InfoHub Logo

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti
Mýnalova Bagdat Abdýrasýlqyzy

Mazmuny:
KİRİSPE
1. BAQYTTYŃ JASTAR ARASYNDA TEORIALYQ TANYMDYQ TÚRDE SIPATY MEN ZERTTELÝİ
2. BAQYTTYŃ  ÁLEMDİK PSIHOLOGIA JUMYSTARYNDA KEZDESÝİ
3. BAQYTTY ADAM NE İZGİ QOǴAM
4. OTANDYQ SHYǴARMALARMEN ǴYLYMI JUMYSTARDA BAQYT SÓZİNİŃ TÚSİNİGİ

Qoldanylǵan ádebıetter      

Kirispe

Jastyq shaq – adam ómiriniń eń mańyzdy kezeńi. Sebebi jastyq shaqta adam balasy jańa ómirge beıimdelip, ómirlik baǵytyn anyqtaıdy. Jastyq shaqta jasalǵan sheshimder men tańdaýlar óte mańyzdy.

Adam ómiriniń eń ádemi ýaqyty – osy jastyq shaq. Ómirdiń qanyq tústerge boıalýy kóbinese osy kezeńde oryn alady. San alýan qyzyq pen shattyqtyń kórinisi osy kezeńmen baılanystyrylady. Ótkizgen jastyq shaǵyn adam ómir boıy jyr qylyp aıtýdan jalyqpaıdy. Sebebi energıaǵa toly kezeń osy jastyq shaq.

– Shynaıy baqytqa kenelýdi armandaıdy;
– Ómirin baıandy etýge táýekel etkisi keledi;
– Ómirdiń mánin izdeıdi;
– Ózin tolyǵyraq tanyǵysy keledi;
– Jan dúnıesin baıytqysy keledi;
– Erik-jigerin shyńdaǵysy keledi;
– Jaqsy bir mamandyqty ıgergisi keledi;
– “Tulǵa” bolǵysy keledi. Sondaı-aq, osynyń bárine jyldam qol jetkizgisi keledi.

Qazirgi tańdaǵy jaǵdaılarynda ómir sapasy men óz-ózińdi damytý, iske asyrý baǵalanýda. Buryn rýhanı kundylyqtar qoǵamnyń etıkalyq qabatyna tán bolsa, endi buqaralyq sıpat aldy. Búgin jas urpaq ómirdiń joǵary standarttaryna zor mán beredi, ashtyq pen aýrý týraly az oılaıdy. Alaıda, ǵylymı-tehnıkalyq tóńkeris pen aqparattyq jarylys, ǵalamdaný adam ómir yrǵaǵyn jyldamdatyp jiberdi. Bul úderistiń jaǵymsyz saldarlary, dálirek aıtqanda, túńilý, ómirdiń mańyzdy eshnárse bermeıtindigin seziný, erik júmylysynyń tómendeýi, ýaıym, kinálilik sezimi men agressıvtilik adamnyń baqytty ómir súrýine kedergiler keltiredi. Al, biz osy jumysta jastardyń, jalpy adamzattyń baqytty bolýyna ne kedergi keltiretinin anyqtaımyz.

1. BAQYTTYŃ JASTAR ARASYNDA TEORIALYQ TANYMDYQ TÚRDE SIPATY MEN ZERTTELÝİ

Baqyt - mádenı biplik. «Baqyt – árbip adam umtylatyn uly maqcat», - degen tujypym jacaǵan Áby Hacyr ál-Fapabıdiń bul ıdeıalapy opta ǵacyrlyq Eýropadaǵy memleketti basqapyǵa qatysty gýmanısik ilimderdiń tyyp-qalyptasýyna zop yqpal etti.

Baqyt ataýynyń naqty ishki fopmasy bap. Oǵan degen kózqapactar etnomádenı jaqtan tańbalanady jáne bip órkenıet tegisinen kelesisi epekshelenedi. Qazirgi tańda jastardyń tanymynda baqyt etıkalyq, dúnıetanymdyq termıngr saı úırenshikti uksastyqty beredi.

1.1-Baqyt sóziniń tanymdyq negizderi

Ómiplik joldyń cáttiligi petinde baqyt typaly túsinik koǵamdyq sanada erte kezden ómir súredi jáne kez kelgen túsinikte, meıli ol óte tap nemese óte keń maǵynada bolsyn, barlyq jaǵynan konsept bolyp tabylady. Baqyt ataýynyń naqty ishki formasy bap.

Tanym shyndyq bolmysty sanada beıneley jáne ony qaıta jańǵyrty prosesin, obekt pen sýbektiniń ózara árekettestik baılanysyn bildipedi. Tanym dúnıeni, shyndyq bolmysty tanyp bilýdiń negizi jáne basty sharty bolyp sanalady. Bizdiń obektıvti bolmys týraly bilimimiz ben túsinigimizdiń bári de tanymnyń qoǵamdyq ómir tájirıbesinde damyp, iske asýynan paıda bolady.

Baqyttyń kóp maǵynaly uǵym ekendigi joǵaryda aıtylyp ótti. Desek te, onyń mynadaı kurylymdyq elementterin keltirýge bolady. Birinshiden, qaıǵysyz, joqshylyqsyz, aypy-syrqaycyz, ıakı bále-jalasyz ıaǵnı, ómirdi bildiretin ıgilikti bereke. Ekinshiden, kajettilikterdi kanaǵattandypy. Qajettilikterdi ótey úshin belgili bip teń dárejede qalypty balanc qajet. Aıta ketetin jaıt bul  jerde adam menshigi de úlken maǵynaǵa ıe bolady. Úshinshi element - qanaǵat, yrzashylyq. Bul adamnyń ózqalaýyna saı ómip súrip jatqanyna rızashylyq sezimin bildiredi. Tórtinshiden, baqyt kýanyshsyz bolmaıdy.

2. BAQYTTYŃ ÁLEMDİK PSIHOLOGIA JUMYSTARYNDA KEZDESÝİ

Baqyt máseleci jáne oǵan jety joldary – barlyq ǵasyrlarda adamzattyń sanasyn tolǵandyryp kelgen máńgilik máselelerdiń bipi. Bul mácelege úlken mán berildi jáne bul baǵytta ál-Farabıdiń baqyt typaly iliminiń mańyzy zop. Postkeńestik keńistiktegi psıhologıada oryc mentalıtetindegi baqyt ıdeıalaryn zertteýge baǵyttalǵan Djıdarán I.A. negizinen fılosofıalyq ǵylymdarda  - bul eńbektep sheteldik psıhologıada baqyt máseleci 60-shy jyldardan bastap zertteýshilerdiń nazaryn aýdardy.

Baqyt máselecin taldaǵan avtorlardyń bipi – M.Apgaıl. Baqytty ol adamnyń ómirge qanaǵattanýy dep esepteıdi. Onyń jumysynda baqyt týraly zertteylerdiń ártúrli baǵyttaryn kórsetetin 650-den astam zertteýlerge talday jasaldy.

Baqyt máselesiniń damýy Freıdtiń eńbektepinen bastalady. Freıd adamnyń ómipin taldaı otyryp, onyń maǵynasyz bolýy múmkin emec deıdi. Onyń ustanymy boıynsha, egep ómirdiń máni bolmaca, onda ol jaı ǵana qundylyǵyn joǵaltady. Ol adam ómiriniń mánine neni qoıady?  Adam ómiriniń mán-maǵynacynyń negizinde baqytqa umtyly jatyp. Fpeıd baqytqa umtyly degendi qalaı túsindi? Baqytqa umtyly arqyly ol eki negizgi maqsatty bildiredi: a) narazylyqtan aýlaq boly jáne b) kúshti lázzat pen lázzat sezimin seziny. Sonymen birge, Freıd lázzatqa umtylýdyń ómirdiń mánin anyqtay, ony ómirlik ustanym retinde kótepay  retindegi mańyzdyraq rólin atap kórsetedi. Osyǵan baılanysty anyqtaı otyryp, «Bul prınsıp eń basynan psıhıkalyq apparattyń qyzmetinde;  onyń baqyt týraly túsinigi lázzat alý prınsıpi bolyp tabylady. Maqsattylyq eshbir kúmánsiz ústemdik etedi, sonymen birge onyń baǵdarlamasy adamdy mıkroálemmen de, makrokosmospen de búkil álemmen dushpandyq qarym-qatynasqa túsiredi.

«Jaratý» adamdy baqytty etý nıeti joq. Bolashaqta adamnyń qoǵamdaǵy qarym-qatynasyn, shyndyqty retteý qajettiligine baılanysty.  Shyndyq prınsıpi adamdy qorshaǵan ortanyń talaptary boıynsha onyń birinshi kezektegi qajettilikterin retteý qajettiligine baǵyttaıdy, onyń buzylýy saldarlar men qaıǵy-qasiretterge toly. Ego men baılanysty, tipti prınsıp turǵysynan bul lázzat alý prınsıpi prınsıppen aýystyrylady dep aıtýǵa bolady, adam jetekterdiń qanaǵattandyrylýyn qamtamasyz etetin jáne sezimdi kórsetetin ózara baılanysty qubylystardyń úzdiksiz tizbegi epızodtyq baqyt bolyp kórinedi.

Martın Selıgman sonymen qatar baqytty seziný jáne ómirge qanaǵattaný úshin retke keltirý qajet bes elementti qamtıtyn baqyttyń PERMA modelin jasady.

1 - syzba.

Qazirgi áleýmettik tehnologıalyq zaman ýaqytynda, jastardyń oı órisiniń kózqarasynyń damyp, ózgergenin baıqaımyz. Ol degenimiz jastardyń ómirge degen kózqarasymen birge qundylyqtary da ózgerip, rýhanı deńgeıiniń óskenin baıqaýǵa bolady.

Qazirgi jastardyń ómirlik qundylyqtary da ózgerip, ata-babamyzdyń salt-dástúrine jańa kózqaraspen qarap, jańa qyrynan ashyp jatyr. Iaǵnı saltty saqtap dástúrdi dáriptep, ózderiniń jańa lebin berip, jańa zamanǵa sáıkestendirip eń basty qundylyqtyń biri osy ekenin alǵa tartyp júr. Ár salt dástúrdiń jaqsy jaǵyn qoǵamǵa túsindirip ne sebepten kerektigin aıtyp, ónege qylyp jatyr.

Bizdiń ulttyq kıimderimizdi de jas dızaıner, mamandar erekshe túrde qoldanyp, qoldanysqa engizýde. Jańa lep berip, basqa da túrli kıimderge bizdiń oıý órnekterimizdi qoldanyp, sándeýde.

Odan bólek jastardyń qundylyqtaryna otbasy da kiredi. Qazirgi jastar barynsha ata-anany, aǵa-ápke baýyrlardy syılaý, qurmetteý týraly aıtyp damytyp júr. Qolynan kelgenshe syılyq syılap, olardy qýantýǵa tyrysyp júr.

Odan bólek qazirgi jastar ónermen, sportpen aınalysyp ózderin basqa da jaqtarmen synap kórip jatyr, olar sahnadan ne bolmasa qolymnan kelmeıdi ǵoı dep qorqyp júrgen joq. Olar ózderin synap kórip jatyr. Jáne de qazirgi jastardyń ómir bir-aq ret beriledi dep ózderin barlyq jerden kórip, damytyp jatqany kóńilqýantarlyq is.

I.Bonıvel evdaımonıany túsinýde bir retsizdik bar dep tikeleı jazady , sońǵy onjyldyqta bul máselege onnan astam basylymdar men birneshe kitap arnalsa da, sýret onsha emes anyq. Salystyrmaly kelisim bar jalǵyz núkte - evdemonızm jaqsylyqty barynsha arttyrýdyń uzaq merzimdi strategıasyn usynady, bul osy jerde jáne qazir qanaǵattanýdy ońtaılandyrý úshin ońtaıly bolmaýy múmkin, biraq saıyp kelgende, turaqty baqyt sezimin týdyrady. Baqytty eń joǵary ıgilik dep esepteıtin gedonızm men evdemonızm eń joǵary ıgiliktiń ne ekenin túsinýde ártúrli dep aıta alamyz: birinshisi ony oń jáne teris tepe-teńdikke deıin tómendetedi. Emosıalar, ekinshisi, osy tepe-teńdikti joqqa shyǵarmaı, izgilikpen, belsendilikpen, shynaıy Menmen sáıkestikpen baılanysty qosymsha ólshemderdi engizedi.

Sýbektıvti ál-aýqat tujyrymdamasyna balamalap, eki eń tanymal tásilderdi evdemonıstik dep jikteýge bolady. Solardyń biri – M.Chıkszentmıhalııdiń aǵyn teorıasy. Bul teorıa avtor ońtaıly tájirıbe retinde sıpattaıtyn baqyttyń bir túrine, atap aıtqanda avtotelıkalyq nemese aǵyndyq tájirıbege baǵyttalǵan.  

Aǵyndy sezinýdiń negizgi sıpattamasy - jaǵymdy emosıonaldyq belgimen qatar, sonymen birge onyń áreketine tolyq qosylý sezimi, ózin-ózi umytý jáne ony tolyq baqylaýdy saqtaı otyryp, ondaǵy is-áreketterge erý bolyp tabylady. Aǵyndyq tájirıbeler olardyń múmkindikteriniń sheginde maǵynaly bolyp keledi, jáne maǵynaly áreketterdi oryndaý barysynda ǵana paıda bolýy múmkin jáne de olardyń qaıtalanýy bir mezgilde maqsattardyń kúrdelenýin jáne qabiletter men daǵdylardy damytýdy talap etedi. Maǵyna, ózin-ózi retteý jáne qatysý ólshemderin engizý aǵyn teorıasyn evdemonıstik dep jikteýge múmkindik beredi. Ekinshi kózqaras – K.Rıftiń teorıasy, ol psıhologıalyq salaýattylyq konsepsıasyn ortalyqqa qoıady. Rıff olardyń ıeleriniń ál-aýqatyn boljaıtyn belgili bir jeke qasıetterge negizdelgen oń jumys ıdeıasymen emosıonaldy tepe-teńdikke qarsy turady. Avtordyń gýmanısik psıhologıanyń kózqarastarynyń jıyntyǵynan alynǵan bul sıpattardy Rıff psıhologıalyq salaýattylyq dep ataıdy.

Rıffti túsinýdegi ál-aýqat emosıonaldyq tájirıbe emes, sýbektiniń barlyq jaǵynan olar bolmaǵan kezdegige qaraǵanda tabysty jumys isteýine múmkindik beretin qajetti psıhologıalyq erekshelikteri bar obektıvti jabdyq bolyp tabylady. Psıhologıalyq salaýattylyq qurylymy alty sıpattamany qamtıdy: ózin-ózi qabyldaý, basqalarmen jaǵymdy qarym-qatynas, avtonomıa, qorshaǵan ortany baqylaý, ómirdiń maqsattylyǵy, jeke ósý. Bul psıhologıalyq artyqshylyqtar, teorıalyq turǵydan alǵanda, baqytty adam bolýy kerek jáne olardyń bolmaýy yqtımal qıyndyqtar kezinde osaldyq jaǵdaıyn týdyrady. K.Rıff keńinen tanymal bolǵan psıhologıalyq saýyqtyrý saýalnamasyn jasady.

Leontevtiń pikirinshe qajettilikter álemmen qarym-qatynastyń bir túri bolyp tabylady. Olar shekteýli jáne talap etilmeıtin qajettilikterden óte sapaly ártúrli qajettilikterge deıin kontınıýmdy qura alady. Keıbireýler óz qajettilikteriniń aýqymyn shekteýge tyrysady, al basqalary, kerisinshe, onyń sheksiz keńeıýine umtylady. Adam qajettilikteriniń sıpattamasy olardyń qarqyndylyǵy (kerneý) emes, olardyń sapalyq spektri bolyp tabylady. Adamnyń qajettilikteri neǵurlym jan-jaqty jáne daralanǵan bolsa, onyń álemmen baılanysy soǵurlym baı, ómiri soǵurlym jan-jaqty jáne erekshe bolady.

Qoldanylǵan ádebıetter:

1 -  Argaıl M. Psıhologıa schastá: per. s angl. /Obsh. red. ı vstýp. st.M.V.Klarına. M.: Progres, 1990. - 336 s.

2 - Sılenok P.F. Psıhologıa schastá: vse znachıtelno proshe (psıhologıcheskıı praktıkým). Rostov na Doný: Fenıks. 2012. - 254
 
3 - Sýshkına N. Formýla schastá: chto je nam nýjno dlá nego,polnogo ı bezoblachnogo? // Vechernyı Almaty. 15 ıanvar, 2011 god, s. 8.

4 - Esenberlın Q.I. Baqyt pen ómir. Almaty: Kóshpendiler. 2002.-72

5 - Vorkachev S.G. Konsept schastá v rýsskom ıazykovom soznanıı: opyt lıngvokýltýrnogo analıza. Krasnodar, 2002. - 142 str.

6 - Lagaeva D.D. Lıngvokýltýrnyı konsept «schaste» v kalmyskom ı anglıskom ıazykah. Dısertasıa na soıskanıı k.f.n. Elısta, 2009.

7 - Bogdanova M.A. Ideıa schastá ı sposoby ee aktýalızasıı (na materıale rýsskogo ı fransýzskogo ıazykov). Avtoreferat na soıskanıı k.f.n. Volgograd, 2010, 22 str.

8 - Bogdanova M.A. Schaste. // Antologıa konseptov. Volgograd:

---