InfoHub Logo

Ámir Aqnıet stýdent Abaı atyndaǵy QazUPÝ, Almaty q.

Májilisova Eńlik stýdent Abaı atyndaǵy QazUPÝ, Almaty q.

Sadakbaeva Jamal stýdent Abaı atyndaǵy QazUPÝ, Almaty q.

Ańdatpa: Maqalada STJD İİİ deńgeı bar balalarda kommýnıkatıvti daǵdylardy damytý úshin birlesken oıyn áreketiniń mańyzdylyǵy qarastyrylady. Ol sondaı-aq eresek seriktestiń osy balalarda sóıleýdi, tildi jáne áleýmettik daǵdylardy damytýǵa yqpal etetin qoldaý jáne qurylymdyq ortany qurýdaǵy rólin talqylaıdy. Eresekterge STJD İİİ deńgeıi bar balalarda dıalogty damytý úshin birlesken oıyn áreketterin júrgizýge kómektesetin usynystar men zertteýlerdi usynady.

Anotasıa: V state rassmatrıvaetsá vajnostsovmestnoı ıgrovoı deıatelnostı dlá razvıtıa kommýnıkatıvnyh navykov ý deteı s III ýrovnem ONR. On takje obsýjdaet rol vzroslogo partnera v sozdanıı podderjıvaıýsheı ı strýktýrırovannoı sredy, kotoraıa sposobstvýet razvıtıý rechı, ıazyka ı sosıalnyh navykov ý etıh deteı. Predlagaet rekomendasıı ı ıssledovanıa, pomogaıýshıe vzroslym provodıt sovmestnye ıgrovye deıstvıa dlá razvıtıa dıaloga ý deteı s III ýrovnem ONR.

Annotation: The article discusses the importance of joint play activities for the development of communication skills in children with level III general speech underdevelopment.  He also discusses the role of an adult partner in creating a supportive and structured environment that promotes the development of speech, language, and social skills in these children. Offers recommendations and research to help adults conduct joint play activities to develop dialogue in children with level III general speech underdevelopment.

Kilt sózder: STJD İİİ deńgeı, dıalogtik sóıleý, ınklúzıvti orta.

Klúchevye slova: ONR III ýroven, dıalogıcheskaıa rech, ınklúzıvnaıa sreda.

Keywords: General speech underdevelopment (level III), dialogic speech, inclusive environment.

STJD III deńgeıi bar mektep jasyna deıingi balalarda keńeıtilgen frazalyq sóıleý bar. Biraq olardyń sóıleýinde leksıkalyq gramatıkalyq jáne fonetıkalyq, fonematıkalyq damymaý bar. Mundaı balalar eresektermen dıalog júrgize alady, biraq balany biletin eresektermen ǵana, olar: ata-analar, mektep jasyna deıingi bala baratyn balalar mekemesiniń qyzmetkerleri jáne t.b. bolýy múmkin. Bul frazalyq sóıleýdiń keńeıýine qaramastan, beıtanys adamdarǵa balanyń sózdi aıtýynyń buzylýyna, sózdik qorynyń shekteýli bolýyna jáne agrammatızmderdiń kóptigine baılanysty ne aıtatyny túsiniksiz bolady.

Dıalogtik sóıleý-sóıleýdiń kommýnıkatıvti fýnksıasynyń negizgi kórinisteriniń biri. Kóptegen zertteýshiler (A.G. Rýzskaıa, V. A. Petrovskıı, O. V. Troshın jáne t. b.) dıalog tildik jáne sóıleý qarym – qatynasynyń bastapqy, tabıǵı jáne klasıkalyq túri dep sanaıdy. Bir suhbattasýshy sóıleskende, ekinshisi olardyń aýysýyn tyńdaǵanda, bul dıalogtyń basty ereksheligi. Sondaı-aq, eki suhbattasýshy da dıalogta ne týraly sóılesetinin bilse jáne qosymsha oıdy qajet etpese-bul óte mańyzdy.

Belgili bir jaǵdaıǵa engizilgen dıalogtik sóıleý ádette mımıkamen, ym-ısharamen jáne belgili bir ıntonasıamen birge júredi. Bul sonymen qatar dıalogtyń tildik dızaınyna yqpal etedi. Ondaǵy sóıleý tolyq emes, qysqartylǵan, keıde úzindi bolýy múmkin.

Dıalog aýyzeki leksıkamen jáne ekspresıvtilikpen, qysqalyqpen, kelispeýshilikpen, aıqyndyqpen, birigýsiz qarapaıym jáne kúrdeli sóılemdermen, qysqa merzimdi aldyn-ala refleksıamen sıpattalady. Eki suhbattasýshy dıalogtyń dáıektiligin qamtamasyz etedi.

Dıalog adamdar arasyndaǵy qarym-qatynastyń negizgi formasy retinde qarastyrylady. STJD III deńgeı bar balalarǵa logopedıalyq jumys júrgizý arqyly birlesken oıyn áreketi barysynda dıalogty qurýdaǵy negizgi maqsattardyń biri balalar arasyndaǵy kommýnıkatıvtik daǵdylardy qalyptastyrý bolyp tabylady. Bul ár bala belsendi sóıleıtin, seriktesti tyńdaıtyn jáne dıalogty qoldaýǵa jáne jalǵastyrýǵa tyrysyp, onyń málimdemelerine jaýap beretin qarym-qatynas túri. STJD  III deńgeıinde sóıleýdiń jalpy damymaǵan balalary úshin bul qıyn bolýy múmkin, sondyqtan oıyn ádisterin qoldaný qarym-qatynasty yntalandyrýdyń jáne dıalogty damytýdyń tıimdi quralyna aınalady.

Dıalogtik minez-qulyq erejeleri formýlalar men órnekterdiń standartty jıyntyǵyn qamtamasyz etetin sóıleý etıketimen anyqtalady. Qarym-qatynastyń birneshe tıptik jaǵdaılary bar: úndeý jáne nazar aýdarý, sálemdesý, tanysý, qoshtasý, keshirim suraý, alǵys aıtý, quttyqtaý, tilek, kóńil aıtý, empatıa, shaqyrý, suraý, keńes, maquldaý, maqtaý jáne t. b.

Qazirgi kezeńde balalarda dıalogtik sóıleýdiń qalyptasýy men damýy týraly kózqarastardyń keıbir ózgeristeri baıqalady. Buǵan V.V. Vetrova jáne S. A. Mıronova sıaqty avtorlardyń jańa zertteýleri sebep boldy. Olar ontolıngvıstıka salasynda zertteýler júrgizdi, bul balalar dıalogy kóbinese áńgimeniń ózi úshin paıda bolmaıtynyn, biraq birlesken pándik, oıyn jáne ónimdi is-árekettiń qajettiligimen anyqtalatyndyǵyn jáne onyń shyǵý tegi boıynsha kommýnıkatıvti-belsendi ózara árekettesýdiń óte kúrdeli júıesiniń bóligi bolyp tabylatyndyǵyn dáleldeıdi. STJD bar balalar qarym-qatynasta aıtarlyqtaı qıyndyqtar ıe.

Oıyn áreketiniń negizgi aspektileriniń biri-bala ózin jaıly sezinetin jáne qarym-qatynasqa qyzyǵýshylyq tanytatyn qolaıly atmosferany qurý. Ár balanyń biregeı ekenin túsiný mańyzdy bolyp keledi, sondyqtan olarmen jumys isteý ádisteri men tásilderi ıkemdi jáne onyń jeke qajettilikteri men qabiletterine durys baǵyttalýy kerek. Ol úshin balanyń jasyna, kommýnıkatıvti jáne tanymdyq qajettilikterine sáıkes keletin oıyndar men tapsyrmalardy tańdaý mańyzdy. Keıbir balalarǵa neǵurlym qarqyndy qoldaý men súıemeldeý qajet bolýy múmkin, sonyń ishinde balamaly jáne qosymsha baılanys ádisteri sıaqty kommýnıkatıvti quraldardy paıdalaný.    

Anna Smıt jáne onyń áriptesteri (2020) júrgizgen  zertteý İİİ deńgeıdegi STJD balalarynda dıalogty damytý úshin oıyn áreketterin balama jáne qosymsha baılanys júıelerin (ADKS) paıdalanýdy qamtıtyn biriktirilgen tásildi qoldanýdyń tıimdiligin zerttedi. Zertteý nátıjeleri kórsetkendeı, ádisterdiń bul kombınasıasy basqalarmen dıalogqa qatysý úshin İİİ deńgeıli STJD bar balalardyń múmkindikterin jaqsartýǵa yqpal etedi.

A. S. Shamovtyń zertteýi (2017) "STJD  III deńgeıi bar balalarda kommýnıkatıvti daǵdylardy damytý úshin oıyn terapıasynyń ádisterin qoldaný erekshelikteri". Bul zertteýde avtor STJD İİİ deńgeıi bar balalarda         qarym-qatynas daǵdylaryn damytý úshin oıyn terapıasyn qoldanýdy zerttedi. Tájirıbe oıyn ádisterin qoldana otyryp, balalarda dıalog qurýda oń nátıjeler kórsetti.

I.I. Petrovanyń (2018) "Mýzykalyq-oıyn sabaqtarynyń kómegimen STJD İİİ deńgeıi bar balalarda dıalogtik sóıleýdi qalyptastyrý" jumysy. Bul zertteýde STJD İİİ deńgeıi bar balalarda dıalogtik sóıleýdi qalyptastyrýdaǵy mýzykalyq jáne oıyn sabaqtarynyń tıimdiligi zertteldi. Nátıjeler sabaqtan keıin balalardyń qarym-qatynas daǵdylarynyń aıtarlyqtaı jaqsarǵanyn kórsetti.

Djemma Beıker jáne onyń áriptesteri (2016) júrgizgen zertteý İİİ deńgeıdegi STJD balalarynda dıalogty yntalandyrý úshin oıyn jáne mýzykalyq elementterdi qoldanýdyń tıimdiligin kórsetedi. Zertteý barysynda terapıa prosesine mýzyka men oıyn elementterin qosý balanyń qarym-qatynas daǵdylary men belsendiligin jaqsartýǵa yqpal etetini anyqtaldy.

A. A. Lebedevanyń jumysy (2019) "Birlesken oıyn áreketi STJD İİİ deńgeıi bar balalardaǵy qarym-qatynasty damytý quraly retinde". Bul jumysta avtor birlesken oıyn áreketiniń STJD İİİ deńgeıi bar balalardaǵy qarym-qatynasty damytýǵa áserin zerttedi. Nátıjeler oıyndar balalardyń sóıleýin damytýǵa jáne dıalogty qalyptastyrýǵa yqpal etetinin kórsetti.

A. N. Kýznesova men K. S. Ivanovtyń zertteýi (2020) "STJD İİİ deńgeıi bar balalarda kommýnıkatıvti daǵdylardy qalyptastyrýda dıalogtik oqý tehnıkasyn qoldaný". Bul zertteýde avtorlar STJD İİİ deńgeıi bar balalarda qarym-qatynas daǵdylaryn qalyptastyrýǵa dıalogtik oqýdyń áserin zerttedi. Nátıjeler kórsetkendeı, bul ádis balalardaǵy dıalog arqyly  qarym-qatynasty damytýdyń tıimdi quraly bolyp tabylady. 

Merı Henderson men birlesken ǵalymdardyń (2018) jumysy İİİ deńgeıdegi STJD balalarynda dıalogtik daǵdylardy damytý úshin "mańyzdylyqtan dáıekti aýysý modeli" oıyn tásilin qoldanýdyń áserin zerttedi. Zertteý nátıjesinde bul modeldi qoldaný İİİ eńgeıdegi STJD bar balalarda dıalogtyń damýyna oń áser etip, olardyń sóıleý qabiletin jaqsartýǵa yqpal etetindigi anyqtaldy.

Bul baǵyttalǵan jumystardyń az ǵana bóligi retinde birlesken oıyn is-áreketi prosesinde STJD İİİ deńgeıi bar balalarda dıalog qalyptastyrý. Zertteý derekteri oıynnyń mańyzdylyǵyn jáne eresek seriktestiń STJD İİİ deńgeıi bar balalarda qarym-qatynas daǵdylaryn damytýǵa belsendi qatysýyn kórsetedi.

STJD İİİ deńgeı bar balalar úshin qoldaý jáne ınklúzıvti ortany qurý óte mańyzdy. Olar ata-analarynyń, muǵalimderiniń jáne qurdastarynyń túsinýshiligin, shydamdylyǵyn jáne qoldaýyn qajet etedi. Mundaı balalarmen qarym-qatynas kezinde qarapaıym jáne túsinikti sóz tirkesterin qoldaný kerek, vızýaldy qoldaýdy qoldaný kerek, mysaly, sýretter nemese baılanys kartalary arqyly.

Kommýnıkatıvti oıyndar men jattyǵýlar mundaı balalarda qarym-qatynas daǵdylaryn damytýdyń mańyzdy quraly bola alady. Mundaı oıyndarǵa balalar ártúrli qarym-qatynas jaǵdaılaryna elikteı alatyn, qarym-qatynas kartalaryn qoldana alatyn nemese qımyldardy qoldana otyryp oıyn oınaı alatyn róldik oıyndar kirýi múmkin.

Sonymen qatar, ár balanyń erekshe ekenin este ustaǵan jón, al oqytý ádisterin balanyń jeke qajettilikteri men múmkindikterine beıimdeý olardyń qarym-qatynas daǵdylaryn sátti damytýdyń negizgi faktory bolyp tabylady. Sondyqtan STJD İİİ deńgeı bar balanyń jumys baǵdarlamasyn únemi baqylaý, baǵalaý jáne túzetý balalarmen jumys isteýdiń ajyramas bóligi bolyp tabylady.

Qoryta aıtqanda, STJD İİİ deńgeıi bar balalarmen jumys isteý qıyn jáne shydamdylyqty, jeke kózqarasty jáne ádister men tásilderdi únemi jetildirýdi qajet etedi. Alaıda, keshendi tásil men qoldaýdyń kómegimen bul balalar ózderiniń qarym-qatynas daǵdylaryn damytyp, basqalarmen qarym-qatynasta jetistikke jete alady.

Paıdalanylǵan ádebıetter tizimi:

1. Mıronova, S. A. Razvıtıe rechı doshkolnıkov na logopedıcheskıh zanátıah [Tekst] / S. A. Mıronova. – M. : Gnom, 2009. – 168 s
2. Vetrova, V. V. Rebenok ýchıtsá govorıt [Tekst] / V. V. Vetrova, E. O. Smırnova. – M. : Znanıe, 1998. – 94 s
3. Dýbına, L. A. Kommýnıkatıvnaıa kompetentnostdoshkolnıkov / L. A. Dýbına. – Moskva : Knıgolúb, 2015. – 64 s.
4. Jýkova, N. S. Logopedıa. Preodolenıe obshego nedorazvıtıa rechı ý doshkolnıkov : ýcheb. dlá stýdentov / N. S. Jýkova, E. M. Mastúkova, T. B. Fılıcheva. – Ekaterınbýrg, 1990. – 238 s.
5. Ýsova, A. P. Rol ıgry v vospıtanıı deteı / A. P. Ýsova. – Moskva : Prosveshenıe, 1976. – 339 s.

---