InfoHub Logo

Býkatova Aınýr Tolegenovna

Anotasıa:

Jeke tulǵanyń estetıkalyq mádenıetin qalyptastyrý máselesi qashanda ózekti bolǵan jáne bola bermek, óıtkeni jalpy qoǵamnyń mádenı damý deńgeıi árbir jeke tulǵanyń mádenıet deńgeıine baılanysty. Sulýlyqtan lázzat alý jáne ony jasaý úshin jeke tulǵanyń estetıkalyq mádenıetin quraıtyn qasıetterdiń bolýy qajet.

Osy jarqyn, qýanyshty, kóp daýysty jáne túrli-tústi álemde biz balalarǵa poezıanyń, sýrettiń jáne mýzykanyń sulýlyǵyn tabýǵa jáne oǵan ǵashyq bolýǵa kómektesýimiz kerek. Óner balanyń jaqsylyqqa qosylýyna, jamandyqty aıyptaýyna kómektesedi. Óner ómirdi beıneleıdi, oǵan degen kózqarasyn bildiredi. Tabıǵattyń, eńbektiń jáne bizdi qorshaǵan shyndyqtyń tárbıelik máni bar: ómir, otbasy, adamdar arasyndaǵy qarym-qatynas - ádemi bolýy múmkin barlyq nárse. Ádemilikti tolyq qabyldaý nemese kórkem shyǵarmashylyqta ózin tanytý úshin de belgili bir teorıalyq jáne naqty bilim qory qajet, sonyń negizinde estetıkalyq qundylyqtardyń ıdeıalary men tujyrymdamalary, ıaǵnı estetıkalyq kózqaras qalyptasady.

Anotasıa:

Problema formırovanıa estetıcheskoı kúltýry lıchnostı vsegda byla ı býdet aktýalnoı, ved ot ýrovná kúltýry kajdoı lıchnostı zavısıt ýroven kúltýrnogo razvıtıa obshestva v selom. Chtoby naslajdatsá krasotoı ı sozdavat ee, neobhodımo obladat kachestvamı, sostavláúshımı estetıcheskýıý kúltýrý lıchnostı.

V etom ıarkom, radostnom, mnogogolosom ı krasochnom mıre my doljny pomoch detám naıtı ı polúbıt krasotý poezıı, jıvopısı ı mýzykı. Iskýsstvo pomogaet rebenký prıobshıtsá k horoshemý ı osýdıt plohoe. Iskýsstvo ızobrajaet jızn, vyrajaet svoe otnoshenıe k neı. Prıroda, rabota ı okrýjaıýshaıa nas deıstvıtelnostımeıýt vospıtatelnoe znachenıe: jızn, semá, otnoshenıa mejdý lúdmı – vse, chto mojet byt prekrasnym. Dlá togo chtoby v polnoı mere poznat krasotý ılı vyrazıt sebá v hýdojestvennom tvorchestve, neobhodım opredelennyı teoretıcheskıı ı konkretnyı fond znanıı, na osnove kotorogo formırýıýtsá predstavlenıa ı ponátıa ob estetıcheskıh sennostáh, to estestetıcheskıı podhod.

Annotation:

The problem of the formation of the aesthetic culture of the individual has always been and will be relevant, because the level of cultural development of society as a whole depends on the level of culture of each individual. To enjoy beauty and create it, it is necessary to possess the qualities that make up the aesthetic culture of the individual.

In this bright, joyful, polyphonic and colorful world, we must help children find and love the beauty of poetry, painting and music. Art helps the child to join the good and condemn the bad. Art depicts life, expresses one's attitude towards it. Nature, work and the reality surrounding us have an educational value: life, family, relationships between people - everything that can be beautiful. In order to fully cognize beauty or express oneself in artistic creativity, a certain theoretical and specific fund of knowledge is needed, on the basis of which ideas and concepts of aesthetic values are formed, that is, an aesthetic approach.

Sýretshi shyǵarmalarynyń negizi  arqyly oqýshylardyń estetıkalyq sanasyn qalyptastyrý barysynda oqýshylardyń boıynda avtordyń oı-pikirine sáıkes kórkem shyǵarmalardy tereń qabyldaýdy damytýdy kózdegendigin ańǵarý kerek. Balalar kenepte ne beınelengenin kórip qana qoımaı, sonymen qatar sýretshi jetkizgen kóńil-kúıdi sezinýge tyrysýy kerek, sýretti jasaý kezinde avtordyń neni basynan ótkergenin, kórermenge ne aıtqysy kelgenin túsinýi kerek. Kóńil-kúıdi bildirýdiń negizgi quraldarynyń biri retinde sýretti taldaýdy sýrettiń boıaýynan bastaý kerek. Birinshiden, estetıkalyq qabyldaýdyń ereksheligi onyń emosıonaldyq sıpaty bolyp tabylady. Ony seziný, bastan keshirý jáne qazirdiń ózinde osy negizde, oılaý kerek. Bastapqyda balalardyń nazaryn sýrettiń túsine (túsine) aýdarsańyz, olarǵa avtordyń kóńil-kúıin alý ońaıyraq bolady. Ekinshiden, oqýshylar jetilgennen keıin sýrette kim beınelengenin, qandaı oqıǵa beınelengenin óz betinshe túsine alady, biraq ony bala kezinen úıretpese, sýrettegi kóńil-kúıdi túsine ala ma?

Árıne, tarıhı polotnolar óz sújetin muqıat qaraýdy, jeke detaldar men úzindilerdi qarastyrýdy jáne tarıh bilimin tartýdy talap etedi. Bul kenepterdegi eń bastysy - avtordyń bizge aıtyp beretin mazmuny. Peızaj, portret, natúrmort sıaqty sýretter belgili bir kóńil-kúıdi óte tez jetkizedi. Olarda sýretshi ózin qorshaǵan dúnıeniń sulýlyǵyna tamsanady, sondyqtan mundaı shyǵarmalardy taldaýdy sújetten emes, kóńil-kúıden bastaý kerek. Tús – aınaladaǵy dúnıeniń sulýlyǵyn jetkizýge ǵana emes, sonymen qatar psıhologıalyq jáne sımvoldyq maǵynaǵa da qabiletti keskindemeniń negizgi ekspresıvti quraldarynyń biri. Tústiń osy jasyryn múmkindikterin ashý úshin birneshe túrli jattyǵýlardy oryndaý qajet. Biz belgili bir tústiń adamǵa qalaı áser etetinin túsinýimiz kerek, ol qandaı emosıalardy, sezimderdi, sezimderdi týdyrady?

Qabyldaý – shyndyqtyń zattary men qubylystaryn sezim múshelerine tikeleı áser etetin qasıetteriniń alýan túrliliginde beıneleý prosesi. Qabyldaý prosesinde bilim men ıdeıa túrindegi ótken tájirıbe sezimmen baılanysty. Qabyldaýdy ıntellektýaldy proses retinde qarastyrý kerek. Ol zattyń beınesin qalyptastyrýǵa qajetti belgilerdi belsendi izdeýge negizdelgen.Qabyldaý prosesinde paıda bolatyn beıneler uǵymdar, paıymdaýlar, tujyrymdar arqyly uǵynylady, naqtylanady jáne jalpylanady.

Sonymen, túısik pen oılaý arasyndaǵy aralyq oryndy alatyn qabyldaý sezimge qatysty sensorlyq bilimniń joǵary deńgeıin bildiredi. Qarapaıym qabyldaýlar men kúrdeli qabyldaýlar bar. Qarapaıym qabyldaýlar adamǵa týǵan kezde beriledi, kúrdelileri ómir boıy paıda bolyp damıdy.

Ónerde shyǵarma jasaýǵa negiz bolatyn, shyǵarmashylyq oılardy, ıdeıalardy, asosıasıalardy kórkem obrazǵa aınaldyrýǵa negiz bolatyn shyǵarmashylyq qıal men beıneli oılaý. Elestetý kez kelgen shyǵarmashylyqtyń quramdas bóligi bolyp tabylady, qıal beıneleriniń qory sýret salý prosesin jeńildetedi, óıtkeni olar zertteletin zattar men qubylystardyń mańyzdy belgileri men qasıetterin anyqtaýǵa yqpal etedi, beınelerdiń ártúrli júıelerin jáne qabiletin qalyptastyrýǵa kómektesedi. olarmen jumys isteý. Shyǵarmashylyq úrdiste kórkem obraz qalyptasa salysymen ony ómirlik detaldarmen, senimdi janasýlarmen qanyqtyrý mindeti qoıylyp, tıpterdi, shynaıy jaǵdaılardy, sıpattardy, t.b. izdeý bastalady. Jumys eskızderden, daıyndyq materıaldaryn jınaýdan, tabıǵatty izdeýden bastalady. Shyǵarmashylyq ıdeıany basshylyqqa ala otyryp, sýretshiniń qabyldaýy qorshaǵan shyndyqtan tirek izdeıdi, ony belgili bir máselemen maqsatty túrde tań qaldyrady, sýretshi nátıjege, onyń sanasyna baǵyttalǵan jáne onymen birge onyń kózi de turaqty belsendilikte bolady. qıal beınesiniń jalpy túsinigin baıytatyn jáne damytatyn jańa qabyldaýlardy izdeý. Kórkemdik paıymdaý, bilimdi kórneki qabyldaý kórkem obrazdyń paıda bolýyna negiz daıyndaýda da, ony nárlendirip, baıytyp, naqtylaý men naqtylaýda da, saıyp kelgende, shyǵarmashylyq oıdy materıalda beıneleýde de belsene qatysady.

Sýretshiniń qıal-ǵajaıyp oılaýy, onyń shyǵarmashylyq jáne ıntellektýaldyq qabiletteri shyǵarmashylyq úderiste onyń jeke qasıetterimen, sezimderimen, emosıalarymen, ıntýısıalarymen, qıaldarymen tyǵyz baılanysty jáne onyń daryndylyǵyn aıqyndaıtyn birtutas keshen quraıdy. Oılaýdyń arqasynda sýretshi ómirlik materıaldy kórkem beınege aınaldyra otyryp, ár alýan áserlerden óz týyndylaryn jasaıdy. Jad pen beıneleýdiń sensorlyq beınelerin oısha túrlendirýdiń bul qabileti bizdi shyǵarmashylyq qıalǵa qaıtarady.
Balalardy sýret ónerimen tanystyrý barysynda sabaqta, ásirese bastapqy kezeńde ár túrli óner túrlerin sıntezdeýdiń mańyzy zor. Mýzykany sheber qoldaný, mánerlep oqý, sýret salýǵa degen qyzyǵýshylyǵyn arttyrady, balalardyń estetıkalyq sezimin ushtaıdy, emosıonaldyq beıimdiligin arttyrady.

Sonymen, balalardy beıneleý ónerimen tanystyrýdyń bastapqy kezeńinde keskindemege, sýretshiniń sýretine qyzyǵýshylyqty týdyrý, ony muqıat qarap shyǵý jáne onyń mazmunyna emosıonaldy túrde jaýap berý qabiletin qalyptastyrý mindeti qoıylady.

Taldaý negizinde sýrettiń tutas, jalpylanǵan beınesin qabyldaý qabileti qalyptasady. Kishi jastaǵy oqýshylardy sýretti tutastaı qabyldaýǵa úıretý kúrdelirek proses, sondyqtan kórkem shyǵarmalardy qabyldaýdy qalyptastyrý úshin basqa ádister men tásilder qajet.
Keskindemelerdi qarastyrý jalpylama sıpattaǵy suraqtardy qurastyrýdan bastalady. Olar balalardyń sýretti qabyldaýynyń joǵary deńgeıin jáne jumysty taldaý qabiletin eskere otyryp qurastyrylǵan. Mysaly: «Sýret ne týraly? Nege olaı oılaısyń, aıtshy. Kartınany qalaı atar edińiz? Sýretshi neni ádemi jáne tań qaldyrdy? Ol ony sýrette qalaı beıneledi? Sýret qandaı kóńil-kúıdi týdyrady? jáne t.b.Bul suraqtar balalardyń nazaryn atalǵan sýretterge emes, mazmun men beıneleý quraldary arasyndaǵy baılanysty ornatýǵa jáne túsindirýge baǵyttaıdy. Olar jalpylaý deńgeıinde oı qorytý, dáleldeý, taldaý, qorytyndy, qorytyndy jasaý qabiletin damytýǵa yqpal etedi.

Biraq keıde balalarǵa sýrettiń ne týraly ekendigi týraly suraqqa birden jaýap berý qıynǵa soǵady. Bul jaǵdaıda dál parametrlerdi qabyldaýdy paıdalaný qajet. Naqty baptaýlardy paıdalaný balalardy logıkalyq oılaýǵa úıretýge múmkindik beredi jáne qoıylǵan suraqqa óz betinshe jaýap izdeýge jol ashady, utymdy qabyldaýǵa, sonymen qatar shyǵarmanyń estetıkalyq qasıetin paıymdaýǵa úıretedi. Naqty parametrler mektep jasyna deıingi balaǵa sýretshiniń nıetimen tanysýdy jeńildetedi.

Kishi mektep jasyndaǵy balalar úshin shyǵarmanyń mazmunyn jáne onyń mánerli quraldaryn qabyldaý belgili bir qıyndyq týǵyzady. Bul máseleni sheshý kompozısıalyq jáne kolorıstıkalyq nusqalardyń ádisterin qoldaný arqyly jeńildetiledi. Ádis-tásilderdiń máni: sýrettegi kompozısıanyń nemese tústiń ózgerýine baılanysty sýrettiń mazmuny, ondaǵy sezimder, kóńil-kúı qalaı ózgeretinin muǵalim aýyzsha nemese kórneki túrde kórsetedi. Mysaly: «Sýretshi beınelegen adamdar, zattar arasyndaǵy sýrette ne ózgerdi? (Bul rette muǵalim kompozısıalyq qurylystyń bir bóligin sýrettiń jalpy reńkine sáıkes keletin jáne jabylyp jatqan keskinniń sılýetine sáıkes keletin qaǵaz paraǵymen jabady). Sýrettegi adam beınesiniń ólshemin kartadaǵy sılýet beınesimen salystyryńyz (Muǵalim kartadaǵy sýrettiń sılýet beınesimen birneshe ret qabattasady). Sýretshi adamnyń nemese mundaı kólemdegi zattyń beınesin nelikten beınelegenin túsindirińiz? Balalardyń jaýaptarynan keıin muǵalim dınamıkasy men kóńil-kúıi boıynsha sýretshiniń qarama-qarsy sýretin kórsetedi. «Sýret bizge ne týraly aıtty, eger sýretshi beınelengen adamdardy, zattardy basqasha boıasa, onyń ataýy qalaı ózgerer edi?».

Kishi jastaǵy oqýshylarmen jumysta kolorıstıkalyq nusqalar ádisi qoldanylady, onyń máni sýrettiń túsin aýyzsha sıpattaý arqyly nemese sýretshiniń túsine túrli-tústi plenka qoldaný arqyly ózgertý bolyp tabylady. Ádisteme mazmun men beıneleý quraldarynyń araqatynasyn túsinýge úıretýge múmkindik beredi, sonymen birge ol balany sýretshimen «birlesken shyǵarmashylyqqa» qosady. Bul balanyń emosıonaldyq jáne ıntellektýaldyq salasyn belsendiredi, onyń tájirıbesi men qıalyn baıytady.

Balalardyń sýretke degen jeke kózqarasyn qalyptastyrý ádisi de qoldanylady. Muǵalimniń ózderine unaǵan sýretke degen jeke qatynasy úlgisindegi áńgimeniń ornyna bólingen suraqtar qoldanylady. Bul kezeńde balanyń psıhıkalyq áreketin belsendiretin ádister qoldanylady. Bul tásil naqty suraqtar.

Muǵalim emosıonaldyq qatynastyń ártúrli túrlerin qoldanady: mysaly, «Sýretke qaraǵan kezde ne este qaldy? Oılaý degenimiz ne, elestetý degen ne? Mundaı qarym-qatynastar balalarda belgili bir sezimderdi, empatıany týdyrady, sýretti qabyldaýda jeke tájirıbeni paıdalanýǵa yntalandyrady. Naqty suraqtar men emosıonaldyq qatynasty dáıekti qoldaný negizinde ǵana balalarǵa «Sizge sýret nege unady?» degen kúrdeli jalpylama suraqty túsinýge bolady. Sondyqtan stýdent ózine unaıtyn jumysqa emosıonaldy jáne jeke qatynasyn egjeı-tegjeıli kórsetýge úırenedi.

Úshinshi kezeńde muǵalim jańa ádistemelik ádisterdi engizedi, olardyń kómegimen balalardyń óner týyndylaryn shyǵarmashylyq qabyldaýy qalyptasady. Mundaı ádisterge salystyrý, kartınalardy jikteý, sýretshiniń sýretiniń aty boıynsha óz keskindemesin oısha jasaý, túrli dıdaktıkalyq oıyndar jatady.

Salystyrý ádisi birshama asqynýlarmen birtindep engiziledi. Aldymen balalarǵa salystyrý úshin ártúrli sýretshilerdiń bir janrdaǵy, biraq qarama-qarsy kóńil-kúıdi beıneleıtin eki kartınasy beriledi. Salystyrý úshin ártúrli sýretshilerdiń kartınalaryn ataýǵa bolady, biraq bir taqyryp.

Kartınanyń reprodýksıasy aldymen kontrast boıynsha salystyrylady - kóńil-kúı, tús, kompozısıa, tek bir ǵana erekshelikti erekshe kórsetedi. Balalar bir-birine qarama-qarsy belgilerdi anyqtaýdy úırengende, eki kartınany salystyrý kezinde olar ár túrli erekshelikterdi - túsi, ornalasýy, jaryqtandyrý, dınamıkasy boıynsha ataı alady.

Keskindemelerdi taqyryby, jalpy tús shemasy, kóńil-kúı, janr boıynsha jikteý ádisin qoldana otyryp, sýretterdi kontrast boıynsha salystyrýdy úırenýge bolady. Pedagog balalardy bir jyl mezgili týraly aıtatyndardy tańdaýǵa shaqyrady. Mysaly, «Naýryz» I.I. Levıtan, «Kóńildi marsh» V.N. Gavrılov, «Ormandaǵy marsh» Iý.P. Kýgach jáne osy sýretterdi salystyryńyz, bul shyǵarmalarda ne ortaq, olar qalaı erekshelenedi, olarda ne ádemi boldy, sýretterde naýryz qalaı beınelengen.

Salystyrý buryn qabyldanǵan shyǵarmalardyń mazmunyna tereńirek úńilýge, olardy jańa qyrynan kórýge múmkindik beredi. Bir taqyryptaǵy kartınalardyń reprodýksıalaryn ózara jáne shyndyqtyń naqty qubylystarymen salystyrý, olardaǵy uqsastyqtar men aıyrmashylyqtardy anyqtaý balalarda kúshti emosıonaldy sezimderdiń kórinýine yqpal etedi, bul óner týyndylaryn shyǵarmashylyq qabyldaý úshin óte mańyzdy.

Balalar sýretshiniń atymen óz sýretin oısha jasaý tehnıkasyn qoldanady. Bul ádis bala úshin qyzyqty, sebebi ol ony sýretshimen birge «birlesip jasaý» jaǵdaıyna qoıady. Bala óz betinshe shyǵarmashylyqpen oılaýǵa, shyǵarmanyń mazmuny men formasynyń ózara baılanysyn túsinýge, óz betinshe qorytyndy jasaýǵa úırenedi, oıdy kótere bilý, ony óz shyǵarmashylyq áreketinde kórsetý qajettiligi qalyptasady. Ádistemeni balalardyń mánerlilik quraldaryn anyqtaý, shyǵarmany dál, beıneli aıtý múmkindigi bolǵan kezde qoldanǵan oryndy.

Kishi mektep oqýshylarynyń shyǵarma mazmunyna degen jeke kózqarasyn qalyptastyrý prosesinde balanyń ózine unaǵan sýreti týraly sóılesýge degen yntasyn oıatatyn oıyn elementteri qoldanylady. Mysaly, muǵalim mynadaı suraqtar qoıa alady: «Kim sizge jaqsyraq, qyzyqtyraq, sizge jumys nelikten unady?», «Bul jumys týraly kim qyzyqty suraq qoıady?», «Bul týraly kim kóbirek suraq qoıady? jumys?».

Beıneleý óneri týyndysy týraly oı-pikirlerdi emosıonaldy, beıneli túrde egjeı-tegjeıli áńgime túrinde jetkizý daǵdylaryn bekitý de dıdaktıkalyq oıyn prosesinde júzege asyrylady. Olar sýretti «oqý» óz oılaryn logıkalyq túrde jetkizýdiń qalyptasqan qabiletiniń kúshin baqylaýǵa múmkindik beredi. Dıdaktıkalyq oıyndardy balalar shyǵarmany jan-jaqty qaraýǵa, onyń jalpy kóńil-kúıin, negizgi boıaýyn qabyldaýǵa, oǵan jeke kózqarasyn bildirýge úırengennen keıin tıimdirek qoldanylady.
Dıdaktıkalyq oıyndardyń mysaldary:

- Óner salony. Balalar «óner salonynda» qoıylǵan kartınalardyń reprodýksıalaryn, unaǵanyn «satyp alǵysy» keletinderdi qaraıdy. Kórme uıymdastyrýǵa eń kóp óner týyndysyn satyp alǵan adam quqyly;

- «Sýretter kórmesi». Muǵalim mazmuny men janry jaǵynan erekshelenetin reprodýksıalardan eki balaǵa kórme uıymdastyrýdy tapsyrady. Olar qabyrǵaǵa sýretterdi ádemi ornalastyrýǵa tyrysady. Al qalǵan balalar jospar boıynsha ekskýrsovod áńgimesin oılap tabady: bul jumystar nege osylaı ornalastyrylǵan? Sizge qaı shyǵarma unady jáne nege? Sýretshi óz shyǵarmasynda neni jáne qandaı jolmen erekshe ádemi kórsetti?

- «Qateni tap». Ónertaný áńgimesinde muǵalim shyǵarmanyń mazmuny men sýretshi qoldanǵan mánerlilik quraldaryn sıpattaıdy, sýretshiniń óz shyǵarmasynda qandaı kóńil-kúıdi jetkizgisi kelgenin túsindiredi, biraq sonymen birge sýretti sıpattaýda ádeıi qate jiberedi. Oıyn bastalmas buryn balalarǵa ınstallásıa beriledi - muqıat qarap, tyńdańyz, óıtkeni áńgimede qatelik jiberiledi.

Túsindirý, bólshekterdi atap kórsetý ádisi, adekvatty emosıany oıatý ádisi, sýretke «engizý» ádisi, mýzykalyq súıemeldeý ádisi keńinen qoldanylady.

Túsindirme alǵashqy áńgimeler kezinde balalardyń portret týraly oılaryn naqtylaý úshin qoldanylady, bala jaýap berýge qınalǵan kezde balalardyń jaýaptaryn naqtylaýǵa kómektesedi.

Málimetterge mán berý. Qorytyndylaıtyn bolsaq, portretti qabyldaǵan kezde búkil keskin qaǵaz paraǵymen jabylady, tek kózder nemese qoldar nemese portrettiń basqa detaldary ashyq qalady. Bul ádis portrettiń bir bóliginiń mánerliligin ashady, oǵan nazar aýdarady, balanyń qabyldaýyn kúsheıtedi jáne portrettegi bólik pen bútin arasyndaǵy baılanysty ornatýǵa kómektesedi.

Adekvatty emosıalardy oıatý ádisi. Balalarda beınelengen beıneniń kúıine sáıkes keletin belgili bir sezimderdi, emosıalardy, kóńil-kúılerdi oıatý mańyzdy.

Sýretke «kirýdi» qabyldaý. Bul mazmunnyń barlyq bólshekterin jandandyrady, jaqsartady, boıaıdy, durys ıntonasıany tikeleı usynady, balany beınelengen tulǵanyń ornyna qoıady.

mýzykalyq súıemeldeý ádisi. Balalar portretti qabyldaǵan kezde mýzyka estiledi, keıipker, onyń kóńil-kúıi sýrettiń kóńil-kúıimen úılesedi, t.b. kórý jáne estý analızatorlaryna bir mezgilde áser etedi.

Olaı bolsa, qazirgi zamanda, kórneki aqparattyń sheksiz aǵyny ǵasyrynda jeke tulǵanyń ıntellektýaldyq jáne emosıonaldyq salasyn jetildirý qajettiligine baılanysty ónerdiń róli artyp keledi. Ol úshin ár adamnyń boıynda óner týyndylaryn jáne shyndyqty estetıkalyq qabyldaý qabiletin damytý qajet. Kórkem shyǵarmalardy tolyqqandy qabyldaý tek olardyń tájirıbesi men shyǵarmalar retinde shoǵyrlandyrylǵan zertteý negizinde ǵana múmkin bolady.

Ádemilikti kóre bilý, ony sulýlyq zańdylyqtary boıynsha túsinip, baǵalaı bilý árbir mádenıetti adamǵa qajet, sondyqtan mektep oqýshylarynyń boıynda estetıkalyq sezimdi damyta otyryp, olardy ómirge daıyndaıdy, sol arqyly adam boıyndaǵy basty qasıetterdiń birin qalyptastyrady.

Adamnyń kórkemdik múmkindikteri, onyń estetıkalyq múmkindikteri ónerde barynsha tolyq jáne dáıekti túrde kórinedi. Belgili bir tarıhı kezeńde adam eńbegimen jasalǵan óner qoǵamdyq sana nysandarynyń biri retinde materıaldyq óndiristen belgili bir qyzmet túrine bólinedi. Óner adamnyń shyndyqqa estetıkalyq qatynasynyń barlyq belgilerin qamtıdy.

Jalpy bilim beretin mekteptiń oqý baǵdarlamasyna kórkemdik sıkldiń pánderi – ádebıet, mýzyka, beıneleý óneri kiredi, olar ónerdiń kúrdeli jıyntyǵyn, ol týraly ǵylymdy jáne praktıkalyq shyǵarmashylyq daǵdylardy biriktiredi.

Tulǵanyń óner arqyly estetıkalyq damýyn ádette pedagogıkada kórkemdik tárbıe dep ataıdy. Tikeleı óner týyndylaryna júginsek, ol adam boıynda sulýlyq qubylystaryn durys qabyldaý qabiletin damytýdy talap etedi. Bul onyń kásibı sýretshi nemese ónertanýshy bolýy kerek degendi bildirmeıdi. Birqatar óner týyndylaryn bilýmen qatar, adam ónerdiń belgili bir túriniń teorıasy men tarıhynan belgili bir kólemde aqparat alýy kerek. Tikeleı kórkem áserlerdi óner zańdylyqtaryn bilýmen jáne sýretshiniń sheberligimen osylaısha baıytý qabyldaýdyń emosıonaldylyǵyn eshbir jaǵdaıda óltirmeıdi (keıde aıtylǵandaı). Kerisinshe, bul emosıonaldylyq kúsheıip, tereńdep, qabyldaý maǵynaly bolady.

Oqýshylardy kórkem mádenıetke baýlýdyń bir quraly – beıneleý ónerin oqytý. Ol mektep oqýshylarynyń kórkemdik oılaýyn, shyǵarmashylyq qıalyn, beınelik este saqtaýyn, keńistikti beıneleýdi, beıneleý qabiletterin damytýǵa arnalǵan. Bul óz kezeginde balalardy beıneleý, keskindeme, modeldeý, sándik-qoldanbaly ónerdiń mánerli quraldaryn paıdalana bilý qabiletin damyta otyryp, olardy kórkem jazý negizderine úıretýdi talap etedi. Oqýshylarǵa materıaldyń tekstýrasy, túsi – syzyq – kólemi, jeńil reńk, yrǵaq, pishin men proporsıa, keńistik, kompozısıa sıaqty kórkem beıneleý quraldaryn úıretý arqyly shynaıy beıneniń negizderin meńgeredi.

Sýretshi shyǵarmalarynyń negizi  arqyly oqýshylardyń estetıkalyq sanasyn qalyptastyrý barysynda oqýshylardyń boıynda avtordyń oı-pikirine sáıkes kórkem shyǵarmalardy tereń qabyldaýdy damytýdy kózdegendigin ańǵarý kerek. Balalar kenepte ne beınelengenin kórip qana qoımaı, sonymen qatar sýretshi jetkizgen kóńil-kúıdi sezinýge tyrysýy kerek, sýretti jasaý kezinde avtordyń neni basynan ótkergenin, kórermenge ne aıtqysy kelgenin túsinýi kerek. Kóńil-kúıdi bildirýdiń negizgi quraldarynyń biri retinde sýretti taldaýdy sýrettiń boıaýynan bastaý kerek. Birinshiden, estetıkalyq qabyldaýdyń ereksheligi onyń emosıonaldyq sıpaty bolyp tabylady. Ony seziný, bastan keshirý jáne qazirdiń ózinde osy negizde, oılaý kerek. Bastapqyda balalardyń nazaryn sýrettiń túsine (túsine) aýdarsańyz, olarǵa avtordyń kóńil-kúıin alý ońaıyraq bolady. Ekinshiden, oqýshylar jetilgennen keıin sýrette kim beınelengenin, qandaı oqıǵa beınelengenin óz betinshe túsine alady, biraq ony bala kezinen úıretpese, sýrettegi kóńil-kúıdi túsine ala ma?

Sýretshi shyǵarmalaryn oqytý arqyly qandaı nátıjege qol jetkizýge bolady?

Sýretterdi qabyldaýǵa jáne taldaýǵa úıretý ádistemesi arqyly keremet nátıje kórsetýge bolady. Oqytý ádisi – muǵalim men oqýshylardyń rettelgen ózara baılanysqan is-áreketiniń, oqý prosesindegi bilim berý, tárbıeleý jáne damytý máselelerin sheshýge baǵyttalǵan is-áreketiniń ádisi.

Oqýshylardy keskindemege baýlýda qoldanylatyn ádister sózdik, kórneki jáne praktıkalyq bolyp bólinedi.
sózdik ádister.

1. Suraqtar:
a) sýrettiń mazmuny;
á) kóńil-kúıdi ereksheleý;
v) ekspresıvtik quraldardy bólip kórsetý.

Jalpy, suraqtar balany sýretke úńilýge, onyń egjeı-tegjeılerin kórýge, biraq kórkem shyǵarmanyń tutastyq sezimin joǵaltpaýǵa ıtermeleıdi.

2. Áńgimelesý:
a) sabaqqa kirispe retinde;
b) sýret boıynsha áńgimelesý;
v) qorytyndy áńgime.

Jalpy áńgime ádisi oqýshylardyń óz oıyn jetkize bilý qabiletin damytýǵa baǵyttalǵan, osylaısha áńgimede (muǵalim áńgimesinde) bala bul úshin sóıleý úlgilerin ala alady.

Sýretpen jumys birneshe baǵytty qamtıdy:

1) Beıneleý saýattylyǵy negizderin bilý.

Oqýshylar beıneleý óneriniń barlyq sabaqtarynda: keskindeme, syzý, kompozısıa, músin, ónertaný, barlyq oqý jyldarynda beıneleý saýattylyǵynyń negizderimen tanysady. Sabaqta olar óner túrleriniń, janrlardyń mánerlilik quraldarymen jan-jaqty tanysady. Oqýshylarǵa óner termınologıasyn qoldaný daǵdylary úıretiledi: kóleńke, jarty kóleńke, kontrast, refleks, oqýshylardyń sózdik qorynda sózdik jumysyn júrgizý, ónertaný termınderi engiziledi. Kompozısıa zańdylyqtaryn zertteýge úlken mán beriledi.

2) Sýretshiniń ómiri men shyǵarmashylyǵy týraly materıaldar.

Oqýshylardy sýretti belsendi qabyldaýǵa daıyndaý kóbinese áńgimelesý prosesinde júzege asady. Áńgimeniń mazmuny ádette sýretshi týraly málimetter, kartınanyń shyǵý tarıhy. Sýretkerdiń ómir jolyna toqtala otyryp, onyń kózqarasynyń qalyptasýyna áser etken, shyǵarmashylyǵyna baǵyt-baǵdar bergen osyndaı epızodtarǵa toqtalǵan jón.

Sýretshiniń ómiri men shyǵarmashylyǵy týraly aqparat berý formalary ártúrli: muǵalimniń áńgimesi, ǵylymı fılm, keıde oqýshylarǵa habarlamalary bar baıandamalar tapsyrylady.

3) Qosymsha aqparatty paıdalaný.

Sýretti qabyldaý taqyryby sýrettiń mazmunyna jaqyn ádebı shyǵarmalarǵa júginý arqyly jeńildetiledi. Ádebı shyǵarmalardy paıdalaný balalardyń mıftiń sújetimen tanysýdyń sýretti kenepti tereńirek qabyldaýyna jáne túsinýine jol ashady.

Kartınanyń sújetin túsiný úshin zertteletin eldiń tarıhı jaǵdaıy, belgili bir ýaqyt kezeńinde ónerdiń stıldik erekshelikteri úlken mánge ıe.

4) Sýretke qaraý.

Sýretti qarastyra bilý – qabyldaýdy, baqylaýdy damytýdyń qajetti sharttarynyń biri. Sýretke qaraý barysynda adam eń aldymen ózine ne sáıkes keletinin, onyń oıy men sezimin kóredi. Oqýshy sýretke qarap, ony ne tolǵandyratynyna, nemen aınalysatynyna, ol úshin jańalyq, kútpegen nárselerge nazar aýdarady. Osy kezde oqýshylardyń sýretke degen kózqarasy anyqtalady, olardyń kórkem beıne týraly jeke túsinigi qalyptasady.

5) Sýretti taldaý.

Sýretti taldaýdyń maqsaty – alǵashqy qabyldaýdy tereńdetý, oqýshylarǵa kórkem beıneli tildi túsinýge kómektesý.

Alǵashqy kezeńde shyǵarmany taldaý áńgime nemese muǵalimniń áńgimesi barysynda júzege asady, birte-birte oqýshylar óz betinshe taldaý jasaıdy. Áńgimelesý balalarǵa kórkem shyǵarmany neǵurlym názik, tereńirek kórýge, sezinýge jáne túsinýge kómektesedi.

Qoryta kele, árıne, tarıhı polotnolar óz sújetin muqıat qaraýdy, jeke detaldar men úzindilerdi qarastyrýdy jáne tarıh bilimin tartýdy talap etedi. Bul kenepterdegi eń bastysy - avtordyń bizge aıtyp beretin mazmuny. Peızaj, portret, natúrmort sıaqty sýretter belgili bir kóńil-kúıdi óte tez jetkizedi. Olarda sýretshi ózin qorshaǵan dúnıeniń sulýlyǵyna tamsanady, sondyqtan mundaı shyǵarmalardy taldaýdy sújetten emes, kóńil-kúıden bastaý kerek. Tús – aınaladaǵy dúnıeniń sulýlyǵyn jetkizýge ǵana emes, sonymen qatar psıhologıalyq jáne sımvoldyq maǵynaǵa da qabiletti keskindemeniń negizgi ekspresıvti quraldarynyń biri. Tústiń osy jasyryn múmkindikterin ashý úshin birneshe túrli jattyǵýlardy oryndaý qajet. Biz belgili bir tústiń adamǵa qalaı áser etetinin túsinýimiz kerek, ol qandaı emosıalardy, sezimderdi, sezimderdi týdyrady?

Qıal - bul beıne, beıneleý nemese ıdeıa túrinde jańa nárseni jasaýdyń psıhıkalyq prosesi. Ol árqashan praktıkalyq áreketterge baǵyttalǵan. Elestetý beıneler, ıdeıalar kenetten paıda bolǵanda eriksiz, al belgili bir bilimniń nátıjesinde paıda bolǵanda erikti. Elestetilgen beıneniń qalyptasýy este saqtaý beıneleri negizinde júzege asady. Qıaldyń kómegimen ómirdi tereń zerdeleý men áserlerdi óńdeý negizinde kórkemdik-ıdeıalyq mazmundaǵy tutas shyǵarmashylyq beıne jasalady. Balanyń qıaly jalpy psıhıkalyq ósý barysynda damıdy.

ÁDEBIETTER TİZİMİ:
1. Bogemskaıa K.N. Impressıonıst sýretshiler. Dj. Jas sýretshi. №2 1988 j
2. Emohonova L.G. «Álemdik kórkem mádenıet» M.ASADEMA 2000 j
3. Kolomenskıı Ia.L. «Adam: psıhologıa», M, «Prosveshenıe», 1986 j
4. Ovsánnıkova M.F. «Estetıkanyń qysqasha sózdigi» M.«Aǵartý» 1986 j.
5. «Uly sheberler» serıasy «Van Gog» red. Chýdova A.N. 2003
6. Teplov B.M. «Kórkem qabyldaýdyń psıhologıalyq máseleleri», M, 1947 j
7. Balalarǵa arnalǵan ensıklopedıa. Óner. M.Aksenova. «Avanta» baspa ortalyǵy 1998 j

---