InfoHub Logo

Adam tektes maımyldar ózge janýar áleminen árqashan bólektenip turady. Bizge uqsas, olar qashan da ǵalymdar men zerttýshilerdiń aqylyn alǵan. Maımyldarǵa júrgizilgen kóptegen tájirıbelerdiń arasynda nátıjesiz de, sondaı-aq kútpegen jerden tabysty bolǵandary bar. Osyndaı zertteýlerdiń birinde qaharman bolǵan Koko gorılasy – óz taıpasynyń arasyndaǵy naǵyz výnderkınd, álemdi óziniń aqyl-oı múmkindigimen tańǵaldyrǵan, sonymen qatar adamdardyń tilin túsinetin qabiletimen qosa mylqaýlardyń tilinde aralasa alady.

Qysqasy, erekshe tájirıbeniń nátıjeli bolýy – psıholog jáne adam tektes maımyl men adamdardyń aralasý mehanızmderin zertteýshi Pennı Patersonsyz múmkin emes edi. 1971 jyly Pennı Koko esimdi (japon tilinen aýdarǵanda – «otshashý balasy») kishkentaı urǵashy gorılany úıretý jóninde myqty jobany bastady. Aıtýlarynsha, bul janýar óte qaýipti bolǵanymen Pennıge deıin eshkim de gorılalarǵa is-tájirıbeler júrgizýin qoımaǵan. Budan bólek, 1925 jyly profesor Robert Ierks: «gorılalar shımpanzeden birshama kem damyǵyn» degen qorytyndy shyǵarady. Endeshe Pennı Patterson men Koko bul sekildi adasýshylyqtyń aldyn alady.

 

Kokonyń adam tilin uǵynýǵa jasaǵan alǵashqy qadamdary

Tárbıeshi mylqaý balalardy ym tiline úıretken kezde, ol óz betimen qoldaryn qajetti yńǵaıyna keltirip ıkemdeıdi. Kishkentaı Koko, bolashaq janýarlar áleminiń ókili retinde bastapqyda qonaqqa ózine qol tıgizýge jol bermedi. Pennı Kokoǵa árbir zatty kezekpen qaratyp jáne soǵan sáıkes ısharalardy kórsetýge týra keldi. Osyndaı tártippen sabyrly ustaz gorılanyń zat pen ym-ısharanyń arasyndaǵy baılanysty túsiný úshin kórsetýin qanshalyqty qaıtalaý qajet bolsa, sonshalyqty jalǵastyratyn. Sonymen, kishkentaı gorılanyń alǵashqy sózi retinde «ystyq» uǵymy – eringe taqaǵan saýsaq belgisi boldy. Ýaqyt óte kele oqytý úderisi aıtarlyqtaı qarqyndady.

Eki jyl júrgizgen qarqyndy sabaǵy aıaqtalǵannan keıin Pennı óziniń qamqorlyǵyndaǵyny arnaıy zerthana vagonǵa salyp Stenford ýnıversıtetiniń mańaıyna alyp ketedi. Mylqaýlar tiliniń negizin meńgergen Koko tańqalarlyq nátıjelerdi kórsete bastady. Úsh jasynda gorıla 170 astam sózderdi jıi qoldana bildi.

Qazirde Koko gorıla – leksıkony shamamen 2000 aǵylshyn sózin quraıtyn 43 jastaǵy tabysty bıke. Koko bes-alty sózden mátin quraıdy, myńǵa jýyq termınderdi jaqsy túsinedi, vokabýlárlyq aktıvtigi qalypty, ıaǵnı aqyl-esi kem adamdardaı emes. Budan ózge keıbir gorıla-výnderkındter tek estip qana emes, jazylǵan túrdi de qabyldaı alady.

 

Kokonyń erekshe ómirinen aqıqat

Tańǵajaıyp tájirıbeniń eń alǵashqy kezderinde kóptegen synshylar janýardyń jetistigi úıretýmen ǵana baılanysty bolady dep sendirdi. Alaıda Pennıdiń Kokony zertteý barysynda gorıla tildi tek mehanıkalyq turǵydan qoldanbaıtyndyǵyn tańqalarlyq aqıqat retinde dáleldep birneshe ret kórsetedi.

Koko banan berýin suraǵan kezde Pennı oǵan apelsın berse gorıla birden: «Joq, Pennı Kokoǵa banan ber» uǵymyn túzete shydamsyzdanyp oǵan «tez, tez» sózdi bildiretin ym-ısharany kórsetetin. Al eger Kokoǵa serýendeýge sary svıterin kıýdi usynsa, ol mindetti túrde óziniń súıikti qyzyl túsindegi polýverdi talap etetin.

Eger Koko zatty qalaı ataýdy bilmese, ol ózi biletin uqsas birneshe sózderdi biriktirip, ózine ne qajettigin túsindirýge tyrysady. Osylaısha, tálimgerdiń jańa saqınasy «alqa-saýsaqqa» aınalyp, al tisteýge qıyn táttiler «toqash-tas» bolyp shyǵa keletin.

Qaıran qalarlyq, biraq Koko ıýmorlyq sezimdi de kórsete alady. Máselen, ol ózin «jaqsy qus» atap usha alatyndyǵyn aıtady, artynan jaıdan-jaı qaljyńdaǵanyn moıyndaıdy. Al basqa gorıla onyń súıikti qýyrshaǵynyń aıaǵyn julyp alǵanda, ol qatty renjip sotqardy «kir jaman dárethana» ataıdy.

Koko vanada shomylǵandy unatpaıdy, oǵan eger alyp bara jatqan basqa maımyldardyń sýretin kórseter bolsa ol mindetti túrde: «Men onda jylaımyn» deıdi.

Alǵashqy ýaqyttarda erekshe gorıla basqa da janýarlarmen mylqaýlar tilinde sóıleskisi keldi, biraq, eshqandaı nátıjege jete almaı mundaı áreketterin qoıdy.

1984 jyly Koko óziniń jeke ótinishi boıynsha týǵan kúnine mysyq alady. Oǵan Oll Boll dep at qoıyp qamqorlyq tanytyp qaraıdy, qushaqtaıdy jáne arqasynda syrǵanatady. Ókinishke oraı, sol jyldary mysyq kóliktiń astyna túsip, Koko aýyr emosıonaldy kúızeliske túsedi. Oll Bollǵa ne boldy degen suraqqa ol: «Mysyq uıyqtady» dep jaýap beretin. Al oǵan onyń sýretin kórsetkende ol bylaı deıtin: «Jylaý, qaıǵyly, qamyǵý».

 

Kokonyń tanymal bos ýaqyty

Koko sabaqtan tys bos ýaqytyn ashyq túrli-tústi sýretteri bar kitaptardy qaraýmen ótkizetin. Ol boıalǵan súıikti taǵamdarynyń sýretin qaraǵandy qatty unatatyn. «Sóıleıtin maımyldarǵa» basqa da janýarlar unaıtyn jáne ol árdaıym Pennıden ony mysyq pen ıt kórýge ýnıversıtet zerthanasyna aparýyn suraıtyn.

Taǵyda Kokoǵa óziniń qýyrshaqtarymen oınaǵan unaıdy. Onyń eń súıikti oıynshyqtarynyń biri – súıikti tálimgeriniki sekildi shashy ashyq tústi qýyrshaq. Qojaıyn oǵan jıi mylqaýlar tilinde júginetin.

Ózge gorılalarmen kezdesý

Koko mylqaýlar tilin úırenýde belgili bir nátıjege jetkende ony sol ýaqyttarda adam tilinde sóılesýdi qarqyndy úıretip jatqan Mıhael esimdi erkek gorılamen tanystyrady. Alaıda oǵan jaqyn ýaqyttarda jańa kórshisiniń jaqsy ekendigin túsindiredi jáne Kokonyń ózi onymen kezdesýdi suraıtyn boldy.

Tájirıbeshilerdiń tańǵajaıyp oılastyrǵandary boıynsha Koko men Mıhael egde jasqa kelgende, jer betindegi adam tilin túsinetin alǵashqy janýarlar juby bolatyndyǵyn topshylaıtyn. Ókinishke oraı Mıhaeldi úıretken mundaı tájirıbe nátıjesiniń aqparaty joq. Belgilisi tek, gorılanyń erkegi bul kúnge deıin ómir súrmegen.

Ózge jaǵynan bul tájirıbeler nemen aıaqtalaryn eshkim de bilmedi. Máselen, qıalshyldar maımyldyń bir kezderi adam deńgeıine deıin damıtyndyǵy, budan bólek olar kóteriliske shyǵyp, sosyn biz olarǵa jumys jasaıtyndyǵymyz jóninde batyl boljamdar jasaıdy. Biraq bul sekildi qıaldar tek aqyldyń oıyny bolyp qala beredi, aqyl-parasaty 70 ten 90 paıyzǵa deıin (ortasha adamnyń kórsetkishi – 100% esebimen) ózgerip turǵan Koko gorılasy basty maqsaty – joıylý qaýipi aldyndaǵy batys-afrıkalyq taýlarynyń gorılasyn saqtaý bolyp tabylatyn Gorilla Foundation qaıyrymdylyq uıymynda baqytty kún keship jatyr.

---