syrtyndaǵy qamal bastıonyna kúnde orys soldattary jınalady. Aldarynda taqtaıdan jasatqan nysana. Onyń betinde sýret bar. Saýyt kıgen ertegidegi qazaq batyrynyń batysqan sýreti. Soldattar ony "Janqoja" dep ataıdy eken...

Birde sonyń ústinen shyǵyp qalyp, Beketaıdyń tóbe shashy tik turdy.

Batyrdyń janazasyna jınalǵan jurt orystan qaýip etipti. Óli múrdeni eleýsizdeý bir shuqyrǵa jerleıdi. Al belgisin sur beıittiń qasyna qoıady...

Orystar Kenesary ólgen soń, eki jyldan keıin, kómgen jerin taptyryp alyp, súıegin qazdyrypty degen ańyz bar. Bas súıegin alyp ketipti...

Kim biledi, erteń Janqojanyń súıegin de izdep júrer...

Biraq tynyshtyq edi. Janqojanyń súıegin izdestirip jatqan orys kórinbeıdi...

Bir jyldan keıin maıor Býlatov Áıimbet bıdi shaqyryp alyp, Qyzyldaǵy Janqojanyń aýylyna jumsady. Janqoja batyrdyń balasy Jumabaımen kezdeskisi keledi eken...

Býlatov Janqoja tuqymyna orystyń qastyǵy joq ekenin, Jumabaıǵa syılyq beretinin aıtyp otyr.

— Patsha aǵzam Janqojany keshiredi. Balasyna sony habarlaý kerek...

On bes jasar Jumabaıdy maıor jyly qabyldaıdy.

Aqyl aıtty. Qyzyldyń qumynda tentireýdi qoısyn. Orys ákimshiligi Janqoja aýylyna tımeıdi. Qys qystaýlaryna kóship kelýleri kerek...

Bul kezde Nurymbet qystaýyn Áıimbet basqan. Býlatovtyń sózin esitkende, túsi buzylypty...

Orys tóresinen syılyq alyp qaıtqan Jumabaı kóńildi edi. Biraq jol ústinde adasady.

Bir aıdan keıin óligi tabylady.

On bes jasar balanyń jalǵyz qaıtýy kádikti edi.

Bireýler Áıimbetten kádiktendi...

— Nurymbet tuqymy taǵy da dáýirleı bastaıtynyn sezdi. Bir kezde Janqojany jaýǵa tastap, qashyp ketken Áıimbet emes pe? Jumabaı ósken soń tóbemnen qyrǵysh súıek alady dep qorqyp júr ǵoı...

Shegebaı kádik aıtty.

Nurymbet áýleti bul qazany orystan kórip otyr. Odan soń da Qyzyldan qozǵalǵan joq.

Janqojadan keıin Jaqsyqylyshty Quttyq aýyly jaılaǵany jaıly málimet esh jerde kezdespeıdi.

Qara qazaq Janqojany áýlıe tutatyn. Basyna túnegisi kelgender molasyn tappaı júrdi.

Batyrdyń súıegi qaıda qalǵany týraly sóz bolsa, bir qazaq tis jarmaıdy...

Endigi biletin adam da qalmaǵan shyǵar...

Qurastyrýshydan

Jurt solaı topshylaıtyn edi.

Janqojanyn molasy keıin tabyldy.

Qazir óz bıligi ózine tıip, egemendikke qoly jetken elde onyń súıegin qazyp áketedi dep eshkim de qoryqpaıdy. Atadan balaǵa qupıa saqtalyp kele jatqan shyndyq jarıa boldy.

Batyrdyń basyna belgi qoıyldy, Qazalyda kesene salyndy, Qazaqstan úkimetiniń arnaıy qaýlysy shyǵarylyp, batyrdyń mereıtoıy ótti, alty alashtyń balasy jınalyp, ardaqtap as berdi. Almaty, Qyzylorda, Qazaly, Aral qalalarynda Janqoja atynda kósheler bar.

---