InfoHub Logo

Sóz qadiri - óz qadiriń
Adamnyń qoǵamda óz ornyn tabýynda, kópshilik qurmeti men senimine ıe bolýynda, kemel ǵumyr keshýinde ornymen, dámdi, dáıekti sóıleı bilý, taýyp aıtatyn tapqyrlyǵy úlken ról atqarady. Óıtkeni aqyly kemel, kisiligi zor, bilimi mol, adam ǵana solaı sóıleı alady. Ondaı dámdi, qısyndy, qysqa qaıyratyn qyzyqty, aıshyqty da ádil sózdi halyq uıyp tyńdap týra sóz qudaıy sóz dep toqtaǵan
Sóıleý úlken óner. Oǵan kóp tyńdap, kóp oqyp, halyqtyń aýyz ádebıetin, ásirese, aıtqyshtyq pen tereń oıdyń injý - marjandary – maqal - mátelderdi jetik bilip, syryna úńilý, kitapty kóp oqý arqyly jattyǵyp, tóseledi. «Aqyldy adam sózdi naqylsyz aıtpaıdy» - degen sodan shyqqan.
Sóıleýdegi eń jaqsy qasıet – oı - pikirin qysqa ári dál aıtyp jetkizýshilik. Altyn - gaýhardyń qymbat sanalýy – olardyń azdyǵynan. Olardyń azdyǵy tazalyǵy desek, qysqa, qospasyz, uǵymdy sóz de qadirli. Orystyń asa sheber jazýshysy A. P. Chehovtyń: «Qysqalyq - talanttyń syńary» - deýi de sondyqtan. Ǵulamalar: «Kóp nárseniń qadiri bolmaıdy» - degendi aıtýynyń sóıleýge de tikeleı qatysy bar. Al, qazaqtyń «Kóp sóz kómir, az sóz altyn», «Kóp sóılegen ıa joldasynan, ıa qurbysynan aırylady», «Jaqsy baıqap sóıleıdi, jaman shaıqap sóıleıdi», «Ańdamaı sóılegen - aýyrmaı óledi», «Sóz qýǵan bálege jolyǵady», «Jaqsy sóılese aýzynan nur tógiledi, jaman sóılese aýzynan jyn tógiledi», «Jaqsynyń sózi nazaly, jamannyń sózi yzaly», t.b. maqaldardy sóıleýdiń alýan túrli sıpattary tamasha beınelengen.

Áıteýir sóıleı alady ekenmin dep, qasarańdamaı, abaılap sóıleý - aqyldylyq, ınabattylyq belgisi. Óziń opyq jep, ókinip júrmeý úshin, ózgeniń janyna jazyqsyzdan jara túsirmeý úshin baıqap, baǵymdap sóıleýdiń máni zor. «Tilimnen jazdym» - dep keıin, pushaıman bolyp júrmes úshin aldyn-ala oılanyp alýdy ádetke aınaldyrý jaqsy qasıet sanalady. Ataqty akademık, ǵalym I. P. Pavlov: «Adamdardyń densaýlyǵyn saqtaýda ásirese, júrek - qan tamyrlarynyń syrqatyna shaldyqpaýda aınaladaǵy adamdar sóziniń áseri kúshti» - dep anyqtaǵan. Sondyqtan shákirtterge aınalasyndaǵy adamdarǵa «Eı», «Sen» - dep, dóreki til qatpaı «Siz» - dep sypaıy sóıleýdiń mádenıettilik, izettilik qana emes, qarym-qatynasqa jumsaqtyq, jaıdarylyq darytatyn kúsh ekenin uǵyndyryp otyrǵan jón. Jyly shyraı - tek sálemdeskende ǵana emes, adamdarǵa til qatqanda, sóıleskende de kerek nárse. Sóılesýge «ǵafý etińiz!», «qulaǵym sizde», «lábbaı» - degen sıaqty sózderdi ornymen kiristirip otyrý jaǵdaıdy jaılandyryp otyratyny este bolýy tıis.

Sóıleýdiń qasıeti ádeptiligi men ádemiligine qosa, saıyp kelgende, shyndyǵynda. Jalǵan aıtý, ótirik sóıleý kisilikke jatpaıdy. Halyq ótirikshini jeksuryn retinde jek kóre otyryp, aıyptaıdy. Jetkinshek urpaqty: «Ótirik sóz órge baspaıdy», «Ótirikshiniń shyn sózi zaıa ketedi» - dep, jalǵan sóıleýden jırendirip, shyndyqqa úndeıdi. Teginde shyn sóıleý - ádeptiliktiń eń negizgi belgisi. Danyshpan Abaı: «Adamnyń bes dushpany bar: ósek, ótirik, maqtanshaq, erinshek beker mal shashpaq» - dep kórsetedi. Sondyqtan óz pikirińdi aldymen óziń qurmette, aıtylyp, aıaqsyz qalyp qoıatyn sózdi aıtpa. Árbir sóziń men isiń tabıǵatyńa, ómirlik qaǵıdalaryńa saı bolsa «Adamdar qalaı oılap qalady eken» - dep jaltaqtama. Eger isiń maquldana qalar bolsa, «isime berilgen baǵa artyqtaý bolyp ketti - aý» - dep te qysylma. Sóz ben aqıqat eki túrli bolǵan kezde sózińnen tez qaıtqanyń durys. Aıtqan sóziń túsiniksiz bolsa - aıtar oıyń túsiniksiz bolǵany. Keıde úndemeı qalǵanda úlken sóz aıtqanmen birdeı. «Sóılesem, sózim - ózime tóre, úndemesem ózim - ózime tóre» - depti Saǵdı.

Jalpy alǵanda, sóz oryndy iske baǵyttalǵan, adamdy rýhanı baıytýǵa septigin tıgizetin jáne syndarly sıpatta bolýy tıis. «Sózdiń ońy men terisine, óńi men astaryna aıryqsha mán berip sóıle», «Týra bıde týǵan joq, týǵanda bıde ıman joq», - degen maqaldardy halqymyz adamgershiliktiń, musylmanshylyqtyń, sonyń qatarynda sóıleý ádebiniń de basty ólshemi ádildik ekenin aıqyn ańǵartady. Shyndyqty aıtýda da abaı bolatyn jaǵdaıattar az kezdespeıdi. Shákirtke aqyl - qabiletiniń azdyǵy, aýrýǵa háliniń múshkildigi, múgedekke kemtarlyǵy, áıelge ajarsyzdyǵy t. b. týraly «shyndyqty betke aıtý» adamshylyqqa jata ma? Ózin týǵan eliniń perzentimin dep sanaıtyn árbir azamattyń ana tiline qatysy, sol tilde sóıleýi týraly asa mańyzdy ári kókeıtesti másele kelip shyǵady. Keńes ókimeti tusyndaǵy ımperıalyq qyńyr saıasat muny jeke adamnyń, onyń týǵan halqynyń qadir - qasıetine aıaq asty etetin, bolashaǵyna keseldi máselege aınaldyrdy. Burynǵy KSRO - da komýnızmge basty bir tildi, atap aıtqanda orys tilin jeke meńgerý arqyly jetýge bolatyndyǵy jónindegi «teorıadan» bastaý alǵan saıasat pen dáıekti is - qımyl basqa tilderdiń qoldanys aıasyn otbasy, oshaq qasyna deıin ákelip, eń sumdyǵy óz tilimizdiń bolashaǵy joq nárse retinde bedelin túsirgen.

Ahmet Baıtursynovtyń: «Sózi joǵalǵan jurttyń ózi joǵalady» - degen sóziniń kebi kelgendeı bolǵany. Iaǵnı, shetqaqpaı bolǵan tilimizge ilese, halqymyzdyń ulttyq rýh, dástúr – saltynyń da óńi qashyp, ózegi talyp bara jatqan. Eń jamany elimizdiń erteńi tól urpaǵymyz orys tilinde sóılep, ana tilin jatyrqaýdy, mensinbeýdi shyǵardy. Qazirde olar bizdiń uly jyraýlarymyzben aıyr kómeı sheshenderimiz, asqan aqyn halqymyz julyndaı jutyndyryp jetildirgen álemdegi eń baı da oralymdy, sulý da sıqyrly, áýezdi de saltanatty tilimizdiń qasıetin seziný baqytynan qur qalýda. «Anamyzdyń aq sútimen boıymyzǵa daryǵan tildi umytý – búkil ata - babamyzdy, tarıhymyzdy umytý» - degen Baýyrjan Momyshulynyń sózin túsinbeıtin ógeı uldar kóbeıip ketkendi.

Elimizdiń egemendik alýyna baılanysty búgingi tańda bul soraqylyqtyń joly kesilýde. Ana tilimizdiń qoǵamdyq ómirdiń barlyq salasynda óz mártebesine saı ornyn alý barysy kúrdeli jaǵdaıda júrip jatyr. Mysaly: ulttyq telearnamyz («Qazaqstan») tek qana qazaq tilinde júrgizilse, Elbasymyzdyń «Ulandar» arnaıy jasaqtalǵan ásker qatary da Ana tilimizde sóıleıdi. Ana tilimizdiń máni: Ár azamattyń ana tilin Otanyndaı, týǵan halqyndaı, ata - babasyndaı súıip, ardaqtap, ol tilde sóıleýdi táńirdiń bergen uly syıyndaı kórýinde. Sondyqtan, bilim berý mekemeleriniń, barsha ultjandy azamattaryna jarytyp ósirýge, (qazaq tilinde taza sóıleýge) keshegi kúnniń kesirinen óz tilin úırene almaı qalǵan urpaqtyń ana tilin kóz túrtki kórmeı, tezirek meńgerýine jumyldyrýǵa tıis. Sondyqtan balalardyń jas kezderinen bastap aıshyqty óleń - joldardy, sheshendik úlgilerdi, neshe túrli mysal óleńderdi jattap ósýi, óziniń de taqpaq, óleń jazýǵa talpynyp, úı ishinde, synyp, mektep jıyndarynda tartynbaı sóılep, oıyn túsinikti, beıneli etip aıtyp jetkizýge mashyqtanýlary, ata - ana, tárbıeshi – ustazdar olardy soǵan tárbıeleýleri qajet. Bul rette búldirshinderge ertegi aıtyp berý, ózderine aıtqyzý, jumbaqtar sheshkizý. Sóz oıyndaryn oınatý asa paıdaly bolmaq.

Oqýshylar jyldan - jylǵa jańashyl, damý ústinde. Olardyń oılaý, seziný qabileti, aqyly muǵalimge jete qaba kórinedi. Bul shákirttiń ózin - ózi ustaýy, qarym - qatynas jasap, sóıleýinen baıqalady. Endi sózimdi M. Áýezovtiń pikirimen aıtaıyn: «Bul dáýirde óz tilin, ádebıetin bilmegen, qadirlemegen adam tolyq mándi ıntellıgent emes deýge bolady. Sebebi, ol qandaılyq mamandyq bilimdi bolsa da, rýhanı, oı tárbıesinde syńarjaq azamat bolady» - degen.