InfoHub Logo

Ádebıet degen alyp álemniń qaıratkerleri az emes. Esimi elden bólek sondaılyq daryndy tulǵalarymyzdyń biri de biregeıi - Temirbek Qojakeev. Qazaq satırasynyń tarıhy men onyń janrlyq-kórkemdik erekshelikterin ǵylymı turǵydan zerttep, damýyna tyń jol ashqan T. Qojakeev “Qazaq satırasy”, “Abaı – satırık”, “Qazaq sovet satırıkteri”, “Satıra jáne dáýir”, “Búgingi qazaq satırasynyń problemalary”, “Adam. Qoǵam. Satıra”, “Satıralyq janrlar”, “Satıra – kúshtiler qarýy”, “Satıra negizderi” syndy aýqymdy eńbekterdiń avtory.

Jańa serpinmen baspadan shyqqan segiz tomdyq shyǵarmalar jınaǵyn paraqtap otyryp ta, satıra men ıýmorǵa arnalǵan zertteýlerdi kóptep kezdestirýge bolady.

Naqtylyqqa kósher bolsaq, T. Qojakeev shyǵarmalyry ekinshi tomdyǵynyń birinshi taraýy "Satıra, ıýmor: jalpy uǵym" dep atalady. Birinshi bólimde "Satıranyń qoǵamdaǵy jaǵymsyz bolmys, qubylystardy, adam boıyndaǵy unamsyz minez-qylyq, ádep-tártipterdi áshkerelep, kúlkige jyǵý, kelemej etý nıetimen jazylatyny jóninde ádebıet zertteýshileriniń pikirleri bir aranaǵa saıady" - deıdi avtor. Bul bólimniń negizgi oıy mynadaı: Satıra – alymdy da shalymdy nárse, onyń ómir súrý, kórinis tabý múmkinshiligi mol, bolmys-qubylystarǵa úńilý, aralas, sýretteý joldary da árqıly. Ol qarama-qaıshylyqtardyń birliginen týyndaıdy. Poezıadan – poema, ballada, lırıkalyq óleń; dramatýrgıadan – komedıa, tragedıa, odevel sıaqty túrler taraıdy ǵoı. Sol sekildi satıradan mysal, parodıa, pamflet, epıgram, sharj, syqaq óleń órbıdi. Baıqap otyrsaq, dál bir tanystyrý ispetti, ıaǵnı, avtor atalǵan bólimde satıra jaıly jalpy uǵymdy usynady.

"Satıraǵa barar jol" atty kelesi bólimde satıra da, ıýmor da syn quraly, syn men ózara synnyń ádebı túri delinedi. "Ázil-qaljyń da – ıýmorlyq sezimniń jemisi. Alaıda, qyljaq kúlki – áleýmettik mánsiz kúlki. Ol tapqyrlyqtan, adaldyqtan týmaıdy" degen avtor sózderinen-aq bul janrdyń salmaǵy men oı tereńdigin baıqaýǵa bolady. O. Áýbákirovtyń "Shyn kúlki – ardaı bıik shyn óner, Aınalaıyn, jyrq-jyrq etpeı shyn kúle gór" degen sózin keltire kelip T. Qojakeev áreket tapqyrlyǵy, pikir tapqyrlyǵy, eles-sýret tapqyrlyǵy toǵysqanda ǵana satıra, ıýmor sapaly shyǵady degen tushymdy oı aıtady.

"Satıranyń qoǵamdaǵy qyzmeti" bóliminde satıra halyq múddesin, halyq muqtajyn taýǵa tıis degen negizgi oı kórinis tapqan. N. A. Dobrolúbovtyń: « Satıra jalpy halyqtyq kemshilikter men azyp-tozýdyń nelikten bolyp, nelikten damıtynyn qaharly áshkereleýshisi bolýy tıis" degen pikirine qosa qalamger satıralyq beınelerdi jasaýda turmystyq dáldik saqtalmaıdy, ómirlik shyndyq ǵana saqtalady degen batyl shyndyqty aıtady.

Atalǵan ekinshi tomnyń ekinshi taraýy "Qazaqtyń ulttyq satırasy" dep atalady. Munda «Qazaqtyń halyq satırasy», «Abaıǵa deıingi qazaq satırasy» taqyryptary usynylady.

Úshinshi tom «Satıra tarıhy», «Satıra janrlary», «Satıranyń prozalyq shaǵyn janrlary» degen bólimderden quralǵan.
Avtor satıra tarıhyn keń kólemde baıandaı kelip, janr máselesi boıynsha mol maǵlumat beredi. Parodıa, epıgram, karıkatýra, sharj, syqaq óleńder tolyq taldanyp, sońǵy bólimde, feleton, pamflet, satıralyq áńgime taqyryby boıynsha zertteýler júıeli túrde usynylady. "Feleton – pýblısısıka, kórkem ádebıet, satıra men ıýmor elementterin birdeı qamtıtyn janr. Feleton kúndelikti ómirdegi kez-kelgen jaǵymsyz faktiniń negizinde jazylsa, pamflet bizge jat bútin bir qoǵamdyq qurylysty, tutas sıstemany negizge alyp jazady" - dep atalǵan janrlarǵa anyqtama beredi T. Qojakeev.

Tórtinshi tomdyqtyń birinshi ári eń aýqymdy bóliminde T. Qojakeevtiń uly tulǵalarymyzdyń satırasyna arnap jazǵan zertteýleri men shyǵarmalary jınaqtalǵan. Dálirek aıtar bolsaq: "Abaı – satırık, J. Aımaýytovtyń týǵanyna 100 jyl, Maılyqoja – syqaqshyl aqyn, Súıinbaıdyń syqaqshyldyǵy, Jambyl – satırık, b. Súleev, M. Dáýletbaev, Ǵabıt – kúlki kemeńgeri, S.Seıfýllın, A. Segizbaev, E. Aldońǵarov, J. Tilepbergenov" taqyryptarynda. Al «Uly jazýshynyń tyń qyrlary» atty ekinshi bólim asqar shyńdarymyzdyń zańǵar bıigi Muhtar Áýezov satırasyna arnalady. "M. Áýezovtiń ájýa-mysqyly", "Muhtar satıra týraly", "Muqań mysqyl maıtalmany", "Muhtar – satıra zertteýshisi" bólimderinde M. Áýezov satırany dertke qarsy kúres quraly etýge úndegeni kórinis tabady. "Darhan talant ıesi satıra, ıýmor haqynda tujyrymdar túıip, aqyl aıtýmen ǵana shektelgen joq, bul salanyń mol múmkinshiligin, órnek-aıshyǵyn, kúlki kestesin reti kelgende ózi de sheber qoldandy, qajetke jaratýdyń úlgisin kórsetti" - deı kele T. Qojakeev jazýshy eńbegine joǵary baǵa beredi. «Abaı joly» roman-epopeıasynda unamsyz keıipkerlerdiń berekesiz beınesin, ıaǵnı, obrazyn jasaý maqsatynda satıranyń jıi qoldanylǵany qalyń oqyrmanǵa aıan. Sonymen qosa M. Áýezov Abaı satırasynyń jazylý kezeńderin, damý soqpaqtaryn, janry men túrin, synaý obektilerin, ıdeıa-pafosyn alǵash saralaǵan degen oı tolyq negizdelgen.

Atalǵan kitaptyń úshinshi bóliminde teorıalyq tanymdar beınelenedi. Satıradaǵy kórkemdik tásilder, satıradaǵy shynǵa bergisiz ásireleý taqyryptary tarqatylady. Al, besinshi bólimde «Feleton qalaı jazylady?», «Mysal qalaı jazylady?», «Epıgram qalaı jazylady», «Parodıa qalaı jazylady» degen taqyrptarmen aqyl-keńester júıelengen.

Jazylýy da, jaýapkershiligi de qıyn ádebıettegi satıra salasynyń sańlaǵy T. Qojakeevtiń osy taqyryp sheńberindegi zertteýleriniń aýqymy keń, máni tereń, mańyzy joǵary. Ǵalym, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qyzmetkeri T. Qojakeev artynan altyn iz qaldyryp, danalyqtyń óshpes shamyn jaǵyp ketti. Ol sham jol izdegen talaılarǵa jón siltep, izdengenge ilim, qoldanǵanǵa taǵylymy mol tájirıbe bola bermek.

Ál-Farabı atyndaǵy Qazaq Ulttyq Ýnıversıteti
Jýrnalısıka fakúltetiniń 1-kýrs stýdenti Meırbek Baıan Muratbekqyzy

---