InfoHub Logo

Til – qoǵammen birge damıdy, ásirese, adamnyń oılaý, jalpy beıneli oılaýy damyǵan saıyn tildiń ár túrli qyzmet aıasy da, óristeý aýqymy da, sózderdiń maǵyna berý múmkindikteri men tirkesý múmkindikteri de arta túsetini belgili. Kórkem sóz sheberleriniń ózindik mánerin, daralyq ereksheligin anyqtaý, olardyń ómir súrgen kezeńi men zamannyń suranysyna qatysty oı órbitý, qalam tartý mashyǵyn taldap-tarqatý – stılısıka ǵylymy úshin qashan da qajetti taqyryp bolyp qala bermek.  

Belgili bir avtorǵa tán mátin kelesi bir qalamgerdiń jazý mánerinen ózgeshe bolyp turady. Mundaı ár qalamgerge tán erekshelikti kezinde A.Baıtursynov ta qarastyrǵan. Ol: «Ár aqyn, ár jazýshy sózdiń basyn ózgeshe qurastyryp, óz ońtaıymen tizedi, óz bilýinshe pikirleıdi. Sondyqtan árqaısysynyń luǵatynda ózindik aıyrymy, ózindik belgisi bolady. Sol sıaqty sóz ónerpazdarynyń da shyǵarǵan sózderin oqyp, luǵatyna úıir bolǵannan keıin, onyń buryn oqylmaǵan, aty qoıylmaǵan sózderin de aıtpaı tanýǵa bolady. Sózdiń ózin tanytatyn belgi – til, ıaǵnı luǵat belgisi bolady»  dep jazǵan bolatyn.

Stıldi zertteý barysynda, onyń ishinde, kórkem ádebıet stılısıkasy aýqymynda sóz sheberleriniń ortaq stıldik erekshelikterin tabý men tanýda nelerdi negizge alý qajettiligi aıqyndalýǵa tıis degen suraqqa aldymen ol úshin lıngvısıkalyq maǵynadaǵy stıl órisin anyqtaý qajet dep kesip aıtýǵa bolady. 

Jazýshy stılin qalyptastyratyn faktorlar týraly birqatar pikirler bar. Solardyń ishinde dúnıetanymdyq, ıaǵnı fılosofıalyq, psıhologıalyq jáne estetıkalyq faktorlar – negizgiler dep tanylady. Ár jazýshy, ne aqyn – belgili bir dúnıetanym ıesi. Onyń sóz tańdaýy, sóz qoldanysy, solardyń negizinde mátin qurastyrýy onyń otbasy tárbıesinen, bilim ordasynan, adamı talǵamynan habar beredi. Bul aqıqat nársege til men oılaýdyń birligin qossaq, kóp jaıdyń sheshimin tabamyz. 

Estetıkalyq tanym kórkem shyǵarmada beınelilik týdyra otyryp, sol avtordyń stıldik júıesin de qalyptastyrady. Mine, osy arada poetıka men lıngvısıkadaǵy stılısıkanyń zertteý aımaǵynyń shekarasy da ótedi. Taratyp aıtsaq, kórkem mátindegi beınelilikti poetıka qarastyrsa, beınelikti qalyptastyratyn tildik faktorlardy til bilimindegi stılısıka qarastyrýy tıis. Sonda shyǵarmadaǵy beınelilik – onyń ıdeıalyq maǵynasy kórkem beıneleý joly bolsa, tildik‑stıldik qurylymy maǵynany berýdi iske asyrý joly bolady da, stılısıkada qashan da lıngvısıkalyq stılısıka bastapqy orynda bolady. Sebebi sóz til aralyǵynda beınelilik kórkem kontekste aınalady.

«Stılısıka – til biliminiń tildik tásilder júıesin sınhrondyq jáne dıahrondyq jaǵdaıda zertteıtin til ǵylymynyń salasy. Stılısıkanyń qarastyratyn máseleleri ár túrli deńgeıdegi tildik quraldardyń mánerlegishtik múmkindikteri, olardyń stılısıkalyq máni men boıaýlary, sondaı‑aq qarym‑qatynastyń san alýan aıasy (sfera) men jaǵdaılaryndaǵy sózderdiń qoldanylý zańdylyqtary, ár aıaǵa baılanysty qoldanylys tilin paıdalaný, eń bastysy tildiń qoldanylýynyń kommýnıkatıvtik zańdylyǵy máseleleri bolyp tabylady» 

Stılısıkanyń keń uǵym ekendigi kórkem mátinniń kúrdeliligi men ári oǵan tarıhı ǵylymdyq kózqarastyń qajet ekendiginen túsindiriledi. Árbir tarıhı dáýirdiń tildik ortasy kórkem oılaý, túısiný deńgeıi, ár avtorǵa tán tildik qoldanysta, sóz joq, kórkem ádebıet stılısıkasyna ózgermeli sıpat darytady. Al bul óz kezeginde zertteýshiden sol alýandyqqa saı bilgirlikti qajet etedi. 

Gabdkarımova G.S. Pedagogıka ǵylymynyń magıstri
Ýtegýlova Arýjan   QazUÝ Shetel fılologıasy 2-kýrs stýdenty   

---