InfoHub Logo

San-Dıego memlekettik ýnıversıtetiniń psıhologıa profesory Djın M. Tvenge, jıyrma bes jyldan beri aǵa býyn men bala býyn arasyndaǵy aıyrmashylyqtardy zerttep keledi. 2012 jyly ol kisi jasóspirimderdiń qylyqtary men emosıalyq kúıindegi shalt ózgeristerdi baıqap qaldy. Olardyń kúndelikti kúıbiń tirshiligi bary-joǵy birneshe jyl buryn ǵana kámelet jasyna tolǵan býynnyń tirshiliginen túbegeıli ózgeshe edi.  

2012 jyly smartfon ustaıtyndar sany amerıkalyqtardyń 50%-nan asyp ketken bolatyn. Bul býyndy smartfondar men olardy óksheleı kelgen áleýmettik jeliler dúmpýi qalyptastyrdy.   

Djın M. Tvenge olardy I nemese iGen býyny (urpaǵy) dep atady. Bul býynnyń ókilderi 1995 jyl men 2012 jyl aralyǵynda týyp, smartfondarmen birge ósti, mektepke barmaı turyp-aq ınstagramǵa tirkelip alady jáne ınternet bolmaǵan kezdi bilmeıdi. Aıfon paıda bolǵan 2007 jyly bul býynyń aldyńǵy ókilderi jasóspirimder edi, al aıpad paıda bolǵan 2010 jyly olar stýdent bolyp júrdi. 2017 jyly 5000 adam qatystyrylǵan saýalnama jasóspirimderdiń ár tórteýiniń úsheýinde aıfon bar bolǵanyn kórsetti.  

Smartfonnyń paıda bolýy jasóspirimder ómiriniń barlyq salasyn, áleýmettik qarym-qatynastary syn-sıpatynan bastap ózderiniń psıhologıalyq densaýlyǵyna deıin, bastan aıaq ózgertip jiberdi.  

Búgingi kúnniń jasóspirimderine óz bólmesinen shyqpaı jata berý unaıdy, sondyqtan olardyń ómirine burynǵy kezderdegideı tónip turǵan qaýip joq. Desek te, psıhologıa turǵysynan, olar mıllenıaldardan góri álsizdeý: jasóspirimder depressıasy men ózine qol salý deńgeıi 2011 jyldan beri kúrt artyp ketti. İ býynynyń ókilderi sońǵy onjyldyqtardaǵy eń tegeýrindi psıhologıalyq daǵdarysqa ushyraý aldynda tur — bul ásirelep aıtqandyq emes. Bul alańdatarlyq  úrdis kóbinese telefondarǵa baılanysty. iGen ókilderi jalǵyz ózi bólmesine kirip alyp, kóp jaǵdaıda kóńiline renish uıalaǵan kúıi telefonyn shuqylap jata beredi.   

2000 jyl men 2015 jyl aralyǵynda dostarymen kúndelikti derlik júzdesip turatyn jasóspirimder sany 40%-dan da kóbirek azaıyp ketken, sońǵy kezderi bul quldyraý tipti údeı tústi. Jaı serýendep júrip ýaqytyn ótkizetin balalar azaıǵan ústine azaıyp jatyr. Rolık tebetin alań, basketbol alańy, qalalyq baseın — bunyń bárin mobıldik qosymshalar men Internet beretin vırtýal keńistikter almastyrdy.  

Anyq bir júıelilik qalyptasqany baıqalady: ýaqytynyń kóbi «ekranǵa» ketetin jasóspirimderdiń ýaqytyn ekrannan tysta ótkizetinderge qaraǵanda baqytsyz bolý yqtımaldyǵy joǵary. Ózin baqytsyz sezinip júrgen jasóspirimge aqyl aıtý qajet bolsa, ol aqyl qarapaıym bolar edi: telefonyńdy ary qoıyp, noýtbýgińdi óshirip, ekran paıdalanylmaıtyn kez kelgen ispen aınalys.  

Jasóspirimderdiń jalǵyzdyq sezimi 2013 jyly kúrt ulǵaıyp, sodan beri joǵary deńgeıde tur.  

Smartfondar men bir býyn ókilderi bastan keship otyrǵan psıhologıalyq dıstress arasynda qandaı baılanys bar? Balalar áleýmettik jelilerde tańdy tańǵa uryp otyra beretinine qaramastan olar jıi-jıi jalǵyzdyq sezimine beriledi. Bizge zamandas jasóspirimder qydyryp, toı-tomalaq degenge barmaıdy, kezdesip ýaqytyn birge ótkizbeıdi deýge bolady, biraq bastary qosyla qalsa, Snapchat, Instagram, Facebook jelilerinde egdeı-tegjeıli esepteme berip jatady. Shaqyrylmaı qalǵandar ne bolǵany jaıynda bárin bilip alyp otyrady.    

Osylaısha ózin eshkimge kereksiz sezinip júretin jasóspirimder sany barlyq jas toptarynda rekordty joǵary deńgeıge jetip otyr. Jalǵyzdyq deńgeıiniń artýy sıaqty ózin jurtta qalǵandaı seziný deńgeıiniń artýy da jyldam ári aıtarlyqtaı bolyp otyr.  

Buǵan qosa áleýmettik jeliler jasóspirimge «psıhologıalyq salyqty» tóletedi: birdeńe jarıalaǵan soń ol komentarıler men laıktar túrindegi qostap maquldaýlardy degbiri kete kútip júredi.  

Qyzdar jigitterge qaraǵanda kóbirek depressıaǵa salynýǵa beıim. Áleýmettik jeliler orta jáne joǵary synypta oqıtyn qyzdarǵa basqa qyzdardy kúndiz-túni alalap (ostrakızm), olardan syrt aınalyp, agresıanyń neshe túrin kórsetetin alań usynady.  

Túngi uıqy mólsheriniń azaıýy smartfondardyń paıda bolýymen sáıkesip ketkeni kúdikti-aq. Balalar arasynda júrgizilgen elektrondy qurylǵylardy paıdalanýdy zertteý metataldamasy da osy taqylettes nátıjelerdi berdi: dál uıyqtar aldynda smartfondy paıdalanǵan balalar kóbinese qajetti mólsherden az uıyqtaıdy, olar kóbinese nashar uıyqtaıdy jáne kúndiz eki eseden de kóbirek uıqysyrap júredi.    

Ata-analarǵa balalarynyń smartfondy paıdalaný ýaqytyn shekteý qajettigi jónindegi keńes berý úshin depressıa men smartfondy paıdalaný arasyndaǵy ózara baılanys jetkilikti deńgeıde dáleldendi. Tehnıka sholýshysy Nık Boltonnyń aıtýynsha Sılıkon alqabynyń birshama basshylary osylaı qylyp júr. Stıv Djobstyń ózi de ózi jasap shyǵarǵan buıymdy balalarynyń paıdalanýyn shektep tastaǵan bolatyn.  

Balalardyń smartfondy tastamaı ustap júrýi olarǵa eresek bolǵan kezde de áser etpeı qoımas. Jasóspirim kez áleýmettik daǵdylar — olardy zamanaýı jasóspirimderge tańsyq bola bastaǵan tirideı qarym-qatynasta qoldanady — damýy úshin naǵyz ózekti kezeń.  

Kún demeı, tún demeı jelide bolýǵa eti úırenip ketken balalarǵa gadjetterdi padalanýdy tyıyp tastaý múmkin emes. Biz balalardy nysap saıyn bereke ekenine ılandyra alǵannyń ózinde-aq  bul orasan paıda ákeler edi. Bala telefonǵa shuqshıyp kúnine eki saǵattan artyq otyratyn bolsa, onyń psıhıkalyq saýlyǵyna jáne uıqysyna áseri aıtarlyqtaı bolyp qala beredi. Jasóspirim úshin ortasha kórsetkish — kúnine eki jarym saǵatqa jýyq. Jaıly-jumsaq tyıym salyp otyrý balalaryńyzdy osy jaman ádetten arashalap qala alady.

---