InfoHub Logo

Sóz tazalyǵy – sóıleýshiniń nemese jazýshynyń ádebı til normasyn saqtaýmen birge, ana tiliniń múmkindigin paıdalana bilý. Til tazalyǵynyń da tildiń durystyǵyna uqsas keıbir jerleri kezdesedi. Til mádenıetiniń eń basty kommýnıkatıvtik sapalarynyń biri bolǵandyqtan, sózdiń tazalyǵyna erekshe mán beriledi. Dálirek aıtqanda, sózdi qoldanǵanda, balamasy bar sózderdiń ádebı tilge qatysty birden-bir uǵynyqty ana tiliniń tazalyǵyn tanytatyn sózdi tańdaı bilý kerek. Bylaısha aıtqanda, tildi shubarlaýǵa barmaǵan jón. Al, tildiń tazalyǵyn buzatyn, oǵan nusqan keltiretin faktorlar az emes. Olarǵa, máselen, ana tilindegi balamasy bola tura, basqa tilderlen engen sózderdi qalaı bolsa solaı jumsaý (varvarızmder), jergilikti máni bar sózderdi (dealektızmder) talǵamsyz qoldaný, mamandyqqa baılanysty shaǵyn ortada kezdesetin sózder (professıonalızmder), sondaı-aq qurby-qurdastardyń, ázil-qaljyńy aralas adamdardyń arasynda sózge kiristiriletin tildik quraldar (jargonızmder) sıaqty jaılar jatady. Árıne, bul atalǵandar múldem qoldanystan shyǵyp qalýǵa tıis degen jańsaq uǵym týmasqa kerek. Áńgime olardyń jónsiz paıdalanyla bermeýinde bolyp otyr. Al, kórkem shyǵarmadaǵy keıipker sózderinde, tıisti ortaǵa baılanysty olardyń jumsalý retteri bolatynyn teriske shyǵarmaǵan jón. Til tazalyǵyna kedergi keltiretin ilgeride aıtylǵan jaılardyń biri – varvarızmder. Bul qubylys qazaq tilinde balamasy bola tura orys sózderin qoldanýda baıqalady. Aýyzeki tilde orys sózderin orynsyz qoldaný tilimizdi jutańdatyp, tól sózderimizdiń qoldaný aıasyn tarylta túsedi. Burynnan enip, sińisti bolyp ketken «sápsem», «daje» degender túgili qazir qazaqtyń «etip» degen etistigin qosyp alyp, orys sózderin qazaqylandyratyn «moda» shyqty. Mysaly, «volnovatsa etip», «opazdat etip» t.t.s. Onyń ústine qoıyrtpaq tildi qoıýlata túsetin bir telejúrgizýshiler shyǵyp júr. Ondaılar ózderiniń qoıyrtpaq tiline ózderi máz bolyp, jurtty kúldirmek bolady. Osy, orystan enip, qulaqqa sińisti bolyp bara jatqan joǵarydaǵydaı sózderdi terip, olardyń qazaq tilindegi qysqa da, nusqa sózdigin qamtyǵan maqala jazýdy qolǵa almaqpyz. Máselen, onda joǵaryda aıtylǵan «dajeniń» «tipti», «sovsemniń» «múlde» degen sıaqty qazaqsha jeńil aýdarmalary baryn kórsetýdi kózdeımiz.

Sóıleý mádenıetin qalyptastyrýdyń tetikteri az emes. Olardyń eń bastysy – jeke tulǵanyń rýhanı qajettiliginiń, ózindik izdenisiniń bolýy. Abaı tilimen aıtqanda, jan qumary qajet. «Adam balasy ásemnen ásem tańdaıdy» deıdi Maǵjan. Bizdiń ásemdikke degen qushtarlyǵymyz sóıleý mádenıetinen de kórinis tabýy tıis. Adamnyń tazalyǵy men tektiligi onyń sóıleý mánerinen de baıqalady. Ózin qurmetteıtin adam tilin shubarlap, qalaı bolsa solaı sóılemeıdi. Biz barlyq adamǵa «elden asqan sheshen bol» nemese «sóılegende qyzyl tilden bal tamyz» dep talap qoıýdan aýlaqpyz. Qarapaıym, taza, ornyqty sóıleý arqyly da sóıleý mádenıetin qalyptastyrýǵa bolady. Eń aldymen kúndelikti qoldanystaǵy sózderdi ana tilińde durys aıtýǵa beıimdelý qajet. Onyń eshbir aıyby, sókettigi joq. Ol sózińniń de, ózińniń de qadir-qasıetińdi arttyrady. Tildi shubarlap sóıleýge ádettenseń, saǵan degen senimdi kózqarastyń qalyptasýy qıyn, seniń tulǵa retinde moıyndalýyń da ekitalaı.  Máselen, qazaqy tárbıemen ósken, qazaqsha da, oryssha da bir kisideı sóıleı biletin, iskerligi de jap-jaqsy qyzdyń eshbir jerde sózi ótimdi bolmaıtyndyǵy. Sebebi ol oryssha men qazaqshany toqtaýsyz aralastyryp: «Men oılaımyn, chto ol osylaı-osylaı dep... Biraq bul ne znachıt chto men ony bilmeıdi dep» degen sekildi sózderdi tyńdaý múmkin emes. Bul adamnyń ózine degen qurmetsizdiginiń kórinisi. Áıtpese sol qyzdar sekildi qazirgi jastardyń kóbisiniń eki tilde de taza sóıleýge qabileti ábden jetedi. Bastysy  «Sózińizdi tyńdatqyńyz kelse, qaı tilde sóıleseńiz de taza sóıleý» paryz. Baýyrjan Momyshulynyń sóıleý mánerin ereksheligi de sol, eki tildi birdeı jetik bilgen ol kisi eshqashan bir sóılem ishinde qazaqsha men orysshany aralastyryp sóılemegen eken. Keıbir oralymdar oryssha ońtaıly bolyp kelse, sóılemdi túgelimen oryssha aıtqan, qazaqsha tógilip túsken oılary da sheshendigimen, tazalyǵymen, tolyqtyǵymen súısindiredi. 

Qaı salanyń mamany bolsań, sol salaǵa qatysty kásibı sózderdi ana tilinde qoldanýǵa mán berý qajet. Bul eresek býynǵa da, ártúrli pánderdi qatar ıgerip júrgen mektep oqýshysyna da, joǵarǵy oqý ornynyń stýdentterine de qatysty. Kásibı sózderdi basqa tilde qoldanýdyń daǵdyǵa aınalýy – sóıleý tilin barynsha shubarlap júrgen jaıttardyń biri. Mysaly, medısınalyq uǵymdardy alaıyq. Qazaqsha sóılep otyryp ta biz syrqatnama týraly aıtqanda mindetti túrde «ıstorıa boleznı» degen sózdi qoldanamyz. Tumaýratyp aýyrǵany týraly bir sóılemdi búgingi qazaq bylaı jetkizedi: «Grıppovat etip, sıstema qabyldap, ýkol saldyryp, bolnıchnyı ashqyzyp jatyrmyn». Qazaq qyzyna úılengen orys jigiti kelinsheginiń qazaqsha sóılemeıtinin, úırengisi de kelmeıtinin aıtyp, qynjylys bildirip otyrdy.

Basqa adamdar túsinbeı qalady-aý degen kúmánmen jalpy qoldanystaǵy kúrdelileý qazaqsha sózderdi oryssha aıtyp ádettenýdiń eshbir qajeti joq. Osyndaı sebepterden adamdar tildi shubarlap sóıleýge qalyptasyp ketedi. Tildi shubarlaý ońaı, tazartý qıyn. Túsinbeı qalady deseńiz, aýdarmasyn aıtyp berińiz. Siz taza qazaqsha sóıleý arqyly óz sanańyzdy tazartyp, tilińizdi damytyp qana qoımaısyz, ózgeni oılanýǵa, aýdarýǵa, túsinýge tárbıeleısiz.

Sóıleý mádenıetine qatysty ózin-ózi tárbıeleý úrdisi toqtaýsyz júrýi tıis. «Tilim basynan durys qalyptaspady, endi osymen kettik qoı» dep, nemquraıdy qala berýdiń qajeti joq. Ómir búgingi kúnmen toqtap qalmaıdy. Sizdiń ómirińiz toqtasa da, ózgeniń ómiri jalǵasady. Sol úshin de tildiń ómiri jalǵasýy kerek. Oǵan bir tamshy bolsa da sizdiń úlesińiz qosylýy tıis. Ózgeniń emes, ózińizdiń tilińizdi túzetý arqyly úles qosýǵa tıissiz. «Ózińdi qutqar, sonda seniń arqańda myń-myńdaǵan adamdar qutylady» degen qanatty sóz dúnıe tirshiliginiń kez kelgen salasyna qatysty aıtylǵan. Jaqynda jol saparǵa shyǵyp bara jatyp, jeńil kólikte otyryp, qyzmettesterimmen telefon arqyly birneshe ret sóılesip, biraz máselelerdi talqylaýyma týra keldi. Taksı júrgizýshisi únsiz tyńdap otyryp, sońynan: - Qaı mekemede jumys isteısiz? – dep surady. Sodan keıin taksı júrgizýshisi kez kelgen adamǵa oı salarlyq biraz pikirler aıtty: – Biz  keńes úkimetiniń kezinde ósip, qazaq tiline múlde mán bermedik. Bir sózimiz qazaqsha bolsa, eki sózimiz oryssha. Qazirgi jastar da solaı. Qazaq tilin taza, sheshen sóıleıtin adamdar kóbeıse, jastar solarǵa qyzyǵar edi, elikter edi, qazaq tilin úırený, bilý sánge aınalar edi. Men ózim Qazaq radıosyn jıi tyńdaımyn. Sondaǵy qyzdardyń sózin estigende, «osylar taza qazaqsha sóıleýdi qaıdan úırenedi eken?» dep tań qalamyn, - dedi ol. Tilge múlde qatysy joq mekemede jumys isteıtinimdi estigende, meniń qazaqsha sóıleıtinime tań qaldy. Bul da bizdiń qoǵamnyń aqyl-oıynyń bir kórinisi» - deıdi  Aınur Ábdirásilqyzy. Iaǵnı qazaq tilin kúndelikti qatynas quraly emes, tilge qatysy bar mamandar ǵana qoldanatyn shekteýli saladaǵy qatynas quraly dep sanaý qoǵamymyzda qalyptasyp qalǵan.

P.S. «Nasha kazasha» degen saıqymazaq baǵdarlama memlekettik tildi qorlaýdyń medıalyq ozyq úlgisi. «Salemetsiz be, detıler! Itak, bız nachınat etemız ýrok shala-kazahskogo ıazyka», – dep bastap, mektep oqýshylaryna máńgúrttikti nasıhattaıtyn baǵdarlama kezinde tipti joǵary reıtıńke ıe boldy. Olarǵa da «Mynaýyń ne?» dep jatqan jan bolmady. Ol ol ma, qazir jartylaı qazaqsha, jartylaı oryssha túsirilgen teleserıaldardy qaraı almaısyń. Jańalyqtar bolsa, qazan-oshaqtyń mańyndaǵy áńgimeden aryǵa asa almaı tur ázirge. Osy tektes dúnıelerdi saraptaǵan syrt kóz qazaqty ulttyq qundylyqtarǵa bas qatyrmaıtyn, orysshaǵa júırikterge aýzyn ashyp, arzan kúlkige qaryq bop otyra beretin tobyr dep oı túıeri anyq. Budan keıin shetel jurtynyń qazaq halqyna degen kózqarasy basqasha bolyp jatsa, kináni qaıdan izdeımiz? 

---