InfoHub Logo

Gýmanıtarlyq bilimniń qazirgi damý kezeńi shyndyqty sıpattaý men túsindirýge arnalǵan ǵylymı tildi jańartýmen, pánaralyq baılanystardy nyǵaıtýmen, jańa úrdister men prosesterdi anyqtaýmen sıpattalady. Ózgeristerdiń jyldam qarqyny álemde turaqsyzdyq pen ózgergishtik sezimin týdyrady, ǵylymdy damytýdyń jańa baǵdarlardy jáne basym baǵyttardy anyqtaý qajettiligin týdyrady. Kóptegen dástúrler, sana men minez-qulyq stereotıpteri, tanylǵan uǵymdar bolyp jatqan ózgerister qysymymen joıylyp barady.

Ǵylymnyń bul kúıi paradıgmanyń aýysýy dep atalady. Bul shyndyqtyń damýy teorıalyq qurylymdardan alda ekenin, jańa qubylystardyń eskirgen úlgiler men shemalarǵa sáıkes kelmeıtinin, mádenı prosesterdi túsinýdiń burynǵy tásilderin joqqa shyǵaratynyn, eski teorıalar dármensizdik pen taldaýǵa qabiletsizdikti kórsetedi, usynylǵan qaǵıdattar men kategorıalar formaldy jáne joqqa aınalady.

Paradıgmanyń aýysýy qoǵam men mádenıettiń damý tendensıalaryn boljaý úshin qajetti jańa teorıany, tujyrymdamalar júıesin jáne qundylyqtar júıesin ázirleýdiń ózekti qajettiligin kórsetedi. Jańa paradıgmaǵa kóshý uzaq ýaqytty talap etedi, óıtkeni eski ıdeıalar jıyntyǵy mentalıtette shynaıy retinde berik bekitilip, ıntellektýaldyq despotızm jáne ǵylymı avtorıtarızm retinde kórinedi jáne jańa nusqaýlarǵa belsendi túrde qarsy turady. Osy kezde buryn áleýmettik jáne ǵylymı qoldaý kórmegen, bilim damýynyń jalpy negizgi aǵymynyń shetinde, uly ǵylymı júıelerdiń «kóleńkesinde» bolǵan básekege qabiletti ıdeıalar men balama tujyrymdamalar paıda boldy. Paradıgmalardyń ózgerýi mádenıet pen órkenıettiń jańa túriniń qalyptasýymen birge júredi jáne shyndyqty ǵylymı zertteýde jańa baǵyttardy alǵa shyǵarady. Osy baǵyttardyń ishinde mádenıettaný óte belsendi damyp keledi.

Qazirgi álemde mádenıet qoǵamdy toptastyrý men biriktirýge, oqshaýlaný úrdisterin jeńýge, ulttyq-etnıkalyq ózindik sana men tarıhı proseske aralasý sezimin damytýǵa yqpal etetin faktor retinde mańyzdy bolyp otyr. Mádenıet ózgerý prosesinde, qoǵamnyń ózgerý qarqyny, reformalardyń áleýmettik tıimdiligi, jańa tıpti tulǵanyń beınesin qalyptastyrý onyń damý deńgeıine aıtarlyqtaı baılanysty.

Mádenıettaný bilimniń erekshe salasy retinde gýmanıtarlyq ǵylymdar arasynda salystyrmaly túrde jaqynda paıda boldy, degenmen adamzat damýynyń ártúrli kezeńderindegi mádenıettiń jaı-kúıi týraly oılar kóptegen teoretıkter men qoǵam qaıratkerlerin qyzyqtyrdy.

«Qazirgi mádenıettaný, - dep atap kórsetedi I. V. Kondakov, - keń maǵynada tek ǵylymı bolý atrıbýty arqyly sıpattalýy múmkin emes; onyń ózindik kórkemdigi, ózindik fılosofıasy, ózindik saıasılanýy jáne keń aýyspaly asosıasıasy bar».

Birqatar obektıvti tendensıalar adamzat órkenıetiniń damýyndaǵy orasan zor ózgeristerdi sıpattaıdy jáne ǵylymı zertteýlerdiń vektoryn anyqtaıdy. Vektor qoǵamnyń áleýmettik jáne mádenı damý baǵytyn kórsetedi. Áleýmettik júıeler keńistiginde bir-birine paralel jáne qıylysatyn, ortaq maǵynaǵa ıe nemese ártúrli maǵynaǵa ıe birneshe uzaq jáne qysqa qashyqtyqtardyń vektorlary paıda bolady. Vektorlyq keńistik mádenıettiń ıntegrasıasy men saralaný prosesterin, qoǵamnyń shyǵarmashylyq belsendiliginiń kóterilý jáne quldyraý tendensıalaryn, kelisim men qaqtyǵysty, úılesimdilik pen daǵdarysty kórsetedi. Vektorlyq dıagramny qurastyrý mádenı prosesterdi boljaýǵa múmkindik beredi. Mádenıettiń vektorlyq keńistiginiń konfıgýrasıasy órkenıet damýynyń varıasıalary men balamalaryn kórsetetin basqa úlgige ıe bolýy múmkin.

Orys jáne álemdik mádenıettiń damýynyń mańyzdy vektorlaryn atap ótemiz. Olardyń ishinde jahandaný vektorynyń mańyzy erekshe.

Mádenıettiń jahandanýy uǵymy mádenıettanýda salystyrmaly túrde jaqynda paıda boldy. Ol halyqaralyq baılanystar men mádenıetaralyq komýnıkasıalardy taratý salasyn, BAQ qyzmeti men ınternetti, orta jáne joǵary bilim berý júıelerin, týrızm men sportty, sán jáne dızaındy, demalys pen buqaralyq mádenıet ındýstrıasyn, ónerdegi kórkem stıldi qamtydy. Bul proses basyp alý sıpatyna ıe bolyp, ártúrli elderdegi mıllıondaǵan adamdarǵa áser etti, osylaısha jahandyq mádenı keńistikti qurady. Mádenıetterdiń ózara árekettestigi aldyńǵy tarıhı dáýirlerde oryn alǵany sózsiz, biraq bul proses tek HH ǵasyrdyń ekinshi jartysynda ǵana osyndaı aýqymǵa ıe boldy jáne sodan beri jedeldeı tústi.

Naryqtyq ekonomıka mádenıettiń dástúrli ulttyq túrlerin yǵystyryp, onda qatal básekelestik pen baqtalastyq, paıda úshin kúres, shoý-bıznes atmosferasyn qalyptastyrady. Jahandanýdyń ekonomıkalyq, qarjylyq, saıası, aqparattyq, ekologıalyq jáne basqa da vektorlarymen qatar, mádenıettegi jahandaný prosesi erekshe qarama-qaıshy bolyp tabylady jáne yntaly baǵalaýlar apattar men adamı tragedıalar týraly aldyn ala eskertýlermen almastyrylǵan kezde oń jáne teris jaqtaryn ashady.

Sońǵy jyldardaǵy talqylaýlar jahandaný prosesiniń tabıǵaty men saldaryna qatysty úsh pozısıany usyndy.

Birinshi pozısıany gıperglobalıster (K.Omae, V.Rıston, D.Gýenno) qorǵaıdy. Olar jahandaný dúnıejúzilik tarıhta jańa dáýirdi bastap jatyr dep esepteıdi. Bul prosestiń «lokomotıvi» ekonomıkalyq jáne tehnologıalyq jahandaný bolyp tabylady; ınovasıanyń jyldamdyǵy turaqsyzdyq jaǵdaılaryn, kóshbasshy úshin turaqty jarysty jáne tutynýshylyq standarttardy ózgertýdi týdyrady. Ekonomıkalyq prosester eń qýatty jáne belsendi, olar jahandaný deńgeıin joǵarylatady jáne óz orbıtasyna jańa salalardy, sonyń ishinde mádenıetti qarqyndy túrde tartady. Ekonomıkalyq prosester taýarlar men qyzmetterdiń, ıdeıalar men mádenı qundylyqtardyń qozǵalysyna áser etedi, órkenıetti ómir salty týraly jańa qajettilikter men ıdeıalardy týdyrady. Dál osy ekonomıkalyq jahandaný korporasıalar men halyqaralyq kompanıalar, qaýymdastyqtar men kásipodaqtar túrindegi áleýmettik uıymnyń jańa formalarynyń paıda bolýyn yntalandyrady, olar qazirdiń ózinde álemdi shynymen bılep, ulttyq memleketterge tek ókildik fýnksıalardy qaldyrady. Korporatıvtik mádenıet tulǵanyń kosmopolıttik túrin qura otyryp, tulǵanyń jańa formasyna aınalady, bul kezde kompanıaǵa adaldyq, onyń múddeleri, ujymda jumys isteı bilý adamnyń basty qasıetterine aınalady. Korporasıalar ulttyq memleketterge qaraǵanda kúshtirek. Olar adamdardy áleýmettik qoldaý men qorǵaýdy qamtamasyz etedi, bilim men biliktilikti arttyrýǵa járdemdesedi, jaıly ómir súrý jaǵdaılaryn qamtamasyz etedi, bos ýaqytyn uıymdastyrady, densaýlyq pen otbasynyń amandyǵyn qamtamasyz etedi. Halyqaralyq menejmenttiń jahandyq júıeleri jahandyq ınfraqurylymdarǵa, ámbebap komýnıkasıalarǵa, ortaq rýhanı qundylyqtarǵa negiz jasaıdy.

Buqaralyq mádenıettiń tutynýshylyq ónimderiniń taralýy birtektilikke, ulttyq erekshelikter men dástúrlerdiń birtindep joıylýyna ákeledi jáne etnıkalyq jáne tarıhı daralyq pen biregeılikten aıyrylǵan jańa mádenı «býdandardy» týdyrady. Jahandaný mindetti túrde ulttyq mádenıetterdiń buzylýyna jáne tez joıylýyna ákeledi. Bul progrestiń baǵasy.

Jahandaný máselesine baılanysty ekinshi pozısıany skeptıkter (P.Hırst, Dj. Tompson, S. Hantıngton) ustanady. Olardyń paıymdaýynsha, gıperglobalıster – armanshyldar, óıtkeni olar úshin ekonomıkalyq ıntegrasıa parametrlerin jáne halyqaralyq korporasıalardyń yqpalyn asyra kórsetý tıimdi. Osynyń negizinde jahandaný prosesiniń kúshi men bolmaı qoımaıtyndyǵy, ulttyq memleketterdiń saıası róliniń sózsiz quldyraýy, olardyń álemdik korporasıalardyń qaýqarsyz qosymshasyna aınalýy týraly mıf jasalady. Shyndyǵynda, jaǵdaı basqasha kórinedi.

Ulttyq úkimetter bıligin múlde joǵaltqan joq, olardyń bedeli artyp, mádenı saıasattyń negizgi baǵyttaryn ázirlep, júzege asyrýda, tarıhı mádenı muralardy qorǵaýda, jańa jobalarǵa qoldaý kórsetýde. Ult memleketter pasıvti qurbandarǵa emes, jahandaný men ıntegrasıanyń «sáýletshilerine» aınalýda. Jahandaný elderdiń áleýmettik jáne mádenı aıyrmashylyqtaryn joımaıdy, kerisinshe kúsheıtedi jáne jańa ulttyq kóshbasshylardyń áńgimelerin alǵa tartady. Ulttyq órleý álemdik ústemdikke degen jańa talaptarmen qatar júrýi múmkin, fýndamentalızm men agresıanyń damýyna, dúnıeniń órkenıettik bloktarǵa bólinýine jáne jańa biregeıliktiń qalyptasýyna yqpal etýi múmkin. Skeptıkterdiń pikirinshe, órkenıetter qaqtyǵysy jahandanýdyń bolmaı qoımaıtyn keleshegi bolyp tabylady.

Úshinshi pozısıany transformatorlar (E. Gıddens, Dj. Rozenaý, M. Kastls) kórsetedi. Olar jahandaný damýynyń bir faktoryna – ekonomıkalyq, saıası nemese aqparattyq faktorǵa mán bermeıdi. Barlyq faktorlar birge áreket etip, qoǵam men mádenıetti jan-jaqty túrlendiredi, múlde jańa qoǵam men ómir álemin jasaıdy. Bul jaı ǵana jańa álemdik tártip emes, jerdegi qaýymdastyqtyń áleýmettik jáne mádenı ómiriniń basqa konfıgýrasıasy. Jahandaný keıbir ınovasıalarǵa baılanysty ishinara ózgeristerdi sıpattamaıdy, biraq ómir súrý ortasyn túbegeıli ózgertedi jáne órkenıettiń, mádenıettiń jáne adamdardyń jańa túrleriniń paıda bolýyn jobalaıdy. Jahandaný – qýatty túrlendirýshi kúsh, onyń negizinde burynǵy qoǵamdardy jan-jaqty «shaıqatý» prosesi júrip jatyr. Ol tez damıdy, biraq birkelki emes. Ulttyq memleketterdiń kúshi tómendemeıdi, kerisinshe jańa jaǵdaıǵa beıimdelý úshin túrlenip, qaıta qurylymdalady. Álemniń ártúrli aımaqtary jahandyq prosesterdiń katalızatory, mádenı nemese basqa ózgeristerdiń bastamashysy jáne ujymdyq áreketterdiń úılestirýshisi rólin atqara alady.

Komparatıvıstıka– gýmanıtarlyq ǵylymdardyń basym jáne perspektıvaly salasy. Ol fılosofıa men tarıhta, áleýmettaný men etnografıada, antropologıa men psıhologıada, lıngvısıkada usynylǵan. Kóptegen salalar burynnan qalyptasqan jáne berik ádistemelik jáne empırıkalyq negizi bar. Mádenıettaný tarıhı tájirıbeni meńgerýge, problemalyq óristi jáne zertteýdiń kategorıalyq apparatyn, ártúrli mádenıetterdiń nyshandary men qundylyqtaryn anyqtaýy kerek. Salystyrmaly mádenıettaný ejelgi jáne qazirgi órkenıetterdi zertteýdiń ádettegi bınarlyq qurylymdaryn keńeıtedi jáne áldeqaıda kúrdeli «polıfonıalyq» qurylymdar men shemalardy usynady, aldyn ala qalyptasqan stereotıpterdi jáne basqa mádenıetterdi kemsitetin baǵalaýlardy jeńýge kómektesedi. Mádenıetaralyq ádis ártúrli halyqtardyń, aımaqtardyń jáne órkenıetterdiń mádenıetterindegi jalpy jáne erekshe, uqsastyqtar men aıyrmashylyqtardy ashady. Zertteletin derekkózderdiń qatarynda halyqtyń mentalıteti men ulttyq sıpatyn jańǵyrtýǵa múmkindik beretin kúndelikti ómirdiń normalary, ádet-ǵuryptary, salt-dástúrleri men yrym-tıymdaryn, kórkemdik, mıfologıalyq, saıası beıneler men qundylyqtar, mádenıettiń basqa da turaqty túrleri bar. Otbasyndaǵy ata-ana men bala, erler men áıelder arasyndaǵy qarym-qatynas, qamqorlyq pen qatysýdyń kórinisteri, mereke jáne jumys kúnderinde as berý mádenıeti, jumys jáne demalys kestesi, bıznes pen basqarýdyń ulttyq erekshelikteri, qarym-qatynas pen demalystyń qolaıly túrleri - osynyń bári salystyrmaly mádenıettaný úshin praktıkalyq qyzyǵýshylyq týdyrady. Mádenı aıyrmashylyq palıtrasy alýan tústi jáne óziniń biregeıligin joǵalta almaıdy. Salystyrmaly mádenıettaný oqshaýlanýdy jeńýge kómektesedi, elder men halyqtar arasyndaǵy pikirtalas pen seriktestikke jaǵdaı jasaıdy, komýnıkasıalar men baılanys aıasyn keńeıtedi.

Jahandaný úderisiniń eń perspektıvaly jáne gýmanısik baǵdary – qurmet pen ózara túsinistikke, tózimdilikke jáne ksenofobıany jeńýge, árbir mádenıettiń mádenı murasy men jetistikterin saqtaýǵa negizdelgen mádenıetter dıalogy. Mádenıetterdiń ártúrliligi álemdik mádenıet pen órkenıet tutastyǵynyń ydyraýyna ákelmeýi kerek. Dıalogtyń syndarly qundylyǵy – halyqtar yntymaǵyn, adam quqyqtary men mádenıetti qamtamasyz etý. Monologtan aıyrmashylyǵy - ıdeologıalyq, saıası, ekonomıkalyq, dinı - mádenıetter dıalogy yntymaqtastyq ıdeıasyna, erekshelikke degen talaptardan erikti túrde bas tartýǵa jáne ómirdiń barlyq salalarynda seriktestikterdi júzege asyrýǵa umtylýǵa negizdelgen. Sondyqtan dıalog mádenıettaný ǵylymynyń negizgi tiregi jáne jahandanýdyń apatty úlgilerine balama bolyp otyr. Akademık D.S.Lıhachev bastamashy bolǵan «Mádenıet quqyǵynyń Deklarasıasynda» mádenıet órkenıettiń rýhanı negizi, gýmanısik baǵdary, onyń biregeıligi men tutastyǵynyń krıterııi ekendigi atap ótilgen. Bólingen dúnıe mádenıette birlik tabady. Adamzat halyqtardyń rýhanı birligi men kelisiminiń negizi retinde dıalogtyń, ózara túsinistik pen qarym-qatynastyń, mádenı keńistikti ıntegrasıalaýdyń qajettiligin burynǵydan da kóbirek sezinedi.

Maqalaǵa aqparattar https://culture-wikireading-ru.turbopages.org/culture.wikireading.ru/s/61757 saıtynan alyndy.

Maqala avtory - Ólmesova Arýjan. «Ál-farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti», «Fılosofıa jáne Saıasattaný fakúlteti», «Dintaný jáne Mádenıettaný kafedrasy», «6B03102 -Mádenıettaný» bilim berý baǵdarlamasy, 4 kýrs stýdenti

Jetekshisi - Kýderına Aıjan Nýrhamıtovna

---