InfoHub Logo

S. Kóbeevtiń balalarǵa arnalǵan shyǵarmalarynyń nysanasy
C. Kóbeev búkil sanaly ǵumyryn oqytýshylyqqa arnady. 1901 jyldan 1956 jylǵa deıin pedagogtik qyzmetpen aınalysty. Ustazy Y. Altynsarın tárizdi pedagogtik qyzmet pen jazýshylyqty sheber ushtasyra bildi. Ybyraıdyń «Qazaq hrestomatıasy» úlgisimen jaryq kórgen «Úlgili tárjima» men «Úlgili bala» jınaqtaryndaǵy mysal óleńderi men áńgimeleriniń qaı - qaısysyn bolsyn balalarǵa arnalmady dep aıta almaımyz. ««Úlgili tárjimaǵa» Spandıar jasaǵan 44 aýdarma jáne avtordyń «Meken» atty bir óleńi kiredi. Osy kúnge deıin «Úlgili tárjimáǵa» kirgen 44 aýdarma túgeldeı Krylovtan aýdarylǵan degen kózqaras basym bolyp keledi. Bul kózqarastyń qateligi, osy kitapqa kirgen aýdarmalardy túpnusqamen salystyra otyryp, tolyq qaıta qaraý ústinde anyqtaldy. Bizdiń baıqaýymyzsha, «Úlgili tárjimaǵa» Krylovtan aýdarǵan 37 mysal kirgizgen. Qalǵan 7 mysal sol kezdegi oqý quraldarynda kóbirek paıdalanylyp júrgen kóp avtorǵa ortaq mysaldar (olar Ýshınskıı, L. Tolstoı jáne Ybyraı Altynsarınniń hrestomatıalarynda ushyrasady) [1].

S. Kóbeev mysaldary óleńmen de, qarasózben de jazylǵan. Olardyń arasynda ıdeıalyq, taqyryptyq, tipti sújettik turǵyda bir - birine uqsas keletinderi de bar. Máselen, aqynnyń óleń túrindegi «Arystan men tyshqan» jáne qarasózben jazylǵan «Qumyrsqa men kógershin» mysaldarynyń sújetteri uqsas. Ekeýinde de haıýannyń múshkil halge túsýi bar jáne oǵan oılamaǵan jerden beriletin kómek bar. Ol kómek — bir kezdegi jaqsylyqtyń óteýi.

«Arystan men tyshqan» mysalynda áleýmettik astar aıqyn. Munda áldiniń álsizdi ózine teń kórmeýshiligi aıtylady. Avtor «nashardy kúshti kisi kóńiline almas, teńgerip óz boıyna asyl júrmes» deıdi. Arystan «kezi kelgende kómek berem» degen tyshqandy keleke qylady. Kúnderdiń kúninde ańshy toryna iligip, hali múshkil bolady. Tisimen tordy qıyp, arystandy bosatqan tyshqan bylaı deıdi:

Bir isim tústi meniń myna sizge,

Ettińiz aıaýshylyq siz de bizge.

Osydan ne jaqsylyq degendeı qylyp,

Aqyryn ishińizden kúldińiz de.

Minekeı, sizge ǵıbrat bolsyn bul da,

Jaratty janǵa ne qyp bizdi qudaı.

Suraımyn budan bylaı umytpańyz

Jaqsylyq bolatynyn tyshqannan da [2; 265].

Tyshqan ózin qudaıdyń tekten tekke jaratpaǵanyn eskertedi. Bul jerde Altynsarın yqpaly aıqyn seziledi. Óıtkeni óleńmen jazylǵan mysaldarynyń kópshiliginde aqyn qudaıdy aýyzǵa jıi alady. Tyshqandy qoıa bergennen keıin avtor «Bul dúnıe birde olaı, birde bulaı, jaratqan rızyq berip jandy qudaı» deıdi.

«Qumyrsqa men kógershin» mysalynda bolǵandy baıandaý ǵana bar. Sýda aǵyp bara jatqan qumyrsqany kógershin qutqarsa, keıinnen sol qumyrsqa kógershindi ańshynyń aýynan qutqarady. Mysal sújeti jasy kishi balaǵa túsinikti. Jazýshy qorytyndy jasaýdy balanyń ózine qaldyrady. Tabıǵattaǵy tirlik sýretteledi. Túıini: «tirshilik kózi — ózara kómek».

«At pen esek» mysalynda júgi aýyr esekke at járdem etpeıdi. Iesi jolda zoryǵyp ólgen esektiń barlyq júgin onyń terisimen qosa attyń ústine artady. At óz qateligin kesh túsinedi. Sóıtip, avtor qaıyrymsyzdyqtyń sońy nege aparatynyn kórsetedi.

Abaı «Otyz segizinshi sózinde» kúlli adam balsyn qor qylatyn úsh nárseniń bastapqysyn nadandyq, ekinshisin erinshektik, úshinshisin zalymdyq degendi aıtqan bolatyn. S. Kóbeevtiń «Maımyl men kózildirik» mysalynda kózdiń emi kózildirik degenge bes - altaýyn bir - aq satyp alǵan maımyl olaryn qalaı jarataryn bilmeı basy qatady. Sońynda tasqa atyp kúlparshasyn shyǵarady.

Nadanǵa aıtqan sóziń tekke keter,

Dos bolsań, yqylassyz qyzmet eter.

Bir isti paıdasy úshin pash etseńiz,

Yqylas kóńilińiz bolar beker [2; 246].

«Nadandyq — bilim - ǵylymnyń joqtyǵy, dúnıeden esh nárseni olarsyz bilip bolmaıdy.

Bilimsizdik haıýandyq bolady» [3]. Mysaldaǵy maımyl biliminiń joqtyǵynan kúlki bolady.

Nadandyq máselesin «Esek pen sandýǵash» mysalynda jalǵastyrady. Bul joly aqyn nadandyqtyń jazylmas dertke teń ekendigin uǵyndyrady, nadan adamnan saqtandyrady:

Nadanǵa etken qyzmet keter tekke,

Jaqsylyǵyń bolsa saqtan, ondaıǵa etpe [2; 248].

Sandýǵashqa án aıtýdy áteshten úıren dep aqyl aıtqan esekti aqyn «Bilimdi jetip maqtaýy sol, nadan kúshik» dep jazǵyrady. Bilimsiz jan obektıvti baǵa berýge dármensiz.

S. Kóbeevtiń maqalmen túıindeletin aýdarma mysalynyń biri — «Asyl shóp».

Jigitter, sabyr etseń, árbir iske

Bolsa da jaqsy - jaman erte - keshte,

«Sary altyn — sabyr túbi» degen bir sóz,

Burynǵydan qalǵan maqal ras emes pe?

Jalpy S. Kóbeev óleńderinde túıin, ıaǵnı avtor qorytyndysy, únemi usynylyp otyrady.

Qadısha Zylıqadan emes myqty,

Sabyrly tózýmenen ne bop shyqty,

Sondaı - aq ash - aryqqa tózim kerek,

Sózimdi nadan bosqa jiberip, jaqsy uqty [2; 249].

Altynsarın áńgimesindegi Zylıha men Bátıma tóbelerine bir - bir jáshik kótergen qyz balalar bolsa, óleńdegi Zylıha men Bátıma eki qap arqalaǵan biri — jas, ekinshisi — mosqaldaý tartqan áıel. Eki shyǵarmada da «sabyr» atty shóptiń ekinshisiniń qolyna túspeıtindigine qaýip aıtylady.

Sabyrsyz, arsyz, erinshek,

Kórseqyzar, jalmaýyz,

Sorly qazaq sol úshin

Alty baqan ala aýyz [2; 55],—

dep Abaı bes túrli qadirsiz qasıetti aıtqan bolsa, sabyrsyzdyq, shydamsyzdyqtyń qaýipti ekendigin S. Kóbeev rastaı túsken. Al kórseqyzarlyq Spandıarda óz shamasyn bilmeýshilik, óz kúshin artyq baǵalaýshylyq, ózin artyq baǵalaý, ózine eshkimdi teńgermeýshilik turǵysynda kórinedi. «Qarǵa» mysaly buǵan dálel. Aqyn óleńderiniń kópshiliginde adam boıyndaǵy birneshe kesirlikke tuspal jasalady, solardan aryltý maqsatynda ýaǵyz aıtylady. «Qarǵa» mysalynda birde

Jaqsydan ǵıbrat al jaı júrgenshe,

İstegen isin istep shamań kelse,—

deıdi de, «Kóńilińdi buzyqtyqqa bir de burma» dep jalǵastyrady. Ary qaraı

Jaýyzdyq zalymynan ónege alma,

Qalyp bop, jýsa ketpes óle - ólgenshe,—

degendi taǵy qosady. Kirispe sóz sújetke jasalatyn túıin retinde usynylady. Óıtkeni sodan keıin baryp mysal oqıǵasy baıandalady. Qarǵa qozyny áketken búrkitti kóredi de, qoshqarǵa umtylady.

«Qus jamany qarǵa túgil, qasqyrdaǵy, shamasy kep ákete almas ondaı maldy» dep avtor qoı júninen aıaǵyn shyǵara almaǵan qarǵany bir muqatyp ótedi. Onyń masqarasyn shyǵarǵan taǵy bir jaǵdaıdy baıandaıdy:

Qoıshylar qanat - quıryǵyn birdeı julyp,

Beripti oınańdar dep balalarǵa [2; 267].

Ótirik zalalyn túsindirý S. Kóbeev úshin basty másele bolyp tabylady. «Ótirikshi» mysaly tómendegishe bastalady:

Paıdasy ótiriktiń eki dúnıada

Bolmaıdy dep birneshe ret aıtty moldam.

Men - daǵy kórgenimdi tárjime ettim,

Úlgi alar ǵıbratynan qurbylarǵa [2; 267].

Osy kirispe sózden keıin baryp oqıǵa baıandalady. Qoıshy bala «qoıǵa qasqyr tıdi» dep aýyl adamdaryn dúrliktiredi. Qoldaryna aıyr, ketpen, balta ustap bári qoıǵa júgirisedi. Bul jerde taǵy da mazaq qylýshy, keleke etýshi beınesi bar.

Shek - silesi qatyp Isin kúlip jatyr,

Máz bolyp jarym shirkin aldaǵanǵa.

Árıne, qyljaqbastyń jazasy daıyn:

Alladan taǵdyr ýaqyt jetkennen soń

Qoıǵa kep eki qasqyr tıdi shynymen [2; 267].

Osy joly Isinniń sózine eshkim senbeıdi. Kómekke kelgen jan bolmaǵan soń qoıynyń kóbin qasqyr qyryp ketedi. Avtor qoıshy balaǵa aıaýshylyq tanytpaıdy. Qaıta «Jylady keshke deıin ıtteı ulyp» dep jazǵyrady.

S. Kóbeev kópshilik mysaldaryn Kishiqum aýylynda muǵalim bolyp istegen kezinde aýdarǵan. Belgili bir mysaldyń aýdarylýyna sebep bolǵan jaǵdaılar da bolǵan. Sonyń biri — «Kólbaqa men Iýpıter» mysaly. 1901 jyly aqyn Yrǵyz ýezindegi Tolaǵaı bolysyna qaraıtyn Kishiqum deıtin jerge muǵalim bolyp barady. On tórt sharshy metr shamasyndaı jer úıdi mektep etip beredi. Tóbesindegi jalǵyz terezesiniń kózi qaryn, peshi joq, jer edeni tegistelmegen, esigi ornatylmaǵan úı.

«Jyǵylǵanǵa judyryq» degendeı osy úıge Ybyraı baı aryq - turaq tólderdi engizedi. Osy jaǵdaıǵa baılanysty Krylovtyń «Kólbaqa» mysalyn aýdarady. Kóldi tastap taýǵa shyqqan baqa sýsyz ólimshi halge jetedi. Taý basyn topan sý bassa eken dep tileıdi. Iýpıter kólbaqanyń aqylsyzdyǵyn sógedi:

«Odan da taýdan túsip aıańdasań, Batpaqqa boldy ýaqyt seniń jeter».

1912 jyly «Úlgili bala» jınaǵy jaryq kóredi. Sh. Ahmetov «Úlgili balanyń» birinshi, ekinshi kitaptary shyqqandyǵyn jáne birinshi kitapqa 62 taqyrypqa jazylǵan, ekinshi kitapqa 32 taqyrypqa jazylǵan óleń, áńgimeleriniń engizilgenin jazady [4; 121]. Jazýshy «Oryndalǵan arman» memýarlyq shyǵarmasynda ««Úlgili bala» hrestomatıasyna Krylovtyń ózim aýdarǵan mysaldaryn kirgizdim, orys klasıkteriniń balalarǵa arnap jazǵan qysqa áńgimelerin ózimshilep qazaq turmysyna laıyqtap jazdym, sol sıaqty qazaqtyń baı aýyz ádebıetin suryptap paıdalandym. Sonymen qatar bul kitapqa tabıǵat týraly, onyń ár alýan qubylystary týraly, geografıa, ósimdik, janýarlar týraly malumattar beretin, balalardyń uǵymyna syıymdy jáne qyzyqty qysqa - qysqa áńgimeler, mysaldar kirgizdim. Árbir áńgimeniń sońyna suraqtar qoıdym», — deıdi [2; 151]. Aqyn hrestomatıanyń ekinshi bólimi jóninde eshteńe jazbaǵan.
Spandıar Kóbeevtiń balalarǵa arnalǵan shyǵarmalarynyń nysanasy júkteý