InfoHub Logo

Zertteýdiń maqsaty: Adam densaýlyǵy úshin aýyz sý sapasynyń mańyzdylyǵyn aıta otyryp, sýdyń qasıetterimen hımıalyq, quramymen, aǵzada áser etetin faktorlardyń bolýy ne bolmaýyn sıpattaý.
Zertteý jumysynyń ǵylymı boljamy: Jer betinde adamzat balasy ózi ishetin tunyq sýdyń laılanbaýyn, ózi aıasynda tirshilik etetin tabıǵatynan tynystaıtyn aýasynyń jaqsarýyn qatań qadaǵalap otyratyn bolmaq.
Zertteý jumysynyń ádistemelik negizi: Zertteý jumysy barysynda gazet, jýrnal, kitaptar, ınternet arqyly materıaldaryn qoldanyldy, zertteý júıeleý qorytý ádisteri qoldanyldy..
Zertteýdiń jańalyǵy men derbestigi: Sýdyń quramyn, sapasyn zertteı otyryp, qoldanylatyn sýdyń ekologıalyq jaǵynan qaýipsiz bolýyn kórsetý.
Jumystyń nátıjesi men qorytyndysy: Joǵary sapaly sýdy paıdalaný qoǵamnyń salaýatty ómir saltynyń kepili, demek onyń turmys jaǵdaıynyń jaqsartýynyń kepili ekenin kórsetedi.
Mazmuny

İ. Kirispe............................................................................................. 3 - 4
İİ. Zertteý bólimi
2. 1 Sýdyń fızıkalyq - hımıalyq jáne bıologıalyq qasıeti............. 5 - 6
2. 2 Aýyz sýdyń sapasy........................................................................... 7 - 12
2. 3Ekologıalyq taza sý adam densaýlyǵynyń kepili........................ 13 - 23
İİİ. Qorytyndy.................................................................................. 24
İV. Paıdalanylǵan ádebıetter......................................................... 25

Kirispe

Tabıǵattyń baǵa jetpes eń qymbat qazynasynyń biri sý. Sý - tirishilik kózi, jerdiń nári. Jerdiń klımatyn jasaǵan sý. Eger sý bolmasa, bizdiń planetamyz baıaǵyda – aq sýynyp, jer betindegi tirshilik joıylǵan bolar edi. Sýsyz eshbir organızm ómir deýge bolady. Sý jerdiń geologıalyq tarıhynda, ǵalamsharda, klımattyń qalyptasýynda, tirshiliktiń paıda bolýynda asa mańyzdy ról atqarady.
Sý – qasıetti zat. Sýdyń mańyzdy ról atqaratynyń myna qasıetterinen kórýge bolady.
Sý - eritkish. Basqa suıyqtarmen salystyrǵanda zattar sýda jaqsy erıdi.
Sýdyń jylý ótkizgishtik qasıeti joǵary bolady. Tiri organızmde júrip jatqan hımıalyq reaksıalardyń nátıjesinde bólinetin jylýdyń belgili bir mólsheri denedegi sý arqyly birkelki taralyp jáne syrtqy ortaǵa shyǵarylyp otyrady;
Sý qaınaý temperatýrasy joǵary bolǵandyqtan, jer betindegi sýdyń qaınap ketýi jáne organızmderdiń qalypty tirshilik etýin qamtamasyz etedi. Tiri organızmderdiń tirshiliginde sýdyń bıologıalyq mańyzy zor.
Sýdyń qasıetin halqymyz ertede bilgen, óıtkeni sýmen jýynǵanda adam denesindn mynadaı on túrli qasıet paıda bolady dep eseptegen: aqyl oıy anyqtalady; adam betine jas óń beredi; sergektik; densaýlyq; kúsh; sulýlyq; jasarý qubylysy; tazalyq adam terisi jumsaryp, árlenedi; sulý áıelder kóńil aýdarady. Osydan baryp «Sýdaı sulýǵa jolyq» degen qanatty alǵys sóz shyqqan.

Sý adam densaýlyǵynyń kepili ekeni bárimizge belgili. Qoǵamdyq óndiristiń jedel damýy, qalalardyń ýrbanızasıasy, halyq sanynyń tez ósýi, qoǵamnyń turmys jaǵdaıynyń jaqsarýy, halyqtyń mádenı deńgeıiniń ósýi osynyń bári sýdyń qajettiligin ósiredi jáne qoldanylatyn sý ekologıalyq jaǵynan qaýipsiz bolýy kerek.
İshetin sý barlyq sanıtarlyq tazalyq saqtaý talabyna saı bolǵan jaǵdaıda ǵana óziniń fızıologıalyq qyzmetin oryndaı alady. Tazalyǵy jóninen sý móldir, ıisi dámi joq bolyp, eń bastasy, quramynda aǵza úshin zıandy hımıalyq zattar jáne aýrý týǵyzatyn mıkrobtar bolmaýy tıis. sonymen qatar, adam úshin sýdaǵy erigen hımıalyq zattardyń quramy men mólsheriniń de máni zor. İshetin sýdyń quramynda hlordyń, temirdiń, kúkirttiń marganestiń, mystyń, myryshtyń jáne basqa da hımıalyq zattardyń qospalary bar.
Hımıalyq elementterdiń mólsherine qaraı keıbir sý kózderiniń emdik qasıetteri de bar. Sýlar emdeý oryndarynda eki túrli jolmen – aýyz sýy retinde jáne shomylatyn sý retinde paıdalanady.
Tabıǵatta sýdyń ornyn aýystyratyn zat joq. Sý degenimiz – ómir.

Sý – jer betindegi tirshilik kózi. Sý – bir tutas jáne bólinbeıtin zat.
Sý - sýtek pen ottekten turady. Tiri jáne óli tabıǵatta júretin túrli prosester men qubylystardyń adam tirshiligine jumsalatyn zattardyń ishinde sýdyń mańyzy zor. Muzdardy, batpaqtardy qosyp eseptegende, jer betiniń 77, 5% - yn sý alyp jatyr. Sý qorlaryna – muhıttar, teńiz, ózen, kól, jer asty sýlary, muzdyqtar, atmosferadaǵy ylǵal kiredi. Sý adamdar men janýarlardyń organızmine enip, onda bolatyn zat jáne energıa aınalymyna tikeleı qatysady. Kóptegen prosester tek sýly ortada ǵana júre alady. Belok sýda paıda bolǵan jáne osy ortada damı alady, al belok tiri kletkanyń negizi bolyp tabylady. Jer betindegi bıologıalyq ónimderdiń 43% - yn, al otteginiń 50% - dan kóbin muhıttar men teńizder beredi. Sý qory – halyq baılyǵy, ókinishke oraı jer betindegi tushshy sýdyń qory óte az. ózender men kólderdegi tushshy sýlardyń qory, gıdrosfera resýrsynyń bir paıyzyna da jetpeıdi eken. Qurlyq betiniń ár túrli jerlerindegi tushshy sýlardyń qorlary ár túrli. Qazaqstanda 1987 jyly halyq sharýashylyǵyna jumsalǵan sýdyń jalpy mólsheri 38 km3 - ge jetti. Planetamyzdaǵy adamzattyń tushshy sýdy paıdalanýy jyl saıyn ósip keledi. Al, muhıttardyń, teńizderdiń tuzdy sýlary sharýashylyqta mardymsyz bolsa da qoldanylyp júr. Bizdiń respýblıkamyzda sý tushshytqysh stansıasy Aqtaý qalasynda ǵana bar. Eger erte kezde, bir adam basyna shaqqanda, táýligine 12 - 18 lıtr sý paıdalansa, XX ǵasyrda mádenıeti damyǵan elderde onyń shamasy orta eseppen 200 - 400 lıtrge jetip otyr. Sý resýrstarynyń “muhıt - atmosfera - jer - muhıt” sıstemasyndaǵy aınalym prosesterinde tamasha bir qasıeti - ózdiginen qaıta qalpyna kelý qabileti. Sondyqtan tabıǵatty qorǵaýdyń asa mańyzdy mindetteriniń biri tabıǵı sýlardyń osy qasıetin saqtap qalýǵa barynsha múmkindik jasaý.

Sýdyń ózdiginen tazarý prosesine áser etetin fızıkalyq faktorlardyń ishinde lastaýshy zattardyń suıylýy, erýi jáne aralasýy negizgi ról atqarady. Qazirgi kezde adamzat qoǵamynda 1 jylda tushshy sýdyń 3000 km3 shamasyndaıy jumsalady. Sýdy eń kóp paıdalanatyn aýyl sharýashylyǵy. Aýyl sharýashylyǵynda paıdalanylǵan sýdyń tórtten úsh bóligi qaıtarylmaıdy. Mysaly, 1 tonna bıdaı ósirý úshin barlyq vegetasıalyq kezeńde 7000 tonna, maqtaǵa 10000 tonna sý jumsalady.
Aýyl sharýashylyǵynda qoldanylatyn ýly hımıkattar topyraqtan shaıylyp, sýǵa túsedi. Mal sharýashylyǵynda túzilgen óli organıkalyq zattar (kóń, shirindi, mochevına) topyraqtan sýǵa túsip, sý júıelerine edáýir áser etedi. Organıkalyq zattary kóp mundaı sýlarda kók - jasyl, qońyr baldyrlar jáne joǵary satydaǵy ósimdikter tez kóbeıip, óledi, nátıjesinde sýdaǵy organıkalyq zattardyń massasy artady, sondyqtan sýda ottektiń jetispeýshiligi týyndaıdy. Sonyń nátıjesinde sý tirshilikke jaramsyz bolyp, onda anaerobty prosester basym bola bastaıdy.
Aýyz sý mindetti túrde taza bolý kerek jáne quramynda hlor men onyń tabıǵı qospalary, aýyr metaldy tuzdar, nıtrattar, nıtrıtter, pestısıdter, bakterıalar, vırýstar jáne basqalary bolmaýy qajet.