InfoHub Logo

Kanjıgıtova Saǵynysh
M.Qozybaev atyndaǵy Soltústik Qazaqstan ýnıversıtetiniń
«Arnaıy jáne áleýmettik pedagogıka» kafedrasy,
5V010500 – «Defektologıa» mamandyǵynyń
4 kýrs stýdenti

Anotasıa: Maqalada mektep jasyna deıingi jalpy sóıleý tili damymaǵan balalardyń sóıleý tilin qalyptastyrýda sýretteý áńgimeleriniń alatyn orynymen mańyzy týraly qarastyrylǵan. Ǵalymdardyń tujyrymdaryna súıene otyryp sýretteý áńgimelerin qalyptastyrýdyń krıterıılary kórsetilgen.  Sonymen qatar sýretteý áńgimeleri mektep jasyna deıingi balalardyń tanymdyq damýyna, olardyń sóıleý-oılaý belsendiliginiń qalyptasýyna áser etedigi atap ótilgen.

Kilt sózder: sýretteý áńgimeleri, mektep dasyna deıingi balalar, jalpy sóıleý tiliniń damymaýy.

Mektepke deıingi jasta balalarda tildik zańdylyqtardy túsiný joǵary sapaly deńgeıge ótedi: ıaǵnı mátinniń logıkalyq jáne kompozısıalyq qurylymy týraly túsinik paıda bolady, usynylǵan taqyrypqa táýelsiz, dáıekti jáne naqty túrde sóıleý daǵdylaryn qalyptastyrý múmkindigi qalyptasady, balanyń baılanystyryp sóıleýi qalyptasady.

Al sóıleý tili damymaǵan balalarda tildik qurylymdardyń jetkiliksiz qalyptasýyna baılanysty birikken sóılemderdi qurýda qıyndyqtarǵa tap bolady. Olar gramatıkalyq qurylymdy meńgerýdegi qıyndyqtarmen, sózdik qorynyń normadan artta qalýymen, kúrdeli sózderdiń, sóılemderdiń maǵynasyn túsinbeýimen sıpattalady.

Korreksıalyq pedagogıka salasyndaǵy birqatar ǵalymdar kelisilgen sýretteý áńgimeledi qalyptastyrý máselelerin belsendi túrde talqylaǵan. T.A.Tkachenko men T.B.Fılıchevanyń pikirinshe, arnaıy bilim berý kezinde belgili bir tildik zańdylyqtardy ıgerip, balalrdyń jeke qabiletteriniń parametrlerin eskere otyryp, ár bala óziniń sýretteý deńgeıńin durys modeldeı  alatyndyǵyn aıtqan. [1]

Sýretteý áńgimelerin qurý sabaqtary tek sóıleýge ǵana emes, sonymen qatar mektep jasyna deıingi balalardyń tanymdyq damýyna, olardyń sóıleý-oılaý belsendiligin qalyptastyrýǵa áser etedi, kórý, sóıleý-estý jáne taktıldi qabyldaýdy, este saqtaýdy, zeıindi, baqylaýdy belsendirýge yqpal etedi. Mundaı sabaqtarda balalar zattyń mańyzdy belgilerin anyqtaýǵa jáne salystyrýǵa, jeke sózderdi durys biriktirýge úırenedi. [2]

Dál osy komponent jalpy sóıleýdiń damymaýy bar mektep jasyna deıingi balalarda qalyptaspaǵanyn V.P. Glýhov, t. b. Fılıcheva, v. Knıga sıaqty zertteýshiler dáleldedi.

Fılıcheva baılanystyryp sóıleý, sýretteý boıynsha jalpy sóıleý tiliniń damymaýy bar úshinshi deńgeıdegi balalardyń sóıleýin damytýda birqatar buzylystardy atap ótken:

- áńgime sabaqtastyǵy men birizdiliginiń buzylýy;

- sújettik jeliniń mańyzdy elementteriniń maǵynalyq kemshilikteri;

-  mazmundaýdyń joqtyǵy;

-mátindegi logıkalyq-ýaqytsha jáne sebep-saldarlyq baılanystardyń buzylýy. [3] 

O. S. Ýshakova [4], A. A. Zrojevskaıa, L. g. Shadrına [5] jáne basqa da birqatar avtorlardyń ázirlemeleri negizinde mektep jasyna deıingi balalarda dáıekti sıpattamalyq áńgimelerdi qalyptastyrýdyń kelesi krıterıılerin anyqtaýǵa bolady:

● sıpattamalyq oqıǵanyń taqyrypqa sáıkestigi;

● sıpattamanyń rettiligi, onda úsh qurylymdyq bóliktiń bolýy: obektiniń ataýy, belgilerdi sanaý, sıpattaý taqyrybyn baǵalaý;

● obektiniń anyqtalǵan belgileriniń sany jáne olardyń sıpattamalary;

● sóıleýdiń jetkiliktiligi, sóılemder men sıpattama bólikteri arasyndaǵy ár túrli baılanystardy qoldaný (taqyrypty basqasha ataı bilý: esimdik, leksıkalyq qaıtalaý, sınonımdik aýystyrý);

● paıdalanylǵan sóılemderdi qurastyrý saýattylyǵy;

● sóıleý erkindigi (uzaq úzilisterdiń bolmaýy)

V.p. Glýhovtyń "jalpy sóıleý damýymen mektep jasyna deıingi balalardyń úılesimdi sóıleýin qalyptastyrý" jumysynda tapsyrmalardyń sıpattamasy berilgen. Birinshi tapsyrmada balanyń sóıleý deńgeıinde (sý

Birinshi tapsyrmada sýretter balanyń sóıleý deńgeıinde tolyq sıpattamalyq áńgime qurastyrý qabiletin anyqtaıdy (sýrette kórsetilgen áreketke sáıkes). Óz kezeginde oǵan mynadaı mazmundaǵy birneshe sýretter kórsetiledi: 1) «Bala gúlderdi sýaryp jatyr» 2) «Qyz kóbelek ustaıdy»; 3) «Bala balyq aýlap jatyr»; 4) «Qyz shana teýip júr»; 5) «Arbadaǵy qyzdy tasymaldaý» t.b. Balaǵa sýretti kórsetken saıyn: «Aıtyńyzshy, munda ne salynǵan?» Dep suraq qoıady.

Ekinshi tapsyrma – úsh sýretke sóılem quraý, mysaly: «qyz», «sebet», «orman», balalardyń zattardyń arasynda logıkalyq baılanys ornatyp, sóılemde qoldana bilý qabiletterin anyqtaý. Balaǵa sýretterdi ataýdy suraıdy, sodan keıin barlyq úsh sýretti qamtıtyn sóılem quraý. İsti jeńildetý úshin "Qyz ne istedi?" kómekshi suraq qoıylady. Eger bala tek eki, tipti bir sýretti paıdalanyp sóılem qurasa (mysaly, «Qyz ormandy aralap júrdi»), jetispeıtin sýretti kórsete otyryp, nusqaý qaıtalanady.

Úshinshi tapsyrma sóıleý tili jalpy damyǵan balalardyń shaǵyn jáne qurylymdyq qarapaıym kórkem mátindi jańǵyrtýdaǵy múmkindikterin anyqtaýǵa baǵyttalǵan. Ol úshin balalarǵa tanys ertegilerdi qoldanýǵa bolady: «Shalqan», «Qyzyl telpek», «Altyn balyq», shaǵyn realısik áńgimeler (mysaly, L. N. Tolstoıdyń, K. D. Ýshınskııdiń jáne t.b. áńgimeleri). oqylǵan shyǵarma; qaıta oqý aldynda ıterasıany qurý úshin ornatý qamtamasyz etilgen. Qaıtalap oqyǵannan keıin avtorlyq shyǵarmalardy paıdalanǵan kezde qaıtalap áńgimeleýdi qurastyrar aldynda áńgimeniń mazmuny boıynsha suraqtar (3-4) qoıý usynylady..

1. Tkachenko T.A. Ýchımsá pravılno govorıt. Sıstema korreksıı obsheı rechevoı nedostatochnostı ý deteı 6 let: rýkovodstvo dlá vospıtateleı, logopedov ı bıologıcheskıh rodıteleı. Moskva: Izdatelstvo GNOM ı D, 2003. 112 s.

2. Vygotskıı L. S. Osnovy defektologıı. SPb: Lan, 2003. 656 s.

3. Fılıcheva T.B., Chırkına G.V. Ýstranenıe obshego rechevogo razvıtıa ý doshkolnıkov. M. Irıs Pres, 2008. 224 s.

4. Ýshakova O.S., Strýnına E.M. Metody razvıtıa rechı ý doshkolnıkov: Ýchebnık dlá vospıtateleı doshkolnyh ı obsheobrazovatelnyh ýchrejdenıı. Moskva: VLADOS, 2010. 287 s.

5. Shadrına L.G. Razvıtıe predposylok garmonıchnoı rechı doshkolnıkov // Vektor TMÝ. 2012. № 4 (11). Stranısy 326–329

---