InfoHub Logo

Qaraǵandy oblysy
"Sátbaev qalasyndaǵy №3 orta mektebi" KMM
qazaq tili jáne ádebıeti pániniń İ sanatty muǵalimi Alpysova A. D.

Kóshpendiler mýzykasy. 1
1 - júrgizýshi:
Kún batty ma, tún keldi me, tań atty ma qaıtadan,
Qudiretti tirligińe kiristiń be qaıta, Adam?
Ar ma, ómir, bar álemdi baýyryna alyp shaıqaǵan!
Árbir árpi qanǵa shomǵan tarıhyńa qarańdar,
Otyrardaı opat bolǵan qala joq pa jarandar?
Tatý - tátti barmysyńdar, armysyńdar, adamdar!
Álem – darqan, saıalańdar, bárińe de oryn bar,
Qorǵan emes, saltanatty, sándi saraı soǵyńdar.
Eı, adamdar, sender tatý, sender tatý bolyńdar!
Anamyz - jer, sol anadan jaratyldyq, týystyq,
Alaıda biz qan da tóktik, qaljyradyq, urystyq...
Armysyń sen, aramyzda jalǵyz perzent - tynyshtyq!

Armysyzdar, jınalǵan qaýym! Kıeli poezıa, proza áleminde ózindik ún, ózindik syr, ózindik boıaý, ajary bar, syrly óleń, shyryndy sózimen tanymal aqyn - jazýshylar shyǵarmalary arqyly oqýshy boıyna adamgershilik, rýhanı qasıetterdi sińirý, otansúıgishtik sezimderin shyńdaý maqsatynda uıymdastyrylǵan «Taǵdyryńdy tamyrsyzdyq indetinen qalqala»atty keshimizge qosh keldińizder!

Taǵdyryńdy tamyrsyzdyq indetinen qalqala
Ár adamnyń óz anasynan basqa
Jebep turar, demep turar arqada
Bolý kerek qudiretti tórt ana:
Týǵan jeri - túp qazyǵy aıbyny,
Týǵan tili — satylmaıtyn baılyǵy.
Týǵan dástúr, salt - sanasy - tiregi,
Qadamyna, shýaq shashar únemi
Jáne týǵan tarıhy eske alýǵa qanshama
Aýyr ári qasiretti bolsa da...

Án: Ábilqasym Danıar
Búkil túrki jurtyna ortaq ımandylyq pen syılastyq, ádeptilik pen izettilik adamgershilik ólshemderin keıingi urpaǵyna ósıet etip ketken danagóı babamyz Qorqyttyń «Bashpaı»kúıiniń shyǵý tarıhyna úńilip kóreıikshi:
... Júz jyl boıy darıa ústinde kúıin syzyltyp otyrǵan Qorqytqa Aqtamaq atalatyn qaryndasy tamaq ákep berip turady. Sol sátte darıa ústinde daýyl turyp, alaı-túleı tolqyn bolyp, sý betindegi ekeýdiń berekesin alady. Alasapyran shaqta Qorqyttyń bashpaıy baıqamaı qaryndasyna tıip ketedi. Osyndaı ábes oqıǵaǵa qamyqqan Qorqyt qapalana otyryp, "Bashpaı" kúıin tartady. Keıin urlanyp kep shaǵyp alǵan ajal jylannyń ýynan óletinin bilgen sátte, álgi aram bashpaıyn qabirinen syrtqa shyǵaryp jerleýdi amanat etedi...

Bashpaı.
Qobyz úni.
«Bashpaı» kúıi oryndalyp turady
Sulý Syr, tolqynyńmen taspaı, uıy,
Jetti maǵan ajaldyń tastaı syıy.
Endi seniń ústińde, jan serigim,
Oryndalar sońǵy kúı - Bashpaı kúıi.
Kezip ótken keń álem, Sardalany
Pendeniń de bitken be arman - áni?
Aqtamaǵym, altynym, baýyrym eń,
Baýyrym, bul kúı saǵan arnalady.
Kúnálimin aldyńda, tańdanbaǵyn,
Esińde me, tasyǵan talqan - dámiń
Dám tatyp otyrǵanda tolqyn turyp
Bashpaıym tıdi - aý saǵan, qalqam, janym.
Sodan beri men daǵy armandamyn
Bashpaıymnan bezinip qarǵaýdamyn.
Endi mine, tynysym tarylýda
Taýsylmastaı kórip em jalǵan dámin.
Ómir edi tańdaǵan talǵamdy ánim,
Aıt deseń taǵy aıtaıyn arman baryn -
Talaı aldap ketip em sum ajaldy
Endi ózimniń Ólimnen aldanǵanym...

Júrgizýshi:
Ońar ma dep kúnádan sýynbaǵan,
Adaldyq, ar jolynan sýynbaǵan,
Ónerdiń týyn tikken ór babamnyń
Bashpaı kúıi osylaı týyndaǵan

Júrgizýshi:
Dúnıede ańyz-áńgime kóp, biraq dál osyndaı bıik etıkalyq talapty eshbir eldiń ańyzynan tappaısyń. Túrki jurtynyń dástúrli ádep-ǵuryp ólshemderiniń túp negizin, máni men qasıetin uǵynǵysy kelgen árbir adam "Qorqyt Ata kitabyn" qaıta paraqtap shyqsa ıgi edi.

1 - oqýshy (Venera)
Bári, bári satýly bul ómirde,
Sezimiń be, sertiń be, bilegiń be,
Dostyǵyń ba, kóńil men júregiń de -
Jylaımyn ba men buǵan kúlemin be?

Jaqsy edi ǵoı, ıapyr-aý, jasta bári:
Jetpese de as penen aqsha jaǵy.
Qara nandy qaq bólip birge jegen
Qymbat edi dostardyń qas - qabaǵy.

Adal edik onda biz - esebi kem,
Sanamaıtyn qaı úıde neshe kilem.
Búgin bizdiń satýly sálemimiz,
Sonyń bári baılyqtyń keselinen.

Baılyq keldi: kókseme, kókse muny,
Jaqyndaryń jyraqtap, dos kemidi,
Baılyq – patsha, janynda qandy kóılek
Qyzǵanysh pen Báseke – qos serigi.

Tartylǵanda teńizder ný jaǵaly
Sor qaptaıdy – Jer jany qýraǵany.
Adamzattyń bar jaqsy sezimi de
Qyzǵanyshtyń zárinen ýlanady.

2 - oqýshy (Almaz)
Bul ómir qaıda barady shabyspenen?
Erem dep silem qatty, qamys - denem.
Jolshybaı joǵaltyppyn bar múlkimdi -
Ar - uıat, ımandylyq, namys degen.
Júrippin kidirissiz sar jelispen,
Sýsynym shalap eken bal dep ishken.
Bilmeımin kimder, qashan aıdap ketti
Shyryldap babam jıǵan maldy óristen.
Qysqarttym qur shabyspen qysqa kúndi,
Denemde teri ornynda - mys jamylǵy.
Adaldyq, zulymdyqty aıyra almaı,
Dosymnan jaqyn kórdim dushpanymdy.
Bermedi ómir - shabys maǵan tynym,
Sezbedim tirlik mánin, adam qunyn,
Tebinip, tekirektep kete berdim,
Tirileı qyryqtym da ana tilin.
Tabylmaı qur tirlikte bir arashy,
Mort syndy ómirimniń buǵanasy.
Mıym - tas, júregim - muń, sezimim – kón,
Aldymda ajal - shyńnyń qulamasy.

Qymbatty oqýshylar! Adamnyń adamshylyǵy aqyl, jaqsy ana, jaqsy ustazdan bolady. Endeshe biri - adam boıyna ımandylyq nuryn sepse, al ekinshisi ata - anasyz qalǵan balalardyń anasyndaı bolyp, izgilikke bólengen adamdardyń adamgershilik jaıyndaǵy pikirin tyńdaı otyraıyq.
1. Ortalyq meshittiń naıb ımamynyń sózin tyńdaıyq.
2. Endi balalar úıiniń basshysy - Makasheva Baqyt Ábdiqadyrqyzyn tyńdaıyq.
Júrgizýshi:
Adamgershilik uǵymy - keń. Imandylyq, dostyq, baýyrmaldyq, qaıyrymdylyq, týǵan jerge, elge degen qurmet te osy uǵymnan bastaý alady. Ar, uıat, namys, tipti óziniń kezinde dushpan sanaǵan adamyna da qurmet kórsetý myna bir poemada keńinen kórinis beredi.
M. Shahanov. Áke úkimi
- Áke,
Júrýshi ediń maǵan ylǵı ókpeli,
Keıýshi ediń
Mal bolmaısyń dep meni.
Sol sózińdi, sirá, qaıtyp alasyń-aý shamasy.
Aty shýly Baımaǵanbet sultannyń
Maǵan bergen syılyǵyna qarashy!

Iá, sóıle, qandaı erlik kórsettiń?
- Top bastadyq tórt adam.
Mahambettiń jaqyny
Yqylasty úgittep,
Maqtap, qaǵyp arqaǵa
Qosyp aldyq ortaǵa.
Bul - túgeldeı myna ulyńnyń aqyly.
Erkin jeter áńgime ol bir tańǵa.
Qapysyzda qarmaq salyp,
Mahambetti aldap soǵyp,
Basyn kesip, syıǵa tarttyq sultanǵa.

- Oı, zalym-aı,
Júziqara zalym-aı,
Munsha zalym ekenińdi qalaı kelgem tanymaı.
Budan ótken zor qasiret bolar ma,
Budan ótken zor qasiret bolar ma,-

- Qabaǵyńdy jaba qaldy nege muń,
Áke, seniń qaı sózińe senemin,
Esińde me,
Meniń bala kúnimde
Mahambetti jek kóremin degeniń?

- Ras, ulym, aıtylǵan sóz oqpen teń,
Bir kezde men Mahambetti jek kórgem.
Álde, kemshin shaǵym ba edi ol aqylǵa?!
Pendelik qoı salǵan meni taqymǵa.
Oǵan sebep -
Seniń anań jasynan -
Ǵashyq bolǵan sol Mahambet aqynǵa.
Azappenen atsa da asaý tańdarym,
Qaıraǵam joq qyzǵanyshtyń qanjaryn.
İshten tynyp júre berdim tózgen bop,
Ózin sheksiz qulaı súıgen jan baryn
Qaıran aqyn sezgen joq.
Anań marqum ol degende ot jalyndap kózinen,
Tamsanatyn
Naq bir baqyt tabardaı ár sózinen,
Uly aqynǵa degen ińkár sezimin
Kórge birge ala ketti ol ózimen.
Átteń, bizdiń sor mańdaıly Jaıyqta
Erler az ǵoı bara alatyn baıypqa.
Tym kesh uqtym,
Mahambetteı batyrǵa
Búkil qazaq ǵashyq bolsa aıyp pa?!
Qudiretti shyndyǵynan tanbaǵan,
Parasatyn izgilikke jalǵaǵan
Aqyn degen kıeli aqqý samǵaǵan.
Al, endeshe, aqqýdy atqan pendeni
Qaı atańnan kórip ediń, ońbaǵan?
Bul salada sen birinshi adamsyń,
Adam emes,
Eń birinshi nadansyń,
El dástúrin,
Er dástúrin qorlaǵan.
Naq mynadaı qasıetsiz oqıǵa
Buryn qazaq topyraǵynda bolmaǵan.
Qandaı qıyn kezeńde de
Týǵan el
Aqyndaryn janyn salyp qorǵaǵan.
Túsinbedim,
Armandap eń neni, ulym?
Erteń seni qoıyp jeldiń ótine,
Yzaly urpaq túkiredi betińe.
Sol qorlyqtan qutqaratyn seni ulym!
Jáne ol zar ońaılyqpen tyıylmas,
Qanymyz bir,
Jolymyzda shıyrlas.
Endi seniń kesirińnen
Maǵan da
Týǵan jerdiń topyraǵy buıyrmas.
Já, ne qaıyr, naly meıli, nalyma,
Sorly balam,
Týypsyń - aý soryma.
Óziń tústiń óziń qazǵan oryńa.
Kettik káne,
İshigińdi al qolyńa!
- Balam, úmit - qyzyǵymnyń ólshemi
Óziń ediń,
Qaıǵym boldyń eńseli.
Basyna shyq, káne, myna tóbeniń,
Osy arada qaldyramyn men seni.
Qaraladyń qasıetti mekendi,
Jaraladyń turmastaı ǵyp ákeńdi,
Myna jolmen ótken jurttyń aýzynan
Mahambettiń jyryn tyńdap jat endi.
Múmkin, sonda uǵarsyń qateńdi.
Kim aıaqqa bassa zańyn dalanyń -
Umytqany qatal tarıh sabaǵyn.
Keshir meni,
Taýsyldy bar amalym.
Dala zańy - baba zańy, qaraǵym!

4 - oqýshy (Nazgúl.)
Sharshaǵanda júregim tym ezile
Taǵy keldim, jan dosym, mine ózińe.
Súıip turyp súıediń qanatyńmen,
Súısinemin osy asyl minezińe.
Talaı adam qýantady meni ómirde.
Jaryq berdi bir shamym sónerińde.
Kerek kezde adamdar aıamady
Óleńin de, dámin de,
Ónerin de
Júregimde júrgende qar, yzǵar - muń.
Ot usynyp, túsingen tárizdi árkim.
Senip turyp, júgimdi kóterisken
Adamdardyń bárine qaryzdarmyn.
Órmelerde ómirdiń eń órine
Jaýlasýdyń bireýmen keregi ne?
Júrmeımiz be kúnderdiń kúnderinde
Zárý bolyp adamnyń kómegine?
Kóbińmenen syrlastym,
Keńestim men,
Adamǵa da jón sózi kem estilgen
Bir jamandyq jasaǵan emespin men.
Sondyqtan da kútpeımin ony eshkimmen.
Shaqtarynda sharshaǵan,
Damyldaǵan
Kezderińde qýanǵan,
Jalyndaǵan
Qandaı qıyn - qalmasa jańynda adam.
Kereksińder sondyqtan báriń maǵan.
Al men kimge kerekpin,
Biler me edim,
Muńaıta ma bireýdi túnergenim?
Qýanta ma bireýdi birer meniń
Jaqsylyǵym,
Nemese jyr órgenim.
Azyn - aýlaq júgimen,
Ánimenen,
Jaǵalaýdan shyqpaı júr áli kemem.
Bárińe je jetkizip jalyn óleń,
Kerek bolǵym keledi bárińe men.
5 - oqýshy (Álı)
Men senemin kúni erteń
Nurly úmitpen oıanar dep uly ólkem
Kúlip jaısań kún ǵajaıyp
El nalasy tarqar dep
Aqymaqtar kúrt azaıyp
Sumdar qorqaq tartar dep
Men senemin kúni erteń
Pendelikten tazarar dep uly ólkem
Já, qashanǵy baqqa zorlyq mingespek?
Senem erteń ottyǵa otsyz kúlmes dep
Tek tulparlar ǵana alatyn bas báıge
Esekterdiń moıynynda júrmes dep
Men senemin kúni erteń
Aqyl - oıdy pir tutar dep uly ólkem
Myna dáýren burqan - talqan
Erteń qaıta ózgerer
Aqyndaryn sultandardan
Artyq syılar kez keler.
6 - oqýshy (Mıras.)
Jasyl buta jaıa almaı japyraǵyn,
Sýsyz jerde sýsyldap jatyr, á, qum
Sýretshi emes,
Bárińdi
Ormanshy bop,
Sulýlyqty saqtaýǵa shaqyramyn.
Keler - keter oıyńdy sapyra kún,
Aıtyp, aıtpaı ótedi aqyn ánin.
Adamdarǵa,
Ómir degen
Barlyq
Mahabbatty qorǵaýǵa shaqyramyn.
Qanat berer qaırat pen qıalǵa áman,
Pák tabıǵat
Saǵan jyr jıi arnaǵam.
... Jazalar em aldymen adamdardy
Jer - anany sábıshe súıe almaǵan.
Men tileımin tolǵanyn kúıge túnder,
Óleńimnen ólkemniń sýretin kór.
Bir - birińdi,
adamdar,
ásemdikke
qushtar bola bilýge úıretińder!
Tabıǵatta bitpesin máńgi asyl án.
Tirshiliktiń - jasasyn - jalǵasy - NAN!
Qarlyǵashtar qashpasyn uıasynan,
Aǵyn sýlar ketpesin arnasynan.
Bılik aıtam mezǵildiń men de órinen:
Gúl egińder,
Berińder shólge de reń.
Ot taýsalyp júrmesen oshaqtarda,
Qustar úrkip júrmesin kólderinen!
Otty saqta!
Zaman bul «ot - tegin»der...
Bir - birińe qaryzsyz ot berińder!
Árbir kúndi arpalys, maıdan emes,
Maı meıramy sıaqty ótkerińder!
Osy oımenen ár tańdy atyramyn.
Men bárińdi
Bitkenshe aqyl, aryń,
Aýasynda tolqyǵan átir - aǵyn
Týǵan jerdiń kıeli atyrabyn -
Tobylǵyly, top shıli topyraǵyn,
Torǵyn gúli,
Jaıqalǵan JAPYRAǴYN -
BÁRİN;
BÁRİN
SÚIýGE SHAQYRAMYN!
Júrgizýshi:
Altyn besik, týǵan jer, dalam meniń,
Qanat qaqqan uıańnan balań edim.
Syrly sazyn júrektiń tógeıin dep,
Saǵynyshty san jylǵy ala keldim.

Kelesi tyńdaıtyndaryńyz aımaqtyq avtorlyq ánder baıqaýynyń júldegeri «Týǵan jer» áni. Ánin jazǵan - Seıtbekov Altynbek Bolatbekuly. Sózi - Alpysova Ásem Dáýletbaıqyzy.
Qabyl alyńyzdar. Án: Týǵan jer
Júrgizýshi: Sonaý kóne zamandardan beri áıel - ananyń adamǵa ómir syılap, ómirdi jalǵastyrýshy jer betindegi kúlli uly da usaq erlik ataýlynyń bárine dem berýshi ANA esimi - qurmet, bedelge ıe. Osy sıaqty áıelder beınesi - búgingi tańdaǵy urpaqqa ónege.
Ǵ. Músirepov.«Ólimdi jeńgen ana»
- Baıazıt sultandy jeńgen sen be?
- Iá, men. Men talaıdy jeńdim. Jeńgemniń ishinde o da bar. Jeńýden áli sharshaǵanym joq!... Sen, áıel, kelgen jumysyń ne edi, sony sóıle!
- Tyńda! - Sen ne isteseń de adam ǵanasyń. Al endi men - ana! Sen ólimge qyzmet etesiń,
men ómirge qyzmet etemin. Sen ólim shashasyń, men ómir shashamyn. Dúnıege adam ákelem, bildiń be? Sondyqtan men seni adamǵa sanamaımyn da.
- Men eshkimniń qalaı sanalýymen eseptesip kórgen de emespin, eseptese almaımyn da! Jumysyńdy aıt, áıel!
- Tyńda, ólimniń eginshisi Temir! Sen meniń aldymda kinálisiń. Menimen eseptespeı tura almaısyń da. Meniń aldymda kúnáńdi jýsyn dep keldim. Seniń baǵynǵanyń «Kúsh ádildikte» Men buǵan ılanbaımyn. Biraq sen maǵan eriksiz ádil bolasyń. Óıtkeni men - ana! Sen ólim sepseń, men dúnıege ómir sebem. Seni jeńem! Sondyqtan sen maǵan ádil bola alasyń!
- Óziń otyrshy, sózińdi tyńdaǵym kep barady.
- Men Salerno degen jerden keldim. Ol alys jer Italıada. Sen bilmeısiń. Seniń qandy tuıaǵyń ol jerge jetken joq. Biraq, onda da sen sekildi ólim egýshi tolyp jatyr. Ákem balyqshy edi, baıym da balyqshy. Baıym baqytty edi: úıtkeni ony baqytqa bólegen eńbek pen men ǵoı. Odan soń, jalǵyz bir ulym bar edi. Ol jer betindegi adamnyń aqyldysy, sulýy bolatyn edi.
- Meniń Jáńgirimdeı eken ǵoı.
- Joq, joq! Naǵyz sulý naǵyz ádemi bala meniki edi. Senen týǵan bala adam balasynyń ókinishin aqtaı alatyn ba edi! Teńizdiń jaǵasynda otyrǵan bizge talaýshylar kelgende ulym alty - aq jasta edi. Talaýshylar ákemdi de, baıymdy da, taǵy da kóp adamdy óltirip, ulymdy tartyp áketti.
- Áıel! Sen, men bilmeıtin elden neǵyp keldiń? Arada taý bar, tas bar, ózen bar, teńiz bar, ıt murny ótpeıtin qalyń orman bar, olardan qalaı óttiń? Júgirgen ań ushqan qus saǵan qalaı tımedi? Qansha el - adam bar. Adam ańnan da jaýyz, olar seni qalaı aman jiberdi?
- Súıgen ulyńdy izdeseń ózenge kóp ushyrastym. Teńiz jaǵasynda ósken anaǵa ózennen ótý qıynba? Taý deısiń ǵoı? Taýdy men eleń de qylǵanym joq, baıqaǵanym da joq! Orman otyn bergennen basqa toqtaý qylǵan joq!
- Solaı, áıel! Ańdar adamnan kóri de óz balasyn artyq súıedi. Eń qatty jaýyzdyq adam balasynan shyǵady degen qorytyndyǵa men de keldim.
Men táńir quly Temirmin, tıisti sózdi ǵana aıtam! Mine, meniń aldymda áıel otyr. Bul áıel búginge deı in ózim bilmegen sezimdi qozǵap, meni jeńip barady.
Men táńiri quly Temirmin, tıisti sózdi ǵana aıtam! Úsh júz salt ásker, qazir jerdiń tórt buryshynan aralaýǵa attansyn. Tapsyn olar myna áıeldiń ulyn! Áıel osynda kúte turady. Munymen birge men de kútip otyram. Kimde – kim munyń ulyn atqa mingizip ákelse, ol shyn baqyttyń dámin tatady.
O. ANALAR, osyndaısyń báriń de
Osyndaısyń jasyń daǵy káriń de
Sıynatyn bolsa ómirde qudiret
Sıynar em, ana degen táńirge.
Júrgizýshi:
Kıeli qazaq topyraǵy aqynǵa da, batyrǵa da kende emes. Solardyń biri de biregeıi, syndarly saıasatymen el armandaǵan táýelsizdiktiń týyn ata - baba jerinde jelbiretken, qazaqtyń baq juldyzy, elbasymyz Nursultan Ábishuly Nazarbaevtyń adamgershilik bolmysy - bárimizge úlgi. El ardaqtysynyń júrekjardy áni - búgingi keshimizdiń aqjoltaıy bolsyn.
Men seniń peıilińe qaıranmyn,
Shyn dosysyń jaz qushaǵyn jaıǵannyń.
Kók baıraǵy – kókshil móldir aspanyń,
Keńdigiń men eldigińnen aınaldym!
Án « Elim meniń»
Qurmetti kórermender! Osymen búgingi keshimiz aıaqtaldy. Kóriskenshe kún nurly bolsyn!