InfoHub Logo

Roman-esse
(1927)
TARTÝ

Tirshiliktiń eskirgen
Ónimsiz tásilderin tastap,
Ónimdi óner tásilderin jasaýshy;
Eskirgen nadan ádetti,
Baqytsyz turmysty joıyp,
Baqytty jańa turmys jasaýshy;
Qazaqstannyń jas jumysker tabynyń
Ekpindi jastaryna,
Uly ózgeris, uly asýdaǵy
Kórgen,
Bilgen
Áńgimelerdi kitap qylyp
Tartamyn.

Sáken.
1926 jyl, 17 sáýir.

BETASHAR

Bul «Tar jol, taıǵaq keshý» áńgimesiniń bas jaǵy buryn «Qyzyl Qazaqstan» jýrnalyna bólshektenip basylǵan edi. Sol basylǵandardy jıyp, jóndep, taǵy qosyp jazyp kitap qyldym. Biraq ýaqyttyń tarlyǵynan asyǵys jazyldy. Sózdi sheberlep, túzetip tizip otyrýǵa ýaqyt joq... Maqsut: 1916-17-18-19 jyldardaǵy tarıhı qozǵalystyń, uly ózgeristiń (revolúsıanyń) Qazaqstandaǵy ózim kórgen, ózim bilgen oqıǵalarynan baspa júzinde qaldyrý.

Munda talaı kisilerdiń attary ataldy. Tarıhı qozǵalystyń kórgen, bilgen oqıǵalaryn jazǵan soń, árıne, kisilerdiń attary kirmeske bolmaıdy. Maqsut bireýdi kóterý, bireýdi jamandaý emes. Zor qozǵalystyń, zor ózgeristiń ár kezinde, ár túrli pikir, ár túrli áreket bolǵan. Ol — tirshiliktiń, tarıhtyń isi.

Azyn-aýlaq qazaqtan shyqqan, uly ózgeriske qatysqandardyń ustazy Reseı bólshevık partıasy bolyp, revolúsıanyń jalpy jaýlaryna qarsy shyǵysqanda, kúresken dushpanynyń biri «Alash» edi.

Bul kitapta «Alash» týraly kóp áńgimeler aıtyldy. «Alash» týraly áńgimeler aıtylǵanda álgi aıtqandaı sol Alashordada bolǵandardy aıyptamaq nıetimen aıtylyp otyrǵan joq. Tek tarıhı maǵlumat retinde ǵana baspa júzine shyqsyn degen oımen aıtyldy.

«Alash» degen,«Alashorda» degen boldy. Onyń Oktábr tóńkerisine qarsylyq etkenin jurt ózi de qazir tegis kórip otyr. Uly ózgeris, revolúsıa ýaqytynda «Alashordada» bolǵan adamdardyń talaıy adasqanyn moınyna alyp, Sovet úkimetine moıynsundy. Talaıy bólshevık partıasyna kirip te otyr. «Adasqannyń aıyby joq qaıtyp úıirin tapqan soń».

Bul kitapqa «Qyzyl Qazaqstanda» jazylǵan maqalalarymnyń «Tar jol, taıǵaq keshý» degen atyn qoıdym. «Uly ózgeris», «Uly ótkel», «Uly asý» degen attar oıyma kelip edi. Kózben kórgenderim kitapta kóbirek aıtylǵan soń, «Tar jol, taıǵaq keshý» degen atty laıyqtyraq taptym. Bul atty, jalpy, sýretti maǵynada aldym. Gazetterden maǵlumattar kóp kirdi. Biraq «Birlik týy», «Jas azamattar», «Úsh júz», «Tirshilik» gazetteriniń kerekti nomerleri qolyma túspedi. Óıtkeni men bul kitaptyń kóp jerleri tarıhı maǵlumat bolýǵa jarar dep bildim.

Sáken.

1926 jyl, 17 sáýir.

Qyzylorda.

I. REVOLÚSIANYŃ ALDYŃǴY JYLY — 1916 JYL

Ombynyń ýchıtelskaıa semınarıasyn bitirip, 1916 jyly maı aıynda Aqmola ýezine keldim. Kúzge qarsy Aqmola ýezinde Nura ózeniniń boıyndaǵy Buǵyly elinde jańa ashylmaq aýyldyq shkolaǵa bala oqytýǵa taǵaıyndaldym. Oqý bastalýyna eki-úsh aıdaı bos ýaqyt bolǵan soń, sol jyly jalpy Rossıada bolǵan aýyl sharýashylyǵynyń sanaq qyzmetine kirdim.

Aqmola ýeziniń barlyq qazaq elin ońtústikke jáne soltústikke bólip, eki jaǵynan eki sanaq komısıasy shyqty. Ońtústikke shyqqan sanaq komısıasynyń bastyǵy Tomsk ýnıversıtetin sol jyly ǵana bitirgen Asylbek Seıituly boldy. Soltústikke baratyn sanaq komısıasynyń bastyǵy men boldym. Biz bes kisimiz. Aralap esebin alatyn elimiz — on eki bolys el.

Jazdyń basy. Elge shyqtyq. Aqmola qalasynan kúnbatysqa qaraı shyǵa otyz bes shaqyrym Esil boıyndaǵy elge baryp tústik. Eliniń bolysyn, starshyndaryn jınap, kelgen jumysymyz týraly túsindirip, eldi jınatyp, malynyń, janynyń, egininiń, soqa-saımandarynyń, nusqalarymyz boıynsha sanaǵyn ala bastadyq. Ol eldiń sanaǵyn alyp bolyp, Esil boıyn jaǵalap, ekinshi elge júrip kettik. Jáne ol eldiń sanaǵyn alyp bolyp, Aqmolanyń «Aqsıraqkól» degen Atbasarmen shektes, eń shetki bir elge baryp tústik. Eliniń kóbi «Shubyra» degen jerde. Bolys, starshyn, tilmash, poshtabaılarmen «Shubyraǵa» keldik.

«Shubyra» degen — qalyń, jıi, sýly tomar. Tomardyń ishi, aınalasy, mańy — jaıqalǵan kók shalǵyn. Ushy-qıyry joq tárizdi, ylǵı beles. Ár belestiń asty oıpań tomar. Mańaıda kóringen taý da joq, orman da joq, adyr da joq, jalǵyz-aq beles-beles pen kók ıir qalyń tomar. Shubyranyń qalyń el otyrǵan jerinde kishkene ózensymaq bar. Beles te, tomar da, jaı oıpań jer de — bári de kógal. Bárine de tutas jasyl kilem jaıǵandaı. Jasyl kilemge túrli jibekpen kestelep túr salǵandaı. Jazdyń basy. Jazdyń tamyljyp turǵan jas ýaqyty. Sýy molyraq tomardyń basynda, ózen ólkesine jaǵalaı, aınala jaıylyp tizilip otyrǵan qalyń el. Bizge ońasha, bir tomardyń basyna úı tikti. Bolys, starshyn, tilmash ózderine de bizben qatar bir úı tikti. Kók shalǵynǵa tikken úılerge tósenish kerek te emes. Sonda da kók shalǵyn ústine kilem tósedi. Úıge qazaqsha dóńgelek alasa ústelderdi ákelip ornatty. Tikken úıge kirip, qaǵazdarymyzdy jaıyp tastap, jınalǵan jurttan sanaq ala bastadyq.

On eki bolys eldiń bir sheti men bir sheti myń shaqyrymdaı.

Bul el — baı. Baı el kúıli. Qymyzdyń mol ýaqyty. Qazaq uıqysy qanyp turǵannan keshke sheıin meń-zeń, alqa-salqa bolyp qydyryp qymyz aýlaýda.

Jurttyń kóbi jumyssyz bolsa da sanaq alǵan jerden shyqpaıdy. Sylqyldaǵan bosbelbeý, aramtamaq, býyna semirgen buqalardaı myrzalardyń baqqany kúnde keshke oıyn, kúlki, saýyq, qyzoınaq, án salý, óleń aıtý. Jaqsy ánshi, dombyrashylar kóp. Bas qosyp jınalsa, kújildep-kýildep, sylq-sylq kúlip, birin-biri syqaq qylǵannan basqa jumystary joq. Bolystyń, starshynnyń, bılerdiń bári — jýan, dúmdi myrzalar. Jınalyp otyryp sóıleskenderine qarap otyrsań, bári de kókke toıyp toptanyp, topyraq shashyp, kújildegen buqalar tárizdi. Mańqıǵan semiz ógizder tárizdi. Jalǵyz-aq erteden keshke sheıin qybyrlap, kúnge kúıip qap-qara bolyp, mańdaılarynan teri shyp-shyp shyǵyp, pysynap, baıdyń jumysyn qylyp malaılar júredi, malshylar júredi. Kún ystyqta qap-qara bolyp tútigip, mal baǵatyn da malaılar, kúnge shyjyp shybyndaǵan asaý bıelermen arpalysyp saýyn saýyp, qymyz jasaıtyn da malaılar. Japan túzdi qydyryp, erinderi kezerip, tezek terip ákelip, ot jaǵyp, as pisiretin de malaılar. Óziniń qolymen jasaǵan isiniń rahatyn kóre almaıtyn da jalǵyz-aq sol malaılar.

Qazaq malyn jasyrady. Jasyrmaıtyn qazaq kemde-kem.

Shubyradaǵy eldiń sanaǵyn alyp boldyq. Endi júrmekpiz. Biraq eshkim asyqpaıdy. Biz de asyqpaımyz. Shubyradaǵy eldi qıyp tastap ketkimiz kelmeıdi. Bul elden shyqqan soń, baratyn elimiz alys. Bolys pen tilmash, starshyn bir-eki kún jatýymyzdy suraǵan soń, bir-eki kúnge toqtadyq. Qara sabanyń jandy qumar qylatyn tátti ıisi ańqyǵan sary qymyzy. Baǵlan toqtynyń eti. Taza aýa, kókoraı shalǵyn, syńsyǵan baı beıbit el kimdi aınaldyrmaıdy.

Kún tómen túsken ýaqyt edi. Kúnniń denege jibek torǵyndaı ystyq lebi qaıtyp, jer de, aspan da kók torǵyndaı edi. Jer-dúnıe typ-tynysh. Sol kezde barlyq jaratylys jazdyń juparyna mas bolyp manaýrap turǵan tárizdi. Jer-dúnıe typ-tynysh. Shubyradaǵy syńsyp otyrǵan el de typ-tynysh. Beleske shyǵyp qarasań, tóńirek qaptaǵan mal, byrdaı bolyp tizilgen el...

Úsh jigit atqa minip, boı kóterip kelýge shyqtyq. Attarymyz da seıdin, kóńil de seıdin. Beleske shyqtyq, tomarlardy araladyq. Kúnbatysqa qaraı júgirtip ketip, eldiń eń shetine shyqtyq. Atbasar ýezi men Aqmolanyń shekarasyna keldik. Bir beleske shyǵyp, attarymyzdyń basyn tartyp, jan-jaqqa qarap turdyq. Attarymyz oıqastap, jer tarpyp, aýyzdyqtaryn qarsh-qarsh shaınaıdy. Tóńirek ylǵı bir beles, yldı, oıpań. Tutasqan qap-qara kók. Qalyń kók shóp, kók shalǵyn tutasyp, jer-dúnıeni qaptaǵan tárizdi. Jer ústi qap-qara kók teńiz tárizdi. Kún eńkeıgen mezgil edi. Altyn kún aspannan sulý jerge eńkeıgen tárizdi. Kúnniń altyn shuǵylasy kók teńizdeı tunǵan tóńirekti neshe qubyltady. Aqyryn esken maıda eskek tutasqan kók teńizdi aqyryn ǵana qozǵaıdy. Qara kók jerdiń qıyrsyz ústi tutasymenen aqyryn ǵana yrǵalady. Jer ústi ushy-qıyry joq alqara kók teńizdeı qulpyrady. Teńizdeı yrǵalady. Qulpyrǵan jerdiń qyrsyz sheti aspan kókpen qabysqan tárizdi. Tóńirek typ-tynysh. Kúnbatysta, Atbasarǵa qaraıtyn jaqta, alystan buldyrap qatar jatqan eki kól kórinedi... Qara kók qamystary munartady. Sol eldiń jigiti — joldasymnan, munartyp buldyraǵan kólderdi suradym.

— Anaý ne kól? — dedim.

— Ol — Áýpildek, Alakól, — dedi.

— Ýaı! Áýpildegiń álgi, kádimgi óleńdegi «Áýpildek» pe? — dedim.

— Ie, sol óleńdegi Áýpildek. Sol óleńdi shyǵarǵan qyzdy alǵan adam, sol Áýpildekti meken qylatyn eldiki ǵoı. Eli qazir sol kóldiń ar jaǵynda otyr. Biraq bul jerden kórinbeıdi, — dedi.

— E, e, óleńdegi Áýpildek osy deseıshi... Ol kelinshek qazir ólgen ǵoı, á? — dedim.

— Iá, ólgen, beıshara, sol qaıǵydan óldi ǵoı! — dedi...

Ushan-teńiz belesterdiń ortasynda, at ústinde, álgi kólderge qarap turdyq...

«Súıgenine bara almaǵan, malǵa satylǵan sorly qyz qaıǵydan óldi ǵoı...»

...Kóz aldyma kelip elestedi: Onyń jylaǵany... Satylyp barǵan jerinen Áýpildek kólin jaǵalap, neshe ret jaıaý qashqany kóz aldyma elestedi... Tap osyndaı typ-tynysh jer men kók... Tóńirek tym-tyrys, elsiz, shalqyǵan kól. Jylap kelip, kól jaǵasynda otyrǵan jalǵyz áıel. Manaýraǵan jer men kók — meńireý. Meńireý jaratylys kózdiń jasyn kórmeıdi. Jylaǵan jannyń qaıǵysyn sezbeıdi. Jalǵyz-aq eńiregen áıelmen birge kóldiń qamystary ǵana teńselip sybdyrlasyp, sýsyldasyp sóıleıdi. Kóldegi qustar ǵana eńiregen áıelmen birge syńsyp, shýlap jyrlaıdy... Áıel jylaıdy... Áıel jyrlaıdy.

Qamysy Áýpildektiń múshe-múshe,
Sarǵaıdym osynaý kóldiń sýyn ishe!
Qos qanat qusqa bitken maǵan bitse,
Barar em qalqajanǵa áldeneshe!..
Qar basty Áýpildektiń qamystaryn,
Aıtady árkim kórgen qasiret-zaryn,
Túsedi qaıǵylyǵa qara tuman,
Kim biler sol tumannyń ashylaryn?!
Eriksiz Áýpildekti meken ettim,
Jasym jas, on altyǵa jańa jettim!
Aıyrǵan eki ashyqty eńiretip
İsine bar ma shara qudirettiń!..

Taǵy da kóp sýret kóz aldyma elestep, biraz Áýpildekke qarap turyp qaıttyq...

Keshke jaqyndaǵy bir aýylda el jigitteri oıyn jasady. Oıyn jasaýshy jigitterdiń bastyqtary — starshyndar, bolystyń tilmashy, Baıseıit jáne basqa pysyq jigitter.

Oıynǵa bizdi de shaqyrdy. Biz tórt kisimiz. Ekeýi noǵaı jigit, bireýi orys, tórtinshisi men. Orys Mıhaıl degen shaldaý kisi. Eki noǵaı jas jigitter. Ekeýi de muǵalim. Bireýi Ǵalymjan, Aqmoladaǵy qalalyq noǵaı mektebiniń muǵalimi. Bireýi Nurǵaıyn, qazaq arasynda oryssha mektepte ýchıtel. Oıynǵa Mıhaıl men Nurǵaıyn barmady. Nurǵaıynnyń sol kúni bir tisi aýyrǵan edi. Oıynǵa Ǵalymjan ekeýmiz bardyq.

İshin jóndegen, jaǵalaı kesteli tus kıiz ustap, kilem tósegen, bezegen, ońasha otaý úı. Lyq tolǵan qyz-kelinshek pen bozbala. Biz Baıseıit pen Ǵalymjan jáne bes-alty el jigitteri — bárimiz otaýǵa kirip keldik. Bizdi kútip jatyr. Joǵary, aralastyryp otyrǵyzdy. Jurt otaýda dóńgelek aınalyp otyr. Bizge taıaý, bizge qarsy bir ánshi starshyn men taǵy da sondaı bes-alty bastyq jigitter kelip otyrdy. Birazdan soń bolys pen bes-alty iri kisiler de kelip, tórge shyǵyp otyrdy. Bolys pen biraz ǵana iri kisilerden basqa jigitter men qyz-kelinshek aralasyp otyr. Baıseıit, Ǵalymjan úsheýmizdi de biryńǵaı qatar, qyzdardyń aralaryna otyrǵyzǵan. Jaǵalaı qymyz berip jatyr. Qymyz iship bolǵanǵa qaramaı-aq jurt dýyldasyp oınap otyr. Qyz-kelinshekter baryn kıgen. Qozǵalsa, shashtaryna taqqan kúmis sholpylary, bilezikteri syldyraıdy. Jibek kıimderi kóldiń qozǵalǵan kók quraǵyndaı sýdyrlaıdy. Bári de ádeppen syzylyp, qasyndaǵy jigittermen ańdysyp sóılesip otyr. Kúni boıy qymyz ishken jurt taǵy da qymyz ishken soń tegis qyzyp aldy. Eki-úsh jerde sham janýly. Otaý lyq tolǵan. Otaý syqyrlaıdy. Bolmaı kirip ketken bala-shaǵalardy shyǵaryp, esik jaqta eki-úsh jigit júr. Ánshi starshyn jigit bizdiń qarsy aldymyzda dombyrany bezep, syńqyldatyp shertip otyr. Otyrǵan jannyń bári de tipti ishpeı mas. Qop-qoıý sary ýyz qymyz. Kókpeńbek bolyp jaınaǵan jaz. Jazdyń barqyttaı jumsaq keshi. Neshe túrli kilem, tus kıiz, perde ustap bezegen otaý. Arqanyń jutynǵan, móldiregen sulýlary. Bári qosylǵanda kimdi mas qylmas, kimdi balqytpas. Túrli oıyn oınalyp jatyr. Oıynnyń báriniń de sharty óleń men án bolyp shyǵyp jatyr. Dombyra qoldan-qolǵa kóshedi. Ándi bir jigitten bir jigit asyryp salady. Bir qyzdan bir qyz asyryp salady. Jeke-jeke de salady. Eki-ekiden qosylyp ta salady. Neshe túrli qubylǵan, buralǵan, kesteli, órnekti sulý án estiledi. Neshe túrli óleń estiledi. Ǵalymjan ekeýmizdiń aramyzdaǵy qyz jeke án saldy. Taǵy bir qyzben qosylyp saldy.

Bir kezde Baıseıit ekeýmizdiń aramyzdaǵy qyz án saldy. Bul bir — orta boıly, qara tory jastaý qyz. Jasy ne on bes, ne on altyda, kóp bolsa on alty, on jetide. Buǵan án salatyn kezek kelgende otyrǵan jurt tyna qaldy.

Keıbir bastyq jigitter:

— Qabıba dombyramen aıtsyn, dombyramen! — dedi. Ózge qyzdar dombyramen aıtqan joq edi.

— Bul bala dombyramen aıtýshy ma edi? — dedim.

— Iá, ıá, dombyramen aıtatyn bala, — desti.

Qabıba dombyrany aldy. Dýyldap otyrǵan jurt tep-tegis tynǵan. Dombyrany alyp, jóndelip, qozǵalyp otyrdy. Men de qozǵalyp, Qabıbanyń ornyn keńittim.

Qabıba maǵan qarap jymıyp:

— Otyra berińiz burynǵyńyzdaı, — dedi.

— Qane, qane, shyraǵym, bógelme, ana qasyńda otyrǵan syı balalar lebizińdi estisin!.. — desti.

Qabıba dombyrany dyńyldatyp burap, kúıge keltirip, ádemi súırikteı saýsaqtarymen pernelerdi sydyrtyp, jeldirtip dombyrany qaǵyp-qaǵyp jiberdi.

— E, shyraǵym!.. — dep bolyspen qatar otyrǵan úlkender qozǵalyp qoıdy.

Keýdesin qozǵap, ilgeri kerińkirep tastap, Qabıba dombyramen birge shyrqap qoıa berdi.

Úıdegi lyq tolǵan jurt tym-tyrys. Barlyq jurttyń kózi Qabıbada. Syldyraǵan ádemi daýyspen Qabıba shyrqady. Ániniń, daýystyń yrǵaǵyna ertip, dombyrany da shyrqatty... Jaz kúni jyrlaǵan boztorǵaı shyrqap-shyrqap, myń qubyltyp daýsyn quıqyljytyp, kókke qaraı órleıdi. Qaltyraǵan, syldyraǵan daýyspen birge qanattaryn qaltyratyp qaǵyp, bıik sharyqqa kóteriledi. Bir ýaqytta tóńkerilip, uıtqyp, quıqyljyǵan daýyspen tómen túsedi. Bir ýaqytta sharq uryp serpilgen daýyspen qaıta kókke shyǵady. Kókte júrip shyr kóbelek aınalyp, taǵy myń qubyltyp jyrlaıdy. Bir ýaqytta dóńgelenip tura qalyp, bir noqatqa qadalyp, qanattaryn qaltyratyp, ádemi, zarly sulý daýyspen jyrdy úziltip-úziltip, túıdek-túıdek tizbekteıdi. Sóıtip, boztorǵaı myń qubyltyp jyrlaıdy...

Boztorǵaıdyń jyryn tyńdaısyń. Jalǵyz sen emes, boztorǵaıdyń jyryn jer men kók te tyńdaıdy. Boztorǵaıdyń jyry maýjyraǵan jer men kókti terbetedi... Mini, tap sol boztorǵaı Qabıbada boztorǵaıdaı shyrqap sulý daýsyn kókke órletti. Bul da daýsyn kókte neshe túrli qubyltyp tóńkerdi. Bul da daýsyn qaltyratyp, neshe túrli qubyltty, neshe túrli oınatyp daýsyn tómen qalyqtatty. Jáne neshe ret sharq uryp serpildirip daýsyn kókke shyǵardy... Bir ýaqytta daýsyn úzip Qabıba toqtatty. Otyrǵan jurt áreń qozǵaldy. Ánge suqtandy. Ádemi daýysqa suqtandy. Qabıba dombyrany taıaý otyrǵan bir jigittiń aldyna sulyq qoıa saldy. Jurt tus-tusynan Qabıbaǵa: «Taǵy da, taǵy da!» — dep jabyrlady. Biz de taǵy da aıtýyn suradyq. Qabıba taǵy da aıtty. Taǵy da úsh-tórt ánge saldy. Endi Qabıbanyń áninen basqa án estigimiz kelmedi. Oıyn qyzdy. Jurt Qabıba ániniń áserimen áýelenip aldy. Meniń qasymdaǵy Ǵalymjan týǵaly qazaqtyń mundaı oıynyn, mundaı án estigen joq eken. Endi Ǵalymjannyń esi shyǵyp ketti...

Tań atyp kele jatqanda oıyn tarqady.

Biz jaıaý úıge qaıttyq. Úıge kelip jatyp uıqyǵa kirgenshe, Ǵalymjannyń aqyl-esi kirip jetken joq.

Úıge qaıtyp kele jatqanymyzda:

— Ný Sáken, qazaqty men jańa ǵana bildim! Sharyq mýzykasynyń ne ekenin jańa ǵana ańladym. Qazaq bolmaǵanyma yrza emespin. Qazaq ishinde óspegenime yrza emespin! — dedi. Jáne: — Úılenbeı turǵan kezimde qazaqtyń mundaı ekenin bilsem, qaladan bezip, qazaq arasyna sińip keter edim! — dedi.

Shubyradan attandyq. Endigi baratyn elimiz alys. Tań erteden qos-qos atpen keshke sheıin júgirtip, ara qonyp, áreń jettik.

Aqsıraqkól elinen (Shubyradan) shyǵyp kelip sanaǵyn alǵan elimiz «Monshaqty» eli, «Qarabulaq» eli, «Qyzyltopyraq» eli, bular — úsh bolys el.

Bul elderdiń sanaǵyn alyp bolyp, Qanjyǵaly «Qorjynkól» eline keldik. «Qorjynkól» eli Semeı gýbernıasynyń Pavlodar ýezimen shektes bolady. Qanjyǵaly «Qorjynkól» eline ıýnniń aqyrǵy kezinde keldik. Eli bolystyqqa talasqan eki partıa. Bir partıanyń basy bolys, ekinshi partıanyń basy taǵy da bir jýan, bylqyl myrza. Bolystary ámirin eline qattyraq júrgizip, tizesin elge qattyraq batyryp, kópshilikti ózine qarsy qylyp alǵan eken. Bir bolys eldegi myń jarymdaı úıde bolys jaǵynda júz shamaly-aq úı qalǵan eken. Biraq bolys qalam qolynda bolǵan soń qasqyrdaı dúrdıip, burynnan yqtap qalǵan eldi betteskende áli de qorqytatyn túri bar eken. Bolys aýylyna kún buryn habar jibergen edik. Aýyly «Ashykól», «Qasqaat» degen qatar eki ádemi kóldiń basynda eken. Kún tómen salbyrap taý basyna taıanǵan kezde bir beles tóbeden asyp túsip, «Ashykóldiń» qubyla jaq ústinen shyǵa keldik.

Kóldiń bir jaq basynda az ǵana úıli eki-úsh aq aýyl. Ekinshi jaq basynda taǵy da az ǵana úıli eki-úsh aýyl. Tórt-bes atty kisi kóldiń bergi basynda, kólge jylqy jaýyp júr eken. Qara jolmen kólge qaraı enteletip kele jatqan bizdi kórip, jylqy jaýyp júrgen atty kisiniń biri bizge qaraı júrdi. Kele jatqan adam júziktiń kózinen ótkendeı ádemi jaraý atqa mingen, astynda aq kúmis er-toqymy kúnmen shaǵylysyp, jarq-jarq etedi. Ádemi qara at jigittiń astynda. Ústindegi kúmis er-toqymdy jarqyldatyp, oıqastap, sylań-sylań etedi. Qara attyń ústindegi uzyn aqquba jigit. Ústindegi kıimderiniń jalǵyz-aq shapany qazaqsha. Ózgesi ádemi qala kıimderi. Basta ádemi panama qalpaq, aıaqta ádemi báteńke. Men tanı kettim. Bul — Tóleýbaı. Bul — qazir osy «Qorjynkól» eliniń bolysynyń tilmashy. Bolys — osy Tóleýbaıdyń ákesimen bir týysqan Oljabaı deıtin kisi. Tóleýbaı menimen jasynan ashyna edi. Ekeýimiz Aqmolada birge oqyp júrgende bir úıde bir jyl birge jatqan edik.

— Assalaýmálekim!

— Ýálıkimsálám!

— Ýa, mal-jan aman ba?

— Ýa, shúkir! Oı-boı-oı! Kórisetin kún de bolady eken ǵoı!

Amandastyq. Oqyp júrgendegi tanyspen shurqyrasyp, qýanysyp, shúıirkelesip qaldyq.

Bizdi bolystyń kandıdaty-orynbasary, nemere inisiniń úıine ákelip túsirdi. Biraz sóıleskennen keıin Tóleýbaı maǵan qarap:

— Sen esittiń be, qazaqtan ásker jumysyna jigit alatyn bolypty deıdi ǵoı?.. Bizge on toǵyz ben otyz birdiń arasyndaǵylardyń esebin alyp jiber degen otnoshenıe bar, — dedi.

Men:

— Joq... Biz ondaı sózdi estigenimiz joq. Qalaı alady eken, kimdi alady eken?.. Qashan alady eken?.. — dep bul habardy estimegenimizdi bildirdim.

— Bul habarǵa jurt nanar-nanbasyn bilmeıdi, úrpıińkirep, qulaǵyn túrip qana otyrǵan túri bar. Osy habardyń anyǵyn bilip kelýge, kókem qalaǵa ketip edi. Keshe kelmekshi kúni edi, kele almady... Endi búgin keler deımin, — dedi...

Bul týraly jáne basqa da túrli áńgimelesip otyrdyq.

Bolystyń aýyly qatar bitken eki ádemi kóldiń jaǵasynda, aýyl kókoraı shalǵynnyń ústinde. Biz otyrǵan úı — alty qanat aq otaý, ishi taza. Jasaýly emes, biraq tósenishter jaqsy. Kerege-ýyqtary syrly... Tysqa shyǵyp-kirip, samaýyrdy jóndep qaınatyp, basqa shaı jabdyqtaryn yńǵaılap, bolys orynbasarynyń qatyny júr.

Kún qyzaryp batýǵa taıanǵan. Kúnniń kúndizgi ystyǵy qaıtqan. Kól basynyń aýasy janǵa jumsaq, qońyr maıda mezgil. Dombyra tartyp, maldasyn quryp bolystyń orynbasary otyr. İrgege jaǵalaı qabattap salǵan kórpelerdiń ústinde jáne irgege jaǵalaı tastaǵan dińkıgen kirleý tartqan aq tysty jastyqtarǵa súıenip biz jatyrmyz. Kún ystyqta joldy-jolsyz jerlermen júrgen soń, solqyldaq arbanyń soqqanynan sharshap qalǵan ekenbiz. Jastyqqa shyntaqtap qısaıyp jatyrmyz.

Dóńgelek alasa ústeldi jasady. Shashaqty, gúldi kókshil dastarqandy jaıdy. Qyzyl kárden shyny aıaqtardy syldyratyp jasap, qymyzǵa ılegen, jańa pisirgen aq baýyrsaqty dastarqanǵa tókti. Úlken qylyp shaqqan túıir sekerdi ústelge jaýdyrdy. Eki shyny tabaqqa sary maı salyp, kújildetip aqsamaýyrdy keltirip, shaıǵa ısharat qyldy... Ústelge ıirilip otyryp shaıdy ishtik. Ol eki arada mańaıdaǵy úsh-tórt kóldiń basyndaǵy eldiń adamdaryn jınatýǵa bolystyń tilmashy buıryq qylyp, kisi shaptyryp jiberdi.

Kesh batqan soń sonda túnep, erteńinde tilmash óz úıine qonaqqa shaqyryp, sonda bardyq. Jurt azdap jınalyp jatyr... Tús ýaqtysynda qaladan tilmashtyń ákesi, bolystyń aǵasy Barekeń keldi. Aýyl jigitteri sálem berip aldynan shyǵyp, atyn ustap, attan túsirip alyp, qurdaı jorǵalap, esik ashyp engizip, kútip jatyr. Úıde otyrǵan biraz el kisileri túregelip, Barekeńmen qol ustasyp amandasty. Biz de amandastyq. Jurttyń báriniń eki kózi Barekeńde. Tósek jaǵyna, tórdiń aldyna shyǵyp, Barekeń sharshaǵan túrmen, birdemege qatty kúıingen túrmen, «ýh!», «ah».. dep, eki ıyǵynan dem alyp sheshinip jatyr.

Jurt amandasyp:

— Qaladan ne habar bar? — dedi.

Barekeń otyryp jatyp: «Ýh! Shúkir... Ne habar suraısyńdar... Qazaqtan kisi alatyn boldy ǵoı. Mini, jarlyǵy!» — dep, qaltasynan búktelgen, jýan áriptermen oryssha basqan bir jarnamany alyp, tilmash balasyna tastaı berdi.

Balasy alyp oqydy.

Jaǵalaı otyrǵan jurtta jáne tystan kirip, esik aldynda ıin tiresip, telmirip qarap turǵan jurtta ún joq, báriniń óńderi qashyp ketken. Jarnamany Barekeń balasyna tastaı bergende, úıdegi barlyq qazaqtyń óńi qashyp ketti. Jarnamany maǵan berdi. Men de alyp qaradym.

«25 ıýnde patsha aǵzamnyń jarlyǵy boıynsha qazaq halqynyń on toǵyz ben otyz bir jastyń arasyndaǵy erkegi áskerlik jumysqa alynady...» — dep, Aqmola gýbernatorynyń qylǵan jarnama buıryǵy eken. Úıdegi jurt úreılendi. Menen munyń «mánisin» surady.

— Men ne deıin?.. Ásker jumysyna kisi kerek bolǵan soń, qazaqtan alaıyn degen ǵoı!.. — dedim.

Áskerdiń qara jumysy degenge nanbaıdy.

— Bul ánsheıin aldaǵan is qoı. Soldattyń naǵyz ózi ǵoı bul... Oı, qudaı-aı, bul ne degen sumdyq?.. Oı, pirim-aı! — desti. Jurt tipti úreılendi...

Ol eldiń sanaǵyn tezirek alyp, ármen júrip kettik. Bolys aýylynan shyǵa, eki-úsh shaqyrymdaı jerdegi Qasqaat kóliniń basyndaǵy bir aýylǵa qondyq. Erteńinde eki bólinip júrdik. Ǵalymjan men Mıhaıl bir bólek Spassk, Qaraǵandy eline ketti. Biz, Nurǵaıyn ekeýimiz, qasymyzda bir qazaq poshtabaıymyz bar, Sileti boıyndaǵy elge kettik. Júrip otyryp, júz shaqyrymdaı jerdegi ekinshi bolysqa — Sileti eline jettik.

Bolystyń óz aýylyna barmaı, bergi bir qalyń eline tústik. Elge ymyrt jabyla barǵanbyz. Barysymen, tynyǵyp jatyp, erteńine ar jaǵyndaǵy, aýyly elý shaqyrymdaı jerdegi bolysyna kisi jiberdik.

Ol kúni bolys kelmedi. Bólek tigip bergen bir jappada biz tynyǵyp jatyrmyz. Kún ystyq. El, sýy joqqa tańdyq bir ózenshe jardyń jaǵalarynda el qalyń, ózi kedeıleý. Qazaqtar jınalyp júr. Bolys pen tilmash kelmeıdi, biz is bastaı almaı jattyq.

Sol eldiń starshyny kelgen. Starshyn bir saba qymyz ákelip, biz jatqan jappanyń ishine engizip qoıdy. Qymyzdy iship jatyrmyz, jaqsy qymyz. Ákelgen toqtyny soıyp, etin sol úıdiń janynan qazǵan jeroshaqqa asyp jatyr. Úıdiń mańaıynda jınalǵan qazaq ystyq kúnge kúıip, toptanyp ár jerde otyryp, jemtikke úımelegen kúshigendershe úımelesip sóılesip júr. Úıdiń ishine jaǵalaı jaıylǵan kıizdiń ústine kilem tósep jáne jaǵalaı irgege kórpe tósep, irgege jaǵalaı jastyq tastaǵan. Jastyqtarǵa súıenip, kórpelerdiń ústinde biz jatyrmyz. Anda-sanda tysqa shyǵyp kelemiz.

Kúnniń ystyǵynyń áserinen, jańa ishken qymyzdyń áserinen tership, omyraý túımemizdi aǵytyp, jelpinip, óz-ózderimizbenen álekpiz.

Kún tómen túskende bolys pen tilmash keldi. Ekeýi de at qaǵyp, kúnge kúıińkirep kelgen eken. Attarynan túsip, úıdiń janynda tysqa shyǵyp turǵan bizben amandasty.

Bolys kelgen soń qazaqtar toptanysyp, kóbirek jınalysyp qaldy. Bolys pen tilmash úıge kirdi. Áńgimelesip otyrdyq. Shaı ishtik. Shaı iship bolǵan soń, bolys pen tilmash turyp, bir úıge baryp ornyǵýǵa, taıaý aýylǵa ketti.

Keshke bolys pen tilmashty shaqyryp alyp, erteń erte sanaqqa kirisýge kerekti qaǵazdy daıarlatyp, ár starshynnyń spısokterin daıarlatyp, jatqansha is istep otyrdyq.

Sanaqqa kerekti isterdi bitirip, as jep, jattyq. Jazǵy tún qysqa, tań óte tez atady...

Kún kóterilip, sáske bolǵansha uıyqtadyq. Kóp uıyqtaı berer edik, biz jatqan ońasha úıdiń syrtynan shyqqan kóp adamnyń kúńirengen jylaýy oıatty.

Túsim ǵoı dep biraz jattym. Kúńirengen, yzyńdaǵan, jylaǵan daýys qulaǵyma kúńgirt estiledi.

Yzyńdaǵan dybys birte-birte jaqyndap, anyǵyraq estildi. Áıelderdiń daýystary tárizdi. Shýlaǵan, jamyraǵan daýystar, olarǵa aralasqan erkekterdiń sóılegen daýystary estildi. Úıge bireý kirip, qasymyzdaǵy jigitti oıatyp, ekeýi sóılesip kúlisti. Kirgen kisi kúbirlep:

— Aqymaq qatyndar, ókirgen sıyr tárizdi-aý ózderi! Bularǵa ne joq eken?.. Bári, osy, tań atpaı jınalysyp, shýlasyp jylaýda, — dedi.

Oǵan bizdiń qasymyzdaǵy jigit tamsanyp kúbirledi.

— Onysy nesi, anyǵyna jetpeı, ókirgen sıyrdaı shýlasqany? Á-áı, qatyn ıt-aı, aqymaqtyǵyń osy-ay! — dedi.

Kózimdi ashtym. Úıdiń ishi kóterilgen kúnniń ystyǵynan ysyńqyraǵan. Túndik ashylǵan joq. Azyraq bir jaq sheti qaıyryńqylanǵan. Úıdiń ishi jaryq. Bizdiń joldaspen sóılesip otyrǵan jigittiń qaǵaz paket salǵan úlken aspa bylǵary qaltasy bar. Qaıys ótkizip omyraýyna asqan jarqyraǵan jez znagy (belgisi) bar. Taıdyń tuıaǵyndaı. Ár jerine jezden belbeý salǵan jalpaq qara qylyshy bar. Bularynyń bárin sheship alyp, keregege, tusyna qystyryp qoıdy. Óziniń qara beshpetiniń ıyǵyna taqqan órgen qyzyl jipten pogon «sheni» bar. Túrine, syrtqy belgilerine qaraǵanda, qaladan kelgen shabarman jasaýyl ekenin aıtpaı-aq biletin.

Men basymdy kóterdim.

Jasaýyl menimen amandasty... Úıdiń artynda edáýir jerde jylaǵan, yzyńdaǵan daýys áli estilip tur. Jasaýyldan qysqasha jón surap, úıdiń artyndaǵy shýdyń jaıyn suradym.

— Aqymaq qatyndar ǵoı, tańerteń Omby jaqtan kelgen bireýlerdiń sózinen jáne men kelgen soń bet aldyna úreılenip, «balalarymyzdy soldatqa alady» dep, jınalysyp, jylasyp jatyr. Aqymaq qoı, jylaǵanda qoldarynan esh nárse kelmeıdi, áıteýir, aqymaqtyqpen dalbasa qylady, — dedi.

Tez turyp kıindim. Nurǵaıyn da turyp kıindi... Áńgime bylaı bolǵan eken:

Bizdiń jatqan elimiz Omby ýezimen shektes. «Ásker jumysyna qazaqtyń on toǵyz ben otyz bir jastyń arasyndaǵysy tegis alynady» degen soń, Omby ýezindegi júrgen osy eldiń bir-eki jigitteri qorqyp, qashyp kelipti. Kelgende olar áńgimeni kópirtip, túrlendire sóılep, birte-birte óńdep: «Oıbaı, soldat alatyn boldy. Myna jaqta, Omby ýezinde alýǵa kirisip jatyr. Qara jumysqa degeni ótirik. Soǵysyp jatqan maıdannyń eń aldyna aparyp qazaqty shep qylmaq deıdi. Endi ólgennen basqasy joq...» — dep kelipti. Jáne olar kelip otyrǵanda, qaladan túndeletip, bizdiń jatqan jerimizge myna jasaýyl kelipti. Jasaýyldan aýyl adamdary bul habardyń mánisin surasa, ol odan saıyn qorqytypty:

— E, nesi bar! Ras, bárińdi soldatqa alady. Alsa qaıtedi eken?.. Barmaısyńdar ma?.. Bul patshanyń jarlyǵy. Patshanyń jarlyǵy eki emes. Onan da «Qudaı» dep, daıarlana berińder. Myna men bolystaryńa úskirikpen buıryq ákelip otyrmyn. Bálem endi sender de soldat bolyńdar... — depti.

Endi qazaqtyń úreıi ketpeı qaıtsin!..

«Oı, Alla-aı! Oı, qudaı-aı, bul ne degen sumdyq!.. Qudaı-aı, pirim-aı, bul ne degen zaman boldy! Alla-aı! «Aqsarbas!» Oı, Alla-aı, «bozqasqa!..» — dep, qazaq ógizdeı ókirip jylaı bastaǵan. Qatyndar kúńirenip, shýlasyp, balalaryn, baýyrlaryn aıtyp, azan-qazan bolyp, aýyl-aýyldan toptanysyp shyǵyp, jınalysyp jylap, biz jatqan úıdiń tusyna kelgen...

Biz turǵan soń qatyndar toptanysyp, bizdiń úıdiń janyna keldi. Qatyndarmen birge biraz erkekter de keldi.

Qatyndar shýlap, jamyrap sóılep keledi:

— Balalarymyzdy soldatqa alýǵa kelgen ekensińder! Senderdiń «sanaq alamyz» degenderiń soldatqa alýǵa jaraıtyn adamdardyń sanyn alaıyn degenderiń eken. Sen qazaq bolsań da orysqa satylyp, bizdi orysqa ustap bereıin dep kelgen ekensiń! Shyraǵym, qazaq emes pe ediń?.. Musylman emes pe edińder?.. Bularyń qalaı?.. Jap-jas balasyńdar. Bul ne qylǵandaryń?.. Óste me eken?.. Biz saǵan sanaq bergizbeımiz. Óziń kelgen izińmen qaıt. Bizge tıme, — desti.

Báriniń óńderi qashqan. Úrikken. Úreıi ushqan. Aıtqan sózge túsinbeıdi. Sózdi tyńdamaıdy. Qatyndardyń kóbiniń qolynda taıaq, shottyń saby. Erkekter ádeıi qatyndardy sóıletip qoıa berip, ózderi úndemeıdi. Biraq osyny ózderi bildirtpegen bolady. Qatyndardy toqtatyp basqan bolady. Biraq ishki qýlyqtary qatyndardan da jaman kórinedi. Halyqqa aqyl ǵyp aıtyp, istiń mánisin túsindirip sóıledik. Bolysyn, tilmashyn shaqyryp, áreń dep toqtattyq. Bizdiń sanaǵymyzdyń kisi alynatyn ispen baılanysynyń joq ekenin aıttyq. Áreń dep qatyndardy toqtatyp, erkekterdi jınap, shala-pula sanaq alǵan boldyq.

Biraq halyqtyń bizge qaraýy ózgerdi. El bizge nanbaıtyn tárizdi, «úkimetke kerekti adamnyń sanyn alyp bereıin dep júr» dep joryǵandaı túri bar.

Elde minetin arba joq. Bárin tyǵyp qoısa kerek. Aýyldyń starshyny bir arbany áreń taýyp ákep jekti. Bizde júrip kettik. Bolys pen tilmash ta aýyldaryna asyǵyp júrip ketti. Manaǵy qaladan kelgen jasaýyl qazaqtyń on toǵyz ben otyz birdiń arasyndaǵy jastaryn áskerı qara jumysqa alý týraly buıryq ákelgen eken. Buıryq tyǵyz. Tez sol on toǵyz ben otyz birdiń arasyndaǵy jastardyń sanyn alyp, qalaǵa jetkizýge bolys-bolysqa buıyrypty. Sol sebepti bolys aýylyna asyǵys júrip ketti.

Biz ol elden shyǵyp, Aqmola ýezi men Pavlodar ýeziniń shekarasyndaǵy Óleńti degen ózenniń boıyndaǵy, qara jol aýzyndaǵy mal doktory turatyn jerge soqpaqpyz.

Eki ara eki júz shaqyrymdaı jer, eli sırek... Biz álgi jatqan aýylymyzdan shyǵyp kúnshyǵys-ońtústikke qaraı júrip, bes shaqyrymdaı jerdegi sol eldiń bir aýylyna keldik. Tez laý bere qoımaǵan soń, qasymyzdaǵy jigit ózi salt atqa minip, jeli basynan at ustamaq bolyp júrip, aýyldyń bir jigitimen shań-shuń janjaldasyp qaldy. Biz baıdyń úıinde otyr edik. Bizdiń jigit túsi buzylyp entigip, úıge kirip keldi. «Bir jigit at bermeı, ózimdi boqtap, uryp jiberdi. At beretin emes...» — dedi.

Men tysqa shyǵyp azyraq ashý qylyp, baıǵa aqyryp, qyr kórsetip, qaǵaz-qaryndash alyp, baıdyń jáne janjal qylǵan jigittiń esimderin qaǵazǵa jazyp alǵan boldym. Baı azyraq qorqyp, tezirek at ustatyp, laý berdi.

Júrip kettik. Mingen atymyzdyń biri baıdyń jelisiniń basynan ustalǵan toqpaq jaldy kók aıǵyr. Kók aıǵyrǵa bizdiń jigit salt mindi. Aıdańqyrap júrip kettik. Endigi maqsat qazaqtan sanaq alý emes, Óleńtidegi mal doktoryna tezirek jetip, sol jerdegi maldyń sanyn alyp, qalaǵa týra qaıtý. Endi qazaqtan sanaq alýǵa bolmaıtynyn bildik.

Jolshybaı bir-eki aýylǵa tústik. Erkegi kóbirek aýyl at beretin túri joq jáne jylqylary da shamalyraq, kedeıleý el eken. Qazaq eleýreńkirep alǵan tárizdi.

Keshki kún batýǵa aınalǵanda, bir jalǵyz aýylǵa keldik.

Jylqylary joq kedeı aýyl eken. Biren-saran minip júrgen attaryn tyǵyp, bizge kólik bergen joq. Minip kelgen ózge attarymyzdy sol aýyldan qaıyryp, álgi baıdyń kók aıǵyryn alyp qalǵanbyz. Endi jalǵyz soǵan arbany áreń dep jegip, shúý dep júrip kettik. Aıǵyr asaý eken. Týlap, arbany dala men taýǵa ala jóneldi. Jolsyz jermen arbany anda-sanda aıaǵyn jerge bir-bir tıgizip, qańǵalaq oınatyp, tarsyldatyp alyp qashyp keledi. Aıǵyr týlaı shabady. Aıǵyrdyń basyna jigit ıe bola almaı, áli jetpeı keledi. Bojy tizginnen ustap men de jigitpenen qosyla tarttym. Bolatyn emes. Biz bir tóbeden asqanda, qamyttyń qulaq baýynan arbanyń tertesi sypyrylyp ketip, saldyr-gúldir etip, asty-ústine kelip, opyr-topyr boldy... Arbanyń astynda qalyp, tez aýnap, domalap ushyp túregeldik. Bel jibi attyń ershigine ilinip qalyp, arbanyń aldyńǵy beldik eki dóńgelegimen, beljiptiń bir ushy baılanǵan tertesin aıǵyr tepkilep súıretip, bizdi aınala shaýyp júrdi.

Qamalap aıǵyrdy ustadyq. Aıǵyr qalsh-qalsh etedi. Áreń dep arbany jınap, aıǵyrdyń kózin belbeýmen tartyp, ernin qaıyspen burap, qaıta jegip, aqyryn júrip kettik.

Kún batty. El kórinbedi. Kesh boldy... Ymyrt jabyldy... El joq. Dybys joq. Kúnbatys qubyla jaq — adyr. Kúnshyǵys jaq — dala. Tóńirek tym-tyrys. Tiri jan joq. Aspan bultty. Jańbyr bolmasa ıgi edi dep qorqamyz. Bir tarlaý jolmen júrip kelemiz. Jol jalǵyz aıaq soqpaq boldy. Aıańdap kelemiz... Kóp júrdik. Bir mezgilde aıǵyr boldyrdy. Jaıaý júrdik. Aıǵyr salt arbany aıańdap tartyp keledi. Ábden tún boldy. Turyp tyńdap-tyńdap júremiz. Dybys joq. Soqpaq birte-birte azaıyp, aqyrynda, bir shópti, quraqty, keń ashshyly qulmaqandy sýsyz kólge kelip bitti.

Soqpaq bitken soń kedir-budyr tomarlarǵa, shuqanaqtarǵa soqtyǵyp kelemiz. Dúleıge túsip kettik. Murynǵa sýsyz sortań kóldiń sasyq ıisi keledi. Qopanyń ashshy ıisi keledi. Súrine-jyǵyla áreń degende kóldiń arasynan shyǵyp, jolsyz betaldy ońtústikke qaraı júre berdik. Aıańnan artyq júrmeımiz. Arbanyń janynda jaıaýmyz. Aıdalaǵa shyqtyq. Aspandaǵy qalyń bult birte-birte ajyrap ashyldy. Bult tarqap, aspan ashylsa da tún qarańǵy. Bir ýaqytta soqpaq kez boldy. Soqpaqqa tústik. Joldas jigit kók aıǵyrdyń ústinde, biz ekeýmiz arbanyń sońynda salpaqtap jaıaý kelemiz. Júrip-júrip tańǵa taıanǵanda, bir jerge kelip, atty doǵaryp jattyq. Atty qańtaryp arbaǵa baılap tastadyq. Ózimiz arbanyń qasyna jerge uıyqtap qaldyq. Jazdyń qysqa tańy tez atty. Tań adyrdan asyp, talaýrap-tańdaqtanyp kele jatqanda-aq oıandyq. Turyp arbany jóndegenshe jer júzi kórinip qaldy. Qasymyzdaǵy tóbege shyǵyp qaradyq. Bet aldymyzda, qubyla jaqta, qaptap jatqan jylqy kórindi. Túndegi júrip kelgen soqpaǵymyzdyń beti solaı eken. Soqpaqqa túsip júrip kettik. Aıǵyrdyń kózin tańyp alǵamyz. Jigit aıǵyrdyń ústinde. Nurǵaıyn ekeýmiz arbadamyz. Jylqyǵa taıanyp, bir belge shyǵa kelgenimizde, aldymyzda tórt-bes aýyl kórindi. Qataryna kelgende jylqydan bizge qaraı bir-eki jylqyshy shyqty. Biz jylqydan at minýge oılap, jylqyshyǵa burylyp jolyqtyq. Bul jylqyshy astyndaǵy atyn jegip, shetki aýylǵa keldik. Pavlodar ýezine qaraǵan eldiń sheti eken. Aýyl jańa turǵan eken. Erkegi az, birli-jarymdy erkek, qatyn, bala jınalyp keldi.

— Kim bolasyzdar?.. Qaı jaqtan kelesizder? — dep tańyrqasyp jatyr.

Endi ótirik aıttyq. Sanaq alýshy edik demeı, jer ólsheýshi zemlemermiz, Aqmola, Omby, Pavlodar ýezeriniń shekarasyn kórip júrmiz, — dedik.

«Endi Óleńtidegi doktorǵa baramyz», — dedik.

Meniń ústimdegi kıimder semınarıa shkolasynyń formasy: sary túımeli kıimder bolǵan soń, men «jer ólsheýshi tóreniń ózi» bola qaldym. Nurǵaıyn tilmash bola qaldy. Men qazaqsha bilmeımin. Oryssha sóıleımin. Nurǵaıyn perevod qylady. Bir qazaqtyń úıine tústik. Sharshap kelgen betimizben men jastyqqa qısaıyp jatyrmyn. Nurǵaıyn otyr. Jigitterimiz arbanyń qasynda, úıge kirmeı turǵanymyzda, jınalǵan qatyndar jáne bir erkekter meni «orysqa uqsamaıdy, qazaq tárizdi eken» desti.

— Iapyrym-aı, quddy qazaq! Aýsaıshy! Eı, qazaq balasy ǵoı myna tóre, shyraǵym, ózi qazaqsha bile me? — dedi bir aqquba qatyn.

— Qazaqsha bilmeıdi. Buryn ákesi qazaq eken, orysqa shoqynyp ketken. Bul ózi ádeıi qazaq arasyn aralap júrgende qazaqty jaqyn tartyp júr! — dedi Nurǵaıyn.

— E, e, alda baıǵus-aı! Solaı ma! Báse, qazaqtan aýmaıdy, kózin qarashy! — dedi álgi qatyn.

Endi taǵy da betime qarap, aınaldyra bermesin dep, sharshaǵan bolyp, betimdi búrkep jatyrmyn. Biren-saran úıge kirip, sóz suraǵan kisilermen Nurǵaıyn sóılesip otyr. Kóp sóılegen qazaqtardy ótinip úıden shyǵaryp jiberedi.

— Tóre sharshap kelip edi, oıanyp keter, bara tursańyz qaıtedi, — dedi. Jáne: — Tóre oıanǵansha, sonsoń myna shaıyn iship bolǵansha, attardy daıarlap qoıyńyzdar, — deıdi. Qazaqtar úıde bolmaǵan kezde, maǵan eptep orysshalap qoıady. Azyraq kózdiń shyrymyn alyp, shaı ishtik. Kók aıǵyrdyń ıesi kelip, aıǵyryn alyp ketti.

Ol aýyldan laý minip, tez júrip kettik.

Sol kúni besin aýǵan kezde Óleńtidegi mal doktoryna keldik. Doktordyń qasynda mal feldsheri qazaq Qusaıyn Qojamberliuly bizdiń aǵaıyn. Menimen bir tuqymdas jigit. Qusaıyn qatyn-balasymen sol jerde eken. Endi solarǵa kelip, keneldik te qaldyq. Ol kúni sonda qonyp, erteńinde Aqmolaǵa qaraı júrip kettik. Sol Qanjyǵalynyń Ereımen eli degen ekinshi bir bolysynyń aýylyna keldik. Qazaq ábden ereýildep, atqa minip alǵan. Qonǵan aýyldyń erkekteri kórinbeıdi. Bir jerde jınalysta bolsa kerek. Bizdi baıdyń qatyndary men malaılary bir ıesiz úıine túsirdi. Qarańǵy úıde jattyq. Erteńinde bir jaıdaq arbaǵa jaman túıeni jegip, ekinshi aýylǵa aparyp saldy. Birte-birte satylap, alǵashqyda aıtqan Qanjyǵalynyń Ashykól basyndaǵy birinshi bolysynyń aýylyna keldik. Ábden elirip, atqa minip alǵan el. Gý-gý sóz. Top-top jınalys. Jurttyń sózi «soldatqa qazaqty alý» áńgimesi, qazaqtyń oǵan «barmaýǵa tıisti» ekendigi. Kóńilderine qıǵash sóz aıtqandy dushpan dep biledi. Jurt ábden kóterilgen.

Tólebaı men aǵasy Oljabaı jáne Barekeńmen áńgimelesip, boı jazyp qaldyq.

Ol aýyldan shyǵyp, qalaǵa qaraı júrdik. Top-top, keý-keýlegen qazaq. Kózine orys kórinse, júndeı tútpek. Bári qoldaryna túkiredi. Keshke bir qazaqtyń aýylyna keldik. Óte qorqynyshty. Sanaq alýǵa shyqqanymyzdy bilip otyrǵan eldiń jastary bizge senbeıtin tárizdi. Qazaq endi laý bermek túgil, ózimizdi aman jiberýi ekitalaı. Biz túsken úı bizdi tanıtyn, balasy azyraq oryssha oqyǵan Jahýda degen kisiniki bolyp shyqty. Biz úıge kirip otyrysymen, atqa mingen, elirgen tórt-bes qazaq jigitteri úıge kirip, bizdi «tergep», jón-jobalarymyzdy suraı bastady. Biz patshanyń ádil emes ekenin aıtyp, qazaqtyń kemshilikterin aıtyp otyrdyq. Úıdiń ıesi Jahýda aqsaqal bizben tanys kisi bolǵan soń, bizdiń ózimiz patshany jamandap otyrǵan soń, kóterilgen jastar bizden eshbir ilik taba almaǵan soń jelikkendik qyla almady.

Endi orys poselkelerine kirip, sol poselkelerdi basyp qalaǵa keldik. Qala úreılengen. Qala qorqýda eken. Jalpy qazaq kóterilgen. «Qazaq qalaǵa kelip, qalany shaýyp almaq deıdi» degen sóz jaıylǵan. Qalanyń turǵyn orystarynda úreı joq.

«...Tináli degen elge barǵan Ivanýshkın degen prıstavty Tináliler óltirip tastapty. Oǵan ásker shyqpaq. Ombydan ásker keledi» degen habardy jurt alyp qashyp júr. «Gýbernator Echýra Masalskıı kele jatyr» deıdi. «Alystaǵy qyrdyń qazaqtary ásker daıarlap jatyr. Ózderi ortasynan pálen jerde pálendi han saılapty. Túlen jerde túlendi han saılapty. Ózderi myltyq pen oq-dári daıarlap jatyr deıdi. Naıza, qanjar, aıbalta istep jatyr deıdi. Oq ótpeıtin kıimder jasap alypty deıdi. Jastardy jınap ásker isine úırenip jatyr deıdi degen sózder dúńk-dúńk etedi.

Qalada bir jumadaı boldym. Qala ábden eleńdep, úreılenip alypty. Jurttyń burynǵy oıyn-kúlkisi joq... Aqmola ýeziniń ońtústik jaǵyna doktor Asylbek Seıituly bas bolyp ketken sanaqshylar da keldi. Olardy Tináli-Temesh degen bizdiń elder ustap, uryp, neshe kún kógendep baılap, shashtaryn alǵyzyp, namaz oqytyp, qamap otyrǵan jerinde, Aqmoladan barǵan bir Balýan Juman degen saýdager bosatyp alypty.

Gýbernator keldi. Ýpravaǵa qazaqtyń daladaǵy jáne qalanyń mańyndaǵy aqsaqaldaryn, bılerin, starshyndaryn, baılaryn jınap, gýbernator sóz sóıledi. Jaı buqara halyq ta kóp jınaldy. Men de gýbernatordyń sózin tyńdaýǵa baryp turdym.

Gýbernatordyń túsi jazǵyturǵy kúıttenip shabynǵan býra tárizdi. Túsi sýyq, óte qaharly. Jurt bórikterin qolyna ustap, ıin tiresip jınalyp turdy. Baılary, bıleri aldynda, tilmash arqyly gýbernatordyń bóriksiz bastarǵa aıtqan sózi mynaý: «Aqmola qazaqtary patshanyń áskerı qyzmetine barmaýǵa, patshanyń jarlyǵyna moıynsunbaı, býnt shyǵaryp, kóterilis jasamaq bolyp jatyr», — degen habardy estip keldim. Qazaqtyń munysy qutyrǵandyq, aqymaqtyq. Orystyń áskerine, orystyń qarý-jaraǵyna qazaq qarsy tura ala ma?.. Qazaq bul aqymaqtyǵyn tastasyn!.. Sender, aqsaqaldar, bolystar, baılar — qazaq halqynyń qadirli adamdarysyńdar. Sender bir jumanyń ishinde el-elge shyǵyp, qazaqty ásker jumysyna barýǵa kóndirip kelińder. Óıtip kelmeseńder, ózderińdi jazalandyramyn. Qyrǵa, ár elge ásker shyǵaryp, qazaqty qoıdaı qyrdyramyn!.. Qazaqty shalǵymen shapqan shópshe shaptyramyn! Pýlemet degendi bilesińder me, bir mınýtte pálen oq atady. Oqty jańbyrsha jaýdyrady! Sol pýlemetpen ásker shyǵaramyn!.. Bir jumada sender baryp, habar alyp kele almasańdar, áskerdi qyrǵa, jan-jaqqa shyǵaryp, jol boıy kóringen qazaqty atqyza beremin! Pýlemetterdi oq ótpeıtin avtomobılge salyp alyp júredi. Qazaq qoısha qyrylady... Esittińder me!.. Bildińder me?.. Bir jumada báriń jan-jaqtaǵy elge shaýyp, qazaqty kóndirip kelmeseńder, ózderińdi abaqtyǵa jabamyn, qyrǵa tus-tustan ásker shyǵaramyn... 15 mınýt ózdi-ózderiń aqyldasyńdar. 15 mınýttan soń maǵan jaýap beresińder», — dedi.

Jınalyp turǵan aqsaqaldardyń, baılardyń surlary ketti. Óńderi qashty, bári daǵdardy. Jandary muryndarynyń ushyna keldi. Aqsaqaldar qaýqyldap sasty. Tysqa shyǵyp, qoranyń ishine alqa-qotan, maldastaryn quryp otyrdy. Jemtikke úımelegen kúshigendershe qojyraıyp otyrysyp, sóılesip aqyldasty.

— Oı, Alla-aı, endi qalaı qylamyz? — desti.

Keıbireýleri:

— Uzaǵyraq mursatana suraıyq, eldiń kóbi alys qoı, — dedi.

Daǵdarǵan bastar jamyrasyp:

— Súıteıik! Súıteıik! — desti. Gýbernatordan bir jumadan góri uzaǵyraq mursatana suramaq boldy. 15 mınýttan soń bóriksiz bastar tereń tolqyǵan aǵyn tasqyn sýdan qorqyp úımelegen qoılarsha, topyrlasyp gýbernatorǵa baryp, uzaǵyraq mursatana surap edi, gýbernator kónbedi.

Gýbernatorǵa qarsy sóz aıtar kisi qaıda?.. Barlyǵy bir aýyzdan, jandaryn shúberekke túıip, tolqyǵan, kóterilgen eldi tyıyp, toqtatyp, bir jumanyń ishinde kóndirip kelýge elge shyqpaq boldy. Kóbi eldiń kónbeıtinin biledi. Biraq bári de gýbernatordyń qaharyna shydaı almaǵandyqtan elge shyqpaqshy.

Aqsaqaldar, baılar qysylyp, lajdary quryp, tez elge shyqpaq bolyp, kúńirenip tarqady. Aýyr kúrsinip «Oı, Alla-aı» desti.

Tez, alasuryp daıarlanyp, ár «otaǵasy» óziniń «qadiri júrer» degen eline shyqty.

Súıtip, aqsaqaldar men baılar shabýyldap ketti.

Men de eldiń hal-jaıyn kórýge aqsaqaldardyń izimen elge shyqtym.

II. QAZAQ QOZǴALYSY

(1916 jyl)

Aqmola qalasynan qyrdaǵy elge qaraı men de júrdim. Keıbir poselkelerdi basyp, kóbinese qazaq arasymen kele jatyrmyn. Qalaǵa taıaý poselkelermen aralas otyrǵan qazaq eli qorqyp, buǵyńqyrap, jaı qobaljyp otyrǵan túri bar. Bul elderdiń keıbir jigitteri ǵana attaryn baılap, istiń qalaı bolýyn baıqap otyrǵan tárizdi. At baılaǵan jigitterdiń bári-aq reti kelse, alystaǵy jasaq jınap jatyr degen eldiń birine qashyp ketpek. Biraq áıtkenmen de qalaǵa taıaý elderdiń kóbi onsha kóterilgen kórinbeıdi. Keıbir aýyldar aqyryndap jyljyp kóship, irgelerin aýdaryńqyrap otyrǵan jaıy bar. Biraq jalpy elde bir túrli aýyr meńireý qaıǵy, meńireý qorqynysh bar. Orys pen qazaq arasy jaman.

Orystar, poselke mujyqtary qazaqtarǵa: «Kóp jerge ıe bolyp otyryp, patshanyń ámiri boıynsha áskerı jumysqa barmaı, narazylyq bildirip jatyrsyńdar», — dep qas bolady.

Qazaqtar da: «Jerimizdi, sýymyzdy bir aldy, endi adamymyzdy alyp, germannyń oǵyna aıdap shep qylaıyn degeni — bizdi birjola qurtaıyn degeni. Germanǵa baryp qyrylǵansha, óz jerimizde sheıit bolamyz», — dep, jalpy orystarǵa qas.

Astyrtyn jaýlasý ásirese alys jerdegi, shetki orys poselkeleri men qazaq arasynda jaman kórinedi.

Aqmoladan ońtústikke qaraı, bizdiń aýylǵa qaraı júrgende jolda, Nura degen ózenniń boıynda, Zahar poselkesi bar. Aqmoladan júz elý shaqyrymdaı. Zaharda sol Aqmola ýeziniń jyraq ońtústigin baǵyp otyrǵan prıstav turady. Sol Zaharǵa keldim. Prıstavqa jolyqtym. Qazaqqa jany ashyǵan bolyp otyr...

Eń shetki poselkeden shetki qazaq aýylyna meni orys jemshigi áreń apardy. Aparyp, tez túsirip tastap qaıtty. Bul aýyl — bizdiń Torqa degen eldiń Jolboldy degen aýyly. Maǵan jaqyn aýyl edi. Qazaqtar jınalyp kelip, úımelesip, jabyrlasyp amandasyp, menen ár túrli sóz surap jatyr. Men Kópbaı otaǵasynyń úıine kirip otyrdym. Aǵaıyn bolǵan soń jáne alys jerden kele jatqan soń, meni kútti. Qalanyń hal-jaıyn surady: «Orystar ne qylar eken?» — deıdi... «Ásker shyǵaıyn degeni ras pa?» — deıdi. «Qalaı bolar eken?», «Ne qylar eken?» — deıdi.

Bul shetki jerdiń qazaqtary jınalysyp, edáýir kúpildep, qozǵalyp alǵan kórinedi. Oryspen soǵyspaq. Ár jigit atyn baılap, soıyl, naıza, aıbaltalaryn saılaǵan. Aýyl aralarynda kele jatqan, ketip bara jatqan top-top atty kisiler. Qoldarynda, taqymdarynda saıǵaq. Shoshaıǵan saıǵaqtarynyń ushtary kúnge shaǵylysady. Jasyna, úlkenine bir meńireý kúsh bitken. Bári de táýekelge bel baılaǵan. Nuranyń ólkesindegi el Álsen qajyny ózderiniń ortasynan han saılap alǵan.

Aıtqan ýaıym sóz eshkimniń qulaǵyna kiretin emes... Vıntovka, pýlemet, zeńbirekke qarsy qoldaryndaǵy qulash tós aǵashtyń naıza, shoqpardyń kúshin bir synamaı, jınalǵan jurttyń toqtaıtyn túri joq.

«Jerimizdi, sýymyzdy alyp, endi ózimizge aýyz salǵan oryspen soǵysyp, sheıit ketsek, armanymyz joq!» — desedi.

Kıiz úıde qabattasyp, dóńgeleı aınalyp otyryp, gýildep sóılep, sýdaı tasıdy. Esh sózge taban tirep, aqylǵa keletin túri joq sıaqty.

Onda qonyp, erteń erte ózimizdiń elge qaraı júrdim. Keshke elge jettim. Bizdiń el tipti myqtap kóterilgen. Jurt jınalyp sóılesýde. Sharýada eshkimniń jumysy joq, ózi buryn da salaq, jalqaý el, onyń ústine, kári-jasy túgel kóterilip alypty. Han saılamaq. Handyqqa Ámet qajyny laıyqtaǵan. Jáne bir-eki qajyny oǵan ýázirlikke laıyqtaǵan. Jastardyń kóbi naıza, qanjar, aıbalta soqtyryp jatyr. Aýyl aralarynda top-top bolyp at ústinde júrgen jigitterdiń naıza, aıbaltalary jarq-jurq etedi. Jurt gýildep ábden kóterilgen.

«Germanıaǵa, Kermanǵa baryp ólgenshe, ózimizdiń kir jýyp, kindik kesken jerimizde ólgenimiz jaqsy», — desedi.

«Ne bolsa da táýekel», «Qazattyqqa shyǵamyz», «Nıeti qazat», «Qazattyqqa shyqqan saýap», «Qazatta júrip ólgen kisi sheıit», — desedi.

Qatyn-bala, kempir-shal eńirep jylaýda. Ásirese eńirep, kóziniń jasyn kól qylyp otyrǵan — jigit balalary bar sorly analar. Ana sorlynyń qaıǵysy qara tuman, ishten shyqqan balasy — kóziniń aǵy menen qarasy. Germanǵa barsa da, joq barmaı, sol jerde oryspen soǵysyp sheıit bolsa da, sorly anaǵa ońaı tımeıdi. Ana sorly kúndiz-túni balasyn oılap ýhlep, ash ózegi órtenip, kóz jasyn kól qylyp tógedi...

Bizdiń elmen japsar aǵaıyn Qareke degen eki bolys el Qıashtyń Nurlanyn handyqqa belgilepti. Nurlan kóp jyl bolys bolǵan kisi edi. «El adamdary» sony laıyqtapty. «Tinálide on bes myń ásker jınalypty. Qyryq dúken quryp, myltyq soǵyp jatyr» deıdi. «Oq ótpeıtin kıim jasapty» deıdi. «Dári jasap jatyr» deıdi. «Qýynysh qajy han bolypty» deıdi. «Bizdiń jaqqa jınalyńdar dep sálem aıtypty» deıdi. «Tináli jaqqa pálenshe, túgenshe at salypty» deıdi. «Tináliden bergi ózimizdiń «Qaraǵash» eli sarbaz jınapty» deıdi. «Shońekeńniń (Shonnyń) Ospanyn han kóteripti» deıdi. «Ospan bizdiń elge kisi salypty» deıdi. «Tináliden Ǵalaýytdın degen molda shyǵypty. «Kápir jeńiledi. Men áskerdiń aldynda bolamyn, eshkimge oq darymaıdy depti», — deıdi dep, halyq gý-gý etedi. «Tináliniń ar jaǵynda, Torǵaı dýanyna qaraǵan elder de han saılapty. Atbasarǵa qaraǵan elder de han saılapty», — deıdi.

Qaıtse de el Germanǵa barmasqa bet alǵan. Bir úrpıgen, bir kóterilgen el, birdemege soqpaı qaıtar emes.

Ár jerde sharıǵat aıtatyn moldalar shyqqan. Bul moldalar: «Qazaqtan soldat almaımyn» degen ýádesin buzǵan patshaǵa qarsy soǵysý «kúná emes» ekenin jáne «endi qazattyqqa shyǵýdyń kúlli musylmanǵa súnnát» ekenin qýattap, elge pátýá taratyp jatyr.

«Qarqaraly ýezine qaraǵan elder de kóterilip, ásker jıyp jatyr deıdi. Bir Kúmisbek degen molda shyǵypty» deıdi. Elge: «Qoryqpańdar: enshalla, musylman jeńedi. Orys kelse, kózderin shań qaptar. Ata almas qazaqty. Atsa da, oǵy tımes depti», — deıdi.

Oǵan jurt ábden elikken. Jurt «Oı, qudaı-aı, bere gór!» — deıdi...

«Qoı jaıyp júrgen bir shal Ánýárbekti kóripti. Aspanmen aıyrplanmen ushyp barady eken. Qoıdyń qasyna kelip qonypty. Shal shoshyp qalypty, Ánýárbek tez aıyrplannan túsip shalǵa kelip: «Qoryqpa, men Ánýárbek. Eldi baıqaýǵa kelip edim. Eldiń bárine aıt, qoryqpasyn. Men taǵy da kelemin. Qazir asyǵyspyn», — dep, ózi taǵy da ushyp ketipti deıdi.

«Tinálimen habarlasý kerek. Endi daıarlaný kerek!» — dep kújildeıdi.

Álgi Aqmola gýbernatorynyń ámiri boıynsha elge shyqqan aqsaqaldardyń sózderi jurtqa ótpesin kózben kórdim.

Men «bul qorqatyn is emes, búlinbeı-jarylmaı qaıta qazaq jastary soldatqa baryp, áskerdiń ónerin úırenip alyp kelip, myltyqpen patshaǵa qarsy turý kerek», — dep aıtyp kórdim. Árıne, onymdy tyńdaıtyn bolmady. Biraq taban tirep soǵysatyn emes, qyr kórsetip, kóshe qashatyn tárizdi. Ne qylsa da ásker jumysyna barmasqa laj qylatyny anyq bilindi.

«Qaladan ásker shyǵaıyn dep jatyr», — dep, úrkýge qopańdaýda. Orys poselkelerine jaqyn keıbir elder qyrǵa qaraı, qalyń qazaqtyń ishine qaraı, jyljyp kóshe bastap jatyr. Bulardyń kóshe bastaǵany otyrǵan eldi onan saıyn qopańdatty.

«On toǵyz ben otyz birdiń arasyndaǵy jastardyń orysqa speskesin berme», — dep el bolystarǵa qyr kórsetip qoıdy. Bolystardy qalaǵa barǵyzbaı qoıdy. Spassk zavodyna ketip bara jatqan bizdiń eldiń burynǵy eski bolysynyń balasyn, sol jylǵy bolystyń inisin álgi «hannyń» bir ýáziri joldan tosyp, bir aýylda kezdesip, uryp, aýylǵa qaıtardy.

Ýázir bolystyń inisine: Sen qaıda barasyń? — degen.

Anaý: Zavodqa baramyn, — degen.

Ýázir: Zavodta ne jumysyń bar? — degen.

Anaý: Ýat tebe ras! (vot tebe raz!) — degen.

Ýázir jigitti qamshymen salǵan: Másaǵan, ýattıbınas! — degen.

Jurttyń gýildesip jınalýy da kúnnen-kúnge órship kóbeıýde. Eldiń qopańdap, úreılenýi de kúnnen-kúnge kúsheıýde. Orys poselkelerine jaqyndaý otyrǵan keıbir elderdiń úrkip, alystaǵy el ishine qaraı kóshýi de kóbeıdi. Jurt kúńirene bastady. «Tinálige ásker shyqty» degen sóz jaıyldy. Jurt atqa tegis minýge aınaldy. Aıbalta, naızalaryn jarqyldatyp, jigitter top-top bolyp shyǵa bastady. Qatyn, bala, kempir, shaldyń budan da jaman jylaýyna jáne eldiń naýyt bolýyna kóz jetti. Eldiń ózi de ony sezedi. Biraq jurt ólimge bel baılap, orystyń áskerimen bir soǵysyp, úrikpek. Ólgen ólgen jerde, qalǵan qalǵan jerde josymaq... Jurt kúńirenip aldy. Jurt jerimen, sýymen qoshtasa bastady. Qoldan keler is joq. Salqyn qanmen eldiń tolqynyna qarap otyrýǵa shydaı almaı, júrekke as batpady. Kókirek qasiretke toldy. Kúńirenip «ýh» degende kókireginen jalyn shyǵyp, eńiregen ananyń kóz jasyn kórip, dúnıeden, maldan, jannan bezip, ólimge shyndap bel baılaǵan eldiń azamattaryn kórip, eldiń tekke qanǵa boıalyp, patshanyń soldattarynan qatyn, bala, qaryndas jábir, zorlyq kóretinin bilip, jalǵyz basqa kúndiz-túni qaıǵyly qara tuman úımeledi. Sezgish júrektiń názik tamyrlary shertip qalsa, úzilip ketetindeı kúıge kelip, qatty buralǵan dombyranyń ishegindeı júrektiń názik tamyrlary syzylyp, aqyryn eńirep qaltyraıdy. Bir jaǵy úreılenip, bir jaǵy meńireý kúshpen ólimge bel baılaǵan el eshbir sózge túsinbeıdi... El tuńǵıyq, jalpaq teńizdeı qozǵaldy... Tuńǵıyq qara teńizge qara daýyl soqtyqty. Teńiz shaıqalyp kúńirendi. Tunyp jatqan meńireý kúshin kúńirenip, tolqyp kóbigimen syrtqa shashty. Kúńirenip tolqyǵan nadan eldi aqylǵa keltirý qıyn...

Ne qylarymdy bilmeı, bosqa dal bolyp men júrdim. Ana sorly jylaıdy. Maǵan tete inim de jylaıdy. O da sheıit bolýǵa bel býǵan...

Qalaǵa júrdim. Jalpy el maldan bezip, bas qaıǵysyna túsken tárizdi bolsa da, baı aǵaıyndar kedeı týysqannan malyn artyq kóredi. Eki baı aǵaıynnan Zahar poselkesine sheıin jegip qaıyrýǵa at surap ala almadym. Myńǵa jaqyn jylqylary bar, biraq maǵan jegýge beretin aty joq!.. Bir aǵaıynnyń arbasyn alyp, bir-eki nasharlaý aǵaıyndardyń bir-eki atyn surap jegip, Sataı Janquttyuly ekeýmiz qalaǵa júrdik.

Tamyz aıy. Egin alyp bolǵan kez. Kún áli jyly. Júrip otyryp, keshke ózimizdiń Esen ózeniniń kúnbatys jaq qyrqasyndaǵy bir qudyqtarǵa kelsek, bir el bet-betimen qonyp jatyr eken. El ábiger. Erkekterdiń bári de at ústinde. Shýlasyp tórt túlik mal bir-birine aralasqan. Maldyń deni qudyq basynda qaǵysyp topyrlap tur. Kún batqan, aqsham ýaqyt. Eldiń báriniń tikkenderi jappa, jappalardyń qasynda shashylyp jınalmaı jatqan júk. Qybyrlaǵan qatyn-bala. Bireýge jolyǵyp surastyrsaq, áneýgi, qaladan kele jatyp soqqan ózimizdiń Jolboldy degen aǵaıyn elimiz eken. Qonýǵa bir úıge kelip tústik. Jappaǵa kirip otyrdyq.

Hal-jaıyn surap bildik. Bul el sol kúni shetki orys poselkelerinen kelgen 25-teı soldatpen ereýil jasasypty. Soldattar myltyq atyp, bir-eki jigittiń astaryndaǵy attaryn jaralapty. Soldattardyń bastyǵy Zahardaǵy prıstav eken. Bul el prıstavtyń bir qazaq jasaýylyn tutqynǵa alyp, kóshe qashyp, osy araǵa kelgen eken.

Áńgime bylaı bastalypty: shetki bir poselkeniń on eki aty joǵalypty. Sol attardy, orystar burynǵy ádeti boıynsha tóletýge osy taıaý otyrǵan aýyldarǵa at ıelerin ertip jıyrma shaqty soldat pen prıstav kelipti. El, bul on eki atty urlaýdan aman bolǵan soń, burynǵydaı tóleı bermeı, ereýil jasapty. Soldattar myltyq atypty. Qazaqtar shabýyl jasapty. Eki atyna oq tıipti. Soldattar bata almaı qaıtypty. Qazaqtar kóshe jónelipti... Súıtip, biz otyrǵan úıge jınalǵan aǵaıyndarmen sóılesip otyrdyq...

Álgi tutqynǵa alǵan qazaq poshtabaıdy atymen, qarý-saımandarymen maǵan qosyp jibermek boldy jáne prıstavka: «on eki attan amanbyz, tóletýge zakon kóterse tóleıik. Biraq bul atty izdeýge bizge mursatana ber», — dep hat bermek boldy. Áńgime ishinde mynandaı bir ýaqıǵa estildi: álgi jıyrma bes soldat shetki poselkede otyryp, sol poselkeniń janynan qyrdaǵy elge qaraı úsh júz túıemen astyq alyp bara jatqan Qarqaraly ýezine qaraıtyn Shubyrtpaly degen eldiń qalashylaryn ustapty. Qalashy qarsylyq qylypty. Qalashynyń bastyǵy Aǵybaı batyrdyń nemeresi eken. Qur qol belsenip, «Aǵybaılap» atyn orǵytyp, myltyqty áskerge qarsy shyǵypty. Árıne, ásker qur qol qalashylardy byt-shyt qylypty. Prıstav qalashyny naýyt qylyp, uryp-soǵyp, eki adamyn óltirip, bir túıesin atyp, astyqtaryn shashyp-tógip, nárselerin talap, Zahar poselkesine aparyp qamap qoıypty. Álgi qolǵa túsken poshtabaıdyń astyndaǵy kúmis erli kók at, sol qalashylardyń bastyǵy, Aǵybaıdyń nemeresi Seıitkemeldiń aty eken... Aýyldyń úsh-tórt adamy aldymyzdaǵy úsh-tórt shaqyrymdaı Esen ózeniniń boıyndaǵy Ýsabaı bıdiń aýylyna sheıin bizben erip júrdi. Ýsabaıdyń aýylyna tústendik. Prıstavqa jazbaq qaǵazdaryn jazyp, Ýsabaıdyń mórin basty. Biz júrip kettik. Úlken túste Esenniń boıynda otyrǵan Ýsabaıdyń aýylynan shyǵyp, qara jolmen, ylǵı bulań quıryq júrispen júrip otyryp, keshke eń shetki poselkege keldik. Bul poselke álgi aýyldarǵa jala salyp, janjal qylǵan poselke. Poselkemen ol aýyldardyń arasynda qazir eshbir el joq. Jol boıy bizge tiri jan kezdesken joq. Tiri qara kóringen joq. Qyrdaǵy qazaqtardyń sheti — sol biz shyqqan Ýsabaıdyń aýyly. Poselkeniń, orystyń sheti — osy biz kelgen Qosqora poselkesi.

Poselke úlken emes. Poselkege kirdik. Bireýden qonatyn úı suradyq. Ótken-ketkender túsetin úıdi kórsetti. Soǵan keldik. Kelsek, úıdiń mańaıynda toptanǵan mujyqtar, bári jıylys qylyp, keńesip bolyp, úıden shyǵyp turǵan tárizdi. Mujyqtar ıirilip bizge keldi. Jónimizdi aıttyq.

Mujyqtar bizdiń qasymyzdaǵy jasaýyl poshtabaıdy tanı ketti. Onyń bizben qalaı kelgenin aıttym. Mujyqtar poshtabaıdyń qaıtyp kelgenine qýanar desem, bári shýyldap, gújildep, poshtabaıǵa entelep kelip ursyp, balaǵattap, keıbireýleri boqtap, poshtabaıdyń ózin aıyptaı bastady. Aıyptaǵanda: «qazaqtardyń qolyna sen óziń ádeıi baryp tústiń...» — dedi. «Óziń ádeıi qazaqqa ketkiń keldi», — dedi. Mujyqtar maǵan da ala kózderimen qarap qoıyp, poshtabaıdy boqtap jatyr. «A, a, ıttiń balasy! Sen nege qazaqtardyń qolyna bardyń? Svoloch! Pogannyı! Óltirý kerek seni! Aldaýysh!..» — dep kijindi.

Poselkede soldattar bar eken. Sonyń bir-ekeýi keldi. Kele-aq bizge qojańdap kújildeı bastady.

Bizdi: «qazaqtardyń baqylaýshysy», — dedi.

Bizdi tutqynǵa almaq boldy. Arbadan tústik. Mujyqtar attarymyzdy baılap qoıdy. Poshtabaıdyń atyna bireýi minip ketti. Biz úıge kirdik. Mujyqtar da tolyp úıge kirdi. Starostasy keldi.

Maǵan aqyryp: «Sen kimsiń?..» — dedi.

Men jónimdi aıttym. Mujyqtar qamalap, kárlenip, jep qoıaıyn dep tur.

— Joq, biz bilemiz, sen býnt qylyp jatqan qazaqtardyń bastyǵysyń! Sen ádeıi bizdiń qalanyń jaıyn bileıin dep keldiń! Senderdiń maqsuttaryń bizdiń qalany shappaq!.. Biz bilemiz!.. — dedi.

— Qaǵazyń bar ma? — dedi.

Men qaǵazymdy kórsettim. Oqydy. Starosta azyraq basyldy. Biraq ózge mujyqtar basylatyn emes. Bári gújildep úıge lyq tolyp boldy. Eleýrep, qozǵalyp, bári edireıip túksıip aldy.

— A-a, qaǵaz degen ne?.. Qaǵazdy olar jasap ala almaı ma? Bular shpıon (jasyryn baqylaýshy). Bulardy óltirý kerek! — dedi.

Túrleri jaman. Qandary qashqan. Bári entelep, ıin tiresip gý-gý etedi. Bárinińde esi ketken.

«Ólgen degen osy»... Túrtip qalsa shyrt etip tutanyp keteıin dep tur. Bireýi bastasa, ózgesi júndeı tútip áketpek. Mujyqtardan adam nusqasy ketip qaldy...

«Iá, óldi degen osy. Oıda joqta óldi degen osy! Iapyrym-aý, shynymen bitkeni me?» — degen oılar naızaǵaıdyń oǵyndaı jyldam tizbektelip, basqa kelip elestep tur.

Men starostasyna: «Sen osy poselkeniń bastyǵysyń, mynalar ne qylsa da túbinde zakon aldynda sen jaýap beresiń. Sen Aqmola oqý ınspektorynyń meniń atyma bergen qaǵazdaryn oqydyń. Mynalardyń barlyq isteriniń pálesi saǵan qalady. Sen mynalardy bas, tarqat. Kerek bolsam, men qashpaımyn!..» — dedim.

Starostanyń azyraq esi kirdi. Óltirýden basqany aıtpaı turǵan entelegen mujyqtaryna aqyrdy:

— Toqta, sóılemeńder... Erteń sender úshin men jaýap bere almaımyn! — dep aqyryp edi, mujyqtar edáýir basylyp qaldy.

Sol arada poselkedegi soldattardyń úlkeni (starshıy) keldi. Kele-aq tergep, bizdi tintti. Pyshaqtarymyz bar edi, aldy. Sandyǵymyzdy ashyp kórdi. Qaǵazdarymyzdy aldy. Súıtip, eki soldat alyp kelip, myltyqtarymen bizdi kúzettirip qoıyp, ózgeleri tarqady.

Eki soldat bizdi túnimen kúzetip otyrdy. Tysqa ruqsat surap shyǵamyz. Soldattar myltyqtarymen birge shyǵady. Starosta men bir-eki mujyq jáne bir-eki soldat qaıta-qaıta kelip otyryp ketedi. Kelip otyryp, birese: «Aqmoladan jańa úsh júz soldat keldi»... — dep ketip, birese: «on shaqty pýlemet keldi. Onyń birazyn kóshege quryp qoıdyq. Bul pýlemetter ylǵı osynda turady», — dep, ózdi-ózi bizge estirtip sóılesip ketedi. Men azyraq sózderine qatynasamyn. Qasymdaǵy joldasym (Sataı Janquttyuly) oryssha bilmeıdi. Eki kózi sharasynan shyǵyp, záresi qalmaı otyr. Óte qorqynysh kezde joldasyma sóz qatýǵa bolmady. Endi mujyqtar tarqaǵan soń, sóz qatyp, «qoryqpa» dep qoıdym. Joldasymda ún joq... Mujyqtar kárlenip, qoldaryna túkirip alǵan kórindi. Qazaqpen ábden jaýlasyp alypty. Qazaq pen orys eptep biriniń-biri shetke shyqqandaryn óltire bastaǵan.

Biz uıyqtaýǵa kiristik. Mujyq úıiniń bir bólmesine jer edenge tósek salyp jattyq. Soldattar otyrdy... Tań atty. Erteń erte bir myltyqty soldat, eki mujyq pen starosta bizdi konvoılap, Zahar poselkesindegi prıstavqa alyp jóneldi.

Tús kezinde Zaharǵa keldik, Zaharǵa taıanǵanda, Zahardyń tóńiregindegi qyrlardyń basynda túıege mingen bireýler júrdi. Kúnmen shaǵylysyp, túıedegi adamdardyń qoldarynda birdemeler jarq-jurq etedi. Taıana kelip surastyryp qarasam, Zahardy kúzetip júrgen soldattar eken. Mingenderi banaǵy aıtqan soldattar ustaǵan, Qarqaralydan astyq alýǵa kelgen shubyrtpaly túıeleri eken. Zahardy kúzetip, qaraýyldap júrgenderi — qazaqtardan qorqady.

Prıstavqa alyp keldi. Áneýgiden prıstav menimen tanys. Áneýgúni qaladan kele jatqanda tanysqanbyz. Prıstav júgirip tysqa shyǵyp, amandasyp, kelis túrimizdiń mánisin surady. Prıstav kúlip konvoıdy qaıtaryp, bizdi bosatty. Konvoı prıstavqa yrza bolmaı ketti. Prıstav úıine kirip otyrdyq. Sóılestik, prıstav eldiń jaıyn surady. Eldiń nadandyǵyn aıttym. «Jolboldynyń» qaǵazyn berdim. Naýyt bolyp prıstavtyń qolynda qamaýly jatqan úsh júz túıeli qalashynyń jaıyn surap, bosatýyn ótindim.

— Qalaǵa shabarmanmen qaǵaz jiberip qoıyp edim. Erteń-búgin habar keledi. Sol kelgen soń retine qaraı kóreıin, — dedi.

Qalashylarmen jolyǵýǵa ruqsat suradym. Qalashylardyń bastyqtaryn alǵyzdy. Qalashylar keldi. Bastyqtary — ekeý, bireýi — Shubyrtpaly Aǵybaı batyrdyń nemeresi Seıitkamal eken, kóp taıaq jep, betterine jara túsip júdep qalǵan eken. Sóılestim. Kóńilderin jubatyp sózder aıttym... Qazaqtardy qaıta alyp ketti.

Aqmoladan keletin habardy kútip jattym. Qasymdaǵy joldasyma (Sataıǵa) prıstavtan qaǵaz alyp berip, elge, eldiń bastyqtaryna, «hanyna» hat jazyp berip qaıtardym...

Zaharda bir qazaq joq. Eldiń hali qaıǵyly. Naqaqtan-naqaq shashylyp, tógilip, qorlyq kórip, kóp kisisi atylyp, qyrdyń qalashylary jatyr. Barlyǵy bir jerde ıirýli. Kúzetken soldattar olardyń mańaıynan eshkimdi júrgizbeıdi... Ol kúni jattym... Oıymnan qalyń nadan eldiń qazirgi hali, olardyń ilgergi bolashaǵy ketpedi. Bir óte qymbat adamym alysta qalǵandaı júrek kúıedi de janady. Júrektiń ózi názik, ózi sezgish tamyrlary shertip qalsa, úzilgeli turǵandaı. Azyraq lep berse, qozǵalyp, dyńyldap jylap jibergendeı. Jata almaımyn. Otyra almaımyn. Bas, aqyl qalyń tumannyń qursaýynda. Ne kóptiń ishinde joq, ne qalada joq. Adasqan, kúlli dúnıede jalǵyz qalǵan sıaqty bir janmyn. Ýh! Jalǵyzdyq!..

Tysqa shyǵyp, kóshede júrip, dúkenniń aldyna keldim. Dúken Kárim Muqsynov degen noǵaıdiki eken. Noǵaıdyń elýge kelgen qartaıǵandaý qatyny tysqa shyǵyp, meni kórip úıine shaqyrdy. Kirdim. Noǵaı ózi qalada eken. Eki jigit balasy soldatta. Qolynda kelini jáne on eki, on úsh jasar erkek balasy ǵana bar eken.

Úıine kirip sóılesip otyrdym. Balalaryn aıtyp, qamyqty. Eki qamyqqan kóńil áńgimelesip otyrdyq. Shaı qoıdy. Shaı ishtik. Sóılesip otyrmyz. Júktiń ústinde turǵan syrnaıǵa kózim tústi:

— Ony kim oınaıdy? — dedim. Báıbishe:

— Úlken balamnyń garmoni (syrnaıy) edi. Qazir myna endigi qarap otyrǵan kishkene balam oınaıdy, oınasyn tyńdaǵyn kelse? — dedi. Men:

— Durys, oınasyn, tyńdaıyn! — dedim.

Báıbishe balasyna:

— Qaraǵym, aǵań tyńdasyn, bir kúı oınap jibershi! — dedi.

Bala garmondy alyp oınatty. Garmon eki qatar tildi — dvýh-rádka. Balanyń ózi garmonnan úlken de emes. Bala garmondy alyp qozǵaǵannan-aq muńdy, qasiretti kúı sarnap jylaı bastady. Bala garmondy oınatty. Kúı qasiretti. Kúı jalyndy... Dirildep syzylǵan názik dybys. Dirildep jylaǵan, kúıingen saryn birese kúıinip zarlady. Birese eńirep jylady. Birese qaltyrap, júrektiń muńdy qasiretin shaqty. Birese eljirep, bylqyldap, úzilip-úzilip óksidi... Bala garmondy oınap otyr. Moıyndarymyzdy salyp, jylaǵan kúıdi tyńdap, eki qamyqqan qasiretti biz otyrmyz. Jylaǵan kúıge qosylyp, erip, eljirep, aqyryndap júrek te qozǵaldy. Júrektiń ne názik sezgish tamyrlary aqyryndap eńireı bastady. Kóńil de eridi. Jan qorǵasyndaı balqydy. Birte-birte jylaý kúsheıdi. Báıbishe de jylady. Móltildep aqqan kózdiń jasyn jeńimen súrte bastady. Eljiregen, kúıingen júrek meniń de barlyq jan-tánimdi bılep alyp ketti. Kózime ystyq jas keldi, biraz shydadym. Kernegen qasiret qoımady. Eńiregen kúı meni de qosyp alyp ketti. Menińde kózimnen ystyq jas aǵyp qoıa berdi... Birazdan soń turyp, báıbishege qaramaı shyǵyp kettim...

Qalyn buqara, ezilgen elge qorqynysh kirgende, sorlylardyń qasynda bola almadyq. Kúsh qaıda?.. Kókirek kúıedi...

Erteńinde Aqmoladan prıstavtyń shabary keldi. Qaladaǵy bastyq ulyq «tutylǵan qalashylardy Aqmolaǵa ákelsin» depti.

Qalashylar qalaǵa aıdalmaq bolǵan soń, endigi jábirlengenin kóreıin dep artyma qaramaı, tez Aqmolaǵa júrip kettim.

Aqmolaǵa keldim. Buǵylydaǵy aýyldyq shkolaǵa shyqpaqpyn. Biraz ǵana kún ótti. Qalada júrmin. Qalashylardy ákelip bir sýyq podvalǵa qamap tastady.

Qyrǵa lek-lek ásker shyǵyp jatyr. Talaı eldi shaýyp, talaı qazaqty ákep túrmege jaýyp jatyr. Alystaǵy el úrikken. Mal talanǵan. Jan tonaýǵa túsken. Jazasyz jan atylǵan. Eki-úsh «han» bolǵan nadan sorlylardy ákep túrmege qamap tastady. Ustalyp, abaqtyǵa jabylǵan «handardyń» biri — Álsen qajy. Bir-ekeýi Shoń balalary. Qazaqtar túrmege syımaı, podvaldarǵa da qamap jatyr. Túrmedegilerden habar alynady: «Býnt bastyqtaryn» túrmeniń ulyqtary kúnde dúreleıdi. «Handardan» kúnde jaýap alyp, uryp qoıady deıdi. Álsen qajyny urýmen túrmede óltirdi. Qalaǵa ásker, ofıserler tolyp ketken. Jaqyndaǵy el qorqyp, «adam bermek» bolǵan.

Qalaǵa jaqyn, «adam bermek» bolǵan elderdiń bıleýshileri qalaǵa kelip jatyr... Talanǵan qazaq elderiniń táýir, asyl nárseleri orys poselkelerine tolyp ketken. Kıiz, tekemet, kilem, samaýyr, shylapshyn, ishik, kúmis er, júgen, quıysqan, kúmis bilezik, saqına, júzik, toqym jáne basqa osyndaı nárseler poselkelerge, odan Aqmolaǵa tolyp ketken.

«On bes myń ásker jınap jatyr» degen Tinálige ásker shyǵyp, avtomobıl shyǵyp, avtomobılmen biraz ásker qaıtyp keldi. Taǵy da kóbeıip shyǵyp jatyr, Qaraǵashtaǵy Shoń elinen ári Kónek eli degen, bizdiń aǵaıyn, bir bolys Toqa bolatyn. Eliniń myqtysy Taqyr Omar degen kisi edi. Qatardan qalmaıtyn maly az bolǵan soń el «Taqyr Omar» ataǵan. Sol Taqyr Omardyń aýylyna bir bastyǵy men jeti soldat barypty. Omar bárin aldap úıge túsirip, jeteýin de óltiripti... Biz sanaqqa shyǵatyn Qanjyǵaly degen elge ásker shyǵyp, elin shaýyp jatyr. Áskerdi ertip júrgen biz kórgen bolys Oljabaı dep estımiz. Partıa ýaqytynda óshikken aýyldaryn patsha áskerine aralatyp júrip, qystaýlaryn órtetip, naqaq adamdaryn attyryp jatyr dep estımiz. Qyrdaǵy el qıratylyp, ármen qaraı úrkip jatyr. «Úrikken eldiń jurttarynda besiktegi jas balalar, aýrýlar, kempir-shaldar qalyp jatyr» dep estımiz. «Dúnıe, mal-múlik shashylǵan. Keıbir jerlerde kóshe qashyp bara jatqan el jasaý múlikterin, úı saımandaryn molalarǵa tyǵyp jatyr» desedi. Bul habarlardyń bári de shyn bolyp shyqty. Jer qazyp, nárselerin ólgen kisiniń qabyry tárizdendirip qoıyp ketedi eken. Soldattar talaı molany buzyp, qoımaı taýyp alǵan. Talaı shyn molalardy qoımaı izdep, talqandap buzǵan.

Soldatqa kez bolǵan el týǵaly kórmegen jábirin kórdi. Atylǵan adam... qyp-qyzyl dúre. Jábir-zorlyq kórgen qyz-qatyn, jylaǵan bala. Asty-ústine kelgen el... Qysqasy, qyrǵa qara pále tıgendeı boldy.

Bir kúni kóshede kele jatyp, semınarıada birge oqyǵan bir kazak-orys balasyna ushyrastym. Qyrdaǵy bir elden jańa ǵana qaıtyp kelipti. Ústinde jaltyraǵan, syldyraǵan praporshık ofıser kıimi bar. Amandastyq, halderimizdi surastyq. «Qazaqtyń býntyn basýǵa» kelgen eken.

— Óz qolyńmen qazaq óltirdiń be, neshe qazaq óltirdiń? — dedim.

Zıranov kúlip:

— A-a... Óz qolymmen bes-aq qazaq shaýyp óltirdim, — dedi.

Mine, hal osyndaı bolǵan!..

Endi Buǵyly eliniń aýyldyq shkolyna júrip kettim. Jańa ashylǵan shkolǵa baryp ornyǵyp, balalardy jıyp, oqyta bastadym. Bul Buǵyly eli — qalaǵa jaqyn bolǵandyqtan, býnt jasamaǵan el. El qaladan alpys shaqyrymdaı jerde. Nuranyń boıynda.

Biraz kún ótti... Jaqyndaǵy jáne orta tóńirektegi qazaq basyldy. Jalǵyz-aq bizdiń Tináli men birsypyra alystaǵy el basyla qoıǵan joq. Olardy endi eppen, aldap shaqyrý tásiline kirdi. Áskerdiń kóbi qaıtty. Basylǵan eldiń on toǵyz ben otyz birdiń arasyndaǵylaryn almaq boldy. Aqmola ýeziniń úsh jerinde jastardy qarap alatyn komısıa ashyldy. Eldiń kóbi Aqmolanyń ózinde qaralmaq. Bolystar tizimderin berip jatyr. Baı da, kedeı de balalaryn, inilerin qaldyrýǵa alasurýda. El tipti sasyp úreılengen. «Qoryqpa» dep aqyl aıtsań da qulaqtaryna kirmeıdi.

Bolystar, bıler, starshyndar «atqa mindi». Komısıalardyń tóńirekterinde «jeńgeler» júre bastady. Árkim balasyn, inisin alyp qalý úshin bar malyn ortaǵa saldy. Kedeıler shabyldy. Olarǵa járdem qylar, bolysar kisi joq. Bar malyn qýlardyń qulqyndaryna tyqty. Baılardan qara jumysqa baratyn kisi joq. Bolystardyń, bılerdiń qulqyndaryna tyqqan maldarynyń arqasynda olardy túrli syltaýmen alyp qalmaq bolyp jatyr. El top-tobymen qalaǵa shubyrdy. Jylaý zoraımasa, basylǵan joq.

Jigitterdi alyp jatyr. Nashardyń jylaýy kúsheıdi. Nashar men momyn endi ádemi shabyldy.

Alystaǵy el kisilerin bergen joq. Bizdiń bolystaǵy eki myńdaı úıden qyryq, elý-aq kisi «jaraıtyn» bolypty. Ózgeleriniń bárin aqshany alyp-alyp, «keıingige» qaldyrypty.

El shabylýda. Ulyqtardan ynsap ketken. Kim aqshany kóp berse, sonyń balasyn qaldyrady. Jurt maldan shyǵyp ketti. Baıǵa bilinetin emes. Kedeı sypyrylyp jatyr. Bizdiń jastardy Spassk zavodynda qarap jatyr.

Bizdiń eldiń bolysy — Spasskidegi Seıitkamalov degen baıdy «jeńge» qylyp, eldiń aqshasyn sol baı arqyly nachalnıkke tógipti. Nachalnık te lyqıǵan, Seıitkamalov ta lyqıǵan. Maly joq óte kedeıler ǵana ketýi kerek. Ardan, uıattan bezip, qıanattyń, jaýyzdyqtyń dáýiri endi ashyqtan-ashyq júrdi...

Aqmola ýeziniń bastyǵyna barlyq bolǵan jáne bolyp jatqan jábirshiliktiń bárin aıtyp, bóten atpen hat jazdym. Hatymda sózimniń artyn salmaqty qylyp: «Kim biledi, áli ádildik te keler, jaýyzdardyńda jazalaryn tartatyn ýaqyty jeter», — dedim.

Eshteńe bolǵan joq.
Men taǵy qalaǵa júrdim.

Qalanyń hali sumdyq. Seńdeı soqtyqqan halyq. «Saýdany» jurt ashyq sóılep júr. Aqsha izdegen halyqta qısap joq. Aram, qý saýdagerler sońyra qoı alýǵa, aqshany qazaqtarǵa arzan qoıǵa berip shytyrlatyp jatyr. Árıne, aqsha bergende qoıdyń jarty baǵasyn beredi.

Olaı barsa da talanǵan, bylaı barsa da aldanǵan sorly halyq.

«Shabylmasańdarshy, qorqatyn ne bar endi? Balalaryń bara bersin! Endi ózderiń qurısyńdar ǵoı», — dep, Músápir degen kisiniń úıinde jınalyp otyrǵan qazaqtarǵa sóz sóıledim. Bolmaıdy, tipti bolmaıdy.

Aqmola tolǵan qazaq. Aqmolanyń ózinde turǵan qazaqtyń jastary «soldatqa baramyz» dep toptanyp kóshede sendelýde. Kúndiz-túni qymyzshy-qymyzshynyń úılerin jaǵalap, qymyz iship, óleń aıtyp, jyrlap, dombyra, garmon tartyp, oınap, gýlep, jylap, mas bolýda. Buryn soldatqa baratyn poselkelerden jáne qaladan jınalǵan orystyń jastary prıem ýaqytynda garmon tartyp, toptanyp júrip, buzaqylyq jasaýshy edi. Dál sondaı bolyp endi bizdiń qala qazaǵynyń jastary da júr. Bularda da garmon. Bularda jáne dombyra. Bular da jyrlaıdy. Bular da jylaıdy.

Bir kúni qalanyń tanys jataq jigitteri meni ertip ketti. Qoldarynda garmon. Jyrlaıdy. Birge kettik. Qymyzshy-qymyzshylardyń úılerin aralap qymyz iship, jyrlap, garmon oınap júrmiz. Men jaı qymyz iship qana erip júrmin. Jigitter jyrlaıdy. Kóbinese noǵaısha jyrlaıdy. Noǵaı kúıine qazaqsha jyr qosady... Kúıingen janǵa, ashshy qasiretke noǵaı kúıi laıyqty. Noǵaı kúıi kúıikti. Qymyzǵa qyzyp, kúıinip, kúıikti kúımen jylaıdy.

Bastym baqyr aqshaǵa,
Júgirip tústim baqshaǵa.
Bastym baqyr aqshaǵa,
Júgirip tústim baqshaǵa.
Jıyrmaǵa kelgen shaqta
Kerek boldym patshaǵa...
Jıyrmaǵa kelgen shaqta
Kerek boldym patshaǵa... —
dep jyrlaıdy.

Noǵaı kúıi kúıikti!.. Qarmanyp, jyrlap jylaıdy. Kúıinip, jyrlap qaqsaıdy!.. Men týǵaly noǵaı kúıinen kúıikti, ashshy, zarly kúıdi áli estigenim joq!..

Bir úıge kelip, on shaqty jigit syra iship otyrdyq. Jigitter qyzý. Bireýi garmon oınap otyr. Ózgeleri qosylyp, kezek-kezek jyrlaıdy. Bir mezgilde úıge Qılybaı degen jigit keldi. Qılybaı — Aqmolada belgili jigit. Seri. Jigitter Qılybaıdy ustaı aldy. «Án sal» dep jabyldy. Qılybaı ándi qoıa berdi. İshti. O da qyzdy. Meniń qasyma kelip otyrdy. Meni qushaqtap: «Ýh!» — dedi. «Endi soldatqa ketemiz ǵoı...» — dep jylady.

— E, sen qalaı soldatqa ketesiń? Sen otyz birden asqan joq pa ediń? — dedim. Qılybaı ózi otyz birden asqan jigit edi.

— Oıbaı, otyz bir qurǵyrdan asqanmyn ǵoı, biraq sonda da ketetin boldym, — dedi.

— E, qalaısha? — dedim.

— Álgi qalanyń jigitteriniń esebin alyp, qaı jyly týǵanyn, jasyn jazyp júrip aldy ǵoı, sonda, qudaıdyń qudireti, óz-ózimnen búldirgenim ǵoı, — dedi.

— Qalaısha? — dedim.

— Bir úıde kelinshektermen qaljyńdasyp tur edim. Qoldaryna jigitterdiń atyn, jylyn jazyp júrgen túbir kinaǵasy bar, keńseniń kisileri keldi. Ittin bári meni tanıdy ǵoı. Sol jerde meniń jasymdy surady. Sonan soń men ana kelinshekterdiń kózinshe otyz birden asqanmyn dep aıta almaı, jıyrma bestemin dedim. Túbirge jazyp aldy. Sonan soń iliktim de qaldym. Qazir endi júresiń dep tur.

— Oı, shirkin-aý, o ne qylǵanyń?.. Endi sońynan nege jóndetpediń? — dedim.

Syraǵa qyzyp alǵan Qılybaı shala tilmen, oryssha-qazaqshany aralastyryp sóıleıdi. Bulǵańdap qoıady. Jylap qoıady.

— Ony artynan jóndeı almadym. Jóndeýge bolmady. «Ne múmkin» boldy. «Ne mogý... ne múmkin» boldy. Endi «ne mogý», «ne múmkin» edi, «ne múmkin» deıdi. Men:

— Oı, «ne múmkiniń» qurysyn! — dedim.

Mine, qalyń qaıǵynyń ishinde osyndaı da kúlki boldy. Jurt alynǵan jigitter jatqan úıge jınaldy. Bir kúni alynǵan jigitterdiń aldyn jibermek boldy.

Dúken qylýǵa qyzyl qyshtan salǵan úlken úı. Bul úıge — jigitterge men eki-úsh kelgenmin. Úıdiń mańaıy topyrlaǵan halyq. Ý-shý, jylaý. Ketetin jigitterdiń jaqyndary bir kirip, bir shyǵady. Tystaǵy jurt kútýde... Biz de kútip turdyq. Mine, birazdan soń soldattar shubatylǵan arbaly kólikterdi ákeldi. Arbaly kólikter shubatylyp, jigitter jatqan úıdiń aldynda turdy. Jınalǵan jurt telmirip qarap tur. Soldattar úıge kirip, bir mezgilde jigitterdi shyǵaryp, turǵyzbaı kólikke mingizip, shubatyp jónelte bastady.

Azan-qazan, ý-shý, jylaý. Aıqaı-uıqaı, jylamaǵan jan joq. Qatyn-qalash, bala-shaǵa esten adastyrdy... Jigitterdi kóp jerge sheıin jurt shubyryp, shýlap shyǵaryp saldy...

Men erteńinde shkolama qaıttym. Kúnder ótti...

Qystyń aqyry boldy. Aqpannyń aqyry. Orys gazetin alyp oqyp júremiz. Petrogradtaǵy dýma aınalasynyń shýy bizde de sezile bastady. Mınıstrler jıi túse bastady. Birdemeni sezgendeı júrek aqyryn lúpildep kútedi.

«Patsha jaqyn arada túsedi» degen ıman kókirekke bekip ornaýda. Júrek kútýde.

Bir kúni qýanysh habar sart ete tústi:

Patsha ókimeti qulady!..

III. REVOLÚSIANYŃ ALǴASHQY JYLDARY

(Kerenskıı zamanynda)

«Patsha tústi» degen habar kelgende, qazaq oqyǵandarynyń arasynda, ásirese oqyǵan jastardyń arasynda júregi jaryla qýanbaǵan adam az shyǵar.

Patshanyń ne sebepti túskenine alǵashqy ýaqytta qazaq eli túsine alǵan joq. Biraq qazaq eliniń bári — aq patshanyń túskenine jalpy qýandy. Patshany qazaq eli «jerimizdi aldy, sýymyzdy aldy, ózimizdi qorlady, soldat alatyn boldy, dinimizdi joıaıyn dep júr...» — dep, jek kórýshi edi. Orys patshasymen soǵys qylǵan jurttyń tileýin tileýshi edi. Japonıadan jeńilgende qazaq eli «Á-á, bálem!.. Shoq!» — degendeı bolyp edi. Onyń ústine 1916 jyl qazaq júregine qan qatyryp, kek bolyp edi.

«Patsha tústi» — degen habardy alysymen Ombydan, Aqmoladan hat ala bastadym. Ombyda, Aqmolada birge júrgen, bir nıetti joldastardyń bári-aq aldy-artyna qaramaı, patshanyń túskenine máz bolyp, jıylystarǵa — toptarǵa aralasyp, «jalpy qazaqtyń paıdasyn qorǵap», áleýmet isterine, saıasat isterine qatynasa bastaǵan kórinedi. Árıne, alǵashqy kúnderde bólshevıkterdi bilmeıdi.

Tez Aqmola qalasyna keldim. Elde de, qalada da patsha túsken soń top-top jıylys. Gý-gý sózder. Kún saıyn jıylys. Kún saıyn mıtıń.

Eki kúnde bir komıtet saılaý. Eki jerdiń birinde búro saılaý.

Jıylys saıyn, mıtıń saıyn sóıleıtin «oratorlar» — sheshender, kósemder shyqqan. Buryn kóp kórinbeı, bilinbeı júretin adamdar jıylys maıdanyna shyqqan. Jıylys saıyn shyǵyp sóıleıtin bolǵan. Qala halqy gý-gý qaınaǵan. Ekpindegen. Barly-joqty, jóndi-jónsiz sóz júndeı sabalǵan. Neshe zamannan beri halyqtyń aıtýǵa aýzy barmaı júrgen sózder endi búrk-búrk qaınap shyqqan. «Nıkolaı jaýyz, qan ishkish, Nıkolaı zalym...» — degen sózder árkimniń-aq aýzynda. Burynǵy prıkazshik, sholaq saýdager, alypsatar, ýchıtel, tehnık, muǵalim, hatshy, perevodchık, feldsher, doktor jáne basqa osyndaı adamdardyń bári endi áleýmet pen saıasat maıdanyna shyǵyp, «halyq atynan» sóılep, kósem bolyp alypty. Qala halqy jik-jikke bólingen. Máselen: kazak-orys, meshan, musylman (tatar-qazaq), ýchıtelder qaýymy, qaladaǵy soldattar. Bulardyń árqaısysynyń ózderiniń bólek-bólek jıylystary bar. Qala menen dalany basqarýǵa jalpy komıtet saılaǵan. «Qurama komıtet» (Koalısıonnyı komıtet) burynǵy prıstavtardy túsirip, olardyń ornyna jańa kisiler saılaǵan. Kresánskıı nachalnıkter túsirilgen. Ýez túsirilip, onyń ornyna komısar saılanǵan.

Men de kelip, qaladaǵy qaınap jatqan qalyń sózdiń ortasyna kirip kettim. Men qalaǵa kelsem, qalalyq-ýezdik qurama komıtet saılanaıyn dep jatyr eken.

Saılaý týraly sóz bolady dep qala qazaqtarynyń «kósemderi» medresede jıylyp jatyr eken.

Men de bardym. Medreseniń bir úlken bólmesine lyq tolǵan qazaq. Sózdi bastap otyrǵan oqyǵan jigitter. Men de sózge kiristim. Ortaǵa túsken áńgime: «ne qylamyz?» degen másele. Patsha túsken soń halyqqa saıası erik tıgen soń, buqara halyq ne qylaryn bilmeıdi. Bul men kılikken jınalysta «ne qylamyz?» degen máseleden mynadaı sózder týǵan:

«Elde qazir úkimet joq... Oǵan ne qylamyz? Eldi bıleý kerek. Qalaı bıleý kerek? Burynǵy bolystardy ne qylýymyz kerek?.. Myna, qalada saılanaıyn dep turǵan ýezik-qalalyq qurama (koalısıonnyı) komıtetke qyrdaǵy el atynan kisiler kire me? Qansha kiredi, qalaı?..» — degen talqyǵa túsken.

Árkim oıyndaǵysyn aıtady. Árkim ne qylaryn bilmeıdi. Tájirıbe joq, tártip joq, joba joq.

Sóılegen kisiler kóbinese kúrmelip, maltyǵyp, kót aınala sóıleıdi. Kóbinese týra usynys kirgize almaıdy. Kóbinese bir sózden bir sózge kóshedi. Biraq áıteýir sóz kóp... Biraz sóılep otyryp, erteń taǵy da jınalmaq bop tarqadyq.

Erteńine noǵaı-qazaq bolyp taǵy da medresege jınaldyq. Noǵaıdyń bir-eki oqyǵan sholaq saýdagersymaqtary ózgeden góri «kósemdik» qylady eken: Seıit Latypov, Shárip Ialymov, — bular aǵyp turǵan sóz. Ózderi batyl, ózderi ekpindi, ózderi «kúlli musylman atynan» sóıleıdi eken.

Bul jınalystaǵy áńgime mynaý: «Erteń qalalyq jańa ýezik qurama komıtet saılanǵanda, kóbine-azyna qaramaı, ár halyqtan, ár taptan, ár qaýymnan, ár uıymnan kisiler birdeı kiredi eken. Máselen: musylmannan, kazak-orystan, meshandardan, slavodkadan, soldattardan, ýchıtelder qaýymdarynan — bárinen qurama komıtetke kisi birdeı kiredi eken.

Buǵan jurttyń kóbi rıza emes. Jalǵyz-aq kazak-orys rıza. Bul sóz keshte árbir jerde áńgime bolyp jatyr eken.

Seıit Latypov bizge bul áńgimeni túsindirip aıtty.

— «Biz musylman qazaq-tatar halqy bolyp, buǵan qarsy bolýymyz kerek. Biz kóp bola turyp, orystyń ár túrli ýaq bólikterimen birdeı bolmaýymyz kerek. Qurama komıtet (koalısıonnyı komıtet) bolmasyn. Saılaý jalpy bolsyn. Jurttyń bári saılaýǵa birdeı kirissin. Komıtetke saılanatyn kisilerdiń spıskesin árkim ózi jazyp bersin. Jazǵan qaǵazyn búktep, saılaý jáshigine árkim ózi salsyn. Sonan soń «Kimde-kim daýysty kóp alsa, sol komıtetke ótsin», — delindi.

Bul sózdi bárimiz de maqul taptyq.

— Bulaı bolsa, erteń burynǵy qala basqarmasynyń úıine (Ýpravoǵa) Ombydan osy komıtet saılaýyn basqarýǵa kelgen bir komısar jurtty jınaıdy. Sol jınalǵan jerde sóz surap alyp, «Qurama komıtetke» bizdiń barlyq musylman halqy rıza emes», — dep aıtaıyq. Onan soń osy rıza bolmaýdy bastap otyrǵan ýchıtel qaýymynyń bastyqtary: Gorbachev, Koltýnov degen kisiler. Olar semınarıada turady. Musylman atynan qazir bir-eki kisi solarǵa baryp sóılesip qoıaıyq, — dedi.

Muny da maqul taptyq.

Erteń musylman atynan sóıleýge jurt Latypovty saılady, qasyna meni qosyp berdi. Sol jınalystan keıin semınarıaǵa baryp, álgi ýchıtelderdiń bastyqtarymen sóılesýdi jáne sol Latypov ekeýmizge tapsyrdy.

Biz semınarıaǵa kelip, Gorbachev pen Koltýnovqa kirdik. Ekeýi bir úıde otyr eken.

Bulardy meniń kórgenim sol edi. Ekeýi de semınarıanyń oqytýshylary. Revolúsıanyń nusqaýyna túsingen adamdar eken. Jastary otyz, qyryqqa kelgen. Biz «musylman halqynyń» qurama komıtet týraly qylǵan qaýlysyn aıttyq.

Bular musylmandardyń bul qaýlysyn táýir kórip qaldy. Bizge saılaý retterin jáne basqa da sondaı tártip retterin túsindirip aıtty.

— Erteń bul sózdi aıtatyn jalǵyz sizder bolmaısyzdar, erteń bul narazylyqty jurttyń bári de aıtar. Bizdiń ýchıtelder qaýymy azǵantaı bolyp otyryp, úlken qaýymdarmen birdeı komıtetke kisi kirgizip, kópshiliktiń aqysyn jemeıdi. Bul «qurama komıtet» degendi shyǵaryp otyrǵan burynǵy jaman qulyqty adamdar. Bulardyń munysyn istetpeý kerek. Endi bólinetin eshteme joq. Saılaý jalpyǵa birdeı, kópke birdeı bolýy kerek», — dedi.

Biz biraz sóz surap, qosh aıtysyp shyqtyq.

Erteńinde Ombydan kelgen komısar burynǵy qala basqarmasynyń úıinde jıylys qurdy.

Bizde keldik. Jurt jıylyp jatyr. Úlken úıge jurt lyq tolyp, ıin tiresip tur. Ombydan kelgen komısar — bir semizshe ofıser tórde otyr. Qasynda tórt-bes kisisi bar. Aldarynda kók shuǵa dastarqan japqan ádemi ústel. Jıylys ashyldy. Jıylys ashylǵan soń árkim sóz alyp, álgi «qurama komıtettiń» saılaý tártibine rıza emestigin aıta bastady.

«Musylmandardyń atynan» Latypov aıtty. Latypov sóıleýdiń retin biledi. Ózi batyl jáne ysylyńqyraǵan jigit.

Kópshilik biryńǵaı narazy bolǵan soń «qurama komıtet» bolmaıtyn boldy. Ýaqytsha komısıa saılanyp, qaıtadan jalpy qupıa retpen ýezik-qalalyq komıtet saılanatyn boldy.

Orys, qazaq, tatar sóılesip spıske jasadyq. Jáne bir spıskeni orystardyń bir jigiti jasapty.

Sonan soń taǵy da jik-jik bolyp, bes-alty spıske jasalyp, saılaý boldy. Saılaýdyń ishine biz de kiristik. Qazaqtan komıtetke bir-eki-aq kisi ótti. Qazaqtan kisiniń az ótken sebebi — qazaqtyń saılaý tártipterine ábden túsinbegendikteri boldy.

Saılanǵan komıtet elge úgit-nasıhat, baıandama qyldyrýǵa kisiler jibermek boldy.

«Komıtet kisi jiberýdi maǵan tapsyrdy», — dep Ialymov oqyǵan qazaqtardy medresege jınady. Bardyq. Keıbir oqýsyz adamdardyń da jınalystardan qalmaıtyny keldi. Aqmola jataqtarynyń pysyq bir bastyǵy bizdiń Balapan degen kisi keldi. Ialymov jınalysty ashyp kópirip, «ózim-ózim» dep sóılep otyrdy. Qyrǵa birneshe kisi shyǵaratyn boldyq.

Ialymov Aqmolanyń noǵaıy. Ózi biraz oqyǵandaý. Ózi kire kontorynda qyzmet qylady. Jáne kishkene baqal dúkeni bar. Sholaq kópes. Árıne, júrgen-turǵan saýdager qýlar pysyq keledi. Sol pysyqtyqpen, endi patsha túsken soń «barlyq musylmandardyń atynan» sóılep júr. Qalalyq komıtetke qazaqtyń, noǵaıdyń kúshimen kirgen, minezi ekiuryq, jyndylaý adam edi.

Qyrǵa qazaq eline kisi shyǵarýǵa álgi medresede jıylyp, sóılesip otyrǵanymyzda, bir sózdiń retinen Ialymov pen bizdiń Balapan qaǵysyp qaldy. Balapan:

— Qyrǵa ylǵı qazaq jigitterin jiberý kerek, — deıdi. Ialymov noǵaı jigitterin kóbirek shyǵarǵysy keledi. Noǵaı bolǵanda, kóbi sol ýaq balaǵan saýdagerleri bolady.

Osy rette Balapan ekeýi qaǵysyp qaldy.

Ialymov Balapanǵa aqyrdy. Ústeldi qoıyp qalyp, túregelip Balapanǵa ejireıdi. Bapań qansha kósem, pysyq bolǵanmen, qalanyń kedeıi, jataǵy... azyraq báseńsip qaldy. Biraq qoryqqan joq.

Aqyrynda, qyrǵa qazaǵy bar, noǵaıy bar birneshe kisiler shyǵatyn bolyp tarqadyq. Tysqa shyqqan soń keıbir jigitter qaljyńdap Balapanǵa kúldi:

— Ialymov sizge aqyryp tastady-aý! — desti.

Erteńinde Balapan meniń páterime keldi.

— Ialymov degen bir ıt qoı ózi... Mundaı ıtti áneýgúni qaıdan saıladyq osy? — dedi.

Men qaljyńdap kúlip:

— Biraq ózińiz keshe odan qaımyǵyp qaldyńyz ǵoı! — dedim. Bapan:

— Joq, men keshe ózim qapyda qaldym... Ol maǵan úıdep aıtýǵa «neımeıish prava« (ne ımeesh pravo) eken. Ony ózim sońynan bilip qaldym! — dedi.

Balapannyń osy sózi osy kúnge sheıin Aqmola jigitteriniń aýzynan qalmaıdy.

Tez budan keıin taǵy da komıtet saılaýy boldy.

Qysqasy, az ýaqytta Aqmolada talaı jıylys bolyp, talaı ret komıtet saılaýy boldy...

Ýezik komıtet atynan qyrǵa kisiler shyǵyp, qazaq arasyna da komıtet saılaýyn kirgize bastady. Sansyz jıylystyń, sansyz saılaýdyń jýan ishinde júrdik.

Sóz kóp. Pátýa joq. Jınalys kóp, tıanaq joq. Úkimet álsiz. Úkimet komıtettiń qolynda bolmaı, aqyrynda Kerenskıı úkimetiniń ýezik komısary keldi. Ýeziń ámiri sonyń qolynda boldy. Biraq onyń ámiri de qýatty, kúshti emes. Jurttyń bári ózi bek, ózi tóre. Sot daǵdaryp, mılısıa álsiz bola bastady. Úkimetke baǵyný azaıa bastady.

Nıkolaı zamanynda el jegen bolystar, el jegen prıstavtar, kresánskıı nachalnıkter bos júrdi. Keıbireýleri burynǵy oryndarynan tússe de jazalaryn tartpaı, keńshilikte júrdi. Olardy jazalandyraıyn degen úkimet joq boldy. Burynǵy-burynǵy emes, ásirese keshegi 1916 jylǵy qazaqtyń býntynda, qazaq jastaryn qara jumysqa alǵan qarsańda, qazaqty jegen, qazaqty qan qaqsatqan jaman adamdardyń, zalym ulyqtardyń jazalaryn tartpaı bos júrgenderine ish kúıetin boldy. Ne qylýǵa bilmeı, qur tek ár jerde aıtyp qur júgirip júrdik.

Spassk zavodynda turyp, 1916 jylǵy qazaq jastaryn «prıemnan qaldyram», — dep, zavodtaǵy baı Seıitkamalulymenen birigip, eldi tuzdyqtap soqqan nachalnık Gaıakovıch degendi jáne Aqmolada turyp, Aqkól poselkesinde turyp, jastardy qaraǵanda eldi toqtysha domalatyp soıǵan Orlov degen nachalnıkti tutqynǵa alyp, sotqa berip, jazasyn tartqyzaıyq degenime eshbir demeý taba almadym. Biraz typyrladym da qoıdym. Jazaly adamdy jazalandyratyn pátýaly, qýatty, ádil sotty, kúshti úkimetti tabý qıyn bola bastady. Jurt óz betimen ketti. Jurttyń kóbi bostandyqty óz erkimen, ózinshe túsine bastady.

Bireýdi bireý basynyp, bir laıyqsyz is istese, «bul qalaı?» deseń:

— E, bul slaýoda! (svoboda) — deıtin boldy.

Qazaqstannyń ár jerinde-aq ýezik, oblystyq sıezer ashyla bastady. Sáýir kezinde Omby qalasynda, Aqmola oblysynyń oblystyq qazaq jıylysy degen boldy. Jıylysqa biz Qusaıyn feldsher men Baıseıitti jiberdik. Bularmen birge óz betterimen qyrdyń bir-eki jýandary da ketti. Biri Tama Jantóre, biri joǵaryda aıtylatyn «Qorjynkóldiń» Oljabaı bolysy. Sol jıylysta Oblystyq qazaq komıteti saılandy.

Jıylysqa Orynbordan, «Qazaq» gazetinen Mirjaqyp keldi. Tez odan soń Aqmolaǵa oblystyq komıtetten eki qazaq jigiti — Ádiluly, Kemeńgeruly degen komısarlar keldi. Olar kelgen soń, ýezik qazaq komıtetin ashtyq. Qazaq komıteti qazaq isterin basqaratyn boldy. Biraq kúsh, úkimet ýezik komısardyń qolynda.

Áli de ýezik sıezer (jıylystar) bolyp jatyr. Keńester bolyp jatyr. Árbir keńeske qazaq atynan, ýezik qazaq komıtetinen kisiler kirgizip jatyrmyz.

Qazaq komıtetiniń tóraǵasy — Dúısenbaıuly degen qazaq advokaty, onyń orynbasary men músheleri: Ádiluly, Kemeńgeruly, Shegenuly, birazdan soń Aıbasuly jáne taǵy basqalar. Aqmola ýeziniń birsypyra is biletinderin qyzmetke jınap aldyq. Qazaqsha baspahana ornatyp, gazet shyǵarmaqshy boldyq. Aqsha jınap, Dúısenbaıulyn mashına men qarip satyp ákel dep Qazanǵa jibermekshi boldyq. Meni ýezik komıtettiń tóraǵasy qyldy. Endi qaıtadan Aqmola ýeziniń barlyq qazaq elderine komıtet saılaýshy kisiler jiberdik. Bolystyq komıtetterdi qalaı saılaý kerek ekenin, elge qandaı «ýaǵyz» aıtýdyń kerek ekenin aıtyp jáne burynǵy eldi ezgen, jábirlegen adamdar bolystyq komıtetterge saılanbaýlaryn tapsyryp, saılaýǵa shyqqan komısarlarymyzǵa nusqa jasap berdik. Jáne shyǵaratyn gazetimizdi elden alatyn kisilerden aqsha jınap kelýge «gazetke jazylý dápterlerin» berip jiberdik.

Aqmola ýezik komısary men qazaq komıtetiniń arasy endi jaman bola bastady. Óıtken sebebi mynaý: men bir jumyspen elge shyǵyp ketip edim. Bir kúni bir mıtıńide ýezik komısar Petrovty bizdiń Rahymjan Dúısenbaev Qazannan qaıtyp kelgen betinde sógipti. Petrovtyń bir jaman sózine qarsy shyǵyp sóılep, Petrovty provokatorsyń (provokator) depti. Árıne, buǵan komısar shamdanyp, Dúısenbaev «meni jábirledi... balaǵattady...» — dep sotqa berdi. Biz Dúısenbaevty qorǵap, Ombyǵa — oblystyq komısarǵa, oblystyq qazaq komıtetine, oblystyq Sovdepke Petrovty aıyptap, ózimizden basqaǵa bildirtpeı telegramma berdik.

Qazaq komıtetiniń úsh-tórt músheleri sol komıtette jatatynbyz. Dinmuqambet Ádiluly, Birmaǵambet Aıbasuly, Kemeńgeruly, men — tórteýmiz bir bólmede jatatynbyz.

Kúndegideı beıqam uıyqtap jatyr edik... Tún edi. Bireý kelip esikti qaqty. Oıandyq. Esik ashtyq. Bu kim desek, qaǵaz tasıtyn poshtabaı eken.

— Nemene? — dedik.

— Sizderge povestke! — dedi.

— Á? Káne?.. Ne qylǵan tún ishinde povestke?..

Oqydyq. Ras, povestka. Orystyń ýezik komıteti bizdi asyǵys májilisine tún ishinde shaqyrypty. Úrpıisip birimizge birimiz qarastyq. Taǵy poshtabaıǵa:

— Bul ne qylǵan jıylys?.. Kim bar onda? — dedik.

— Bilmeımin ne qylǵan jıylys ekenin. Maǵan «shaqyryp kel» dep, osy qaǵazdy berdi. Komıtettiń músheleri ózderi ǵana jıylysyp otyr! — dedi.

— Baraıyq, — dep bárimiz de tez kıinip alyp jóneldik.

Qazaq komıtetiniń músheleriniń bárin de shaqyrypty. Tysqa shyǵyp, júgirip, ózge múshelerdi de páterlerinen turǵyzyp aldyq. Jolshybaı Baımaǵambet Ógiztaıuly degen qazaq komıtetiniń bir músheleriniń esigin qaǵyp oıatyp aldyq.

Baımaǵambet — patsha zamanynda nachalnıkke tilmash bolǵan kisi. Orysshany táýir biletin adam.

— Oıbaı, qazir asyǵys jınalysqa shaqyryp jatyr, júrińiz! — dedik. Baımaǵambet shoshyp ketti, sasty.

— E, nemene eken? Nemene eken? — deı berdi.

Qoryqsa da bolmaı alyp júrdik. Aı qarańǵy. Tún ishinde kóshe-kóshemen dedektep bir top «qazaq komıtetteri» kele jatyrmyz. Qala jym-jyrt uıyqtap jatyr. Kóshede adamdar kórinbeıdi. Aspan alabult. Ashylǵan bulttardyń aralarynan kúlimdep juldyzdar ǵana qaraıdy. Albastynyń kózindeı, qarańǵyda terezeleri jyltyrap, tunjyrap úıler tur.

Biz óńsheń «qazaq komıtetteri» saý aıańdap kelemiz. Baımaǵambet qorqyp sóılenedi:

— Iapyrym-aı, á?.. Nege shaqyrdy eken?.. Ne bolyp qaldy eken?.. Bir sumdyq boldy ǵoı. Á-aı, balalar-aı! Osy baıqańdar dep talaı aıtyp edim, bolmaýshy edińder. Al endi! Bir sumdyq bolǵan ǵoı. Patsha ornyna qaıta mingen ǵoı, — deıdi.

Orys komıtetine keldik. Músheleri jıylyp otyr eken. Ýezik komısar otyr. Bári jaı, yzbarly. Asyqqan kisilerdiń túri joq. İshterinde taǵy da bir Martylogo degen jigit otyr. Bul komıtet múshesi emes, «eser» partıasynyń hatshysy.

Jıylysty ashty. Sózdi qozǵady.

Áńgime bylaı eken: bizdiń Ombyǵa, úsh adreske, komısar Petrovty qaralap soqqan telegrammamyzdy Petrov bilip qoıǵan eken. Sol týraly orys komıteti ózara sóılesip, tún ishinde bizdi qolǵa alýǵa shaqyrǵan eken.

Salǵannan bizdi búrip aldy da ketti. Petrov ta sheshen, orys komıtetiniń ózge músheleri de sheshen. Ásirese Petrov pen Koltýnov degen semınarıanyń ekeýi kújildep, julqynyp bizge kárlerin tókti.

— Bul ótirik donos!.. Bul úkimet kisisin ótirik qaralaý!.. Dálelmen, dokýmentpen Petrovtyń aıybyn moınyna qoıyńdar, áıtpese ótirik jala úshin sotqa berilesińder! — dep, ústeldi qoıǵylap shaptyqty-aı kelip.

Bizde dokýmentti dálel joq. Sastyq. Aıtystyq. Petrov shaptyǵyp, julqynyp sóıledi. Doldanady.

— Jazasyz ótirikpen meni aıyptap, «provokator» dep Ombyǵa telegramma soqtyńdar. Provokatordy atady. Meni atylsyn degendi ne dálelmen aıttyńdar? Qaıda dálelderiń? Salyńdar mynaý ústelge. Endi ne men ólemin, ne tegis sotqa berilip, tıisti jazalaryńdy tartasyńdar!.. — dep qylyshyn jerge túıip-túıip qoıady. Birese jylaıdy. Ol jylasa, keıbir orystar da jylaıdy.

— Meniń revolúsıaǵa eńbegim sińgen edi. Óz soldattarymdy ertip, eń aldymen patshaǵa qarsy shyqqannyń biri men edim. Men kári revolúsıonerdiń balasy edim. Patapenko degen jazýshynyń pálen kitabyndaǵy «Sasha» degen bala men edim. Endi osynsha qaralap, jazyqsyz kúıe jaǵatyn, men ne qyldym!? — dep jylaıdy. Aıtys jamanǵa aınaldy. Shıelendi. «Qazaq komıtetteri» qorqyp qashýǵa aınaldy.

Baımaǵambet «tysqa shyǵyp kelem» — dep ketip, kelmeı óshti. Sultan ketti. Úsekeń ketti. Qusaıyn ketti. Jáne basqalary ketti... Aıtysta qalǵan: Birmaǵambet Aıbasuly, Dinmuqambet Ádiluly, Kemeńgeruly, men — tórteýmiz-aq. Ózge komıtetteri taıdy. Aqyrynda, biz jeńildik.

Artynan keshikpeı, bizdiń telegrammamyzben Ombydan eki komısar keldi. Bir orys, bir qazaq (Homýtov pen A. Seıituly). Olar bizdiń komıtettiń májilisine keldi. Májilis «janjal bitti» degen soń, olar qaıtty.

Solaısha is bara berdi. Áıteýir dańmen komıtet isin júrgizgen bolyp jatyrmyz. Bolmasa, qolda kúsh joq. Tipti jalpy úkimette kúsh joq. Zakon joq. Bizdiń istep jatqan úlken bir isimiz: qalyńmaldy qurtyp, áıelderdi súıgenine jiberip jatyrmyz.

1916 jyly elderin qaqsatyp jylatqan eki bolystyń ústinen 120 shamaly aryz keldi. İsteri adam aıtarlyq emes. Biz ne qylarymyzdy bilmedik. Orys sotyna bereıik desek: «Biz qazaq isine kirispeımiz», — dep orys soty almaıdy.

«Osy júz jıyrma aryzdy tekserip, myna jazaly adamdardy jazalandyrsańyz eken», — dep, Ombydaǵy qazaq komıtetine jiberdik. Bul oblystyq komıtetke bizdiń istegen úlken bir synymyz boldy. Oblystyq komıtet bul aryzdardy birazdan soń, eshbir jóndi nusqaý aıtpaı, ózimizge qaıtardy. Biz oblystyq komıtettiń munysyna narazy boldyq. Bul ústinen júz jıyrma aryz berilgen eki bolys ýezik komıtettegilerge óte belgili adamdar edi. 1916 jyly eldi shýlatqandary jurttyń qulaǵynan áli de ketken joq edi. Bularǵa sot jasamaǵan soń, Aqmolanyń oblystyq qazaq komıtetiniń ózine kóńilimiz tolmaıtyn boldy. Bul eki jaýyz bolysqa eshteńe istemegen soń, oblystyq komıtet «jaýyzdyqqa qarsy bolady» dep oılaýdan qaldyq. Jáne oblystyq komıtettiń múshesiniń biri, álgi eki bolystyń biriniń inisi Tólebaı edi. Bul álgi 1916 jyly men aýylyna sanaq alýǵa baratyn «Qorjynkól» bolysynyń inisi Tólebaı — meniń oqyp júrgendegi jaqyn tanysym. Ústinen eli seksen aryz beretin bolys, sol Tólebaıdyń sondaǵy bolys bolatyn aǵasy — Oljabaı. Bul Oljabaı ózi sheshen-pysyq adam bolǵan soń, alǵashqy, patsha túsken kezde Aqmolaǵa kelip, jıylystarda sóılep, az ýaqyt «kósemdik» qylǵan. Sol qarsańda bolǵan oblystyq sezge óz betimen baryp, óziniń aýyldaǵy inisin oblystyq qazaq komıtetine múshe qylyp ótkizip kelgen. Buǵan biz rıza bolǵan joqpyz da. Elinen, ústinen seksen shamaly aryz kelgen soń, Oljabaı qolǵa túspeı, Aqmoladan qaıtyp ketken. Oljabaı bolystyń ústinen aryz berýshiler — kóbinese álgi 1916 jyly patshaǵa qarsy qazaq ereýil jasaǵanda Oljabaıdyń kórsetýimen shabylǵan, atylǵan qazaqtardyń aınalasy.

Bul týraly biz Aqmolanyń oblystyq komıtetine talaı qaǵaz jazyp, talaı telegramma jiberdik. Oblystyq komıtetke «aralaryńnan Tólebaıdy shyǵar» dep talaı telegramma soqtyq.

Oblystyq komıtet bizdiń sózimizdi tyńdamady. Tólebaıdy shyǵarmady. Mine, sonan soń álgi aryzdardy oblystyq komıtettiń ózine «ne qylar eken» dep jiberip, ony da aıaqsyz qaıyrǵan soń, oblystyq komıtettiń kimdiki ekenine endi ábden kózimiz jetetin boldy. Sonymen, Aqmolanyń ýezik qazaq komıteti men oblystyq qazaq komıtetiniń arasy jaqsy bolmaı, bir-birine qarsy bola bastady.

İs sóıtip bir qalypta júre berdi. «Jas qazaq» degen jastar uıymyn ashqanbyz. Uıymnyń maqsaty: halyq arasynda zań, bilim taratý jáne saıasat isterine qatysý. Qaýymnyń qysqasha jobasy boldy. Qaýymnyń basqarmasy boldy.

Tóraǵasy — Sáken Seıfýllın, músheleri: Ádiluly, Aıbasuly, Asylbekuly, Serikbaıuly, Nurkeuly.

«Jas qazaq» uıymyn ashqan saǵattaǵy jazylǵan músheleriniń sany qyryq-elý shamasyndaı edi. Sońynan odan kóbeıdi. Bári qazaqtyń azdy-kópti oqyǵan jastary. «Jas qazaq» uıymynyń isin júrgizetin hatshysy, aqsha esebin basqaratyn kaznacheıi boldy. Mór, shtampy boldy. Kúzge qarsy shapegrappen «Aına» degen jýrnal shyǵardy. Uıymnyń baspaǵa basylǵan, taralǵan jobasy boldy. Jobada uıymnyń saıasaty retinde, memleket qurylysy retinde qabyl alǵan joly mynadaı edi:

...«Jas qazaq» Rossıanyń eń durys jobaly tóńkerisshil partıasymen birge maıdanǵa shyǵady. Onsoń Rossıanyń qurama (federatıvnaıa) respýblıka bolýyn qýattaıdy»... Mine, osyndaı edi.

Bul «Jas qazaq» uıymy 1913 jyly Ombyda oqyp júrgende ózimiz ashqan «Birlik» uıymy tárizdi. Aıyrmasy sol: «Birlik» patsha úkimetinen jasyryn uıym edi. Al «Jas qazaq» jasyryn emes. Jáne «Jas qazaq» áleýmet, úkimet isterine de kórine qatynasatyn boldy.

Jaqsy bolsyn, jaman bolsyn, qazandaı qaınap, qazaq komıteti men «Jas qazaq» isteri júre bastady.

Qyrdaǵy elderde bolystyq, komıtetter saılandy. Kóp jerde burynǵy el jegen adamdardy komıtetterge kirgizbeı tastadyq. Áıelderdi saılaýǵa kirgizdik. Áıelderdiń bostandyǵyn erkin qorǵadyq, qalyńmaldy quryǵymyz jetken jerde alǵyzbaıtyn boldyq. «Atastyryp» qoıǵan kúıeýin jaqtyrmaǵan qyzdardy, qatyndardy bosatyp, súıgen jigitterine toqtaýsyz jiberetin boldyq. Aqmola ýeziniń qazaqtarynyń soty da, mılısıasy da, úkimeti de ýezik qazaq komıteti boldy.

Qazaq komıtetiniń aldynan qazaqtardyń top-top aty ketpeıtin boldy. Shubap qazaqtyń qyz-kelinshekteri komıtetke kelip, «bostandyq qaǵazdaryn» alyp ketetin boldy. Bir kúnde on segiz áıel «bostandyq qaǵaz» alǵan kezi de boldy.

Komıtettiń isi solaısha júre berdi. Aqmola oblysynyń basqa ýezerinde de osyndaı ýezik komıtetter ashylǵan. Bári de álinshe isterin júrgizýde. Ár ýeziń jáne qazaqtyń ár oblysynyń istep jatqan isteri gazetter arqyly jáne keı jerlerden alyp turatyn hattar arqyly belgili. Qazaqtyń ár ýezinde-aq, ár oblysynda-aq álinshe is júrip jatyr. Bárinde de osyndaı komıtet bar. İstiń júrisi bir jerde ekpindi, bir jerde baıaý, shaban.

Ár jerde-aq gazet shyǵara bastady. Semeıde «Saryarqa» gazeti, Tashkentte «Alash» gazeti, sońynan «Birlik týy». Bókeılikte, Astrahan qalasynda «Uran» gazeti, Aqmolada «Tirshilik» gazeti, Orynborda burynǵy belgili «Qazaq» gazeti.

«Saryarqany» basqarǵan — Qalel Ǵappasuly. Jazýshylary: Ermekov, Bókeıhanov, Turǵanbaev jáne basqalar.

«Alashty» basqarǵan — Kólbaı Toǵysov.

«Birlik týyn» basqarǵan — Mustapa Shoqaıuly. Jazýshylary: Bolǵanbaev, Tórequlov, Qojanov jáne basqalar.

«Urandy» basqarǵan — A. Musauly. «Tirshilikti» — basqarǵan — Raqymjan Dúısenbaev pen Sadýaqas Seıfollauly (men). Jazýshylary: Asylbekov, Ómirbaı Dónentaev jáne basqalar.

«Qazaqty» basqarǵan — Ahmet Baıtursynov pen Mirjaqyp Dýlatov. Jazýshylary: Bókeıhanov taǵy solar. Bul gazetter, «Tirshilikten» basqasynyn bári, bir bette boldy. Bári Orynbordaǵy «Qazaq» gazetiniń yqpalymen júrdi. Báriniń qulaq kúıin «Qazaq» gazeti burap berip, nusqaý berip otyratyn boldy. «Qazaqtyń» basyndaǵylar Qazaqstannyń ár jerindegi nıettes adamdaryna nusqa berip, hat jazyp jatty. Gazetterdiń bári kózjumbaı ultshyl boldy. Ultshyl bolǵan soń, eriksiz baıshyl gazet boldy. Báriniń ortaq týy «Qazaq» gazeti boldy.

Mine, osy gazetterdi oqyp, Qazaqstannyń qaı jerinde ne bolyp jatqanyn syrttan baqylap jattyq. Qazaq komıtetteriniń kóbiniń-aq saıası joly, áleýmettik isi, bizdiń Aqmolanyń oblystyq komıtetterinen ózgeshe emes, kóbi-aq bir qalypta. Komıtetterdiń basynda qazaqtyń burynǵy úlken oqyǵandary: advokat, sýdıa, doktor, chınovnık, perevodchıkter — baıdyń balalary. Al bulardy bıleýshi — moldalar, ıshandar, burynǵy jýan bolystar. Mysal keltireıik.

«Alashtyń» «tireýleri» — jýandar, qaziretter.

Oral oblysynda. Sol qarsańda qazaqtardyń oblystyq sıezeri boldy. Oral oblysynyń ýez-ýezinen oblystyq qalasyna (Oral-Tekege) qazaqtar jınaldy. Jıylys qalanyń at oıyn úıinde (sırkte) boldy. Sıez ashyldy. Basqarma saılandy. Basqarma sırktiń ortasynda ústel quryp qoıyp otyr, sıez adamdary sırk ishinde jaǵalaı tolyp otyr. Jáne sırk ishinde aınala ıin tiresip, sıezi kórýge, tyńdaýǵa kelgen kóp halyq tur. İshterinde biren-saran oqyǵan áıelder de bar. Qarap tursań, sezge Oral gýbernıasynyń qazaqtarynyń «qaımaǵy» jınalǵan. Ylǵı «qasqa men jaısań». Sıezi meńgerip otyrǵan, barlyq Qazaqstanǵa belgili, zor oqyǵandar: Qalel Dosmuqambetov, Jansha Dosmuqambetov, Ǵubaıdolla Álibekov taǵy da kóp zor oqýlylar. Qurylyp otyrǵan sezge qarap jibergende, osynyń bárin kórip, á degende kisiniń kóńili tolǵandaı. Kóńili tolmaı qaıtedi!.. Ylǵı zor, oqyǵan, kózi ashyqtar. İshterinde oqyǵan áıelder de bar... Jurttyń bári tizilip oryndyqta otyr... Biraq ózgeden bólek bir-aq kisi jerde. Jerde bolǵanda, ol kisi qara jerde emes, astynda tóselgen kilem bar. Eki ıinine eki kisi mingendeı uzyn boıly, tolyq. «Máıegi aýzynan shyqqan» manaýraǵan manaptaı. Ústinde shuǵa shekpen. Belinde kúmis kemer belbeý. Basynda kámshat bórik. Shúıdesi toqpaqtaı. Shekesi torsyqtaı. Tóńirekke kóziniń astymen qarap qoıady. Sıeziń basqarmasyna qarap qoıady. Sıezi basqaryp otyrǵan alty-jeti bilgishter de ıesine qaraǵan ańshynyń ıtterindeı álgi «jerdegi jalǵyzǵa» qarap qoıady.

Mine, «jerdegi jalǵyz» sırktiń tóńiregine qarady. Qaharly kózi oryssha kıingen bir-eki qazaq áıeline tústi. «Jerdegi jalǵyz» qabaǵyn túıdi.

— Áne bir seltıgender kim? — dedi.

Sıez selk ete tústi. Ortadaǵy basqarma da selk etti.

— Ol, bireýi Isanyń úıindegi kelinińiz... Bireýi Aıtjannyń úıindegi kelinińiz! — desti.

— Táıt, ári! Shyqsyn!.. Bul áıelder jınalatyn jer emes! — dedi «jerdegi jalǵyz»...

Tez sıezen áıelderdi shyǵardy...

Bir másele bitip, ekinshi másele bastalǵansha jurt jaı áńgimelese bastady.

«Jerdegi jalǵyz» da árkimge sóz tastap otyr.

Munyń sózin jurt jerge túsirmeıdi. Tastaǵan súıekti qaqqan tazysha qaǵyp alady. Bireý jaýapty unamsyz qaıyrsa, «jerdegi jalǵyz» sózin qaıtadan naızaǵaıdaı qylyp tastaıdy. Bir kezekte Álibekovke:

— Eı, Ǵubaıdolla! Petrborǵa bardym dep júrsiń ǵoı, bara ber! Biraq Oral oblysynda qyrtpaı júr! — dedi.

Bir kezekte moldalarǵa:

— Eı, moldalar! Shylym tartpańdar, bastaryń aýyrmaıdy, — dedi.

«Jerdegi jalǵyz» jurttyń bárine zil tastaıdy. Oǵan qarsy keler bilgish joq.

Bul kim?

Bul — Syrym batyrdyń urpaǵy Salyq, belgili jýan Salyq bolys. Patshanyń bolysy...

Mine, endi sıez (keńes) bitti. Salyq bolys sıeziń basqarmasyna, bilgishterge qarap: «Eı, qazir álgi on altynshy jyly ólgenderdiń molasyna baryp quran oqımyz, júrińder, biriń qalmańdar!» — dedi. Jurttyń bári Salyqtyń kótinen shubyrdy. Sırkten shyǵyp, qaptap molaǵa bardy. Oblystyq sıez júginip otyrdy. Qalel, Jansha, Ǵubaıdolla jáne basqa «kósem» bilgishter aldynda. «Tabaraq» basynan aıaǵyna sheıin oqyldy.

Mine, jýannyń úkimi osyndaı edi!.. Bul jalǵyz Oralda emes, ár oblysta-aq osyndaı edi. Tek bir jerde óte kúshti, bir jerde báseńdeý edi. Álgi bizdiń Aqmolanyń oblystyq komıteti ústinen seksen aryz bar Oljabaı degen kúshti bolysqa eshteńe qylmaı, qaıta onyń týǵan inisin komıtetke múshe qylyp ustap otyrǵandyǵy ózge jerde bolmaǵan is emes edi.

Jańaǵy Oraldaǵy Salyq bolys sol betimen sońynan Kúnbatys Qazaqstandaǵy «Alashorda» úkimetiniń múshesi boldy. Al Oljabaı bolys Kolchak ýaqytynda Aqmolada Alashordanyń Ýezik ákiminiń biri boldy.

Aqmolada. Oraldaǵy Salyq tárizdiler bizdiń Aqmolada da tynysh qarap jatqan joq, olar da biz otyrǵan komıtetti qamady. Olar da bizdiń kózimizdi joǵaltýǵa kúshterin salyp baqty. Bizdi «dinsiz» dep, «eldi buzýshylar» dep sóz júrgizip baqty. Talaı jerde bizben aıqasyp, ereýildep júrdi. Biraq olardy biz toptap, qýalap júrdik. Bir kúni mynadaı is boldy.

Bizdiń komıtettiń keńesi edi. Kúndiz saǵat on eki kezi. Komıtet keńesine «Jas qazaq» uıymynyń da músheleri kelip otyr edi. Keńes qupıalaý bolǵan soń, bóten kisilerdi kirgizbeı, esik aldynda poshtabaı tur edi. Komıtettiń aınalasynda, aldynda, kúndegideı qaqtyqqan, qaınaǵan jurt. Bir mezgilde esiktiń syrtynan tasyr-tusyr shyqty. Kújildegen sózder estildi. Esiktiń syrtynda turǵan poshtabaıdyń daýsy shyqty. Esikke talasqandaı boldy. Kújildegen daýystar kóbeıip, esikti solqyldatty... Qyzaryp, qysylyp, esikti qysyp ashyp poshtabaı úıge kirdi.

— Birtalaı kisi «kiremiz» dep bolmaıdy, — dedi.

— Ol kimder? — dedik.

— Basy Sypan bolys, — dedi.

Sypan bolys — Aqmolada myqty, ataqty, belgili bolystyń biri. Patsha zamanynda jıyrma bes jyl bolys bolǵan. Biraq Salyqtaı emes, qý, «aqyldy», «sypaıylaý» adam.

— Kirgizbe, keńes qupıa, — dedik.

Poshtabaı shyqty. Taǵy da kújildegen daýystar shyqty. Shań-shuń, opyr-topyr boldy. Esikti julyp alyp, komıtettiń keńesi ústine bir top kisi, Sypan bolystar kirip keldi.

— Sizderge ne kerek? — dedik.

— Ne kerek bolsyn, biz de osy sózderińniń ishinde bolamyz, — dedi Sypan.

— Joq, bizdiń keńesimiz qazir qupıa, sizderge otyrýǵa bolmaıdy, — dedik.

— Qazir ne qupıa bar? Qazir qupıa bolmaıdy. Biz de otyramyz, — dedi.

Azyraq qyzarańdastyq. Bizdiń komıtettiń múshesi qaznashymyz Nurjan Shegiuly degen joldasymyzǵa Sypan bolys:

— Eı, Nurjan! Sen bylshyldama! Kótińdi qys! Seniń ol otyrǵan ornyń kerek bolsa, maǵan op-ońaı! — dedi.

Súıtip, biraz ereýildesip, komıtettiń sózin bólip, Sypan bolys nókerlerimen shyqty.

Oraldaǵy, Jympıtydaǵy Salyq bolys tárizdi emes, Sypan janjalǵa barmaıtyn adam. Salyq Jympıtyda, bir rette, ýezik komıtetti kóp kisilermen kelip shaýyp, bir komıtet múshesiniń kózin uryp shyǵarǵan.

Endi bir kúni mynadaı is boldy:

«Jas qazaq» uıymynyń jıylysy edi. Jıylys qazaq komıtetiniń keńsesinde bolyp jatyr. Jıylystyń tóraǵasy bolyp otyrǵan men. Jaǵalaı otyrmyz. Meniń eki jaq janymda uıym basqarmasynyń hatshylary, músheleri: Ádilov, Aıbasov, Nurkın, Asylbekov. Bizdiń aldymyzda bizge qarap, Serikbaev, Dónentaev jáne basqalar otyrǵan.

Kún batýǵa taıanǵan. Úıdiń ishi lyq tolǵan ıin tiresken kisi. Olardyń terlegen lebinen úıdiń ishi qapalanyp ysyǵan. «Jas qazaq» uıymynyń kóp músheleri jáne jaı kisiler de esikten tórge sheıin syǵylysyp, oryn jetpegenderi samaladaı samsap túregep tur.

Keńes bolyp jatyr. Bir mezgilde ıin tiresip turǵan jurt qozǵaldy.

— Bul kim? Nege ıteresińder? Qaıda kımelep barasyń?

— E, ne kerek? Ne boldy? — desti.

Keıbireýler kımelep, omyraýlap, tórge qaraı órlep keledi. Sóılenip otyrǵan sóz bólindi. Ańyraıyp qaradyq.

Moldalar kıe-jara omyraýlap, biz otyrǵan tórge keldi. Bes-alty molda — bári de Aqmola ýeziniń ataqty moldalary, áýlıeleri, Ǵalaýetdın qalpe, Omar molda, taǵy da basqa moldalar.

— E, sharýalaryń bar ma edi? — dedik.

Moldalar kúmiljińkirep:

— Kóp sharýamyz joq, — dedi.

Biz sózimizdi sóıleı berdik, moldalar otyrdy. Ǵalaýetdın meniń qasyma kelip otyrdy.

Sóz sóılenip jatyr.

Bir mezgilde Ǵalaýetdın molda maǵan:

— Sáken «myrza», kishkene sózderińizdi bóle turyńyzdar! — dedi.

— Nege? — dedim.

Sóılenip turǵan sóz ózinen-ózi qoıyla qaldy.

Jurt qaraı qaldy.

— Qazir endi kún keshkirdi. Namazdyger ýaqyt boldy. Sózderińizdi qoıa turyp, keshki namazǵa baryńyzdar! — dedi.

— Bizdiń qazir ýaqytymyz joq, qalpe! — dedim.

— Nege ýaqytyńyz bolmaıdy? Bul sózderge ýaqytyńyz bolǵanda namazǵa ýaqytyńyz bolmaı ma? Júrińizder namazǵa! — dedi Ǵalaýetdın.

— Bizdiń dáretimiz joq edi, qalpe! — dedim taǵy da.

Qalpe túsin sýytyp:

— Dáret alasyzdar, tastańyzdar endi sózderińizdi, júrińizder, namaz ótip ketedi! — dedi.

Pále búıirden qadaldy. Men yza bolyp, tez joldastarǵa aınala qarap jiberip, qarsy aldymda otyrǵan Báken Serikbaıulyna qaradym. Báken maǵan qarap qoıyp, qyp-qyzyl bolyp, qalpege kózimen qadalyp otyr eken. Báken meniń betime qarap jiberdi de qalpege:

— Eı molda! Shatpa!.. Shaınama! — dedi.

Bákenge taıaý, terezeniń aldynda otyrǵan Ómirbaı:

— Maǵan sóz bershi, Sáken! — dep ushyp túregeldi.

Sóz berdim.

Moldalar qalsh-qalsh etedi. Iin tiresken jurtta ún joq. O-oı, sókti-aı kep Ómirbaı moldalardy!

— ...Sender, eldi aldaýshy aramtamaqtar... Sum, kólgir, byljyraǵan qaıar buzylǵandar!.. Ózderińniń ne qylyp júretinderiń esterińde bola ma?.. Bizde ne aqylaryń bar?.. Biz tozaqta kúıip jatsaq, sender qoldaryńnyń ushyn bermeı-aq qoıyńdar! — dep, moldalardyń ıt terisin basyna qaptady.

Byt-shyt bolyp moldalar ketti.

Moldalar men bolystardyń, barlyq jýandardyń beti, nıeti bir. Báriniń shabýyly da bir.

Mine, sóıtip, Qazaqstannyń kóp jerinde komıtet isteri osylardyń yqpalymen júrgen.

Mine, «Alashordanyń» tireýiniń zory moldalar men bolystar bolǵan. Taǵy da mysal keltireıik.

«ALASH» HANNYŃ ÚIİNDE

Kolchaktyń, alashordanyń zamany edi. «Alashorda» úkimeti eki bólek jerde. Kúnshyǵystaǵysy Semeıde. Kúnbatystaǵysy Oral oblysynda, Jympıty qalasynda. Semeıdegi «alashordanyń» bastyǵy — Álıhan Bókeıhan, Jympıtydaǵy ordanyń bastyǵy — Dosmuqambetov Jansha. Músheleri: Qalel, baǵanaǵy Salyq bolystar.

Bir kúni keshke, «Kúnbatys alashorda» úkimetiniń bastyqtary jaı keńesip otyr edi. Keńes «Ordanyń» keńsesinde emes, Qaleldin páterinde edi. Ordaǵa Qýanaı qaziret kelgen. Sol Qýanaı qaziretti «alashorda» úkimeti qurmettep, Qaleldiń páterinde qonaq qylyp syılap otyrdy. Úkimettiń sózi qazirettiń aldynda sypaıy, ádepti:

— «Taqsyr», «qaziret», «qup!» — desedi.

Yzbarlanyp qaziret otyr. Betine qaraǵanda: «Qytaı jurtynyń qudaıy ma bul?» — dep oılaısyń. Qýanaı qaziretti bilmeıtin Oral oblysynda bala joq. Qýanaı qaziretti Úpidegi, Qazandaǵy noǵaı-bashqurttyń múftıleri de biledi. Múftı de Qýanaıdy syılaıdy. Qýanaı «áýlıe»... Mine, qaziret jaıylyp Qalel Dosmuqambetulynyń úıinde otyr. Qaziret bosqa sóz sóılemeıdi. Qazirettiń árbir sóılegen sózi em. Qaziret yzbarlanyp, aınala qarap qoıady. Úkimet músheleri, moldadan qoryqqan balalarǵa uqsap, syzylyp otyr. Qaziretke qarap ańshynyń ıtterindeı qaıpaqtaıdy. Úkimet bastyǵy Jansha otyr. Kıimderi ádemi, oryssha, áskerı, japonnyń jandaraly tárizdi.

Jansha qaraǵan kisiniń kózine tolarlyq. Parsy jurtynyń, Qyzylbastyń ásker bastyǵy Rzahan tárizdi. Janshaǵa qaraǵan kóz toıarlyq, Jansha — alashordanyń bastyǵy. Jansha — «qazaqtyń hany»... Biraq Jansha jalańbas, shashy ósińkiregen. Janshanyń basynda kók saýytty dýlyǵa joq. Ne mańdaıyna asyl tastar ornatqan, tastary qulpyryp neshe túrli ot shashqan qarqaraly táji joq. Tym bolmasa qarqaraly bórki joq. Jansha jalańbas — kemshilik sol.

Bir mezgilde ol kemshilikti ózi sezgendeı Jansha bir qolymen shashyn sıpady. Súzilip qarap otyrǵan qazirettiń yzǵarly betiniń bir tamyry jybyr etti. Sol jaq kóziniń aldy qalt etti. Tomaǵasyn julyp alǵan búrkitteı qaziret basyn kóterip aldy. Janshaǵa kózderin ash búrkitteı qadady. Qazirettiń bet qımylyn ańdyp otyrǵan úıdegiler selk etti. Bári de Jansha men qaziretke qarap tyna qaldy.

Qaziret:

— Táıt!.. Bórkińdi nege kımeısiń?!.. Qarashy, shashyn jalbyratyp otyrǵanyn!.. Senderdi biz «qalıpanyń» ornynda deımiz!.. Ár namazdyń sońynan bata qylamyz!.. Sender búıtesińder... Kıip otyr bórkińdi! — dedi.

Otyrǵandar sasty. Eptep, qalbalaqtap shaıyp-jýdy.

Qaziret keıip: «Namazǵa da salaq dep esitemin», — dedi.

«Taqsyrlap» otyryp, qaziretti jadyratty. Sonsoń Qalel:

— Taqsyr, qyzmetten ýaqytymyz az bolady. İsten qolymyz bosamaıdy. Biz juma kúni ǵana meshitke baraıyq, bizge namazdy jaı kúnderde úıde oqýǵa ruqsat qylyńyz! — dedi. Aqyrynda, qaziret alashorda úkimetine juma kúninen basqa kúnde namazdy úıde oqýǵa ruqsat qyldy. — Biraq juma namazynan qalmańdar! — dedi.

— Qup, taqsyr! — dedi.

Mine, sýret!.. Bul jalǵyz Oral oblysynda bolǵan joq, bul barlyq Qazaqstanda bolǵan jalpy sýret.

Jýan bolystar men «kádirli» moldalardy «Alashorda» ózine kúsh qyldy. Jıylystaryna bulardy ádeıi arnap shaqyrdy. Bulardan ylǵı «bata» alyp otyrdy.

Endi ózimizdiń áńgimege keleıik — Aqmola komıtetine keleıik.

AQMOLADA

Komıtet isi, joǵarǵy aıtqandaı, bir qalypta júrip jatty. Jurt basy aýyrsa da komıtetke keletin boldy. Qazaq komıtetin ǵana biledi. Sot ta, mılısıa da — bári de komıtet. Kúndiz-túni topyr. Komıtet qazandaı qaınap jatty. Biraq joǵarǵy úkimetten eshbir joba joq. Eshbir nusqa joq. Komıtet qazandaı qaınaıdy. Biraq ákimshilik kúshi joq. Orystardyń komıtetinde tipti is joq. Aty bar, isi joq.

Aqmolanyń ákimshiligi Kerenskııdiń komısary praporshık Petrovtyń qolynda. Biraq onyń da kúshi joq. O da eshteńe isteı almaıdy. Bul jalǵyz Aqmolada emes. Kerenskıı zamanynda barlyq jerde-aq jalpy solaı bolǵan. Jalpy qozǵalǵan halyqty Kerenskııdiń ákimshiligi toqtata alar ma?.. Neshe zamannan beri sheńgeldep basqan qalyń muzdy talqan qylyp tasyǵan darıany mılısıa men sot toqtata alar ma?

Alys bolsa da, jalpy Qazaqstanǵa qulaq kúıin burap otyrýǵa tyrysqan Orynbordaǵy «Qazaq» gazeti edi. Jalpy qazaq oqyǵandarynyń rýhyna jel berýge áreket qylyp otyrǵan «Qazaq» gazeti edi. Óıtkeni «Qazaq» gazeti ózge gazetterden burynyraq shyqqan (1913 jyly shyqqan) órkendi gazet boldy. Órkendegen bul gazet qazaq halqy jaqsy jerden, sýdan aıyrylyp, patshadan qorlyq kórip, turmysy ózgerińkirep: «Jerim-aı! Sýym-aı!.. Qorlyq-aı!» degen zamanda shyqty. Jáne sol turmys ózgeristeriniń áserinen qazaqtyń oqýǵa umtylǵan jastary kóbeıip, talpyna bastaǵan qarsańynda shyqty. Jáne bul gazettiń basyndaǵy shyǵarýshylar: «Jerim-aı!.. Sýym-aı!..» degen zardy muń qylyp, jyr qylyp aıtýshylar boldy. Sondyqtan olar qazaq oqyǵandaryna kósemdik qyldy. Sol kósemdikti bular 1913 jyldan «Qazaq» gazeti arqyly úgit qylyp kelip, patsha túsken soń kúsheıtti. «Alashordanyń» uranshysy osylar boldy.

Bular patsha túsken soń «Qazaq» gazeti arqyly «jalpy qazaqtyń jıylysy bolsyn» degen sózdi taratty.

1917 jyly sáýirdiń ekisinen segizine deıin Orynborda Torǵaı oblysynyń sezin jasady. Torǵaı sezine Oral, Semeı, Syrdarıa, Bókeı oblystyq komıtetterinen ókilder shaqyrdy.

Torǵaı sezinde jalpy qazaq halqynyń máselelerin qozǵady. «Qazaqstandyq jalpy sıez qurylsyn» dep qaýly shyǵardy. Sezge joba jasap, shaqyrylatyn ýaqytyn, ornyn belgileýge segiz kisiden búro saılady. Saılanǵan búronyń basy «Qazaq» gazetiniń shyǵarýshylary: Bókeıhanov, Baıtursynov, Dýlatov, Qadyrbaevtar boldy.

Sóıtip, «Qazaq» gazetiniń jazýshylary bas bolyp, Torǵaıdyń oblystyq jıylysynda sıez shaqyrylatyn búro saılanyp, jalpy qazaq jıylysyn qurmaq boldy.

Búro keshikpeı «Qazaq» gazetine «Jalpy sıez bolady», — dep jar saldy. Sıez — «Birinshi jalpy qazaq sezi» bolmaq. Sıez Orynborda 1917 jyly shildeniń 20-sy kezinde ashylmaq.

«Qazaq» gazetinde Qazaqstannyń ár oblysynda sezge qansha ókilder shaqyrylǵany jarıalandy. İle Orynbordan telegramma keldi. Sıeze qaralatyn máselelerin qozǵady. Qaralatyn máseleler:

1) Jalpy Rossıanyń memleket qurylysy.
2) Qazaq oblystarynyń avtonomıasy.
3) Jer máselesi.
4) Mılısıa máselesi.
5) Zemstvo.
6) Oqý.
7) Sot.
8) Din máselesi.
9) Áıelder máselesi.
10) Ýchredıtelnoe sobranıege daıarlaný.
11) Jalpyrossıanyń musylman soveti.
12) Qazaqtyń saıasat partıasyn jasaý.
13) Jetisý oqıǵalary.
14) Jalpyrossıa federalısteriniń Kıevtegi sezine qazaqtan kisi jiberý, Peterbordaǵy oqý komısıasyna kisi jiberý.

Mine, sıezerinde qaralatyn máseleler osylar.

Sezge ár oblystan «saılap jiber» degen ókilderiniń sany az. Bul ókilderdi ýezik komıtetter jibermek. Nemese oblystyq komıtetterdiń ózi-aq jibere salmaq. Komıtetterdiń jiberetin adamdarynan basqa sezge taǵy telegramma arqyly arnap keıbir belgili kisilerdi shaqyrdy.

— Kim shaqyrdy?..

— Álgi Bókeıhanovtar shaqyrdy.

— Qandaı belgili kisilerdi shaqyrdy?

— Manaǵy aıtqan, Salyq bolys tárizdi «dúnıe tutqasyn ustaǵandardy» shaqyrdy. Qýanaı qaziretter tárizdi «áýlıelerdi» shaqyrdy.

Bizdiń Aqmola oblysynyń atynan baratyn eki ókil bolyp oblystyq komıtettiń eki múshesi ketti: Ombyda otyryp ózderin-ózderi saılap ketti. Asyl Seıitov (doktor), Maǵjan Jumabaev (ýchıtel). Biz Aqmolanyń ýezik komıtetinde otyryp, tek ánsheıin bolyp jatqan isti telegramma, hat, gazet arqyly ǵana bilip otyrdyq.

Keshikpeı Ombydan feldsher Shaımerden Áljanulynan hat aldym. Men Shaımerdenmen Ombyǵa oqýǵa barǵan jylymda tanys bolyp edim. Ol Ombyda adam feldsheriniń shkolynda oqyǵan edi. Shaımerdenmen óte jaqyn dos bolyp ketip edim.

1913 jyly Ombyda eń áýeli jasyrynyp jastar uıymyn — «Birlikti» ashqanymyzda, Shaımerdendi uıymnyń basqarmasynyń tóraǵasy qylyp saılap edik. Shaımerden sonda-aq tóńkerisshil edi. «Birliktiń» bir orman ishinde bolǵan jıylysynda Shaımerden: «Kishkene baspa mashına alaıyq, baspaǵa basyp qazaq arasyna patshaǵa qarsy sóz taratalyq», — dep usynys kirgizip edi. Jáne «revolúsıa bolsa qaıtemiz» degen sóz bolǵanda: «Revolúsıa bolsa, qolymyzǵa qarý alyp, revolúsıashyldarmen bir bolamyz», — dep edi.

Bul sózderdi kópshilik jaratpap edi. Jalǵyz-aq Shaımerdenge men qosylyp edim.

Munymyzdy keıbireýler kúlki qylyp edi. Mine, endi sol Shaımerden maǵan Ombydan jazǵan hatynda bylaı depti:

«Sáken!

Men Orynborǵa ana myrzalardyń jıylysyna ketip baramyn. Maqsutym — Bókeıhandarǵa qarsy shyǵyp, olardyń jolynyń teris ekenin aıtpaq.

Sen de olardyń kim ekenin jurtqa jarıalap, túsindirip aıta ber! Qosh! Taǵy da hat jazarmyn...

Shaımerden».

Biz de endi qarap otyra almadyq, bul jıylǵan sıezen ne kútýge bolatynyn aıta bastadyq.

Ýezik komıtettiń jalpy jınalysyn ashtyq. Komıtettiń ortasyna Orynborda bolyp jatqan sıeziń — I jalpy qazaq seziniń qaraıtyn máselelerin saldyq.

Baıandama jasap pikir alysqannan keıin, Orynbor seziniń qaraıtyn máseleleri týraly qaýly shyǵardyq. Qaýlymyz «Jas qazaq» uıymynyń jobasymen boldy. Bizdińshe, eń zor másele — Rossıanyń bolashaq úkimetiniń túri. Muny biz úlken qaýipti másele dep bildik. Qaýipti bolmaı qaıtedi? — Sıeze ylǵı jýan bolystar (jaman da bolystar emes, jýan bolystar), úlken aqsaqaldar, qaziretter bolsa, olar qandaı úkimet jasamaq?..

Mini, sol sebepti bolashaq úkimet qurylysyn úlken zor másele dep bildik.

Bul týraly bizdiń komıtettiń shyǵarǵan qaýlysy boıynsha, Orynbordaǵy sezge telegramma soqtyq. Telegrammany jazǵan Birmaǵambet Aıbasuly edi.

Telegrammanyń mazmuny mynadaı edi: «Biz federatıvnaıa respýblıkaǵa ǵana daýys beremiz. Basqa túrge qarsy bolamyz».

Bizdiń telegramma sıeziń ashylýyna dál barypty. Bizdiń osy telegrammanyń jónimen Aqmola oblysynyń atynan barǵan Seıitov federatıvnaıa respýblıkany qýattap sóılepti. Sıez shaqyrýshylardyń aǵasy Bókeıhanov kadet partıasynyń jobasyn sezge alǵyzbaq bolypty, edáýir dalbasalapty. «Rossıa úkimeti Anglıa úkimetindeı patshasy bar, parlamentti bolýy jón», — dep talasypty. Biraq kópshilikten jeńilipti. Sıez federatıvnaıa respýblıkany durys taýypty. Bul sózdi sıezen keıin Aqmolaǵa kelgende Seıitov sóıledi.

İs solaı júrip jatty. Qajy, moldalar, bolystar bizge qas bolyp aldy. Bizdi «dinsiz», «eldi búldirgish» dep sóz júrgizip júrdi.

Qaıtyp kelip «Tirshilik» degen gazet shyǵara bastadyq.

Keshikpeı tamyzda Aqmolanyń ýezik sezi boldy. Sezge Aqmolanyń ár bolysynan ókilder keldi. Ombydan oblystyq komıtetten álgi Orynbordaǵy sezge barǵan Asylbek Seıituly keldi. Orynbor seziniń baspaǵa basylǵan qaýlylaryn ákeldi. Sıeziń qalaı bolyp ótkenin sóıledi.

Sıeze Bókeıhanovtardyń kadet partıasynyń jobasyn júrgizbek bolǵanyn aıtty. Rossıa memleketiniń úkimet qurylysy aǵylshyndikindeı, konstıtýsıa parlament bolǵany durys dep talasqanyn aıtty. Aqyrynda jeńilip, (federasıaǵa) federatıvti respýblıkaǵa kóngenin aıtty. Jáne jalpy qazaq («Alash») partıasyn jasaýǵa qaýly qylǵandaryn aıtyp, baspaǵa basylǵan qaýlylaryn oqydy. Bolashaq ýchredıtelnoe sobranıege (jalpy Rossıa memleketiniń úkimet qurylysyn jasaıtyn sezge) Qazaqstannyń barlyq oblystarynan qazaq ókilderin belgilegenderin aıtty. Maǵan: «Seni de Aqmola oblysynan belgilegen ókilderdiń spıskesine (tizimine) kirgizdik», — dedi.

— Jáne Raqymjan Dúısenbaevty belgiledik, — dedi.

— Belgilegen kisilerińniń betin bilmeı, belgilep qoıýlaryń jón be?.. Sońyra árkim orystyń ár partıasymen ketse qaıtesińder?.. — dedim.

— Nege óıtsin!.. Jalpy qazaqtyń óz partıasy bolady ǵoı, — dedi.

— Oljabaı tárizdi adamdardyń batasyn alǵan partıada biz bolmaıtyn shyǵarmyz, — dedim. Biraz Seıitovpen qaǵysyp, aıtysyp qaldyq.

Aqmolanyń ýezik qazaq sezi ashyldy. Sezge kelgen adamdardyń kóbi ne bolystardyń «atultandary», ne inileri, ne qudalary bolyp shyqty. Ózderi ókil bolmasa da, bizge tisterin qaırap júrgen bolystar, baılar, moldalar jınalyp kelipti.

Sıeziń mańaıy sybyr-sybyr sóz. Top-top jıylys. Sıeziń kópshiligi iri bolystar men iri moldalardyń yqpalyna túsip alǵan tárizdi.

Bizben «bir joldamyz» dep júrgender, komıtette bizben birge qyzmet qylyp júrgen, burynǵy orys tóreleriniń perevodchık-tilmashtary bolǵan qazaq oqyǵandary bolystarmen, moldalarmen jampańdasyp, sóılesip, qushaqtasyp aldy.

Komıtet saılaýy boldy. Komıtetke «Jas qazaqtyń» bastyqtarynan eshkimdi kirgizbedi. Sóıtip, biz komıtetten shyǵyp qaldyq.

Komıtetke ylǵı baılardyń, burynǵy azýlylardyń, moldalardyń adamdary kirdi. Tóraǵasy doktordyń feldsheri Qusaıyn Qojamberdiuly. (Qusaıyn saılaý bolarda aýyp ketti.) Músheleri: Máten molda, burynǵy sýdıanyń perevodchıgi Erdenbaev jáne sýdıanyń perevodchıgi Sarman Shúlenbaev, burynǵy bolys jáne perevodchık Úsen Qosaev, basqa osyndaı adamdar.

Jańarǵan qazaq komıteti óziniń kim ekenin tezinen-aq is júzinde kórsete bastady.

Bostandyq, teńdik, ádildik izdegen adamdarǵa qazaq komıtetiniń endi eshbir pátýasy bolmady. Ondaı adamdar «Jas qazaq» uıymyna keletin boldy.

Biz «Tirshilik» gazeti men «Jas qazaq» uıymyn kúsheıte berdik.

«Tirshilik» gazetinde baılarǵa, bolystarǵa, moldalarǵa qarsy jazyp jattyq. Komıtettiń kimdiki ekenin buqaraǵa sezdirip jattyq. Meniń «Tirshiliktiń» bir nómirine basqan «Kúzetshi ıtter» degen óleńime komıtettiń tóraǵasy Qusaıyn Qojamberdiuly edáýir shamdanyp júrdi. Biraq ne qylsyn?.. Komıtet, gýbernıalyq komıtettiń ámiri boıynsha, elden aqsha jınamaq boldy. Úı basyna jeti jarym somnan. Baıdan da jeti jarym som, kedeıden de jeti jarym som. Ózderiniń batagóıleri, myń-myń jylqyly baılar — Saǵynaıdyń Nurmaǵambeti, Oljabaılardan da jeti jarym som, Aqmoladaǵy jataq Balapannan da jeti jarym som!

Komıtet isiniń bári de osyndaı. Bul ánsheıin júzden birin ǵana keltirgen mysal.

Árıne, biz buǵan qatty qarsy turdyq. «Tirshilik» arqyly da, ásirese aýyzsha sóz júrgizip, komıtetke jóndi aqsha bergizbedik.

Osy kúni keıbireýler «Aqmolada shyqqan «Tirshilik» gazeti «kedeıshil» bolsa da, dinshildikten aman emes edi», — deıdi.

1925 jyly jazǵyturym Tashkende «Aqjol» gazetiniń Jalpyqazaqstandyq tilshiler sezinde, Baıtasuly degen jigit «Qazaq baspasóziniń tarıhy týraly» degen baıandama jasapty. Baıandamasynda alǵashqy revolúsıa kezinde shyqqan gazetterdiń qandaı bolǵanyn ózinshe buza, shala-pula aıtyp kelip:

«... Aqmoladaǵy «Tirshilik» sondaǵy gazetterdiń bárinen kedeıshil boldy. Biraq bu da dinshildik, ultshyldyqtan aman bolǵan joq», — depti.

Bul — ánsheıin bos sóz. Árıne, ol ýaqytta tájirıbesiz, bilimge kedeı kezde shyqqan gazet súrinbeı, jyǵylmaı ketti deý de qate. Áýeli osy ýaqytta da gazetterdiń talaıynyń keıde shekten shyǵa jaıylǵandaryn kóremiz. «Tirshilik» dinshil de bolǵan joq. Ultshyl da bolǵan joq. Ultshyl bolsa, «alashqa» qosylar edi. Al dinshil boldy ma, joq pa? Mynadan ańǵarýǵa bolady.

«Múftı kerek» degen sózder Orynbordaǵy «Qazaq» gazetine 1917 jyly jazylyp jatty. Mine, osy týraly sol 1917 jyly «Tirshilik» gazetiniń bas jazýshysy Rahymjan Dúısenbaev «Tirshiliktiń» bir nómirine basmaqala jazdy.

Bul maqalany «Tirshilikten» «Qazaq» gazeti alyp kóshirip te basty. Basqanda «bizdiń pikirimizge qarsy pikir» dep basty. Sol maqalany endi «Qazaq» gazetinen alyp, biz munda keltireıik. «Qazaq» gazeti bylaı dep kóshiredi:

Gazetterden:

«...Aqmolada jańa shyǵa bastaǵan «Tirshilik» gazeti «Múftı qazaqqa kerek pe» degen basmaqalasynda qazir múftıge qaraý kerek emestigin jazady.

Biz qazaq múftıge kirisý kerek degen pikirdemiz.

Biraq bu da bir gazettiń pikiri bolǵandyqtan oqýshynyń synyna salýdy maqul kórdik. «Tirshilik» gazeti jazady: «Bizdiń qazaqtyń kóbi múftıge qaramaıdy», — dep talpynady.

Onyń nege kerek ekenin ózi de kóp anyq bilmeıtin syqyldy. Kóbiniń múftıge kiremiz deıtini noǵaılarmen sóıleskende, ázildeskende aıtatyn syqyldy:

«Sender, qazaq, múftıge qaramaısyń, orysqa qaraısyń», — dep, sony qaısybireýleri boıyna min kóredi. Rasynda, noǵaıdyń múftıi de orysqa qaraıdy. Orysqa, patshaǵa qaramaı ketken buǵan sheıin eshkim joq.

Noǵaılardyń múftıi qaıta orysqa, ulyqqa sóz tasyp, halyqqa jaqsylyq oılaǵandarynyń ústinen kórsetip turatyn qýlar, shpıon eken. Ol jaqynda Nıkolaı patsha túsken soń ashyldy. Múftı bolǵanmen noǵaılarda artyqsha din kúsheıip, ne bilimi artylyp ketken eshnárseni biz bul kúnge sheıin baıqamadyq.

Bizdiń qazaq áýelde múftıge qaraǵan da edi. Onan shyqqaly otyz jyldaı-aq boldy. Shyqqan mánisi: múftıdiń jer týrasynda qylǵandary. Qazaqtyń atqaminerleriniń jer daýlarynan alatyn paıdasy ketip, kóp jumystar óz ýqalaýynan shyqqan sebepti.

Orystar din týrasynda arhıereıler saılaýdy patshalyq jumysy emes bilip, árkimniń din — óz jumysy dep qaldyryp tur.

Biz bireýdiń eskisin kımesek júre almaımyz ǵoı. Bular din bastyǵyn qaldyryp jatqanda, biz ony jańadan saılap jatyrmyz.

Ǵylymnan kórinip turady: din bastyǵy zoraıǵan saıyn, halyq nadan bolyp buzylady, ǵylym, bilimnen qalyp, dindi tutý kerek, biraq asa shıelendirmeı tutý. Jalpy qara halyqqa neǵurlym tóre, chınovnık, ulyq az bolsa, soǵurlym paıdaly. Moldalardan múftı qylyp, qazaq qoqyraıtyp bir ulyq shyǵaryp alsa, qaıtyp qutylýy qıyn bolar. Talaı jurtta solaı bolǵan.

«Ne haqty ber, at qoıaryńdy ber, ysqat-janazańdy ber!..» — dep, jalǵyz sıyrdyń buzaýyn qýyp ketip otyrsa, sol qıyn bolar.

1891 jyly, 25 martta shyqqan Stepnoe polojenıe boıynsha, molda belgilenip shyǵarylmady. Sóıtse de álipti taıaq dep bilmeıtin aýylnaı starshına janazaǵa, nekahqa, at qoıǵanǵa ár jerde-aq patshalyq alymnan keıin qalmaı, belgili alym alyp turatyn ádet shyǵarǵan edi.

Qazaq ázir múftıdi qoıa turyp, ózge bas bıligin túzetsin.

Múftılikti qoıa turý kerektigin jáne ne ekenin túsinbegendigin Aqmolaǵa ahon saılaýy kórsetti.

«Qazaq ».1917 jyl.

Rahymjan Dúısenbaıuly

2 dekabr. № 253»

Mine, osy maqala dinshil gazettiń maqalasy ma?.. Ol ýaqytta osyndaı maqalany «Tirshilik» gazetinen basqa eshbir qazaq oıyna alǵan joq ta. Óıtkeni olardyń tar jolyna mundaı maqalalar durys emes edi.

Olardyń týy da «alash», urany da «alash» boldy. Qýaty, batagóıi — baı-aqsaqaldar, myqty bolystar, «áýlıe» qaziretter boldy... «Tirshilik» gazetiniń jazýshylary «Jas qazaq» uıymy edi. Qýaty Aqmola jataqtary edi. Aqmolanyń qalasyna da, ýezine de qazaq komıtetinen «Jas qazaq» uıymy qadirli bola bastady. «Jas qazaq» basqarmasy reti kelip qalǵanda keıde komıtetke buıryq jazatyn da boldy. Ásirese áıel máselesin komıtettiń burmalaýyna «Jas qazaq» uıymy jibertpedi.

Qazaq komıtetiniń halyq aldynda qadiri qalmady. İri máselelerdi «Jas qazaq» uıymynyń uıǵarýy bolmasa, óz betimen isteı almady. Komıtet keńesin «Jas qazaqtyń» bir múshesi baqylap otyratyn boldy.

Qazaq komıteti qalaısha qadirli bolsyn?.. Komıtetke kirip alyp, burynǵy el jeýge úırenip qalǵan perevodchık, molda, myrzalar taǵy da elge tumsyqtaryn tyqty. Taǵy da burynǵy jýandar, moldalar taırańdaıtyn bolyp aldy. Taǵy da jaýyzdyq istele bastady.

Al bulardyń bárine bizdiń «Jas qazaq» qarsy turyp, teristikti jurtqa áshkere qylyp jarıalaı berdi. Ondaı túrde komıtette ne qadir qalsyn!..

«Jas qazaq» uıymy qansha alysqanmen komıtet azdap buqpantaılap, óziniń byqsyǵan shataq isterin isteı berdi.

Bir kúni «Jas qazaq» uıymy komıtetpen beldespek boldy. «Komıtetti qýý kerek!» degen sóz qozǵaldy. Keńespek boldyq.

Sol kúzge qarsy Aqmolada eki klasty orys-qazaqtyń shkolasy ashylǵan. Shkoldyń bir oqytýshysy men. Páterim shkolmen birge. «Jas qazaq» jıylysyn keshke jasyryn sol bizdiń shkolda jasamaq boldyq.

İńirde jurt saıabyr bolǵan kezde, jurt bizdiń shkolǵa jınaldy. Jınalysqa biren-saran «Jas qazaq» uıymynda joq adamdardy da shaqyrdyq.

«Jas qazaqtyń» bastyqtary tegis boldy. Sol kezde Ombydan kelgen Baıseıit Ádiluly da boldy. «Tirshilik» gazetiniń bas jazýshysy Rahymjan Dúısenbaıuly boldy.

Jıylysty ashtyq. Jıylysqa men tóraǵalyq qyldym. Baıseıit hatshylyq qyldy. Biraz keńeskennen keıin, komıtetti qýýǵa qaýly qyldyq.

Komıtettiń ne sebepti qýylatynyn, teristikterin aıtyp, qaǵazǵa tizip jazyp, qarar shyǵardyq. Bul shyǵarǵan qarardy tórt-bes qaǵazǵa daralap kóshirip jazyp, qalanyń, orystyń mekemelerine maǵlumat úshin tapsyrmaq boldyq.

Plan mynadaı:

Erteń erte mekemelerde qyzmet bastalǵan kezde, bári bir ýaqytta, bizdiń kisiler ár jerge baryp, zor uıymdarǵa, mekemelerge álgi shyǵarǵan qaýlyny tapsyrmaq. Sonan soń jıylmaq jer qylyp belgilegen komıtettiń qasyndaǵy Asylbekulynyń úıine jıylmaq. Sol jerden jazý jazǵan eki-úsh tý kóterip, komıtetke barmaq boldyq.

Árkimge mindetti is tapsyrdyq. Baıseıit pen Jumabaı ýeznyı komısarǵa baryp, bizdiń qarardy tapsyrmaq. Men bir joldaspen garnızondaǵy soldattarǵa baryp qarardy tapsyryp, aýyzsha da qysqasha baıandama qylmaqpyn. Bireýleri orys komıtetine baryp, qarardy tapsyryp, baıandama qylmaq. Bir-eki joldas kerek sózderdi jazyp, erteń erte jınalatyn Asylbekovtyń úıine eki-úsh týdy daıarlap turmaq.

Dúısenbaev pen Serikbaev jáne bireýler jataqtaǵy qara buqara qazaqtardyń jınalatyn bazaryna baryp, top jıyp, qysqasha sózder sóılep, qarardy oqyp, buqara halyqty komıtetke qaraı alyp kelmek.

Sóıtip, túnde «Jas qazaq» jıylysy tarqady.

Erteńi jasalǵan plan boıynsha árkim óz mindetin istep, ýádeli jerge jınaldyq.

Garnızon maǵan «senderdiń tileýińdemiz» degen sóz aıtty.

Asyǵyp ýádeli úıge keldik. Týlardy da ákeldi. Joldastar jınalyp jatyr. Jınalyp boldy. Ýezik komısarǵa barǵan kisimiz keldi.

Komısardyń túri jaman. «Ereýil jasatpaımyn, qoıyńdar!.. Tyńdamasańdar, arestovat etem bárińdi!» — dep aıtty dep keldi. Endi kóshege shyǵý ǵana qaldy degende, komıtetke astyrtyn jibergen bir joldas júgirip keldi.

— Oıbaı, komıtetke úsh-tórt mılısıoner jáne bir-eki orys pen komısar keldi, — dedi.

— E, qaıtemiz, kelse!.. Báribir!.. Baramyz!.. — dep dýyldap kóshege shyqty.

Komıtetke bardyq. «Jas qazaqqa» birtalaı jataq buryla qosyldy. Toptalyp shubyryp komıtetke keldik. Topyrlap, sıǵanymyzsha komıtet úıine kirdik.

Komıtettiń músheleriniń kóbi astyńǵy úıdiń esiginen shyǵyp, qashyp ketipti. Kerenskııdiń komısary bizge qarsy shyqty. Bizdiń sóıleýge belgilep qoıǵan eki kisimiz Kerenskıı komısarymen shartta-shurt aıtysa qaldy. Komısar komıtetti qorǵaıdy. Bizdiń eki kisi qaralaıdy. Biz ózgemiz ıin tiresip entelep turmyz. Komıtetke sımaǵan kópshiligimiz tysta. Kóp turmaı, komısarmen aıtysýǵa men de kirise kettim. Sóıletken eki kisimizdiń ekeýi de el jigitteri edi. Ekeýi de taısalmaı sóılep tur. Biri Qusaıyn Jalmaǵambetuly degen, biri taǵy bir el kisisi.

Komısarlar qasynda Aqmoladaǵy «eser» partıasynyń jaýapty hatshysy bar eken. Ol bir sóılempaz adam eken. O da sózge kiristi. Biraq ol ánsheıin jaı ǵana toqtaý aıtty. Al komısar aýzynan jalyny shyǵyp, burqyldap sóıledi. Bizdi qorqytady. Aqyrynda komısar túsin, daýysyn ózgertip sóılep, on bes kúnge mursatana surady. On bes kúnde komıtetti qaıta saılamaq boldy. Biz tarqadyq...

Endi sol kúnnen keıin halyqqa «komıtettiń buty bes tıyn da bolmaı qaldy. Tıyndaı da qadiri qalmady».

On bes kún ótti. Komısar komıtetti tarqatpady. Bizdiń kisiler taǵy da sóz júrgizdi...

Bazardaǵy jıylǵan buqaraǵa Rahymjan Dúısenbaev baryp, komıtettiń baıdiki, bolystiki ekenin aıtyp sóz sóıledi.

Shkolada otyrǵan meni shaqyrdy. Biz de bardyq. Jurt taǵy da qyzyp, «komıtetti kúshtep tarqatamyz...» dep, taǵy da komıtetke qaraı gý-gýlep toptanyp, shubap jóneldi. Taǵy da topyrlap bardy.

Komıtet músheleri qorqyp, komıtetti qulyptap ketip qalǵan eken.

Úıdiń qojasy bir shal esik aldynda shyǵyp tur eken.

Jurt taǵy da tarqady...

IV. SOVET YKIMETI ZAMANYNDA

Keshikpeı «Petrogradta Kerenskıı úkimeti qulap, úkimetti bólshevıkter aldy» degen telegramma sap ete tústi.

Oktábr tóńkerisinen keıin áleýmet, saıasat maıdanyndaǵy kúresterimiz burynǵydan da ekpindi boldy. Mys qazandaı qaınady.

Jıylys-mıtıng, talas-tartystar jıilendi.

Dúısenbaev, Asylbekov, Serikbaev, Nurkın, Bekmuqambetov, Ádilov, Qangeldın Ýálı men Kósherbaı taǵy basqa joldastar, fronttan qaıtqan Monın, Grıvogoz, Loznoı, Kolomeısev, Repshneıdr degen soldattarmen jáne Ekibastuz zavodynyń jumyskeri Bachok degenmen, Trofımov degen levoı eseradvokatpen, Gorbachev degen semınarıa ýchıtelimen, Aqmoladaǵy eser partıasynyń hatshysy álgi Martylogo degen levoı eser jáne basqa orys joldastarmen bárimiz biryńǵaı Aqmolada Sovet ornatý jolynda talas-tartys maıdanyna shyqtyq.

Talaı jıylys, talaı mıtıń ótkizdik. Sovet ornatýǵa «qalpymen» qazaq-orys qarsy. Árıne, baılar, tóreler, ofıserler qarsy. Alash nıetindegi qazaq komıteti qarsy. Kerenskııdiń ózi joıylsa da, Aqmoladaǵy otyrǵan komısary qarsy.

Qysqasy, qarsy kúsh qalyń. Biz tipti azbyz.

Jurt gýleıdi. Jınalystarda ıin tiresedi. Urysady, kerisedi.

Orynborda bolǵan birinshi qazaq jıylysynyń qarary boıynsha kúlli Qazaqstanda «Alash» partıasy degen jasaldy. Onyń gýbernıa-gýbernıada oblystyq komıtetteri ashyldy, ýez-ýezderde komıtetteri ashyldy. Bizdiń «Tirshilik» gazetinen basqa gazetterde «Alashtyń» jobasy jarıalandy. Bul gazetter kúpirgen maqalalar jazyp, «alash, alash!» degen kúıge bastady. «Alash» partıasynyń jobasyn eser, menshevık partıalarynyń, Kadet partıasynyń jobalarynan qurastyryp aldy.

Biraq «Alash» óziniń bul qurǵaq jobasyn da is júzinde qoldanǵan joq, is júzinde Kolchak aǵasynyń tártipterin qoldandy...

Barlyq Alash aǵasy dep Álıhan Bókeıhandy oqyǵandar kókke kóterdi. «Alash» bastyqtary da typyrlap, alasuryp sóz taratyp, bar kúshterin salyp, áreketterin jasady.

Don-Kıhotsha, Bókeıhan Sibir sezine keldi. Ombyǵa keldi, Semeıge keldi, baıandama jasady. Oqyǵan myrzalar, oqyp júrgen myrza bolam deýshiler Bókeıhannyń jolyn tosyp qarsy aldy.

Ombyda, Semeıde Álekeńdi Qudaıdan surap alǵan jalǵyzdaı quttyqtady. Muny az ǵana kóz aldyna keltirý úshin 1917 jylǵy qarashanyń 21-indegi «Qazaq» gazetiniń 251-nómirindegi Bókeıhandy Semeıde qalaı, kimder kútip alǵanyn jazǵan «Saryarqa» gazetinen kóshirgen maqalany keltireıik.

Gazetterden:

ÁLIHANNYŃ SEMEIGE KELÝİ

Álıhan Tomskidegi Sibir sezinen qaıtyp, baıandama oqýǵa Semeıge barǵan edi. Semeı halqynyń Álıhandy qalaı qarsy alǵany jóninde «Saryarqa» gazetinde bir maqala basylyp shyqqan.

Álıhan Semeıge 21 oktábr kúni keletindigi kún ilgeri málim bolǵan eken. Sol kúni aldynan shyǵyp, qurmet kórsetýge Semeı qazaqtary burynǵy gýbernator mekemesi, qazirgi «Bostandyq úıine» aǵyla bastaǵan. Semınarıster bir ret, gımnazıser bir ret, muǵalimder bir ret, turǵyn saýdagerler, qyrdan kelgender «segizdegi bala, seksendegi shal da qalmaı» degendeı qýanyshpen, otarbanyń kelýin tosqan edi deıdi.

Munsha halyqtyń artyqsha zor qurmetpen, qýanyshpen, saǵynyp kútken adamy:

El úshin qurbandyqqa janyn bergen.
Bıt, búrge, qandalaǵa qanyn bergen,
Uradaı sasyq aýa, temirli úıde,
Zaryǵyp Alash úshin beınet kórgen.
Zamanda basqan aıaq keıin ketken,
Jasymaı Alashyna qyzmet etken!
Bolsa da qalyń tuman, qarańǵy tún,
Týatyn «baq juldyzyna» kózi jetken.
Túımege jarqyldaǵan aldanbaǵan,
Basqadaı bir bas úshin jaldanbaǵan,
«Kórkeıer qaıtkende Alash» degen oıdan
Basqa oıdy ómirinde maldanbaǵan.

Álıhan Nurmaǵambetuly Bókeıhanov edi, — deıdi «Saryarqa».

Álgi kóshe tolyp aǵylǵan qazaqtyń bári «Bostandyq úıine» baryp toldy. Arnalǵan kisiler halyqty rettep otyrǵyzdy.

Búgin Álıhanmen jurt kórisip, amandasyp tarasyn, qarsy alý toıymyzdyń úlkeni erteń, «Alash» qalasynda bolsyn dep qaýly qylyndy. Qozybaǵarov jáne basqalar, jas balalarǵa jáne qara halyqqa Álıhannyń ómirin, qylǵan qyzmetterin sóıledi. Sóıtip otyrǵanda poezdy tosyp, avtomobılmen ákelýge jibergen eki kisi qurmetti qonaqty «Bostandyq úıine» túsirdi. Jurt amandasyp bolǵannan keıin, qara halyq atynan Shaıyq Musataıuly Álıhannyń kelgenine qutty bolsyn aıtty.

Onan soń komıtet atynan Ahmetjan Qozybaǵaruly sóıledi. Ahmetjannan keıin oqytýshylar atynan muǵalim Mannan Turǵanbaıuly sóıledi.

«Súıikti basshymyz! Eńbegiń jandy, ultyńnyń jandana bastaǵanyn kóziń kórdi, óziniń oqytýshy ekenin jasyryp júretin oqytýshylar mynaý otyrǵan. Burynǵy kelgenderinde dıdaryn kórsetpeı, jaýyp qoıǵan da ýaqyttary boldy. Júzi qaralardan qorqyp, biz de búıtip kórinip, aldyńyzdan shyǵa almaýshy edik. Qudaı bizdi búıtip qarsy alýǵa jetkizdi. Biz oqytýshylar pikirińizdi jaıyp, elińdi tiriltýge daıarmyz. Kóp jasa basshymyz, seni kórýmen ózimizdi baqytty sanaımyz», — dedi.

Jalpy jastar atynan S.M.Toraıǵyruly bylaı quttyqtady:

«Kósh bastaǵan erimiz!
Qýanyshta elińiz
Tóbemiz kókke jetkendeı,
Kókirekten búgin ketkendeı,
Sizdi kórip sherimiz.
Elińizdiń bul shaǵyn
Alash týyn hám baǵyn
Kózben kórip túlendi,
Kópten bergi terińiz.
Alash týyn qolǵa alǵan,
Qarańǵyda jol salǵan
Arystanym kelińiz!»

Oqýshylary atynan Aımaýytuly mynany aıtty: «Qarańǵyda qan jylap, qańǵyrǵan kúnde basyndy Alash jolyna qurban qylǵan aǵamyz, asqar belimiz!

Sizdi kórgendegi júrektiń qýanyshyn til aıtyp jetkizerlik emes. Ómirinde júrgen jolyn biz inilerine jaǵyp qoıǵan shamshyraq.

«Jasasyn súıgen Alashyń!

Kóp jasa sabazym!»

Basqalar tarapynan da osy sekildi sózder sóılenip bolǵan soń, Álıhan mynany aıtty:

«Aǵalar, iniler! Meni bulaı qarsy alǵandaryńa raqmet, biraq, uǵyný kerek: bostandyqty týǵyzǵan men emes, orys erleri. Men olardyń jolynda joldastyqta júrgen kisimin. Júz jyldan beri bostandyq úshin asylǵan, atylǵan solar. Táńiri jarylqasyn solarǵa buryn aıtýǵa kerek.

Bostandyqqa qýansańdar, meni «basshymyz» dep aıtqandaryń shyn bolsa, mine men, óle-ólgenshe senderge qyzmet qylýǵa ýaǵda beremin. Sender ýaǵda beresińder me, bostandyq jolymen bolýǵa? Bostandyq jolynda bolsańdar, nashardy jebeý kerek; partıany qoıyp birigýge, bas paıdasy men jurt paıdasyn birdeı kórýge, barlyq kúshterińdi ǵylym jolynda jumsaýǵa kerek.

Mine bostandyq bolǵaly osylardy qylyp otyrǵan shyǵarsyńdar, bostandyq ózinen-ózi senderge túk ákelip bermeıdi», — dedi.

Mine, Álıhandy osylaı qarsy aldy.

Sodan keıin Orynborda «Alash» partıasy atynan jalpyreseılik ýchredıtelnyı sobranıege barlyq Qazaqstan gýbernıalarynan belgilengen adamdardyń tizimderi (spıske) «Qazaq» gazetiniń 1917 jylǵy 14 qarashada 250-shi nómirinde jarıalandy. Ol tizimderi mine:

I. «Alash» partıasy atynan ýchredıtelnyı sobranıege atalǵan depýtattar: Torǵaı oblysynan № 1 spıske:

1. Ahmet Baıtursynuly, 2. Ahmet Birimjanuly, 3. Saǵyndyq Dosjanuly, 4. Abdolla Temiruly, 5. Teljaman Murynuly, 6. Eljan Orazuly, 7. Álıhan Bókeıhanuly.

İİ. Aqmola ám Semeı oblysynan spıske № 5

1. Álıhan Bókeıhanuly, 2. Aıdarhan Turlybaıuly, 3. Álimhan Ermekuly, 4. Qalel Ǵappasuly, 5. Asylbek Seıituly, 6. Muqysh Poshtaıuly, 7. Erejep Itbaıuly, 8. Jaqyp Aqpaıuly, 9. Seıilbek Janaıdaruly, 10. Raıymjan Mársekuly. 11. Jumaǵalı Tileýliuly, 12. Bıaqmet Sársenuly, 13. Raqymjan Dúısenbaıuly (Rahymjan Dúısenbaıulyn syrtynan jazyp kiristirip qoıǵan). 14. Ahmetjan Qozybaǵaruly, 15. Maǵjan Jumabaıuly, 16. Ábikeı Sátbaıuly, 17. Salyq Meshinbaıuly, 18. Bezgek Óskenbaıuly, 19. Salmaqbaı Kúsemisuly.

III. Oral oblysynan

1. Qalel Dosmuqambetúly, 2. Jansha Dosmuqambetuly, 3. Nurǵalı Ermaǵambetuly, 4. Ǵubaıdolla Álibekuly, 5. Sálimgereı Qaratileýuly, 6. Omar Esenqululy, 7. Ǵaısa Qashqynbaıuly.

IV. Jetisý oblysynan spıske № 2

1. Muqametjan Tynyshpaıuly, 2. Shıbalın (orys), 3. Otynshy Áljanuly, 4. Ashkaıskıı (orys), 5. Ǵabdollın, 6. Nıazbekuly, 7. Myrzaqan Tólebaıuly, 8. Babkın (orys), 9. Propkın (orys).

spıske № 3

1. Ybyraıym Jaınaquly, 2. Shandırıkov (orys), 3. Sadyq Amanjoluly, 4. Dúr Saýranbaıuly, 5. Bazarbaı Mámetuly.

V. Bókeı ordasynan spıske № 1

1. Ýálıthan Tanashuly, 2. Baqytkereı Qulmanuly.

spıske № 2

1. Qadym Sarmollauly, 2. Sálimgereı Nuralyhanuly.

Bul jalpy tizimde Syrdarıa oblysynan belgilengen kisileriniń tizimi ǵana joq..

Sovet úkimetine qarsy «Alash» bastyqtary jantalasyp kiristi. Sovet úkimetin ornatýshy bólshevıkterdi jamandap, balaǵattap, «Alash» gazetteri gújildep jar salyp jatty. «Bólshevıkter nemisterge satylyp, astyrtyn aqsha alyp kelip, Rossıany búldirip jatyr. «Bólshevıkter óńkeı buzyqtar», «el talaýshylar», «elden, jurttan shyqqan qýlar», — dep dúrildetip jatty.

«Qazaq» gazetiniń joǵarǵy aıtylǵan 14 qarashada shyqqan 250-nómirinde «Alash» partıasynyń bastyǵy Bókeıhanuly biraz serikterimen qol qoıyp jar shashty. Onysy mynaý:

ALASH ULY QAZAQ PEN ARDAQTY QYRǴYZ AǴAIYNǴA

«Eski úkimetti aýdaryp, bostandyq alǵan kezde Rossıadaǵy jurttyń qýanyshy kúshti, yntymaǵy mol, úmitteri zor edi. Jurttan asqan danyshpan, kósem, sheshen, júırikterinen úkimet saılanyp, is túzelýge bet alyp «qoı ústine boztorǵaı jumyrtqalaǵandaı» zamandar týǵan sıaqty bolǵan edi. Onan keıin «ıt qarnyna sary maı jaqpaǵan» sıaqty bostandyqtyń jaqsylyǵy jamandyqqa aınala bastady. Orys jurtynyń nadandyǵy, partıa bastap el ertken adamdardyń aramdyǵy bostandyqtyń qýanyshyn qorqynyshqa aınaldyrdy. Kóptiń paıdasyn oılamaı, ár partıa óz paıdasyn kózdep, halyqty qarý ornyna ustap árqaısysy kózdegen maqsatyna jetkisi keldi.

Sosıal-demokrat degen jumysshylar partıasy soldattardy qural ornyna ustap, aqy jaǵyn kóbeıtý, jumys jaǵyn azaıtý maqsatynda boldy. Sosıal-revolúsıoner partıasy jer bitkendi mujyqqa tegin alyp beremiz dep kóńilin aýlap, kóp mujyqty ózine ertip alý maqsatynda boldy. Bul eki partıadaǵy adamdar sosıalıser dep atalady. Sosıalıserdiń bólshevık degen bir toby nemisten aqsha alyp, astyrtyn aqyldas bolyp, orystyń soldattaryn azǵyryp soǵystan shyǵaryp otyr jáne Rosıany ishinen shiritip, azdyryp-tozdyrý úshin ózdi-ózin atystyryp lańǵa túsirip otyr.

Sosıalıs partıalarynyń túpkilikti maqsaty dúnıedegi nárseniń meniki-senikiligin joǵaltý, mal-múlik bárin ortaǵa salyp, ortaq paıdalaný jolyna túsirý.

Qazirgi synaptaı tolqyp, aýytqyp, memleket ishi turaqty ornyqpaı turǵan shaqta túpki kózdegen maqsatyna jetip qalaıyq deıtin sosıalıser bar. Mesheý qalǵan Rossıa túgil, mádenıet júzinde alda júrgen memleketterde adam balasy mal-múlkin ortaǵa salyp ortaq paıdalanatyn halge jetken joq. Kúshpen istetpese, yrzalyqpen ortaǵa mal-múlkin salatyn eshkim joq. Solaı bolǵan soń sosıalıser halyqty ortaqtyqqa kóndirý úshin kúsh jumsamasa bolmaıtyn boldy.

Bútin memlekettegi jurtty zorlyqpen kóndirip, mal-múlkin ortaǵa saldyryp, ortaq paıdalanýǵa túsirýge kóp kúsh kerek. Ondaı kúsh qarý-jaraqtar asynǵan, urys-soǵys ǵylymyn úırengen jıyn jáne daıyn turǵan atty-jaıaý áskerlerde ǵana bolady.

Jurtty sosıalıs jolyna kúshpen salamyz degen partıalar memleket kúshin qolyna alý ushin ózgeris bolysymen soldatpen qosylyp «sovetter» jasady. Jumysshylar jáne soldattar depýtattarynyń soveti deıtinimiz sol sosıalıser jasaǵan soveti.

Eski úkimet ólip, jańa úkimet týǵanda bul sovetter de qatar týyp, ókimetpen qatar qabyrǵalasyp qalmastan kele-kele endi memleket bıligin ókimet qolynan bútindeı alyp, jurtty ákimshilik kúshimen sosıalıs jolyna túsirmek bolyp tur. Orys soldaty aıaǵynyń astynan arǵy jerge kózi jetpeıtin qarańǵy soqyr. Jurttyń mal-múlkin ortaǵa saldyrtyp, tegin mal taýyp beremiz degen sosıalıser ýaqytsha úkimetti soldat kúshimen alyp, abaqtyǵa salyp, Petrogradta ózderinen ministirler saılanyp elge ákimshilik júrgizemiz dep jatyr. Jurt onysyna kónbeımiz dep jatyr. Mal-múlkin ortaǵa úleske sala qoıý ońaı emes. Yrzalyqpen jurt kónbese kúshpen kóndiremiz dep, sosıalıser kónbegen jerlerdiń adamyn qyrǵynǵa, mal-múlkin talaýǵa ushyratyp jatyr. Osy kúngi ár jerde bolyp jatqan «bólshevık» býnty degen búlinshilik sol halyqty zorlap, kúshpen sosıalıs jolyna túsiremiz degenderdiń isi. Nemisti qoıyp, endi Rossıa ózimen soǵysyp ketti. Soldattar «bólshevıkter» jaǵynda, atty qazaqtar halyq jaǵynda. Petrograd, Máskeý, Qazan, Saratov, Samara, Tashkent sıaqty soldat kóp jerinde bólshevıkter jeńip tur.

Orynbor, Oral, Don sıaqty atty qazaqtar kóp jerlerde «bólshevıkter» qorqyp, qozǵala almaı otyr. Jaıaý ásker kóp, atty kazaktar az, eldiń boıyn qorǵaýǵa atty qazaq jetpeıdi. Soǵystan Rossıa iske aspaı shyǵyp tur. Soldattar eline qaıtyp kele jatyr. Buryn soldattardy eline qaıtararda qarý-jaraǵyn tonap alyp qaıtarýshy edi. Ony isteıtin ókimet abaqtyda jatyr. Soldattar qarý-jaraǵymen qaıtpaqshy. Poselke-poselkesine baryp, meniki-seniki joq, bári ortaq bolarǵa tıis dep «bólshevık» dinine kirip kelgen soldattar kelgen jeriniń báriniń mal-múlkin, jer-sýyn ortaq paıdalanamyn dep búlikti shyǵarmaqshy. Qarý-jaraǵy qolynda, keledi de alady. Bermeımin degendi urady, qyrady, degenin qylady. «Anarhıa» ıaǵnı júgensizdik qalyp degen osy bolar.

Buzyqty tyıatyn halyq qalaǵan ókimet abaqtyda jatsa, onyń ornyna bólshevıkten bolǵan ókimet — mal-múlik ortaǵa salynsyn, talaýǵa tússin dese, aldyrǵan-juldyrǵan, shabylǵan, talanǵan, orylǵan, qyrylǵan kimge barar? Kimge panalar? Mundaı shaqta árkim ózine-ózi berik bolyp, óz qaqyna ózi ıe bolyp, óz mal-múlkin ózi qorǵamasa, eshkim qorǵap bermeıdi. Mundaı laısań zamanda ár jurt óz qamyn ózi oılap, ózgege jem bolmas jabdyǵyn ózi istemese, ózgeler istep bermeıdi. Atty kazaktardyń qarý-jaraqtary saı, azamaty daıyn. Onyń mal-múlik, jer-sýyna bólshevıkter tıise almaıdy. «Tastaǵan shoqpar» sorlynyń mańdaıyna tıedi degen, bizdiń qazaq sıaqty qarý-quraldan túk joq sorly jurttar mundaı beıtártip júgensizdik shaqta qorlyq-zorlyqtyń neshe túrin kórip, adamy qyrǵynǵa, mal-múlki, jer-sýy talaýǵa túsetini sháksiz. Jazǵy bolǵan jalpy qazaq sezinde osy anarhıa bolatyn quqyq sezdirilip, qazaq mılısıasyn kúsheıtý kerek degen sóz qozǵalyp edi, ol kezde biraq «anarhıa» bolatyn túri baıqalǵanmen, naq bolyp jatqan jeri bola qoımaǵan soń aıtylǵan sóz aýdarylyp, aqtarylyp qaralmastan qalyp edi. Qashan tóbemizden kelip túskenshe uıqymyzdy qıa qoımaıtyn minezimiz bar ǵoı.

Endi áýeli jan kerek bolsa, ekinshi, jan úshin mal kerek bolsa, túsinip oıanatyn shaǵyń jetti, ólmes qamyńdy qylmaı armanda bolyp, artynan ókinip júrmeńder. Aıtý borysh bizdiki, isteý-istemeý erik halyqtiki. «Anarhıa» áleginen bizdiń qazaq tysqary qala almaıdy. Ásirese orys-kazak sybaılas, aralas otyrǵan jerlerge «anarhıa» shalyǵy tıetini sháksiz. Bizdiń oılaýymyzsha, «anarhıadan» ózin qorǵaý úshin qazaq-qyrǵyz aıryqsha mılısıa jasaý kerek, ol mılısıa «anarhıa» bolarlyq quqyqty jerlerde bolyp, eldi bólshevık jolyndaǵy adamdardyń qorlyq-zorlyǵynan qutqarý kerek.

Sol mılısıany qalaı jasap, qalaı qazaq-qyrǵyzdy bólshevıkter áleginen aman alyp qalý jaıyn keńesýimiz bir kerek.

Ekinshi, Rossıa ishinen irip-shirip, azyp-tozyp, tigisinen sógilip para-para bolyp ketýi yqtımal.

Rossıa ondaı kúnge ushyraǵandaı bolsa, biz qalaı etpekshimiz, onyń jaıyn keńesý bul taǵy kerek. Sondyqtan qazaq-qyrǵyz bolyp bas qosatyn bir jalpy sıez jasamaı bolmaıdy. Sıeziń naǵyz kerek kezi osy shaq. Munan soń zor túskendeı halyq jumys bolmaqshy da emes.

Sıez búkil qazaq-qyrǵyz bolǵan jerlerdiń ár ýezinen elge bedeldi eki aqsaqaldan shaqyrylyp, ár oblastnoı komıtetten eki zıalydan shaqyrylyp telegramma berilip tur. Sıez jıylatyn oryn — Orynbor. Kúni 5/XII.

Mılısıa jasaýǵa azamat, at jáne aqsha qazaqtyń ózinen tabylady. Bizge tıisti qarý-jaraǵy bólshevıkterge qarsy qazir kúsh kórsetip turǵan atty qazaqtar. Biz de bólshevıkterge qarsy amal qylatyn bolǵan soń bizdiń mılısıa jasaımyz degen isimizdi ózderine kómek kórip, atty kazaktar qarý-jaraq jaǵyna qarassa degen úmitimiz bar.

5 dekabrde Orynborda atty kazaktardyń da sezi bolmaqshy. Eki sıez ýaqyty birge bolǵan soń qarý-jaraq jaǵynan da, qalaı mılısıa jasap, qalaı tártipteý týraly da atty kazak sezi men qazaq-qyrǵyz sezine kelgen adamdar aqyldasar.

Alash uly qazaqtan, ardaqty qyrǵyz aǵaıynymyzdan ótinemiz, qaralatyn másele zor bolǵandyqtan jańa isteıtin is tez úlgerilip, tez jaryqqa shyǵýy qajet bolǵandyqtan, shaqyrylǵan adamdar túgel jáne mezgilimen kelip ketse eken dep.

Sıez shaqyrýshylar: Álıhan Bókeıhanuly, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly, Ahmet Birimjanuly, Saǵyńdyq Dosjanúly, Januzaq Jánibekuly, Faızýlla Ǵalymjanuly, Kameleddın Arǵynǵazyuly, Ǵabdulhamıt Júndibaıuly, Ǵazimbek Birimjanuly.»

Orynborǵa Bókeıhanuldary taǵy da ekinshi jalpy qazaq sezin shaqyrdy. Qazaqstannyń gýbernıa-gýbernıasyna, ýez-ýezine ekinshi sezge shaqyryp telegramma berdi. Telegramma qazaq gazetiniń jańaǵy aıtylǵan 14 qarashada shyqqan 250-nómirinde basyldy. Gazetke bylaı dep basylǵan:

EKİNSHİ JALPY QAZAQ SEZİ

Zaman jamanǵa aınaldy. Keleshek qarańǵy, qorqynysh zor. Osyndaı búlinshilik zamanda aıaq asty bolyp qorlyqta qalmaýymyzdyń qamyn keńesý úshin ekinshi jalpy qazaq sezine shaqyrýǵa qaýly qylyp Orynbordaǵy oqyǵan qazaqtar tómendegi telegrammany qazaq oblystaryna jáne ýezerine berip otyr.

Telegramma sózi

«Búkil memleket qazir betimen jaıylyp ketti, keshikpeı talan-taraj qyrǵynǵa aınalatyn túri bar. Alalyq, alty aýyzdyq, bireýge-bireý senbeý kúsheıdi, ár adam, ár halyq óz qamyn oılap, ózin-ózi qorǵaıtyn kún týdy. Bul bolyp jatqan oqıǵalardyń túbi nege soǵatynyn jalpy qazaq artyq seze qoımaıtyn shyǵar. Bul oqıǵalardyń túri jaman, qam qylmaı, qol qýsyryp otyra bersek, aldymen qazaq halqy sorlaıtyn túri bar. Sonyń úshin biz janymyzdy, malymyzdy qorǵaý jaıyn oılaý kerek. Ózimizdi-ózimiz qorǵaý úshin bizge jalpy qazaq mılısıasyn qurý kerek. Bul másele shuǵyl jáne asa zor bolǵandyqtan, tómende qol qoıýshylar halyqqa senimdi qyzmetti aqsaqaldardy jáne oqyǵandardy shaqyryp, óz kúshimizben qazaq mılısıasyn qurý jaıyn keńesýge jalpy qazaq sezin jınaýǵa qaýly qyldyq. Eger biz ózimizdi-ózimiz qorǵaı almasaq, búlinshilik zoraıyp, qıynshylyqqa aınalǵanda qazaq halqy qurban bolady.

Sonyń úshin mılısıa qurýdyń ústine sıeze qazaq halqynyń jurttyǵyn joǵaltpaý úshin ne qylý kerek degen zor másele de qaralady.

Alash balasynyń basyna bir syn, bir kún týdy. Ótinemiz, qalaı da bolsa 5 dekabrge qarsy Orynborǵa ár ýezen jurtqa qadirli eki aqsaqaldan jáne ár oblastnoı komıtetten eki oqyǵan kisiden jiberińizder.

5 dekabrde Orynborda búkil kazak-orys áskerleriniń sezi de bolady, bizge olarmen de sóılesý kerek.

Bul telegrammada aıtylǵan, ýez basy eki aqsaqal jáne oblastnoı komıtetten shaqyrǵan eki zıalynyń ústine aıryqsha telegramma berip, mynaý kisiler de shaqyryldy. «Uran», «Saryarqa», «Birlik týy», «Tirshilik» gazetterinen jáne jańa ashylǵan qaýymdardan bir-bir ókilderden, qazy Omar Qarashuly, qazy Qaıyrsha Aqymetjanuly, qazy Ǵabdolla Eshmuqambetuly, Aqmet ıshan Orazbaıuly, Qojambet Orazaıuly, Qurmambek Birimjanuly, Qulmambet Qanqojauly, Shákárim Qudaıberdiuly, Júsipbek Basyqarauly, Mustafa Shoqaıuly, Qalel Dosmuqambetuly, Jansha Dosmuqambetuly, Ýalıthan Tanashuly, Baqytkereı Qulmanuly, Janqoja Mergenuly, Ishanǵalı Arabaıuly, Oraz Tátıuly, Shonan aqsaqal, Otarbaı qajy Qundybaıuly, Aqmetkereı Qosýaquly, Nurlan Qıashuly, Nurmaǵambet Saǵynaıuly, Shańgereı Bókeıuly, Esenqul qajy Mamanuly, Muqametjan Tynyshpaıuly, Salyq Qyrpyquly, Sapar Naýryzbaıuly jáne Ilıas qajy Janqarauly.

Sıez shaqyrýshy komısıa aǵalary: Álıhan Bókeıhanuly, Ahmet Baıtursynuly, Mirjaqyp Dýlatuly, Saǵyndyq Dosjanuly, Eldos Omaruly.»

Bul telegrammada bizdiń «Tirshilik» gazetinen de arnap ókil shaqyrylǵan eken. Jáne árbir ashylǵan qaýymdardan bir ókil kelsin degen eken. Biz gazetimiz «Tirshilik» atynan da, qaýymymyz «Jas qazaq» atynan da ókil jibermedik. Telegrammanyń aıtýynsha, ár ýez eki aqsaqal saılap jibermek. Jáne onyń ústine arnalyp shaqyrylǵan «qadirli» jýan baılar, «qasıetti», «sharapatty» qaziret, ıshandar, qajylar bar. Bul arnalyp shaqyrylǵandardyń ishinde bizdiń Aqmoladan Nurlan Qıashuly bar, Nurmaǵambet Saǵynaıuly bar, bul eki aqsaqal, árıne, eski qazaqtyń qadirli, el aýzyna qaraǵan adamdary. Ózimizdiń Nurlyekeń (Qıashuly) Nıkolaı túskenshe jıyrma alty jyl bolys bolǵan. Patshadan, jandaraldan alǵan nagradalary bar. Myń jarymdaı jylqysy bolǵan. Otyz bolys ýyz úıli Qýandyqtyń «kúrzisi». Nurmaǵambet álgi 1916 jyly biz kórgen, patsha zamanynda, Nıkolaı naslednık kúninde Ombyǵa kelip toı qylǵanda, patshanyń balasyna tartý-taralǵy, syı aparǵan. Syıǵa oıýly, syrly altyndaǵan aq úı aparǵan. Úsh aıǵyr úıirli qysyraq aparǵan. Biri ylǵı aq shubar, shubarlyǵy aq qaǵazdyń ústine tamǵan qaradaı. Biri ylǵı maqpal qara, biri ylǵı kirshiksiz qylań. Patshanyń ózinen jáne balasynan alǵan maqtaý, nagrada, shenderi kóp. Nurmaǵambet búkil Aqmolaǵa máshhúr saltanatty pań, ólsheýsiz baı. Ózi qajyǵa da barǵan, bolys ta bolǵan.

Nurmaǵambet birneshe bolys momyn kereı degen eldiń jurty aýzyna qaraǵan aqsaqaly. Biraq bizdiń «Nurlyekeń de», Nurmaǵambet te hat bilmeıtin adamdar.

Árıne, sonymen, ekinshi «jalpy qazaq» sezi de osyndaı Qazaqstannyń ylǵı kúrzi aqsaqaldarynyń, qajy, iri jýan bolys, qaziretteriniń sezi boldy.

Orynborda ekinshi «jalpy qazaq» sezi shaqyrylyp ashyldy. Sıez jeltoqsannyń besinde ashylyp, on úshinde bitti. Sezge jınalǵandar: baıaǵy «Alash», «Alashtyń» qaımaǵy, «Alashtyń» kókjaldary.

Bizdiń Aqmola ýezinen sezge Kamalıddın qalpe men Qul Báýenuly degen kópes bardy.

Sıeze ásker jasamaq boldy, aqsha jınamaq boldy, «Alashorda» degen úkimet qurmaq boldy. Úkimetke kisiler saılady.

Qazaqsha aıtqanda «ýázirler» saılady.

Bul ekinshi jalpy qazaq-qyrǵyz seziniń keıbir maǵlumattaryn «Saryarqa» gazetinen munda keltireıik.

«Saryarqa» gazetiniń 1918 jyl 25 ǵınýaryndaǵy 29-nómirinde «Jalpy qazaq-qyrǵyz seziniń qaýlysy» degen uzyn maǵlumatty «Qazaq» gazetinen kóshirgen. Ol mynaý:

«JALPY QAZAQ-QYRǴYZ SEZİNİŃ QAÝLYSY»...

Sıez Orynborda 5 — 13 dekabrde bolyp ótti. Sezge Qazaqstannyń barlyq 8 oblystarynan ókilder keldi.

Sıez shaqyrýshylar: Álıhan Bókeıhanuly, Ahmet Baıtursynuly, Eldos Omaruly, Saǵyndyq Dosjanuly jáne Mirjaqyp Dýlatuly.

Sezge túrli uıymdardan jáne gazetterden: Murtaza Nurseıituly, Abdrahman Murtasynuly, Ábilǵazız Ólkeshuly, Bernıaz Kúleıuly, Ábilqamıt Júndibaıuly, Ábilǵazız Musauly, Qoshmuqambet Kemeńgeruly jáne Qaıretden Bolǵambaıuly.

Arnap shaqyrylǵandar: Baqytkereı Qulmanuly, Jansha Dosmuqambetuly, Omar qazy Qarashuly, Ábil qazy Eshmuqambetuly, Mádı qazy Maqululy, Qalel Dosmuqambetuly, Ishanǵalı Arabaıuly. Aqymetkereı Qosýaquly, Ýálıthan Tanashuly, Janqoja Mergenuly, Salyq Qarpyquly, Otarbaı qajy Qundybaıuly, Mustafa Shoqaıuly jáne Ilıas Janqarauly.

Sıez bastyǵyna saılanǵandar: Predsedateli Baqytkereı Qulmanuly.

Serikter: Álıhan Bókeıhanuly, Qalel Dosmuqambetuly, Ázimhan Keńesaryuly, Omar Qarashuly.

Sekretarlary: Dáýletshe Kúsepkalıuly, Mirjaqyp Dýlatuly, Seıdazym Kádirbaıuly.

Jıylys ashylar aldynda Álıhan: «Byltyrdan beri sharshy topta sóılep báıge alǵan, osy sezge shaqyrylǵan, ardaqty sheshen Oraz aqsaqal Tátıuly óldi. Jıylysty marqum Orazǵa duǵa qylyp bastalyq», — dedi.

Jıylǵan jurt marqum Orazdyń rýhyna duǵa qylyp, keńeske kiristi...

Sezge qaralýǵa qoıylǵan máseleler: 1. Sibir, Túrkistan avtonomıasy jáne ıýgo-vostochnyı soıýz týraly, 2. Qazaq-qyrǵyz avtonomıasy, 3. Mılısıa týraly, 4. Ult keńesi, 5. Oqý máselesi, 6. Ult qazynasy, 7. Múftılik máselesi, 8. Narodnyı sýd, 9. Aýlnoe ýpravlenıe, 10. Azyq-túlik máselesi.

Avtonomıa máselesi: Túrkistan avtonomıasynyń mınıstri Mustafa Shoqaıuly Túrkistan avtonomıasy jaıyn baıandady.

Mustafa sózine qaraǵanda Jetisý jáne Syrdarıa oblysynyń qazaqtary Túrkistan avtonomıasyna áli qosylmaǵandyǵy baıqalady.

Túrkistan ýálaıatynyń ókilderi qazaq-qyrǵyz balasynyń basy qosylatyn kez osy ekenin jáne Alash avtonomıasy jarıalansa ózderiniń qosylatynyn bildirdi.

Orynbor qazaq-qyrǵyz áskerleriniń 3-okrýgi ókili Menshelın sıezi quttyqtap «Qazirgi búlinshilikten qutylý úshin, ıýgo-vostochnyı soıýzǵa qosylyńdar», — dedi.

Komısıa atynan: Qalel Ǵabbasuly «Avtonomıa jáne mılısıa keńesi» týraly baıandama qyldy.

Avtonomıa týraly Qaleldiń baıandamasyn tekserip, oktábr aıaǵynda Ýaqytsha úkimet túskenin, Rossıa memleketinde halyqqa senimdi jáne bedeldi ókimettiń joqtyǵyn, ákimshilik joq bolǵan soń halyq arasy buzylyp, pyshaqtasyp ketetindigin, bassyzdyq kúsheıip, búkil memleket búlinshilikke ushyrap, kúnnen-kúnge halyqtyń kúıi nasharlaýyn jáne búl búlinshilik bizdiń qazaq-qyrǵyzdyń basyna da kelýin múmkin dep oılap, búkil qazaq-qyrǵyzdy bıleıtin úkimet kerektigin eskerip, sıez biraýyzdan qaýly qyldy.

I. Bókeı eli, Oral, Torǵaı, Aqmola, Semeı, Jetisý, Syrdarıa oblystary, Ferǵana, Samarqan oblystaryndaǵy jáne Ámýdarıa bólimindegi qazaq ýezeri, Zakaspıı oblysyndaǵy jáne Altaı gýbernıasyndaǵy irgeles bolystardyń jeri. Biryńǵaı irgeli halqy qazaq, qyrǵyz.

Hali, turmysy, tili bir bolǵandyqtan óz aldyna ulttyq jerli avtonomıa qurýǵa;

II. Qazaq-qyrǵyz avtonomıasy «Alash» dep atalsyn.

III. Alash avtonomıasynyń jer ústindegi túgi, sýy, astyndaǵy keni Alash múlki bolsyn.

IV. Alash avtonomıasynyń mızamyn Búkilrossıalyq ýchredıtelnyı sobranıe bekitedi.

V. Qazaq-qyrǵyz arasynda turǵan az halyqtardyń quqyqtary teńgeriledi. Alash avtonomıasyna kirgen ulttardyń bári búkil mekemelerde sanyna qaraı oryn alady. Alash avtonomıasynyń qolynda jersiz halyqtar bolsa, olarǵa ult jáne mádenı avtonomıa beriledi.

VI. Alash oblystaryn qazirgi búlinshilikten qorǵaý maqsatymen ýaqytsha ult keńesin qurýǵa, munyń aty «Alash Orda» bolsyn.

«Alash Ordanyń» aǵasy 25 bolyp, 10 oryn qazaq-qyrǵyz arasyndaǵy basqa halyqtarǵa qaldyryldy, Alash Ordanyń ýaqytsha turatyn orny Semeı qalasy. Alash Orda búginnen bastap qazaq-qyrǵyz halqynyń bıligin óz qolyna alady.

VII. Alash Ordasy halyq mılısıa...

VIII. Alash Orda tez ýaqytta Alash avtonomıasynyń ýchredıtelnyı sobranıesin (quryltaıyn) shaqyrýǵa mindetti bolsyn. Alash quryltaıynyń saılaý tártibi jalpy rossıalyq quryltaı saılaýy retinshe bolsyn.

IX. Alash Ordasyna sıez tapsyrady:

1. Ult qazynasyna qaryz aqsha alýǵa.

2. Ózge avtonomıasy kórshi halyqtarmen odaqtasýy jónin sóılesýge, munyń sharttaryn bekitýshi Alash quryltaıy. Ult quryltaıyna «Alash Ordasy» avtonomıa mızamynyń jobasyn daıarlap kirgizedi.

Avtonomıany qashan jarıalaý taqyrypty sıez eki pikirge aıryldy. Birsypyra ókilder avtonomıany qazir jarıalaıyq deıdi. Ekinshi jaǵy avtonomıany resmı jarıalaýdy Alash Ordasyna tapsyralyq. Áýeli mılısıamyzdy quryp alaıyq. Túrkistan qazaǵymen sóıleseıik jáne aramyzdaǵy jat jurttarmen keliselik, sonan keıin jarıalansyn. Munymyz saıası ádis bolar dedi.

Bul máseleni sheshý úshin ókilderdiń attary atalyp, tas salyndy.

Alash avtonomıasy kúni búgin resmı jarıalansyn dep tas salǵandar 33 kisi.

Avtonomıany resmı jarıa etýdi aramyzdaǵy jat jurttarmen sóıleskenshe hám mılısıamyzdy quryp alǵansha toqtata turýdy laıyq kórip tas salǵandar 42 kisi. Azshylyqta qalǵan ókilder kópshiliktiń qabyl etken qaýlysyna kónbeı, avtonomıany qazir resmı jarıalat deıdi. Eger qazir jarıa etilmese, biz Túrkistan avtonomıasyna qosylamyz deıdi.

Sonan keıin sıeze Alash balasynyń bytyramaýyn maqul kórip, qazir bytyrasa túbinde qosyla alýy qıyn bolatynyn oılap, biraýyzdan mynadaı qaýly qyldy: Bir aıdyń ishinde Alash Ordasy Túrkistan qazaǵyn búkil Alashqa qosyp alady, qosyp ala almasa da bir aıdyń ishinde halyqqa bildiredi. Bir aıdyń ishinde Túrkistan qazaǵyn Alashqa qosyp ala almasa, óz aldyna resmı avtonomıaly etýge erikti.

3. Eger bir aıdan keıin Alash balasy qosylmasa jáne alashqa avtonomıa jarıa etilmese árkim óz kúnin ózi kóredi.

Eger Túrkistan qazaǵy bir aıda bir qosylsa, avtonomıa qashan jarıa etýdi yqtıardy Alash Ordasyna berilsin.

Mılısıa máselesi: bul másele haqyndaǵy baıandamany tekserip qarap jáne ony kúnde memleket ishinde bassyzdyq, talan-taraj, qyrylys-talas bolyp jatqanyn eskerip, qyrǵyz-qazaqty mundaı búlinshilikten qorǵaý úshin sıez tómendegi qaýlyny qabyl etedi.

Eshbir toqtaýsyz mılısıa túzeýge kirisýi tıis. Mılısıa túzeýdiń ýaqytsha tártibi mynadaı.

X. Bókeılik, Torǵaı, Aqmola, Oral, Semeı jáne Jetisý oblystarynda mılısıa sany 13 500 bolýǵa tıis, árbir oblysta bulardyń sany mynadaı bolýǵa tıis:

Bókeılikte 1000
Oralda 2000
Torǵaıda 3000
Aqmolada 4000
Semeıde 1500
Jetisýda 2000

XI. Mılısıa túzeýge mynadaı shyǵyn kerek.

Qarý-jaraq satyp alý úshin 8 109 000 som, mılısıonerdiń bir jylǵy eńbek aqysy, óziniń tamaǵy, páteri, atynyń jemi 3 302 100 som, ofıserlerdiń eńbek aqysy 324000 som, ınstrýktordyń eńbekaqysy 974 000 som, mılısıa basqaryp turatyn mekemelerdiń rashody 180 000 som, ofıserlik ónerin úıretetin azamattar rashody 1 100 000 som... Barlyǵy 42 886 000 som.

Buǵan oqý komısıasy men Alash Ordanyń óziniń jáne bógde shyǵyndaryn qosqanda joǵarydaǵymenen barlyǵy 44 000 000 (qyryq tórt mıllıon) som bolady.

Osy aıtylǵan 44 mıllıon som árbir oblysqa halyqtyń sanyna qaraı bylaısha bólinedi.

Bókeılikke 3 542 050 som,
Oralǵa 7 556 000 som,
Torǵaıǵa 6 601 500 som,
Aqmolaǵa 6 703 450 som,
Semeıge 9 729 500 som,
Jetisýǵa 9 867 500 som.

Bul aıtylǵan somalar árbir ýezge jáne bolystarǵa halyqtyń sanyna qaraı bólinedi.

Ár bolysqa túsken aqsha baıǵa baısha, jarlyǵa jarlysha bólinedi. Alash Ordasyna saılanǵandarǵa sıez kisi basyna 800 som aılyq eńbekaqy kesti.

Alash Ordasynyń páter, mekeme, júris-turys jáne basqa rashodtaryn belgileý Alash Ordasynyń óz mindetinde.

«Alash Ordasyna» myna adamdar saılandy:

1. Bókeılikten — Ýálıthan Tanashuly.
2. Oraldan — Qalel Dosmuqambetuly.
3. Aqmoladan — Aıdarhan Turlybaıuly.
4. Torǵaıdan — Aqmet Birimjanuly.
5. Semeıden — Qalel Ǵappasuly.
6. Jetisýdan — Sadyq Amanjoluly.
7. Syrdarıadan — Mustafa Shoqaıuly.

Oblystardan tysqary:

8. Álıhan Bókeıhanuly.
9. Jansha Dosmuqambetuly.
10. Álimhan Ermekuly.
11. Muqametjan Tynyshpaıuly.
12. Baqytkereı Qulmanuly.
13. Jaqyp Aqbaıuly.
14. Bazarbaı Mámetuly.
15. Otynshy Áljanuly.

Olarǵa orynbasarlyqqa saılanǵandar:
1. Ǵaısa Qashqynbaıuly
2. Túsipbek Jaqypbaıuly.
3. Erejep Itbaıuly.
4. Satylǵan Sabataıuly.
5. Esenǵalı Qasabolatuly.
6. Batyrqaıyr Nıazuly.
7. Muqysh Poshtaıuly.
8. Seıilbek Janaıdaruly.
9. Sálimgereı Nurlyhanuly.
10. Omar Almasuly.
11. Seıdazym Kádirbaıuly.
12. Asfandıar Kenjeuly.
13. Shtabs-kapıtan Begimuly.
14. Esen Turmaǵambetuly.
15. Janek Sultanbaıuly.

«Alash Ordanyń» bastyǵyna:

Álıhan Bókeıhanuly, Baqytkereı Qulmanuly jáne Aıdarhan Turlybaıuly tasqa salyndy.

Saılaýshy Saılamaýshy

Álıhandy 40 18
Baqytkereıdi 19 39
Aıdarhandy 20 38

Sóıtip, «Alash Ordanyń» bastyǵyna Álıhan Bókeıhanuly saılandy.

Oqý komısıasyna:

1. Ahmet Baıtursynuly, 2. Maǵjan Jumabaıuly, 3. Eldes Omaruly, 4. Bıahmet Sársenuly, 5. Teljan Shonanuly.

Halyqtan mılısıa jáne oqý komısıasy, «Alash Ordanyń» rashodyna jınalatyn aqsha ázirge ult qazynasynan bolyp tabylady.

Túpkilikti ult qazynasyn túzeý «Alash Ordanyń» mindeti.

Azyq-túlik máselesin jáne ókilderdiń bul týraly bergen maǵlumatyn sıez tekserip, mynadaı qaýly qyldy:

1) Azyq-túlik jumysyn saılanǵan zemstvolar eshbir toqtaýsyz óz qolyna alady.

2) «Alash Orda» árbir oblystan astyqtyń uzyn sanyn bilip, astyǵy joq jerge astyǵy mol oblystardan astyq alyp berýge mindetker.

3) Qyrǵyz-qazaq satyp alynǵan astyqty azyq-túlik komıtetteri toqtatpas úshin «Alash Orda» qam qylady. Alash avtonomıasy jaqyn arada jarıalanatyn bolǵan soń programmada kórsetilgen múftılik, narodnyı sot, aýlnoı ýpravlenıe sıeze qaralmaı, keıinge qaldy.

Ýaqytsha avtonomıa qurylǵanyn aıtyp, Alash quryltaı jınaǵansha qazaq-qyrǵyz Orynbor múftıligi qaraýynda bolady. Bolashaq Alash quryltaıyna, Orynbor múftıligine saılanǵan qazaq qazylary qazaq-qyrǵyz mekeme sharıǵıasyn qurý haqynda joba kirgizýge mindetker.

El ishindegi narodnyı sot eshbir jumys bitire almaıdy jáne halyqqa senimdi emes. El ishinde urlyq kúnnen-kúnge kúsheıip bara jatyr. Sonyń úshin urlyqty tyıatyn ýaqytsha sot qurý jáne sottyń tártibin túzeý «Alash Ordanyń» mindetinde.

Sıez jabyldy 13 dekabrde1917 jylda.

«Qazaq»

Gazetten:

Jáne sol «Saryarqa» gazetiniń 1918 jyl, 22 qańtardaǵy 28- nómirinde Álimhan Ermekuly jazǵan basmaqalasynda bylaı deıdi:

«Alash týy astynda
Kún sóngenshe sónbeımiz!
Endi eshkimniń Alashty
Qorlyǵyna bermeımiz!!
Óler jerden kettik biz.
Bul zamanǵa jettik biz
Jasaıdy Alash ólmeımiz:
Jasasyn Alash jasasyn!
Jasasyn Alash jasasyn!

Dekabrdiń 12-kúni, tús aýa, saǵat 3-te dúnıege «Alash» avtonomıasy kelip, azan shaqyrylyp at qoıyldy. Alty Alashtyń balasynyń basyna aq orda tigilip, Alash týy kóterildi, úlken aýyldarǵa qońsy qonyp shashylyp júrgen qazaq-qyrǵyz jurty óz aldyna aýyl boldy. Otansyz jurt Otandy boldy, avtonomıa bizge ómirlik maqsut edi.

Alystaǵy juldyz edi, ishtegi dertti aıta almaı, kúrmelip júrgen qyzyl til bul kúnde dúnıe júzin jańǵyrtyp Alash uranyn shaqyryp otyr, Alash! Alash!

Kóter basty, ýaqyt jetti, súrtelik kózden aqqan qandy jasty, Alash avtonomıasyna quran oqylyp, at qoıylǵan jalpy qazaq sezinde, el ishinen kelgen qarıa aqsaqaldardyń eńirep jylaǵany bolyp edi.

Ózgeler umtylyp jergilikti ulttyq avtonomıa alyp jatqanda 6 mıllıon qazaq halqy, tutas jeri bar qazaq jurty qarap otyryp qalsa, jurttyǵyn joǵaltyp ózin-ózi tirideı kómgeni. Inshalla! Senemiz, Alash týynyń astyna jıylmaıtyn qyrǵyz-qazaq balasy bolmas, tirilgen Alash Ordasyn qulatpas dep, Jasasyn Alash avtonomıasy!

(Álimqan)»

Gazetten:

Jáne «Saryarqa» gazetiniń sol nómirinde Ǵabbas jazǵan «Alash avtonomıasy» degen maqalasynda bylaı deıdi:

«Alash avtonomıasy: Orynbor qalasynda ótken dekabrdiń 5-nen 14-ne deıin sozylǵan ekinshi jalpy qazaq-qyrǵyz sezi bir aıdan soń, jerlik ulttyq avtonomıasyn jurtqa jarıa qylýǵa qaýly qylysyp, qazaq-qyrǵyz úkim júrgizýge ortasynan 15 kisilik ýaqytsha ókimet «Alash Orda» saılap tarqasty. Ne sebepti bir aı ýaqyt keskendigin gazetimizdiń ótken nómirinde jazǵanbyz.

El basynan mılısıa qyzmetine alynatyn jigitterdiń at-tonyn, saımanyn tezdikpen daıyndap, aıtqan jerine jetkizý kerek. Qazaq-qyrǵyzdyń ýaqytsha úkimeti «Alash Orda» Alash qalasyna kelip, Alash avtonomıasyn jarıalaǵannan keıin, qazaq-qyrǵyz balalary baǵynatyn ókimetimiz osy dep senip, ant berip, basqa ókimetti tanymaı, óz úkimetiniń ámirin eki qylmaı oryndaý kerek.

Aqtaban shubyryndy, alqakól sulama, neshe-neshe qıyn-qystaý jerlerden bul kúnge deıin aman ótip, tarıh júzinde joǵalmaıtyn beriktigin kórsetken Alash urandy qazaq-qyrǵyz balalary jurtqa túsken, myna, ómir synynan da aman-esen aıaǵyn shaldyrmaı óter dep senemiz...

Alash týy astynda
Kún sóngenshe sónbeımiz!
Endi eshkimniń Alashty,
Qorlyǵyna bermeımiz!!

Óler jerden kettik biz. Bul zamanǵa jettik biz. Jasaıdy Alash ólmeımiz, Jasasyn Alash jasasyn!»

(Ǵabbas)

Qazaqtyń aqyndary «Alash», «Alash!» degen kóptirmeli óleńderdi gazet betine toltyryp jatty. Bul araǵa bir óleńderin keltireıik:

ALASHQA

(Omar Qarashulynyń óleńi)

Aý, Alash, kózdi búgin ashar kúniń,
Qarmanyp, ilgeri aıaq basar kúniń!
Shyǵaryp bir jeńnen qol, bir jerdn bas,
Adymdap asqar belden asar kúniń.
Teńizim, telegeıim, qaıran elim.
Kemerlep tolqyn atyp tasar kúniń!
Aq kúmis, qyzyl altyn jıǵanyńdy,
Qurban qyp osy jolǵa shashar kúniń.
Terezeń teńgerilip qatar tursa,
Ýh! — dep sonda júrek basar kúniń!
Aý, Alash, zaman jaıyn bilemiz be?
Qulaqqa aıtqan sózdi ilemiz be?
Zamannyń yńǵaıynan aman ótip,
Zyrlaǵan jelmaıaǵa minemiz be?
Ónerli bilimdiniń qylǵan isin
Maıdanda, muny baıqap kóremiz be?
Kúsh qosyp quraldardyń, bas qorǵaýdyń
Jolyna beldi býyp kiremiz be?
Bolmasa kúnde bir el qyrǵyn taýyp,
Jylýlap, bastan aıaq júremiz be?

Taǵy da Omar qalpe Qarashulynyń bir óleńin keltirelik.

ALASHTYŃ AZAMATTARYNA

Aq júrek azamattar asqar kúniń,
Dushpandy aldan baıqap jasqar kúniń
Durystyq el qamynda etken isti,
Qol soǵyp, qoshemettep qosar kúniń.
Kúsh qosyp, qol ustasyp, sóz bekitip
Aradan alalyqty tastar kúniń.
Adasqan qoıdaı shýlap órgen eldi
Bultarmaı oń baǵytta bastar kúniń!
Ańqyldap Alash uly senip otyr,
Ornynan shyǵyp sony rastar kúniń!
(Omar Qarashuly)

Sóıtip, «Alash» úkimeti» jasala qaldy. «Úkimet» jasaýǵa oqyǵandar qandaı qumar.

Orynborda osy aıtylǵan ekinshi jalpy qazaq-qyrǵyz seziniń ashylatyn qarsańynda, «Qazaq» gazetiniń 1917 jyly dekabrde, 254-shi nómirinde «Túrkistan avtonomıasy» degen telegramma basylǵan. «Qazaq» basqarmasyna kelip jarıalanǵan telegrammada bylaı deıdi:

«Qoqan. 2-dekabr. 27-noıabrde Qoqanda óleıet musylman sezi boldy. Jerli Túrkistan avtonomıasy jarıalandy. Halyq shattyqpen qarsy alyp tur. Ýaqytsha ult májilisi — jańa úkimet saılandy. Ǵınýarda Túrkistannyń ýchredıtelnoe sobranıesi shaqyrylady.

Úkimettiń ýaqytsha turatyn orny Qoqan qalasy.

Qaıretden Bolǵanbaıuly»

Baıaǵy «Qoqan avtonomıasy» degen osy. Qoqanda «Alashtyń» biraz oqyǵandary sarttardyń, noǵaılardyń baılarymen jınalyp otyryp, ózderin ózderi barlyq Túrkistannyń «úkimeti» qylyp saılap, avtonomıa jarıalaǵan. Úkimettiń bastyǵy: Muqametjan Tynyshbaıuly, músheleri: Mustafa Shoqaıuly jáne basqalar.

Mine, bul úkimetterin «saılaǵannan» keıin Mustafa Shoqaıuly Orynborǵa «ekinshi jalpy qazaq-qyrǵyz» sezine barǵan.

Sıeze Jetisý men Syrdarıa qazaqtarynyń Túrkistan avtonomıasyna qosyla qoımaǵanyn ańǵartqan.

Sóıtip, ol eriń eki úkimetke múshe bolǵan...

«Alash» partıasynyń gýbernıalyq komıtetteri gazetterdiń júzinde jarıalanyp jatty. Bul araǵa «Alash» partıasynyń eki-úsh gýbernıadaǵy komıtetiniń tizimderin kirgize keteıin.

«Qazaq» gazetiniń 1917 jyly 18 jeltoqsanda shyqqan 254-nómirinde bylaı degen:

AQMOLA OBLYSY

Ombyda oblastnoı «Alash» partıasynyń komıteti ashylǵandyǵy «Qazaqta» jazylyp edi. Komıtetke saılanǵan adamdar:

Asylbek Seıituly, Maǵjan Jumabaıuly, Muhtar Samatuly, Aıdarhan Turlybaıuly, Bekmuhambet Serkebaıuly, Aıbasuly, Erqosaı Muqyshuly, Erejep Itbaıuly, Dinmuqambet Ádiluly, Qoshmuqambet Kemeńgeruly, Musylmanbek Seıituly, Jumaǵalı Tileýliuly, Os. Ahmetuly, Birmuhambet Aıbasuly, Qusaıyn Qojamberdiuly, Qajy Ahmet Kókenuly. «Alash» komıteti ár ýezge ýchredıtelnoe sobranıe saılaýyn halyqqa túsindirýge kisi shyǵardy. Bular Aqmola oblysynyń 5 ýezinde «Alash» komıtetin ashty... — dep «Qazaq» gazetine tilshisi jazady.

Taǵy sol «Qazaq» gazetiniń 1917 jyly 2 jeltoqsanda shyqqan 253-nómirinde bylaı deıdi:

«ALASH» PARTIASY

«Semeıde oblastnoı «Alash» partıasynyń komıteti ashylǵan habaryn jazyp edik. «Saryarqanyń» sońǵy nómirinde bul týraly mynadaı maqala basyldy:

«Alash» partıasynyń Semeıde ýaqytsha oblastnoı komıteti ashyldy. Komıtetke kirgen kisiler:

Álimhan Ermekuly, Rakymjan Mársekuly, Imam Álimbekuly, Aqmetjan Qozybaǵaruly, Turaǵul Qunanbaıuly, Qalel Ǵappasuly, Sydyq Dúısenbiuly, Álıhan Bókeıhanuly, Mustaqym Maldybaıuly, Ánıar Moldabaıuly, Bıahmet Sársenuly, bulardan basqa ýez basy bir kisi kirýge oryn qaldyryldy... Komıtettiń predsedateli Qalel Ǵappasuly, joldasy Aqmetjan Qozybaǵaruly, sekretar! Sydyq Dúısenbiuly, qazynashysy Ánıar Moldabaıuly, qurmetti predsedateli Álıhan Bókeıhanuly... — dep, «Qazaq» gazeti «Saryarqadan» kóshiredi.

Jáne «Qazaq» gazetiniń 1917 jyly 14-qarashada shyqqan 250-nómirinde bylaı degen:

«ALASH» PARTIASY

«Alash» partıasynyń Orynborda Týrgaıskıı oblastnoı komıteti ashyldy. Komıtetke Orynborda turatyn on qazaq jáne tórt ýezen qazaq, barlyǵy on tórt aǵza saılandy. Orynbordaǵy aǵzalar:

Ahmet Birimjanuly, Ahmet Baıtursynuly, Álıhan Bókeıhanuly, Eldes Omaruly, Omar Jánibekuly, Merjaqyp Dýlatuly, Ǵabdilhamıt Júndibaıuly, Saǵyndyq Dosjanuly, Ǵazymbek Birimjanuly, Kamaladın Arynǵazyuly, Ǵabdilkárim Dosjanuly (Torǵaıdan), Teljan Shonanuly (Yrǵyzdan), Esenǵalı Nurmaqambetuly (Aqtóbeden), Myrzaǵazy Espoluly (Qostanaıdan). Alash partıasynyń oblastnoı komıtet predsedateli Álıhan Bókeıhanuly, serigi Ahmet Baıtursynuly, sekretary Merjaqyp Dýlatuly, qazynashysy Januzaq Jánibekuly.

«Alash» partıasynyń aǵzalyq jarnasy bir som», — dep «Qazaq» gazeti jazady.

«Qazaq» gazetiniń 253-nómirinde «Saryarqadan» kóshirilgen maǵlumatynda «Alash» partıasyna kirýge qazirgi shart: «Kindik komıtetiniń aıtqanyn eki qylmaıtyn, buıyrǵanyn dál oryndaıtyn, «Alash» partıasynyń programmasyn jón kergen... adam kiredi», — deıdi...

Ýchredıtelnoe sobranıe saılaýyn ótkizýge bizdiń Aqmola oblysynyń Ombyda ashylǵan oblystyq «Alash» komıtetinen Aqmolaǵa Muhtar Samatuly keldi. Ol kezde Muhtardyń Bókeıhanuldaryna senip júretin kezi edi.

Aqmolada «Alashtyń» ýezik partıa komıtetin ashty, ýchredıtelnoe sobranıe saılaýyn ótkizýge áreket qyldy. Qazaq daýysyn «Alash» spıskisine bergizýge áreket qylǵan boldy.

Aqmolanyń ólýge taıanǵan qazaq komıtetine Muhtar kelgen soń azyraq jan kirdi.

Muhtar komıtetke ornady. Muhtardy kóreıin dep qazaq komıtetine bardym. Amandastyq. 1913 — 1916 jyldarda Ombyda oqýda júrgende «Birlik» uıymyn ashysqan joldaspyz.

— Sen «Úsh júzdiń» partıasyna kirýge rızalyǵyńdy berdiń be? — dedi, men:

— Joq. Maǵan «Úsh júz» partıasynyń da, «Alash» partıasynyń da keregi joq. Ekeýine de qosyla almaımyn. Biraq «Alash» partıasynan «Úsh júzdi» táýir kóremin, — dedim.

— Myna ýchredıtelnoe sobranıege qatysqanda qaı jaǵynda bolasyń?

— Qaıda bolatynymdy ózim bilemin. Biraq «Alashta» da, «Úsh júzde» de bolmaspyn, — dedim.

Aıtqandaı, Ombyda oblystyq «Alash» partıasymen jarysa «Úsh júz» partıasy degen ashyldy.

Bul partıany ashýshylar sol Ombydaǵy Muqan Áıtpenuly, Kólbaı Toǵysuly, Shaımerden Áljanuly, taǵy basqalar. Bular partıasynyń atyn «sosıalshyl» «Úsh júz» partıasy degen. Partıalarynyń tizimine syrttan Aqmola qalasyndaǵy bizdi kirgizip alypty.

«Úsh júz» partıasy jasalǵannan «Alash» partıasynyń basyndaǵylardy boqtaı, sóge túregeldi.

Qyzyljar qalasynda «Úsh júz» degen gazet shyǵa bastady. Gazetiniń betin «Alashtyń» kósemderin sógýmen toltyra berdi.

Árıne, «Alash» partıasynyń «kósemderi» de «Úsh júz» basyndaǵylardy sógýden kende qalǵan joq. Bular da boqtady. Qaıta bular sógýdi, jamandaýdy «Úsh júzden» asyryp jiberdi. Óıtkeni, bular sózge sheberirek. Bular sany kóp, bulardyń bastyqtarynyń bári de zor oqyǵandar. Jáne ár oblystarda shyǵyp jatqan qazaq gazetteriniń «Tirshilikten» basqasynyń bári bulardiki edi. Semeıdegi «Saryarqa» gazeti, Tashkendegi «Birlik týy» degen gazet, Astrahandaǵy «Uran» degen gazet, Orynbordaǵy «Qazaq» gazeti — bári de Ombydaǵy «Úsh júzdiń» bastyqtaryn sógip baqty. Árıne, kimdi bolsa da sógýge sóz tabylady. Ondaı sózge ásirese «Alashtyń» sheshenderi sheberirek bolyp shyqty.

Árıne, sheberlikti bárinen Orynbordaǵy «Qazaq» gazeti asyrdy. Ózge «Alash» gazetteriniń «Qazaq» gazeti aǵasy bolǵan soń, sheberlikti asyrmaı qoıar ma? «Sheberlikterin» kózben kórý úshin jáne «Úsh júzge» kózqarastaryn ańdaý úshin «Qazaqstan» jáne «Saryarqadan» «Úsh júzdi» balaǵattaǵan biraz ǵana sózder keltirelik.

«Saryarqanyń» 26-shy nómirinde bylaı deıdi jáne muny 260-shy nómirinde «Qazaq» kóshirip basqan:

Gazetten:

«QAZAQTAN SHYQQAN ARAMZALAR

Bostandyq bolǵannan beri jurttyń kózi ashylyp, qaıda bolsa da yntymaq, birlik tabylyp, qalyń qazaq ishine bereke uıtqysy ornaǵandaı bolyp tur edi. Qazaqtan basqa el qaǵynyp, júgensizdik ulǵaıyp, azamattarynyń sońyna ergen jurtty aramza qýlary azǵyryp, adastyryp tur edi. Bizden de uıattan ketken, ardan bezgen aramzalar shyǵyp, gazet taratqan bolyp, el ishine áreket shashqaly júr. «Alashtyń» týyn ustaǵan, asqar beldeı erlerimizdi jyndanǵan ıtke uqsap, aramzalar qappaq bolyp, jynyn qusyp, ýyn shashyp júr. Túri adamǵa uqsaǵanmen pikiri aıýan sıaqty adamdar. «Úsh júzdiń» partıasy» dep ataq baılanyp, el uıtqysy bolǵan «Alash» partıasynyń adamdaryn aram aýzymen bylǵamaq bolyp júr. Tórt aıaqty qasqyrǵa astyrtyn ý salýshy edi, al oǵan degen ý mynaý:

«Úsh júz» partıasy — anyq sodyrly-soıqandy, júzi qaralar partıasy. Bul — jurtqa kelgen úlken dert. Sózine qulaq qoımaı, ózderinen aýlaq bolyp, saqtaný — alash balalaryna borysh. Qazaqtyń baıaǵydan beri aıaq astyna basylyp, kórgen qorlyǵy, kórgen zorlyǵy men zombylyǵy az emes. Endi «Úsh júzdiń» qýlaryna aıtamyz: «elimizdi ertpeńizder, el qylyp ustaý senderdiń qoldaryńnan keletin is emes. El de esin biledi; senderdiń sońdaryńnan erip, jarǵa qamalyp jyǵylmaıdy. Halyqty áýre qylmaı, ólgen mujyqtyń qoınynda qalash tabylatyn bolsa, sony izdep qarańdar!

Biz «Alash» partıasynyń sońynan eremiz; anyq kóshbasshylarymyz sonda.

Semeıdiń ýeznyı Zemstvosynyń músheleri: Ahmetjan Ańdamasuly, Aıtmuhambet Bolatuly, Dinıslam Táńirberdiuly, Jamshyrbaı Shólembaıuly, Temirshi Júsipuly, Sydyq Dúısenbiuly, Qurmambaı Muzdybaıuly, Báıseke Esirkepuly, Maılybaı Esenbaıuly, Imanbazar Qazanqapuly, Raıymjan Mársekuly, Qaldybaı Býdanbaıuly, Kókpaı Janataıuly.

Jáne «Qazaq» gazetiniń 1917 jylǵy 12 noıabrdegi 25-shi nómirindegi «Túrik-tatar qamqory» degen maqalada bylaı deıdi.

Gazetten:

«... 14 noıabrde Ombydaǵy «Alash» partıasynyń oblastnoı komıtetinen mynandaı telegramma aldyq:

«Alashtyń» dushpandary «Alash» partıasyn halyqqa teris túsindirip, ótirik habar taratyp júr. «Qazaqta» Alash partıasynyń jobasy basylyp shyqsa eken...»

Munan soń 17 noıabrde Ombydan mynandaı bir telegramma aldyq.

«Belgili kadet Bókeıhanuly ashqan «Alash» partıasynyń programmasymen qanaǵattanbaı qazaqtar (?) óz aldyna «Úsh júz» atty sosıalıs partıasyn ashty. Partıanyń maqsaty federasıany jaqtaý, jańa túrik-tatar qaýymdaryn biriktirý, ýchredıtelnoe sobranıaǵa jeke spıske kirgizý. Prezıdıým bastyǵy Áıtpenuly. Sekretary Kóbekov».

Bul telegrammalardy eki ádispen, birin «Qazaqqa», birin «Jańa ýaqyt» gazetine jiberipti.

Noǵaılar oılaıdy ǵoı: «Á, túrik-tatar qaýymdaryn biriktiretin de qazaqtan bir er týǵan eken» dep.

Noǵaılar qaıdan bilsin, ol «erdiń» qandaı er ekenin. Bir esepten olaı oılamas ta: Qazan gýbernıasynan Fatıholla degen bir belgisiz noǵaı «túrik-tatar qaýymdaryn biriktirip jatyrmyn» degen telegramma berse, bizdiń ishimiz eljireı qoıar ma edi?

Áıtpenuly dep telegramma berip otyrǵan kisiniń aty — Muqan. Muqandy ózge jurt bilmegenimen, Omby ýezi jaqsy biledi. Omby ýeziniń maqtaýymen biz de biletin edik. Túrik-tatar qaýymdaryn biriktirmek úshin «Úsh júz» atty partıa ashtym dep otyrǵan biz biletin Muqan ekeni ras bolsa, qudaıa ondaı qamqoryńnan «Úsh júzdiń» balasyn saqtaı kór degennen basqa tilegimiz joq.

Biraq «Úsh júzdi» biz qate túsinip otyrǵan shyǵarmyz, bul basqa «Úsh júz» shyǵar. Olaı bolsa osyndaı aqshanyń arzandaǵan kezinde tym bolmasa «bir myń» demeı, partıasynyń atyn «Úsh júz» qoıǵany taǵy túsiniksiz.

Biz oılaımyz: Muqan «bólshevık» dertine múbtálá bolyp «sosıalıs» partıasyn ashyp júr-aý dep. Bolmasa óz paıdasyn bilmeıtin jigit emes edi, sosıalıs bolsa byltyrǵy 25 ıýnnen bergi «eńbegi kóptiń ortasyna úleske túsip ketpeı me?..»

TORǴAI OBLYSYNYŃ «ALASH» KOMITETİ

Jáne «Qazaqtyń» 1917 jyldyń 26 qarashasyndaǵy 252-shi nómirinde: «Úsh júzdiń» qýlary» degen «Madıar» Dýlatuly jazǵan maqalada bylaı deıdi:

Gazetten:

«ÚSH JÚZDİŃ» QÝLARY

...Ombyda laı sýdan balyq aýlaıtyn Muqan degen jigit bar. Bul jigit bostandyq bolǵannan beri júgensiz ketip, oıyna kelgenin istep, halyqqa zıanyn kúsheıtip bara jatqan soń, Aqmola oblysynyń qazaq komıteti qur-qurlap toqtaý salady. Aýyzdyqtap erkine jibermedi. Sonan keıin bastyǵy Muqan, joldastary «Alashqa» aty shyqqan Kólbaı, Shaımerden degen bir jyndy keńesip, oblastnoı komıtettiń múshelerin tutqyn qylmaq bolyp, elý-alpys kisi ertip komıtetke baryp múshelerin qamap alady.

Komıtet predsedateli Aıdarhannyń úıine baryp, ózi úıinde joq eken, qyzmetkerlerin uryp, janjal shyǵarady. Sóıtip jatqanda Aıdarhannyń úıinen telefonmen habar tıip, mılısıa jáne kazak-orys kelip «ustaýdaǵy» komıtet múshelerin bosatady da, batyrlardyń ózderin jaýyp tastaıdy. Doznanıe bolyp, isteri bul kúnde tergeýde. Bul kúnde batyrlar kepilmen be, zalogpen be, shyqqan sekildi.

Endi joǵarǵy áńgime jurtqa jarıa bolyp ketti, bireýdi abaqtyǵa jabamyn dep júrip, ózderi jabylyp qaldy; qarap júrip, aqmaqtyqtarynan sotty boldy. Oblastnoı komıtetpen endi ustaspasyn ba?

Zemstvo saılaýy bolǵaly otyr. Muqandardyń glasnyı chlen bolǵysy qatty keledi... Ne qylaryn bilmeı, aýyzdyǵyn shaınap turǵan kezde, qala okrýginiń (Aqmola jáne Semeı oblystarynyń) ýchredıtelnoe sobranıe saılaýy jáne onymen birge spıske beretin srogi da keshigedi. «Atyn shyǵarý úshin jer órteýge daıar» qýlar qýanady.

— Tura tur, bálem, qudaı berdi, bir soıqandy salaıyq, — sender «Alash» partıasyn ashsańdar, biz «Úsh júz» partıasyn ashamyz. Sender spıske kirgizseńder, biz de spıske kirgizemiz, — dep, tabany kúrekteı toǵyz kisini toǵytyp komısıaǵa berip kep qalady.

Kerek bolsa mine! Mine, spıske! Spıske kirgizý degen qıyn jumys emes. Qol qoıatyn júz kisi tapqan kisi spıske kirgize beredi. Biraq gáp spıskeniń sanynda emes, mańyzynda jáne halyqtyń pátýasynda. Aqmola, Semeı eki oblysta on ýez el bar. Bostandyq bolǵaly neshe sıez boldy. Munyń bárinde de jurtqa qalaýly, taza qyzmet etetin adamdar ataldy. 21 — 26 ıýlde bolǵan jalpy qazaq sezinde de jurttyń báıgege qosyp júrgen azamattary laıyqtandy. Sol neshe ret halyqtyń keńesi laıyqtaǵan adamdaryna, eki oblys el túgel toqtap, talas shyǵarmaı, bir spıske kirgizdi. Ol spıskedegi adamdardyń kim ekeni «Qazaq» gazetine jazylyp keledi.

Endi búgin aıaq astynan «sen solaı et!» degen jurt joq. Jurttan shyqqan tórt-bes qý qosylyp, ózderiniń aqmaqtyqtarynan kórmeı, Aqmolanyń oblastnoı komıtetinen kek almaq bolyp, partıa ashady, spıske kirgizedi.

Mine, eki spıske, joǵarydan tómen qaraı, jarystyra ekeýiniń adamdaryn salystyr:

«Alash» atynan

1. Álıhan. 6. Álimhan.
2. Aıdarhan. 7. Qalel.
3. Asylbek. 8. Jaqyp.
4. Muqysh. 9. Seıilbek.
5. Erejep.

«Úsh júz» atynan
1. Qasen qoja. 6. Sultanmahmut.
2. Kólbaı. 7. Baıseıit.
3. Shaımerden. 8. Qazı.
4. Muqan. 9. Álıasqar.
5. Úsen.

Mine, halyq tarazysynyń eki tabaǵyna eki spıskeni sap, kandıdattaryn jeke-jeke ólshe, adamshylyǵyn, aqylyn, namysyn, qaısysyn qalaıdy, soǵan tasyńdy sal! Kóre-bile turyp adassań aldyńda talaı asý bar. Armanda kettim dep júrme!

Madıar».

Árıne,«Úsh júzdiń» gazeti de «Alash» kósemderin sógýden kende qalǵan joq. Biraq «Úsh júz» partıasynyń adamdarynan, dushpanyn jamandap, sógýge «Alashtyń» sheshenderi júz ese sheberlikterin kórsetti. Oǵan mysal úshin jańaǵy sózderdi keltirdik. «Úsh júz» partıasyna jazylǵandardyń deni Omby qalasynyn jataqtary, jámshikteri, kedeıleri edi. Máselen, ishterinde ataqty balýan Qajymuqan da bar edi. Qajymuqan jumysker jalshy bolatyn. Al «Alash» partıasyna kirgender barlyq úlken oqyǵandary, «aqjaǵalary», Qazaqstannyń «sypalary», tóreleri, tóre bolaıyn dep júrgen jastary, ylǵı gımnazıadan tárbıe alǵan «Alashtyń» «bóbekteri».

Árıne, qandaı iske bolsa da, qandaı sózder bolsa da jataqtar men jámshikterden oqyǵan, «sypalar» sheber bolady. «Oqyǵan sypalar» boqtaýǵa da sheber, sógýge de sheber, maqtaýǵa da sheber. Dushpanyna or qazýǵa da sheber, orǵa qulatýǵa da sheber. Nadan jataqtar men nadan oqymaǵan jámshikter nege bolsa da olaq, nege bolsa da dórekileý keledi. Qajymuqannyń jýan bilegi bolmasa, daýlasyp, ıýrıst Janshany jeńe alar ma!.. «Sabasyna qaraı pispegi» deıdi. Oqyǵan sypalardyń (Alashtyń) kósemderi oqymaǵan jataq jemshikterdiń kósemderinen on ese qý bolmaǵanda qaıtsin!

«Úsh júzdiń» shyǵarǵan gazeti de dóreki boldy. «Sabasyna qaraı pispegi» degen tárizdi, «Alash» «kósemderin» jamandaǵanda, tek dóreki tilmen sóge beredi. Aıqyn erejesi bolǵan joq.

Dushpanǵa qarsy shyqqan keıbir bylǵanyshtarynyń ózin bylǵaıtynyn bilmedi.

«Úsh júz» partıasy jasalarda, bilek qaıratyn kórsetpek bolyp, azǵana ereýil jasap alypty. Bolashaq «Úsh júz» bir kúni qol kúsh jumsapty. Balýan Qajymuqandy aldyna salypty.

1917 jyly 19 qazanda basy Muqan Áıtpenuly bolyp (balýan Qajymuqan da bar), Shaımerden Áljanuly, Ábdirahman Qylyshbaıuly bolyp Ombydaǵy «Úsh júz» partıasyn jasaıtyn adamdar jınalady.

«Alash» kósemderiniń qylyqtaryn tekserip, keńeske salady.

«Alash» kósemderiniń buqaraǵa zıany bolmasa, paıdasynyń joq ekenin ábden aıqyn kórgen soń, Ombydaǵy «Alash» partıasynyń ordasy bolyp otyrǵan Aqmolanyń oblystyq qazaq komıtetiniń basynda otyrǵandardy qýýǵa qaýly qylady.

Úkimet Kerenskıı qolynda. Úkimetten jataqtarǵa, jemshikterge, qara jumyskerlerge qaıyr joq. Nede bolsa ózderiniń qol kúshterin jumsamaq bolady. Bastyqtary álgi aıtylǵan M. Áıtpenuly, Sh. Áljanuly, A. Qylyshbaıuly — bári Omby ýezik qazaq komıtetiniń basyndaǵy adamdar. Mine, solardy aldyna salyp, júz shamaly jataq, jemshik Aqmolanyń oblystyq qazaq komıteti mekemesine jóneledi... Balýan Qajymuqannyń qolynda qyzyl tý...

Qoldarynda qyzyl tý, týlarynda nashar qara buqaranyń tilegen, aıtqan sózderi.

Oblystyq qazaq komıtetiniń mekemesine keledi. Komıtettiń esigin alady. Áıtpenuly, Áljanuly, Qylyshbaıuly, on shaqty jataq adamdarymen mekemege kirip, oblystyq qazaq komıtetiniń múshelerin otyrǵan oryndarynda ustaıdy. Tutqynǵa alady. Keıbireýlerin urady. Oblystyq qazaq komıtetiniń tóraǵasy advokat A. Turlybaıulyn taba almaıdy. Bir toby izdep Turlybaıulynyń páterine baryp, taba almaı keledi.

Sonan soń oblystyq kazak komıtetiniń múshelerin: Seıituly men Jumabaıulyn aıdap, Turlybaıulynyń páterine keledi. Turlybaıulynyń páterin qamap alyp, bekitýli esigin tepkileıdi. Ol eki arada Kerenskıı úkimetiniń atty áskeri kelip, mılısıa otrády kelip, jataqtar tobynyń ózin qamap alyp, tutqyndaǵy Seıituly men Jumabaıulyn bosatyp, ereýil jasaýshylardyń ózin tutqynǵa alady...

Mine, «Úsh júz» partıasyn jasar aldynda, Omby jataqtarynyń bir ereýili osy.

Bul týraly sol 1918 jyly 21 qazanda oblystyq qazaq komıtetinde, óziniń keńesinde jasaǵan qararyn keltirelik. Qarary oryssha jazylǵan. Ony qazaqshaǵa aýdaramyz, ol qarary mynaý:

AQMOLA OBLYSTYQ QAZAQ KOMITETİNİŃ KEŃESİ

№122.1917 jyl, 21 oktábr.

Keńeste bolǵandar: Turlybaıuly, S. Jantasuly, M. Jumabaıuly, A. Seıituly, E. Muqyshuly, E. Toqbaıuly, K. Torsanuly jáne qosyp alǵan músheleri: E. Itbaıuly, M. Samatuly, M. Seıituly.

Qaralǵan másele: M. Seıituly men M. Jumabaıulynyń 19oktábrde bolǵan oqıǵa týraly baıandamasy.

...«Osy 1917 jyly, 19 oktábrde, saǵat bir-eki shamasynda, oblystyq qazaq komıtetiniń mekemesine Omby ýeziniń hatshysy A.Qylyshbaıuly keldi. Qastarynda úsh qazaǵy bar. Qazaqtardyń jeńderinde «Omby ýeziniń mılısıasy» degen jazýly shúberegi bar. Bular eshbir sóz aıtpastan oblystyq qazaq komıtetiniń tórine shyǵyp, tóraǵasynyń otyratyn bólmesine kirdi.

Kirisimen Qylyshbaıuly qasyndaǵy «mılısıa» qazaqtaryn telefonnyń qasyna qoıdy da: «Telefonǵa oblystyq komıtetten eshkimdi jiberme», — dep buıyryp, Áljanuly ekeýi otyrdy.

Otyryp: «Oblystyq komıtettiń ózge músheleri qaıda? Jáne Turlybaıuly qaıda?» — dep surady.

Bes-on mınýt ótpeı, oblystyq komıtet keńsesine elý-alpys qazaq ertip, Omby ýeziniń qazaq komıtetiniń tóraǵasy Muqan Áıtpenuly keldi.

Munyń qasyndaǵy qazaqtardyń da alty-jeteýiniń jeńderinde «mılısıa» degen shúberegi bar.

Áıtpenuly ergen qazaqtaryna qarap, oblystyq qazaq komıtetiniń hatshysy Seıitulyn kórsetip:

— Eń aldymen mynany tutqynǵa alý kerek, — dedi.

Buǵan Seıituly turyp:

— «Ýaqytsha úkimettiń luqsatynsyz Áıtpenuly eshkimdi tutqynǵa ala almaıdy», — dep edi, Áıtpenuly óziniń «mılısıonerlerine» kúsh jumsa dep, ádepten tysqary buıryq qyldy.

«Mılısıonerler» M.Seıitulyn oblystyq komıtettiń tóraǵasynyń bólmesinde otyrǵan Jumabaıuly, Torsanuly, Ádilulynyń ústine kúshpen engizdi.

Budan keıin Áıtpenuly jınalǵan topqa sóz sóıledi.

Topty zorlaý, talaý, qıanat jasaýǵa azǵyrdy.

— «Aqsaqaldar, otaǵasylar, úlken aǵa, kishi iniler! Men sizderdiń aralaryńyzda óstim. Meniń kim ekenimdi bilesizder. Sizderdi jaqtaǵandyq úshin, patshanyń zamanynda meniń qandaı mehnat shekkenimdi bilesizder. Jáne meni barlyq Aqmola oblysy biledi. Buryn sizder meniń sózime senýshi edińizder. Áli de maǵan sizderdi senedi dep bilem», — dedi.

Jınalǵan top: «Senemiz! Senemiz!» — dep gýildedi.

— Sizder qara buqarasyzdar. Oblystyq qazaq komıtetiniń músheleri monarhıs-patshashyl, oblystyq qazaq komıteti sizderdiń tilekterińizben, sizderdiń degenderińizben bir máseleni sheshti me? — dedi.

Jınalǵan top: «Joq! Joq! Óıtip kórgen joq!» — dedi.

Oblystyq komıtet ne istese de óz nıetimen isteıdi. Óz ámirin, óz kúshin júrgizedi. Qazaq halqy ushyrap otyrǵan páleniń bári jáne qazaq halqynyń sharýasynyń kúızelip bara jatqany osy oblystyq qazaq komıtetiniń bálesinen. Ýezik jáne bolystyq komıtetterge oblystyq komıtettiń qaǵazdaryn kórseń, ylǵı buıyrý, ámir qylý. Munysy qazirgi bostandyq qaǵıdasyna týra kele me? — deıdi.

Tyńdap turǵan top: «Joq! Joq! Týra kelmeıdi!» — dep gújildedi. Ásirese toptyń ishinde Kúderiniń, Sársenbaıdyń, Nurtazanyń, Qudaıbergenniń, Sadýaqastardyń daýystary basym shyqty.

— Olaı bolsa, budan bylaı bul patshashyldardyń oblystyq komıtettiń basynda otyrýy jón be? Meniń oıymsha jón emes! — dedi.

Top kújildep, Áıtpenulynyń bul sózin maquldap, oblystyq komıtettiń tóraǵasy Turlybaıulyn jáne joq múshelerin taýyp, «Endi komıtet qyzmetin moınymnan tastadym» degizý kerek, — dedi.

Turlybaıulyn taýyp ákelýge Áıtpenulynyń ózi shyǵyp, qasyna «mılısıonerin» alyp izdep ketti. Otyz, qyryq mınýttan soń, óziniń «mılısıonerlerimen» Áıtpenuly qaıtyp keldi...

Topqa aıtty: «Turlybaıuly qashyp ketti. Biraq úıindegi eki ıt uryldy» — dedi (bireýi kóshir, bireýi aspazshy).

Keıbir aqsaqaldardyń luqsatymen topqa oblystyq qazaq komıtetiniń hatshysy M. Seıituly mynadaı sóz sóıledi:

— Men Áıtpenulynyń jaqyn týysy edim. Muny ózgeden góri men artyǵyraq bilemin. Bul ózi qyzba, bir nársege reti kelgen jerde qol sozyp qalatyn naqurystaý minezi bar adam edi. Qazir sizderdiń jabaıylyǵyńyzben paıdalanyp, sizderdi bassyzdyq jolyna salyp tur. Qara kúsh jumsaýǵa azǵyryp tur. Árıne, sizder isteıin dep turǵan isterińizdiń ne ekenin ózderińiz de anyq bilip turǵan joqsyzdar. Munyń zor qate ekenin bilmeısizder. Áıtpenuly úshin ózderińiz jaýap beretinińizdi bilmeı tursyzdar! — dedi.

Bul sózden keıin Áıtpenuly bir túrli ashýlanyp, bireýge qarap:

— Áttegen-aı! Álgi ıttiń osy ýaqytqa sheıin meniń altyatarymdy qaıtarmaǵanyn! Qolymda bolǵanda qazir iske asar edi, — dedi.

Budan soń Bógenbaıuly degen hatshysy Áıtpenulynyń aıtýymen «jıylys» atynan oblystyq qazaq komıtetiniń qazirgi músheleriniń keıbireýlerinen basqasyna senbeýlik bildirýge qaýly jazdy.

Qaýlynyń aqyrynda: «Oktábrdiń 20-da, saǵat 12-de, oblystyq qazaq komıtetiniń qara buqaraǵa senimsiz músheleri endi budan bylaı oblystyq qazaq komıtetiniń qyzmet mindetin moıyndaryna almaıtyndyǵyn bildirsin», — degen qarardy jazdy.

Bul «qaýlyǵa» qol qoımaǵany sebepti topqa kórsetip, Áıtpenuly jáne bylaı dedi:

— Halyq! Mine, seniń degeniń jazylǵan qaýly. Seıituly seniń buıyrǵanyńdy oryndaýǵa moıynsunbaı tur. Buǵan qalaı qaraısyzdar? Men muny tutqynǵa alýdy durys tabamyn, — dedi.

Sol arada Seıitulyn tutqynǵa aldy. Jáne Jumabaıulyn tutqyn qyldy. Jumabaıulyna Áljanuly aıtty: «Sizdiń taǵdyryńyz mende. Sizdiń dıktatoryńyz men», — dedi. Sonan soń tutqynǵa alǵan múshelerdi aıdap, top «mılısıonerimen» Turlybaıulynyń páterine qaraı júrdi. Jolshybaı kezdeskenderge Áıtpenuly: «Mine, biz patshashyldardy aıdap kelemiz», — dep otyrdy.

Turlybaıulynyń páterine kelip, top páterdi qamap alyp, Áıtpenuly, Áljanuly, Qylyshbaıuly úsheýi qonaq esigin baryp qaǵyp: «Turlybaıulyn shyǵar», — dedi.

Ol arada Áıtpenuly birneshe mılısıonerlerine qımadan túsip, eshbir bógetke qaramaı, kúshpen qaqpany ashýǵa buıyrdy.

Ondaǵy maqsat — top artqy esikpen Turlybaıulynyń páterine kirsin deý.

Az ýaqyttan soń qonaq esikti ishinen bireýi ashyp, bir qarý-jaraq asynǵan adam shyǵa kelip:

— Men mılısıa bastyǵynyń orynbasarymyn. Sizderge ne kerek? — dedi.

Esik aldynda turǵan Áıtpenuly, Áljanuly, Qylyshbaıuly sasqalaqtap: «Myna halyq Turlybaıuly shyqsyn dep tur», — dedi.

Oǵan mılısıa bastyǵynyń orynbasary: «Turlybaıuly shyqpaıdy. Aıtyńyzdar maǵan, sizderge ne kerek?» — dedi.

Oǵan úsheýi aıtty: «Endeshe siz oǵan aıtyńyz: myna halyq oǵan biraýyzdan senbeıtindigin bildirdi. Sol sebepti, halyqtyń qaýlysy boıynsha, Turlybaıuly erteń saǵat 12-de Kúderi Mýsınniń úıine kelip, óziniń moınyndaǵy qyzmet mindetin qaldyrǵandyǵyn aıtýy mindetti», — dedi.

Ol eki arada qala mılısıonerleri jáne atty ásker jetip kelip, topty qamap aldy. Topty, Áıtpenulyn bas qylyp, oblystyq komıtet múshelerimen ekinshi aýdan komısaryna alyp ketti...»

Bul baıandamany tyńdap, oblystyq komıtet, óziniń Aqmola oblystyq seziniń saılaǵan basqarmasy ekendigin eske alyp jáne oblystyq komıtetin qaıta saılaýǵa jalǵyz-aq Aqmolanyń bolystyq seziniń ǵana erki barlyǵyn eske alyp jáne Kúderi men Nurtaza tárizdi buryn qylmysty bolǵan adamdar bastaǵan Omby qalasynyń jataqtarynyń degeni bútin oblys grajdandarynyń degeni emes ekendigin eske alyp, oblystyń komıtet mynandaı qarar qyldy:

«Joǵarǵy aıtylǵan Omby jataqtarynyń ereýilin iltıpatqa alýǵa turmaıtyn is dep tabýǵa; bulardy adastyrǵan Áıtpenuly, Áljanuly, Qylyshbaıuly jáne basqalar dep tabýǵa; Bul bastyqtardyń áreketin áleýmettiń tynyshtyǵyn, tártibin buzý nıetpen istegen áreket dep tabýǵa; Áıtpenulynyń buıryǵy boıynsha istegen «mılısıonerlerdiń» qylǵan kúshin zakonǵa qarsy dep tabýǵa; Jáne muny sot aldynda jaýapqa tartýǵa.

Bul týraly Aqmolanyń oblystyq qurama-qospa komıtetine bildirýge jáne taǵy da basqa tıisti úkim ıelerine bildirýge...» qol qoıdy:

Aqmolanyń oblystyq komıtetiniń tóraǵasy:

Turlybaıuly.
Orynbasary: A.B. Seıituly.
Músheleri: Muqyshuly,
Jumabaıuly,
Jantasuly.
Hatshysy: M. B. Seıituly...»

Mine, Omby qalasynyń jataqtary, jámshikteri jasaǵan Oktábr tóńkerisiniń aldyndaǵy ereýilge Aqmolanyń oblystyq qazaq komıtetiniń qarary osy.

Joǵaryda aıtylǵan oqıǵa týraly jáne Aqmola ýezinen Ombyǵa baryp oqyp júrgen nashar balalarǵa berilsin dep, Aqmoladan jınap jiberilgen aqshany, álgi oblystyq komıtet oqýdaǵy nashar balalarǵa bermegendigin men ózimizdiń «Tirshilik» gazetine jazdym.

Meniń shyn sózderimdi «ótirik» dep, Orynbordaǵy «Qazaq» gazetine (1917 jylǵy 13 jeltoqsanda shyqqan 254-shi nómirinde) Aqmolanyń oblystyq komıteti «Ashyq hat» jazdy. Meniń jazǵan maqalam qazir qolda joq bolǵandyqtan oblystyq qazaq komıtetiniń «ashyq hatyn» ǵana bul jerge keltireıin. Ol mynaý:

ASHYQ HAT

«Osy ashyq hat «Qazaq» betinde jarıa bolýyn ótinemiz. Aqmolada shyǵatyn «Tirshilik» gazetiniń 4-shi nómirinde «Shamıl» dep qol qoıǵan bir adamnyń «Aqmola oblysynyń jandaral qazaq komıteti» degen bir maqalasy basyldy. Ol habardaǵy sózderdiń bári bastan-aıaq ótirik bolǵandyqtan, oblastnoı qazaq komıteti ol habarlardyń durysyn ashyp berýdi ózine mindet kóredi.

Oblastnoı qazaq komıtetin qýmaq bolǵan tipti Omby qazaqtary emes, ony isteımiz dep júrgen Muqan Áıtpenuly, Abdyrahman Qylyshbaıuly, Shaımerden Áljanuly, bes-alty joldastarymen. Ombynyń qyryq-elý jataǵynyń ańqaýlyq nadandyqpen bulardyń nege júrgenin bilmeı, artynan ergeninen basqa túk jazyǵy joq. Attary atalǵan adamdardyń minez-qulqy Omby tóńkerilisine málim. Olardyń esh ýaqyt, esh komıtetke rıza bolmaıtyny aıdaı anyq. Jaz ishinde saılaýsyz zorlyqpen ýeznoı komıtetke kirip alyp, kúzge sheıin janjal qıanatpen komıtetti saılatqyzbaı, oktábrdiń 20-da saılaý bolatynyn bilgen soń 19-da oblastnoı komıtetti zorlap bekitip alamyz degen adamdar osylar. Bulardyń árqaısysy sol 19 oktábrde ustalyp, abaqtyǵa úsh kúnnen jatyp shyqty, isteri qazir de tergeýde.

Ombynyń ýeznoı komıteti jańadan saılandy. Oblastnoı komıtet 1 noıabrde taraıdy degen sózdi biz jańa estip otyrmyz. Mine, birinshi dekabr de ótip ketti. Áli de pálen aıda taraıdy degen kesimdi sóz joq. Oblastnoı zemstvo ashylyp, jurt isi tártipke salynbaı. oblastnoı komıtet taramaıdy. Qazaq isterin ıesiz dalaǵa tastap kete almaıdy.

Oblastnoı komıtetke túsken aqsha esebi tipti ótirik jazylǵan. Shyny mynaý:

Omby ýezi komıtetke jáne stıpendıaǵa bergen aqshasy 1200 som. Qalǵan bermegi 5300 som. Qyzyljar ýezi komıtet jáne stıpendıaǵa bergen aqshasy 4620 som. Qalǵan bermegi 11500 som. Kókshetaý ýezi komıtet jáne stıpendıaǵa bergen aqshasy 4400 som, qalǵan bermegi 18000 som. Aqmola ýezi komıtet jáne stıpendıaǵa bergen aqshasy 8500 som. Qalǵan bermegi 25500 som.

Ár ýeziń bergen jáne bermek aqshasynyń shamasy osy. Shamıl myrzanyń aıtqan bir sany da bularǵa janaspaıdy. Shamıl myrza Aqmola ýeziniń balalaryna oblastnoı komıtet stıpendıa bermeıdi eken deıdi, ol ótirik.

Aqmola ýezinen qazyna shkoldarynda oqyp júrgen eki-aq bala bar. Dinmuqambet Ádiluly jáne Áshim Omaruly. Bul balalardyń ekeýi de oblastnoı qazaq komıtetinen aqsha, stıpendıa alyp turady.

Bulardan basqa «kýsýsı» oqyp júrgen aqmolalyq úsh bala bar. Sıez qaýlysy boıynsha oblastnoı komıtet úkimet mektepterinde oqýshy shákirtterge ǵana stıpendıa bere alady. Ózgege berýge bıligi joq. Onyń ústine, bul úsh bala úsheýi de belgili baı balalary. Sondyqtan Shamıl myrzanyń «Balalar Ombynyń kóshesinde qańǵyryp júr» degen qamqorlyǵy — qur jel sóz.

Dálelsiz, qısynsyz ótirik eldiń tynyshyn, gazettiń qunyn ketiredi, jaman oı, japqan jala, shashqan ósek jalǵyz gazet betinde tekserilýmen qalmas, zakon tekserýine de túser.

(Aqmolanyń oblystyq qazaq komıteti)

Árıne, oblystyq komıtettiń bul «ashyq hatta» aıtqandarynyń bári ótirik, shyn bolsa, hattyń aıaǵyndaǵy aıtqanyndaı, sotqa berer edi. Sotqa bergen joq.

Al komıtetti Omby jataqtarynyń shyndap qýmaq bolǵanyn bul «ashyq hattan» buryn jazylǵan óz dokýmentteri aıqyn kórsetedi.

Jáne stıpendıa bermegen «kýsýsı oqyp júr degen úsh bala — belgili baı balalary» degeni tipti ótirik. Úsh «kýsýsı» balanyń biri — Aqmolanyń qyzy Gúlsharap Atshabarqyzy. Bir qarasy joq kedeı jataq qyzy. Biri osy kúngi Janaıdar Sadýaqasuly. Biri — qazirgi Qamza Júsipbekuly jáne Nildi zavodynyń mańyndaǵy bir aýyldyń balasy Qasenbek Qulataıuly degen bala bar-dy. Bul Qasenbek degen bala da qarajatsyz baladan. Qasenbek osy sońǵy jyldarǵa sheıin mılısıoner bolyp júrdi.

Uly Oktábr tóńkerisiniń aldyndaǵy Kerenskıı úkimetiniń jáne bizdiń «Alash» kósemderi tárizdi Kerenskıı — Malúkovtardyń shákirtteri otyrǵan komıtetterdiń qara buqaraǵa, qara jumyskerlerge, jataqtarǵa qadiri japalaqtyń jumyrtqasyndaı da emes edi. Oǵan bir dálel jańaǵy ýaqıǵa, áńgime.

Jańaǵy aıtylǵan ýaqıǵadan keıin Omby jataqtary Áıtpenulyn, Shaımerden Áljanulyn, Qylyshbaıulyn bas qylyp, «Úsh júz» partıasyn jasady. Durystyqqa kelgende, bul bastyqtar saıasatqa úlken olaqtyq qyldy. «Alashqa» qarsy shyǵyp, sol «Alashtyń» kúres tásilderin qoldandy. Qoldanǵanda úlken ebeısizdikpen qoldandy. Áıtpese partıany «sosıalshyl» degen soń, «Úsh júz» dep nesi bar edi. «Sosıalshyl» degen soń, kúreske «Alashtyń» tásilderin qoldanyp ne kerek edi? Máselen, Bókeıhanulyn jáne keıbir «Alash» kósemderin minegende: «orystan qatyn alǵan», «balalary orys», «din buzǵan» degenderi jáne «sary orystyń bári orys» degenderi — úlken shatasqandyq. Óz jolyn ózi anyq bilmegendik. Árıne, ol ýaqytta bárimiz de sara joldy qolmen sıpalap júrgen kezimiz edi. Biraq sonda da álgindeı sózder tym oǵash shyqqan qate.

Bizdi syrttan bılep partıasyna jazyp alǵan Shaımerdenge muny aıtyp men hat jazdym. Jáne bul partıanyń beti men ádisi olaı bolatyn bolsa, biz qosyla almaıtynymyzdy aıttym.

Meniń hatyma jaýap bolǵan joq, «Úsh júz» bastyqtary «Alash» kókjaldaryn kereksiz sózderdi aıtyp qazaqsha boqtaı berdi. Biz «Úsh júzge» qosyla almaıtynymyzdy bildirip, «Tirshilik» gazetine jazdyq. Jáne men «Qazaq» basqarmasyna da bul týraly telegramma berdim. Biraq «Úsh júzdiń» «Alashty» qalaı sókse de áıteýir sóge berýin, jalpy saıasatqa onsha zıan bolar degenimiz joq.

«Jaqsy-jaman bolsyn, «Úsh júz» ózine, biraq tipti kirshik jýytpaı maqtap jatqan «Alash kósemderiniń» kim ekenin jurtqa jarıalaı berýi zıan da bolmas dep oıladyq.

Osy kúni keıbireýler bizdi «Úsh júzge» qosylyp edi dep te aıtatyn tárizdi. Muny aıtatyn ne Aqmola oblysynan alys oblystyń adamdary, ne ádeıi basqa maqsat kózdeıtin adamdar bolady.

Bizdiń «Úsh júzge» qosyla almaıtynymyzdy «Tirshilikke» jazǵanymyz bylaı tursyn, meniń «Qazaq» gazetine telegramma bergenim bylaı tursyn, áýeli sondaǵy «Alash» partıasyn ashyp jáne ýchredıtelnoe saılaýyn ótkizýge Aqmolaǵa kelip jatqan Muhtar Samatuly kózimen kórgen. Munyń bul týraly Orynborǵa soqqan telegrammasy «Qazaq» gazetine basylǵan. «Qazaq» gazetiniń 259-shy nómirinde 1918 jyly 12 qańtarda habar retinde bylaı degen:

«Muhtar Samatuly basqarmaǵa telegramma berdi: 26 — 31 dekabrde bolatyn saılaýǵa kerekti nárseler jetpeı qaldy. Saılaý keıin bolýyn suranyp turmyz. «Úsh júz» partıasy kórsetken Aqmola kandıdattarynyń bári tasqa túspeıtin boldy...»

Biz «Úsh júzden» bólek ekenimizdi bildiremiz dep tasqa túspedik. Áıtpese «Alash» partıasynan qoryqqanymyz joq. Jáne «Úsh júz» partıasynan boıymyzdy aýlaq qylǵanda, bul partıanyń bastyqtary «Alash» partıasynyń bastyqtarynan kem adamdar dep jáne teris adamdar dep boı tartqanymyz joq. Qaıta «Úsh júzdiń» ishinde Shaımerden tárizdi, Ysqaq tárizdi artyq adamdar bar edi. Revolúsıaǵa «Úsh júzden» «Alash» zıandyraq edi. Jaqsy bolsyn, jaman bolsyn, «Úsh júzdiń» bastyqtary 1917 — 18 jyly, erdiń erin synaıtyn tarıhı kúnderde qyzyldar jaǵynda boldy, revolúsıa jaǵynda boldy.

Bizdi«Úsh júzge» qosyldy dep shatpaqtar (demagogıa) dep, ýchredıtelnoe sobranıe saılaýyna belsenip kirise almaı qaldyq.

Kiriskende Aqmola qazaqtarynyń qalyń buqarasy bizdiń jaqta bolatyn edi. Ony sol ýchredıtelnoe sobranıe saılaýynan birneshe kún ǵana keıin bolǵan zemstvo saılaýynda kórdik. Bul zemstvo saılaýyna biraz qatynasyp edik. Zemstvonyń ýezik jıylysynda zor kópshilik (90 prosenti) bizdiki boldy. Ony, sonda Aqmolada bolǵan «Alashordanyń» Nuralın tárizdi, Seıituly, Abylaıhanuly tárizdi adamdary jáne basqa adamdary kózimen kórgen.

Bul endi ázirge osymen bitsin...

Saıasat maıdany qazandaı qaınady. Eskilik pen jańalyq qan maıdanǵa shyqty. Qartaıǵan dáýir men jas dáýir beldesti. Talas-tartys, qaınaǵan kúres maıdany qyzdy. Alǵashqy kúnderde Aqmolada sovet uranyn kótergen bizdiń «Jas qazaq» uıymynyń bastyqtary men úrkerdeı ǵana on shaqty orys edi. Kún saıyn sanymyz kúsheıip shyǵatyn boldyq.

Spassk zavodynyń jastary «Jas júrek» degen qaýym ashty. Bular bizdiń «Jas qazaqpen» baılanys jasap, «Jas qazaqtyń» zavodtaǵy butaǵy bolyp júrdi. «Jas júrektiń» basyndaǵy bir túrik jigiti «Tirshilik» gazetine sóz jazyp turdy.

Jınalystarda, mıtıńilerde, kóbinese biz ústem bolatyn boldyq.

Kınoteatr úıine úlken jıylys shaqyrdyq. Teatrǵa halyq lyq toldy. Syımaǵan jurt antalap bosaǵany syqyrlatady. Jurt ıin tiresedi. Jıylysty ashtyq. Aqmolada sovet úkimetin ornatý degen máseleni qozǵadyq. Jınalǵan jurt eki daı bolyp, sóz bastalysymen qyzyl keńirdek talasqa kirdi. Árkim jıylys basqarmasynan sóz alyp, ár jerden turyp sóıleıdi. Men «Tirshilik» gazeti atynan Sovet úkimetin qýattap sóıledim, jurtqa úlken áser etti. Jurttyń ókpesi kóterildi, tanaýy jelbiredi. Keıbir aýyzdardyń burqyrap kóbigi shyqty. Keıde jurt bir-birin tyńdamaı, ý-shý bolyp qalady. Iin tiresken, birin-biri qysqan, entelegen jurt, keıbireýlerdiń sózi urys-kerispen bitedi. Keıbireýlerdiń sózi qol shapalaqtatyp, shýlatyp bitedi. Jurt ábden qyzdy: jınalǵan qurǵaǵan dárige kúkirtti tartyp qalsa lap etip janyp ketetindeı tárizdi. Aqyrynda olaı tartysyp, bylaı tartysyp, «ýaqytsha uıym sovdep» (organızasıonnyı sovdep) saıladyq. Árbir saılaıtyn kisini jurt bıikke shyǵaryp kórip, kim bolǵanyn, kim ekenin bilip alyp, daýysqa saldy.

Saılanǵan kisiler mynalar boldy: 1. Bachok — Ekibastuz zavodynyń jumyskeri. 2. Monın — soldat. 3. Grıvogýz — soldat. 4. Loznoı — soldat. 5. Kolomeısev — soldat. 6. Shafran — jumysker, usta. 7. Pánkovskıı — jumysker. 8. Kondrateva — áıel, sýretshi. 9. Bogomolov — jabaıy qyzmetker. 10. Repshneıdr — soldat. 11. Báken Serikbaıuly — vysshaıa nachalnaıa shkolany jańa bitirgen jigit. 12. Abdolla Asylbekuly — jabaıy qyzmetker. 13. Nurǵaıyn Bekmuqambetuly — oqytýshy. 14. Baıseıit Ádiluly — jabaıy qyzmetker. 15. Jumabaı Nurkeuly — oqytýshy. 16. Turysbek Myńbaıuly. 17. Baıseıit Jumanuly. 18. Qapyz Ǵızzatýllın. 19. Manazaruly — jaı qyzmetker. 20. Martylogo — jumysker shashtaraz. 21. Gráznov, onsyn men — Sáken Seıfollauly, taǵy basqalar.

Mıtıń tarqar kezde bireý kelip: «Kerenskııdiń komısary Petrov qashty» degen habardy aıtty.

Petrov Kerenskıı úkimetiniń Aqmola ýezin basqarýǵa qoıǵan komısary. Qaǵazǵa qol qoıǵanda, jınalysta sóılegen kezderinde «ýaqytsha úkimettiń komısarymyn» (Komısar vremennogo pravıtelstva) deıtin bul Petrov — jazdygúngi álgi bir jınalysta Dúısenbaıuly: «sen provokatorsyń» deıtin Petrov.

«Ýaqytsha úkimettiń komısary qashty» degen habar jurtty edáýir tolqytyp tastady. Biz dereý Grıvogýzdy bas qylyp, eki soldatqa Petrovty qýǵyzdyq.

Mıtıń tarqaǵan soń, ýaqytsha uıym Sovdeptiń birinshi jıylysy boldy.

Birinshi jıylysta tez sıez shaqyrýǵa qaýly qylyp, jan-jaqqa baıandama jasaý úshin kisi shyǵarmaq boldyq. Onan soń ár mekemege komısar saıladyq. Ár mekemege «saılanǵan komısarlarymyzǵa baǵynasyzdar» dep qarar shyǵardyq. Erteńinde bizdiń ýaqytsha Sovdeptiń qararyn alyp barǵan bizdiń komısarlarymyzdy mekemeler mazaq qylyp qaıtardy. Kúsh jumsaýǵa — qolda kúsh joq. Tez sıez jasaýǵa áreket qyldyq. Ýaqytsha úkimettiń komısary qashyp ketti. Bizdiń ýaqytsha Sovdepti qala tanymady. Qala bir-eki kún úkimetsiz boldy. Olaı tartysyp, bylaı tartysyp, qalanyn ár mekemesiniń basyndaǵylary, meshandary, buqaranyń biryńǵaılary jıylys jasap, «Halyq soveti» degendi saılap, bir Petrakeev degen kisini ýaqytsha ýezik komısar qyldy. Petrakeev sosıal-demokrat edi. Árıne, ákimshilikti Petrakeev meńgerip ákete almady. Ákimshilikti qalaı meńgerip ákete alsyn?.. «Halyq soveti» degeni erteńinde-aq óz-ózinen bytyrady.

Á degende ákimshilikti jarysa júrgizdik. Birazdan soń bizdiń ýaqytsha Sovdep ústem bola berdi...

Elden jańa saılanyp kelgen zemstvonyń ýezik jıylysy boldy. Zemstvo saılaýyn júrgizip jatqan — sol jyly jazdygúni qurylǵan zemstvo komıteti. Zemstvo saılaýyna biz de qatysqamyz. Bolys-bolysqa Zemstvo saılaýyna kisiler shyqqan. Qazaq arasyna shyqqandarǵa biz — «Jas qazaq» bastyqtary nusqaý berip jibergemiz. Bul shyqqan saılaýshylardyń keıbireýleri bizdiń «Jas qazaqtyń» múshelerinen bolǵan.

Sol qarsańda Ombydan, qazaqtyń oblystyq komıtetinen — doktor Asylbek Seıituly men kapıtan Mıǵash Abylaıhanuly keldi. Bulardyń kelgen maqsaty: Aqmola ýezik «ultsovetin» jasamaq. Ekinshi túrmen aıtqanda, ýezik «Alashorda» keńesi. Jáne qazaqtan ult mılısıasyn jasamaq. Taǵy jáne «Alashordaǵa» Orynborda bolǵan ekinshi sıeziń qaýlysy boıynsha Aqmolaǵa túsken aqshany jımaq. Bular qazaq komıtetine keldi. Onda otyrǵan qazaq komıtetteri men sóılesti. «Alash» partıasynyń atynan Ombydan kelip ýchredıtelnoe sobranıe saılaýyn ótkizip jatqan Muhtarmen sóılesti.

Biz de bardyq. Jańaǵy aıtqan úsh másele ortaǵa túsip kep qaldy.

Biz salǵannan qarsy boldyq. Bizdiń jaqtan sóıleıtin Abdolla ekeýmiz. Komıtet lyq tolǵan qazaq, kóbi qyrdan kelip júrgender. Aralarynda keıbir elderdiń myqtylary bar.

Komıtet músheleri túgel. Tóraǵasy Qusaıyn feldsher, músheleri: Máten molda, Sarman perevodchık, Qusaıyn perevodchık, Úsen bolys jáne sol komıtettiń qoldaýshylary: Oljabaı bolys, Baqjan bolys, Tólebaı tilmash, Nuralın, Oljabaı bolystyń inisi — oblystyq komıtettiń múshesi jáne Muhtar Samatuly. Aıtysyp jatyrmyz. Komıtette ıin tiresken jurt. Aıtysqa astaǵy balýan kúresine qaraǵandaı qarap turǵan tárizdi. Tartysyp-tartysyp, ol kúni tarqadyq.

Erteńinde taǵy jınaldyq. Jınalǵan jurttyń kóptiginen komıtet úıi syqyrlap solqyldaıdy. Taǵy da tartystyq. «Komıtetter» kómekke shaqyryp, Ialymuly Shárip degen ekiuryqtaý, sóılempaz saýdager noǵaıdy alǵyzdy.

Biz de oǵan qarsy qazaq pedagog kýrsynyń oqytýshysy bizben joldas Ýálı Qangeldiulyn shaqyryp aldyq. Ol da noǵaı jigit. Taǵy da aıtystyq. Taǵy da eshteńege kele almaı, erteńinde komıtettiń qorasyna úlken mıtıń jasamaq bolyp tarqadyq.

Erteńine komıtettiń úlken qorasyna qazaq lyq toldy. Kún aıaz, sýyq edi. Qystyń basy. Jurt qalyń kıingen. Jınalǵan jurttyń býy aspanǵa shyǵady. Kóbi — qyrdan, ár elden kelip júrgender. Talaı kári, jas bolystar da bar. Jurt ıin tiresip, teńizdeı tolqysyp turdy.

Mıtıń ashyldy. Mıtıńte tóraǵalyqqa Kósherbaı Jamanaıuly degen bir qala jataǵyn saıladyq.

Kósherbaı bizdiń jolymyzdaǵy kisi edi. Ózi hat bilmeıtin adam. Biraq darqan sheshen edi. Darqan sheshen ekeni patsha túsken soń ǵana bilinip, sheshendikke Aqmolada eshkimdi aldyna salmaǵan adam edi. Mıtıńti ashyp, Kósherbaı sózdi ortaǵa saldy. Shyǵyp alyp kezek-kezek aıtysa bastadyq. Sóz qyzdy. Bul dertti beldesý, ne berip shyǵatyn, ne alyp shyǵatyn kún. Eki kúnnen beri olar da, bizder de halyq arasyna sóz júrgizgemiz.

Búgingimiz endi qoıan-qoltyq beldesý. Kezek-kezek sóıleımiz. Telmirip tyńdap turǵan jurtty eritýge kúshti salamyz. Kómeı qurǵady, arqa býsandy, mańdaı terledi, shaqyldaǵan aıaz esten shyqty. Mańdaıǵa turǵan qyraý termen erip, býy aspanǵa ushty.

— «Alashorda» degen ne?.. «Alashorda» degen osy tóńkeris zamanynda burynǵy qazaq halqynyń jelkesine mingen handyqty qalaı ornatýdyń áreketi. Bizdiń qazaq halqyna handyq kerek pe?.. Handyq kerek emes. Handardyń qylyǵyn qazaq halqy kórip bolǵan. İshterinen «han bolamyn» degen myrzalardyń dalbaǵynyń qalyń qazaqtyń buqarasyna, qalyń kedeıine keregi joq. Nıkolaıdan qutylǵan nashar halyq jelkesine taǵy endi «han taqsyrdy» mingize almaıdy. Han kimge kerek? Han baıǵa kerek, han bolysqa kerek. Han «tóre bolamyn» deıtin myrzalarǵa kerek. Biraq bular kerek qylǵanmen, úsh júz jyl patsha bolǵan Roman ulynyń tuqymyn joıǵan Rossıanyń túrli ultty jumyskerleri qazaq nasharlarynyń jelkesine handy mingizip qoıyp otyrmaıdy. «Han bolam» deýshilerdiń, tóre bolam deýshilerdiń bul esinde bolsyn. Buqara halyq bulardyń dalbaǵyna ermeýi kerek. Qazaqtan aqsha jınamaq. Aqshany kimge jınamaq?.. Aqshany jańaǵy «tóre, han bolam» deýshilerge jınamaq. Qazaqtan mılısıa jınamaq. Mılısıa kimdi, neni qorǵamaq?.. Jańaǵy «han bolam» deýshilerdiń handyǵyn qorǵamaq. Kimnen qorǵamaq?.. Handarǵa, patshalarǵa qarsy bólshevıkterden qorǵamaq. Bólshevıkter kim? Bólshevıkter — qalyń jumyskerlerdiń, jalshylardyń, kedeılerdiń tilegin kózdegender. Bólshevıkterdiń sońyndaǵylar kim?.. Bólshevıktiń sońyndaǵylar — barlyq qalyń jumyskerler, jalshylar, qalyń buqara kedeıler. Myna soǵystan qaıtyp jatqan poselkelerdegi qalyń soldattar. Jáne sol poselkelerdegi qalyń kedeı mujyqtar. Qazaqstan halyqty qorǵaýǵa mılısıa jınaǵanda, ol mılısıanyń jaýlasatyny — jańaǵy aıtqan orystyń jumyskerleri, soldattary, qalyń kedeı mujyqtary.

«Han bolam», «tóre bolam» degen myrzalar úshin tekke qan tógýge qazaq halqynyń kúshi tasyp, qany tasyp bara jatqan joq. Dalbaqtaǵandar dalbaqtap kórsin. Buqara halyq, qyrdaǵy momyn el bularǵa ermeý kerek. Qazaqtan aqsha da, soldat ta bermeýimiz kerek! — dedik.

Jurt bizdikin qoshtady... «Alashordaǵa» eshteńe bermeıtin bolyp qaýly qyldyq. Sóıtip, tarqadyq...

Zemstvonyń ýezik jıylysy ashyldy. Bizdiń «Jas qazaq» uıymynyń músheleriniń kóbi Zemstvoǵa ókil bolyp ótken.

Ókil bolyp ótken jıylysqa keldik. Bizdiń Sovdeptiń de biraz kisileri kelip otyr. Jıylys gımnazıanyń úıinde. Eki qabat, úlken qyzyl qyshtan salǵan úı, gımnazıanyń zalyna qaz-qatar qoıylǵan ústelge ókilder otyryp jatyr. Keıingi ústelderge jaı kisiler otyryp jatyr. Jıylysty ashatyn sol «zemstvo komıtetiniń» tóraǵasy Chernov degen doktor.

Ókilderge tátti aq nan, maı, syr, seker men shaı daıyndap qoıǵan eken.

Ekinshi bólmede shaı ishkender shaı iship jatyr. Jurt qaz-qatar otyryp bolǵan soń, doktor Chernov jıylysty ashty. Jıylys tolyq. Qalanyń kelmegen ulyǵy joq. Burynǵy sýdıalar, tergeýshiler, ınspektorlar, doktorlar, taǵy basqalar.

Men aldyńǵy qatarda otyrdym. Doktor Chernov jıylysty ashty. Ashyp turyp:

— Grajdandar, jıylystyń isine kirisýden buryn ýaqytsha úkimetke týra qyzmet qylýǵa grajdandyq ant qylý kerek. Men myna qaǵazdan oqyp turaıyn, sizder ishterińizden aıtyp turyńyzdar... Oryndaryńyzdan turýlaryńyzdy ótinemin! — dedi.

Ókilder turdy, biz de turdyq.

Aldynda biz — Sovdep kisileri sóılesip alǵamyz. Sóıleskende, «Zemstvo Sovdeptiń qaramaǵynda bolsyn. Áıtpese tarqalsyn» — deskemiz. Al ýaqytsha úkimetke ant qyldyrady degen oıda joq. Ókilderdiń deni — qazaq. Qazaqtyń júzden sekseni ıa toqsany — aıqyn bizdiń «Jas qazaktyń» sońynda bolatyndar. Jurt túregelip tur. Chernov tezdetip, ant qaǵazyn oqyp shyǵyp, qaǵazyn aldyndaǵy ústelge qoıyp:

— Qane, endi, grajdandar, myna qaǵazǵa jaǵalaı qol qoıyp shyǵyńyzdar! — dedi.

Jurttyń aldy qol qoıýǵa qımyldap, júre bastady.

Men:

— Maǵan kishkene sóz berińizshi, — dedim.

Chernov:

— Sóıleńiz, — dedi.

Men:

— Jańaǵy oqyǵandaryńyzǵa jurttyń kóbi túsingen joq. Jóndep qaıta qazaqshaǵa aýdarsańyz eken! Jáne siz «ýaqytsha úkimetke týra qyzmet qylýǵa» dedińiz. Túsindirseńiz eken — bul qandaı «ýaqytsha úkimet?» — dedim.

Chernov sasyńqyrap:

— Endeshe, siz qazaqshaǵa aýdaryńyz! — dedi.

— Men sizderdiń tilmashtaryńyz emespin ǵoı, — dedim.

Keıin otyrǵan keıbir soldattar, bizdiń Sovdeptiń keıbir kisileri jáne orys ókilderiniń keıbireýleri dý ete tústi.

— A-a, ol Kerenskııdiń «ýaqytsha úkimetine» ant qyldyrmaq qoı!.. Biz bilemiz sizdiń qýlyǵyńyzdy!.. Bul kontrrevolúsıa!.. Mundaılardy arestovat qylý kerek!.. Qazir, osy jerde ustaý kerek! — dedi.

Jurt ereýildep ushyp túregelip, arttaǵy jurt tórdegi otyrǵan Chernovtarǵa qaraı júrip, keıbireýler qorqyp shyǵa jónelip, turǵan oryndyqtar saldyrlap qulap, jurttyń keıbireýleri onan saıyn úreılenip, qorqyp qasha jónelip, onan saıyn oryndyqtar sartyldap qulap, qashpaǵandar ereýildep turyp, jurttyń aıaǵynyń tasyrlaǵany men qulaǵan oryndyqtardyń sartyly, «arestovat», «kontrrevolúsıa» degen kijingen aıqaılar gımnazıanyń ishin shý qyldy.

Ornynda jalǵyz-aq Chernov qaldy. Biraq Chernovtyń qany qalmady, appaq bolyp ketti.

«Toqtatsańyzshy! Qoıǵyzsańyzshy!» — dedi.

Men bir ústelge shyǵyp daýystap, bir jaǵynan Monın shyǵyp daýystap, jurtty bastyq.

Basylǵan jurtqa Chernov:

— Sizder túsinbeı bosqa daýystaısyzdar, men «ýaqytsha úkimet» dep qazirgi ýaqytsha úkimetti aıttym. Qazirgi Sovet úkimeti de «ýaqytsha» bolǵan sebepti solaı aıtyp edim. Ýchredıtelnoe sobranıege sheıin qandaı úkimet bolsa da, ýaqytsha bolatyn bolǵan soń solaı aıtyp edim, — dedi. Olaı dep, bylaı dep zemstvo jıylysyn ashtyrmadyq. Sodan zemstvo tipti ashylmaı qaldy.

«Alashordaǵa» aqsha jınamaqqa kelgen Abylaıhanuly, Seıituly áli de úmit úzbeı Aqmolada jatyp aldy. Bulardy «tutqynǵa alyp, jaýyp tastalyq»... — dep, bizdiń ýaqytsha Sovdep músheleriniń keıbireýleri sóz shyǵardy. Muny estip Abylaıhanuly, Seıituly, Nuralyuly, Samatuly bir túnde Aqmoladan qashyp ketti. Olardy ustap áýre bolatyn da kisi joq edi, biz tek artynan kúlip qana qaldyq.

Keshikpeı Aqmola ýeziniń 1918 jyl, aqpan aıynda, biz shaqyrǵan ókilder jıylysy ashyldy.

Jıylysqa kelgen ókilderdiń kóbi maıdannan qaıtqan mujyq soldattar. Kedeı mujyqtar, kedeı buqara qazaqtar jáne Spassk zavodynyń jumysker ókilderi.

Ýaqytsha Sovdep jıylysty ashty: jıylys ekpindi, kóterińki boldy. Jıylys ókilderi biraýyzdan Sovet úkimetin «óz úkimetimiz» dep jarıalady. Jıylysta sol qarsańda jurttyń talqysyna túsip turǵan máseleniń bári qaraldy.

Ókilder ekpindi. Sóz kóp. Qyzý. Sıez keńesi mıtıń tárizdi. Sıez kóshege shyǵyp, qalany aralap ta mıtıń jasady. Biz sıeziń basyndamyz.

Sezge Aqmolanyń kazak-orysy qosylǵan joq. Qyryn qaraıdy, «bizdiń bıligimiz ózimizde, óz aldymyzǵa avtonomıaly bolamyz», — deıdi. Sıez kazak-orys ishine baryp ta mıtıń qylyp, sóz sóılep, kazak-orystyń eńbekshilerin Sovet úkimetimen birlikke shaqyrdy.

Bizdiń «Alashorda» bastyqtary Orynborda kazak-orys atamany Dýtovpen birlesip aqyl qosyp jatqany «Qazaq» gazetine jazylyp jatqan. Qazaqtan jasalatyn mılısıaǵa bas bolatyn ofıserler sol Orynbordaǵy kazak-orys ofıserleri oqıtyn ıýnker shkolynda oqıdy dep te «Qazaq» gazetine jazǵan.

«Alashordaǵa» mılısıa jasaýǵa, oǵan aqsha jınaýǵa jáne «Alashordanyń» aqmolalyq «ordasyn» jasaýǵa kelgen álgi Abylaıhanuly, Seıituly, Nuralyuly, Samatuly qashpaı turǵanda, Aqmolanyń ýezik qazaq komıteti arqyly Aqmola kazak-orystarymen de astyrtyn baılanys jasap júr dep estigemiz-di.

Qazaqtyń qalyń eńbekshi halqynyń maqsuty, tilegi olardikinen basqa ekenin kazak-orystarǵa bildirýge, sıez qalanyń kazak-orys jaǵyna kelip turyp mıtıń qylǵanda, biz, qazaqtar kóbirek sóıledik. Sıeziń elden kelgen ókili Turysbek Myńbaıuly ekeýmiz sóıledik. Kazak-orystyń eńbekshi halqyn birlikke shaqyryp, «...bizdiń «Alashorda», sizderdiń Dýtov, Kaledın tárizdi ataman, jandaral, ofıserlerińiz — eńbekshi halyqtyń jelkesinen túspeıin dep júrgen aramtamaqtar. Eńbekshi kazak-orys baýyrlar! Bulardyń sońyna erip, bulardyń aldaýyna, azǵyrýyna erip, tekke búlinip júrmeıik. Birleseıik!..» — dedik.

Turysbekti kóterip bıikke shyǵardym. Turysbek óziniń doǵal-olaq oryssha tilimen oryssha sóılep, kazak-orys atamandary men «Alashordany» sókkennen sógip, qyzyp ketip, sózdiń aqyrynda qazaqshalap boqtap-boqtap jiberdi...

Sonymen sıez bitti. Ýezik qalalyq Sovdep saılandy. Saılanǵandar mynalar:

1. Bachok — Ekibastuz zavodynyń jumyskeri, boıaýshy, sýretshi. 2. Kachenko Zahar — jumysker, ýkraın. 3. Shafran — Oral jumyskeri. 4. Serikbaıuly — vysshıı nachalnyıda oqyǵan jigit. Jabaıy qazaq balasy. 5. Oleınıkov — mujyq, soldattan qaıtqan jigit. 6. Bogomolov — Aqmoladaǵy jabaıy qyzmetker, kári revolúsıoner. 7. Loznoı — Aqmolada jemshik, soldattan qaıtqan jigit. 8. Asylbekuly — hatshylyq qyzmetker, jabaıy qazaq balasy. 9. Bekmuqambetuly — qazaq arasynda júrgen muǵalim, noǵaı, jarly jigit. 10. Nurkeuly — aýyldyq shkoldyń oqytýshysy, jabaıy qazaq balasy. 11. Shegın — qala jataǵy, az oqyǵan adam. 12. Qara Baıseıituly — qala jataǵy, oqymaǵan adam. 13. Aryn Maldybaıuly — qala jataǵy, kedeı, qajyrly, birsózdi, oqymaǵan, az ǵana hat biletin, tabandy, pysyq, aqyldy, adal jigit. 14. Turysbek Myńbaıuly — shala oqyǵan jigit, eldiki. 15. Jaınaquly Baımaǵambet — eldiń kisisi, kedeı. On shaqty aýyz oryssha biletin oqymaǵan, qajyrly, baspasózdi pysyq adam. 16. Áýbákir Esenbaquly — az ǵana qazaqsha hat biletin, oryssha az ǵana til biletin, kedeı jigit, birsózdi, qajyrly, er jigit. Aqmolada aǵa sultan, dýanbasy bolatyn Qudaımende tórelerdiń tóleńgitiniń balasy. Jasynan kedeıshil bolyp, tórelermen jaǵalasyp ósken adam. 17. Ǵızatýllın Qapez — qala noǵaıy, jarly jigit. Qosshyǵululy degen qazaq kópesiniń qyzmetkeri. 18. Ǵalim Áýbákiruly — shalaqazaq, jarly jigit, Qosshyǵululynyń qyzmetkeri. 19. Battal Smaǵululy — hatshylyq qyzmetker. Az ǵana oqyǵan jigit. 20. Ádiluly Baıseıit — qala shkolyn bitirgen jigit, hatshylyq qyzmetkeri, jabaıy qazaq balasy. 21. Pavlov — Aqmolada keńse qyzmetkeri. 22. Monın — Aqmolanyń jabaıy orys balasy, jas jigit, soldat. 23. Krıvogýz — soldat. 24. Martylogo — jumysker, shashtarazshy. 25. Sherbakov — Spassk zavodynyń jumyskeri. 26. Pánkovskıı — jumysker, monter. 27. Martynov — Spassk zavodynyń jumyskeri. 28. Kondrateva — áıel, sýretshi. 29. Trofımov — advokat. 30. Bazuly — ýaq qyzmetker. 31. Melekotov — poselke mujyǵy. 32. Stegalın — poselke mujyǵy, az oqyǵan adam. 33. Gráznov — ýaq qyzmetker. 34. Jáne Gráznov — o da ýaq qyzmetker. 35. Kolomeısev — maıdannan qaıtqan soldat. 36. Kákim Manazaruly — ýaq qyzmetker. 37. Qusaıyn Qojamberdiuly — feldsher, t.b.

Sovdeptiń tóraǵalyǵyna Bachokty saıladyq. Eki orynbasarynyń birine Serikbaıulyn, birine Zahar Kachenkony saıladyq. Prezıdıýmyna (basqarmasyna) bulardan basqa: 1. Men, 2. Krıvogýz, 3. Monın, 4. Ádiluly, 5. Pavlov, 6. Kondrateva saılandy.

Endi búl Sovdepke Aqmolanyń mekemeleri lajsyz baǵyndy. Sovdeptiń ár múshesin ár qyzmetke, bilimine qaraı taǵaıyndadyq. Ár mekemege komısarlar saıladyq. 1. Pavlov pen Monındi aqsha, qazyna bankteriniń komısary qyldyq. 2. Bogomolov pen Asylbekulyn azyq-túlik komısary qyldyq. 3. Meni oqý komısary qyldy. 4. Verba degen músheni pochta-telegraf komısary qyldyq. 5. Stegalın men Maldybaıulyn jer-sý komısary qyldyq. 6. Jumabaı Nurkındi tergeýshi qyldyq, trıbýnal múshesi qyldyq. 7. Sıez ótken soń Ombydan Drızge degen joldasty, Sovdep múshesi bolmasa da, trıbýnal tóraǵasy qyldyq. 8. Pánkovskııdi eńbek komısary qyldyq. 9. Melúkomov degendi saýlyq komısary qyldyq. 10. Turysbek Myńbaıulyn bas qylyp eki-úsh qazaq jigitti qazaq isterin basqaratyn bólim basqarmasy qyldyq. Jáne qaıtadan sottar saıladyq. 11. Kremenskoı degen joldasty sot qyldyq. 12. Shafrandy qazynaǵa alǵan dıirmenderdiń komısary qyldyq. 13. Gráznov degen joldasty jáne Ádilulyn ýezik mılısıa bastyǵy qyldyq. Qysqasy, joldastardyń bárin de ár qyzmetke taǵaıyndadyq.

İske kiristik. İs qıyn.

Jańa qyzmetkerlerdiń kóbi — jóndi oqý bilmeıtinder, onyń ústine, tártip jańa. Gýbernıadaǵy Sovdeppen baılanys shamaly. Odan nusqalar, jobalar ýaqytynda, jóndemdi kelip turmaıdy.

Mekemelerdegi burynǵy qyzmetkerlerdiń bári-aq isterin tastap shyqty. İstegenderi ne ádeıi teris isteıtin boldy, ne nem ketedi qylatyn boldy.

Árkimniń-aq moınyna alǵan júgi aýyr boldy.

Qyzmetten tolas ýaqyt az. Sovdeptiń májilisi jıi. Sóz kóp. İs kóp. Damyl joq boldy.

«Tirshilik» shyǵyp turady. Resmı redaktor Raqymjan. Biraq aýyr isiniń kóbi meniń moınymda. Onyń ústine, men shkolda beretin sabaǵymdy da qoımadym. Jáne keshke eresekter oqıtyn kýrs ashyp, men onda da sabaq beretin boldym. Qysqasy, kúni boıy, kesh boıy tynbastan qyzmette alasuryp júretin boldyq.

Aqmolada ýezik qazaq komıteti ózinen-ózi pyshyraǵan. «Qazaq komıtetteriniń» bastyqtaryn shaqyryp alyp, esep suraǵanbyz. Olar qatty qoryqqan. Qazaqshylap aramyzǵa feldsher Naýryzbaı Jolaıuly túsip jaılastyrǵan. Komıtet bastyqtaryn Qusaıyn Qojamberdiulyn jáne Shegeulyn sovetke kirgizgenbiz. Qazaq komıtetteriniń músheleri esep suraǵannan qatty qorqatyny — aqsha jaǵynda kóp shataqtar bar edi. Ony biz sezýshi edik. Ásirese bizdiń qadaǵalaǵanymyz Ombyda, Aqmoladan oqyp júrgen nashar balalarǵa járdemge dep elden komıtet jınap alǵan kóp aqsha bolatyn.

Bul aqshany bastap jınaǵan biz bolatynbyz. Biz komıtetten shyǵyp qalǵan soń, sol aqshalardyń kóbin «qazaq komıteti» Ombydaǵy oqyp júrgen Aqmolanyń nashar balalaryna jibermeı, ózderi jumsap qoıǵan. Al jibergen aqshany Ombydaǵy oblystyq qazaq komıtetine jibergen. Oblystyq qazaq komıteti bul aqshany tıisti ıelerine bermeı, tipti Aqmola ýeziniki emes jáne muqtaj emes óz jaqyndaryna bergen. Aqmoladan Ombyǵa oqýǵa barǵan Janaıdar Sadýaqasuly, Qamza Júsipbekuly, Qasenbek Qultaıuly, Gúlsharap qyz tárizdi aqshaǵa muqtaj balalar tentirep, ózderine arnalyp jınalǵan aqshalarynyń bir tıynyn da ala almaı qalǵan. Bul týraly Ombydaǵy balalar bizge hat jazyp jatatyn.

Biz muny «Tirshilik» gazetine jazǵanbyz. Bul týraly joǵaryda da aıtyldy. Komıtetke baryp júretin «Jas qazaq» uıymynyń múshesi arqyly janjal kótergenbiz.

Esep suraǵanda, qazaq komıteti músheleriniń qorqatyny osyndaı isteri edi. Qazaq komıtetiniń músheleri, Naýryzbaı feldsherdiń úıinde, bizge jylaǵan soń, biz biraz keıigen sózimizdi aıtyp-aıtyp qoıdyq.

Sonymen, Aqmolada Sovdeptiń isi qazandaı qaınaı berdi.

Ol eki arada Ombydan: «Oblystyq qazaq komıtetiniń» «alashshyl» múshelerin qýdyq. Komıtet qaıta saılandy. Komıtetke:

Áıtpenuly, Áljanuly, Torsanuly, Toǵysuly jáne basqalar kirdi...» — degen telegramma alǵanbyz. Jáne «Aqmola ýezik komıtetin qaıta saılap, bizge bildirińizder...» — degen telegramma alǵanbyz. Biraq biz Aqmolanyń qazaq komıtetin tek tarqatyp jiberip qoıdyq. Qaıta komıtet saılaýdy teris dep tanydyq...

Bir kúni Ombydaǵy oqyp júrgen balalardan mynandaı bir telegramma aldyq: «Aqmola. Seıfollaulyna, Ombyda oqyp júrgen jastardyń «Birlik» atty uıymynyń beti «alashordashyl» bolyp, revolúsıaǵa qarsy bolǵandyqtan, oqyp júrgen biraz jastar «Birlikten» bólinip uıym jasap, demokrat-sovet ashty. Sovettiń basqarmasyna mynandaı adamdar saılandy: Janaıdar Sadýaqasuly,Taýtan Arystanbekuly, Qamza Júsipbekuly, Seıitkazyuly, Ábilqaıyr Dosuly...» (Akmolınsk. Seıfýllıný. Chastýchasheısá molodejı, ne soglasnye s kontrrevolúsıonnym napravlenıem alash-ordynskoı molodejı «Bırlık», otkololas ot nee. Organızovalı demokratıcheskıı sovet ýchashıhsá. V prezıdıým ızbrany: Arystanbekov, Sadvakasov Janaıdar, Jýsýpbekov, Dosov, Seıtkazıev).

Buǵan qýanyp qaldyq. Bul jastarmen bizdiń buryn da baılanysymyz jaqsy edi. Endi tipti jıi hat arqyly baılanysty úzbeıtin boldyq. Aıtqandaı, bulardyń qasyndaǵy Dinmuqambet Ádiluly Ombyda bólshevıkterdiń qyzyl partızan otrádtaryna kirip ketken. Otrád aty: «Álemniń birinshi partızan proletarıat otrády» (Pervyı mejdýnarodnyı partızanskıı otrád.)

Bizge Dinmuqambet bir-eki hat jazyp, telegramma soǵyp ketken. Bir hatynda maǵan bólshevıkterdi maqtap: «Rossıada bólshevıkterden basqa partıa kemshilikte júrgen adam balasyna teńdik bermeıdi», — degen. «Alash Orda» ulyq bolamyn degenderdiń isi. Sender de Aqmolada bólshevıktermen ǵana birge bola berińder...» — degen.

Ekinshi hatynda taǵy da osyndaı sózderdi aıtyp kelip: «Men endi mundaı ýaqytta qarap otyra almaımyn, adam balasynyń baqyty úshin maıdanǵa jóneldim...» — degen.

Qaınaǵan qalpynda is júre berdi. Kóbinese isti óz bilimimizben isteımiz. Joǵarydan úzilmeı kelip turǵan aıqyn joba, nusqalar joq... Petrogradtaǵy Sovet úkimeti dekret ústine dekret shyǵaryp jatyr. Ol dekretterdi symsyz telegramma (radıo) arqyly ǵana alamyz. O da kóbinese túsinikti bolyp kelmeıdi.

Kóp aımaqtar baılarynyń, tóreleriniń azǵyrýymen Sovet úkimetin tanı qoımaı jatty. Sovet úkimetine qarsy áreket qylyp, soǵysyp jatqan jerler de kóp.

Bizdiń Aqmoladan basqa Qazaqstannyń ózge jerleriniń kóbi-aq Sovet úkimetin dos kóre qoımaı jatty. Shybyqsyz telegrammamen keıde: «Petrogradta Sovet úkimeti qulady...» — degen habar kelip qoıady. Gazetterde de sondaı habarlar jazylyp qoıady. Mysal úshin gazetterden sóz keltireıik.

«Qazaq» gazetiniń 1917 jyly, 2 jeltoqsanda shyqqan 253-nómiriniń «Súıinshi habar» degen basmaqalasynda búı deıdi:

Gazetten:

«SÚIİNSHİ HABAR»

29/H1. Orynbor gýbernıasynyń komısary shybyqsyz tóte telegrafpen sóılesip, Petrogradtan anyq habar aldy.

Petrogradtaǵy stýdentter, ıýnkerler, kúrister, barsha bólshevıkter isterine yrza bolmaı, zyǵyrlary qaınap, barmaqtaryn shaınap, kúıip otyrǵan adamdar, jańa partıalar kóterilip, bólshevık úkimetin túsirip, basshylarynyń bárin abaqtyǵa salypty.

Petrograd bólshevıkteri mundaı bolǵany Rossıada zor súıinshi oqıǵa bolǵan, bólshevıkterden basqa jurttyń bári Nıkolaı úkimeti túskennen artyq qýanbasa, kem qýanbaıdy. Qandaı qýanysh oqıǵa ekeni bólshevıkter ákim bolǵanda istegen isterin aıtpasa kózge kórinbeıdi.

Bólshevıkterdiń maqsaty halyqty laısań kúıge túsirip, laı sýdan ońaı balyq ustaıyn degen edi. Áýeli Petrograd, Máskeý, Qazan, Saratý, Samar, Ýfa sıaqty qalalardy zeńbirek, pýlemet, myltyq astyna alyp, adamyn qyryp, mal-múlkin talady. Qatyn-bala, kempir-shal demeı óltirip, qalalardyń kóshesin qanǵa boıady, ekinshi memleket máshınesiniń tetigin bosatyp, temir jol, poshta, telegraf sıaqty halyq júrip-turyp, habarlasyp otyrǵan isterge lań salyp, ony shatastyryp, bylyqtyryp boldy. Úshinshi memleket qazynasyn talaý jasap, aqsha shyǵaratyn oryndardan shyqqan aqshalardy halyqqa taratyp, alys-beris qylatyn bank, kaznacheıstvo sıaqty oryndardy jabylýǵa jaqyndatyp, halyqty aqshasyz qaldyrýǵa taıady.

Tórtinshi zań-zakon, jol-joba, ququq degenniń bárin joǵaltyp, sot-sýdá, advokat, palata, senat sıaqty aq-qarany tekseretin oryndardy jabýǵa jarlyq shyǵardy.

Besinshi úı bitkenniń bıligin ıesinen alyp, úı komıtetteriniń bıligine berýge jarlyq qylǵan edi. Endi bitegene turǵanda, barsha mal-múlik bıligin mal-múlik komıtetine berýge jarlyq shyǵarypty. Oǵan jetpeı omaqasa qulady. Az ýaqyt etken ákimshiligi úshin jatqanynnan turma dep qarǵys aıtýshy kóp, alǵys aıtýshy joq. Bólshevıkter ákim bolyp turǵanda memleket áli zor qaýipte edi. Poshta, telegraf, otarbalar keshikpeı toqtalatyn edi.

Azyq-túlik bar jerler bolsa, joq jerlerge azyq-túlik tasylmaı halyq ashtan qyrylmaq edi. Aqsha toqtalyp, shyqpaı bank kaznacheıstvo jabylyp, aqshasyz alys-beris istelmeı barsha kásip qareketteri toqtalatyn edi. Tergep, tekserip buzyqtarǵa tyıym salatyn mekemeler joǵalyp, adam ań dárejesine jetip, el buzylyp, buzaqylar qutyryp, jurt búlinip lańǵa túsetin edi.

Adamnyń basy qorlyq-zorlyǵyn kórip, mal-múlki bólshevıkter jasaǵan komıtetter bıligine berilip, el mal-maldanyp, jan-jandanýdan qalatyn edi. Osynyń bári bolǵanda, eldiń el bolýynan ózi ekitalaı edi.

Mundaı kúıge el rýýman óli zamanynda túsken emes.

Áli de bolsa aldymyzda nendeı kúıge túserimiz belgisiz. Halyq qarańǵylyǵy, nadan qarańǵy halyq jaqsy-jaman, aq-qarany ózi aqylǵa salyp asha almaı, ne aıtsa soǵan nanyp, kim bastasa soǵan erip ketedi. Halyq sondaı bolǵan soń aldymyzda ne bolaryn kóz jetip boljaý qıyn. Qalaıda Petrogradta bolǵan oqıǵa jaqsylyqtyń basyna joryla turýǵa jararlyq. Bólshevıkterdiń naǵyz kúshti jerinde halyq jeńip, bólshevıkterdi abaqtyǵa tyqqany, bólshevıkter isiniń shıkilik ıisi shyqqany. Zeńbirek, pýlemet, barsha qarý-jaraq qolynda turǵan kóp soldat túgel bólshevık jaǵynda tursa, Petrograd halqyna jeńdire qoımas edi. Soldattar arasyna sańylaý túsip, sana kirgen bolarǵa kerek. Soldattardyń esi enip bólshevıkter isiniń shıkiligin baıqap, halyq jaǵyna shyqqan bolsa, onda Rossıa isi túzelerge bet alǵan dep jorýǵa bolady. Olaı bolsa, bólshevıkter kúsheıip ákimshilik etip turǵan qalalardyń bári de bólshevıkterdiń qorlyq-zorlyǵynan keshikpeı-aq qutylar dep úmittensek adasa qoımaspyz.

Mine, «Qazaq» gazetiniń birtúrli sózi osyndaı... patsha túskennen keıin shyqqan qazaq gazetiniń bári-aq toqtamastan shyǵyp jatyr. Bári de bólshevıkter úkimetin jamandaýdan kende emes. Mysal úshin gazetterden jáne bir sóz keltireıik.

1918 jyly 17 qańtarda shyqqan 260-nómirli «Qazaq» gazetiniń «Saıası hal» degen basmaqalasynda bylaı deıdi:

Gazetten:

SAIASI HAL

5 ıanvarda Rossıa quryltaıy jıyldy. Jáne bólshevık kúshimen qýyldy.

Bizdiń oqýshylarǵa belgili sentábrde memleket májilisi qurylǵany. Bólshevıkter bul májilisten shyǵyp ketken edi. Sebebi, memleket májilisi Rossıa quryltaıyn jımaıdy. Biz bólshevık, qarý-jaraq jumsasaq ta quryltaıdy jıamyz degen edi.

Oktábr aıaǵynda memleket májilisin bólshevık kúshpen taratty, ýaqytsha úkimetti abaqtyǵa salyp joǵaltty.

Shynymen bólshevık Rossıa quryltaıyn jımaq bolǵanda kúsh-qýaty qolynda 28/H1-ge quryltaıdy jıýǵa yjdaǵat etýge kerek edi. Bólshevık úkimeti astanada quryltaı saılaýynyń komısıasyn abaqtyǵa saldy. 28/XI jıylǵan quryltaı depýtatty qýdy.

Onda depýtat sany 400-ge tolmaı quryltaı ashqyzbaımyn dep edi.

5 ıanvarda 500-den asa depýtat jıylǵan edi.

Bulardy myltyq jumsap taǵy qýyp Rossıa quryltaıyn tarqatty. Nıkolaı túskennen beri jurttyń súıengen taıanyshy qudaıdan sońǵy quryltaıy edi. Quryltaı basyna butyn kóterip bólshevık sarydy.

Endi Nıkolaı óldi. Endi qamshy joǵaldy, endi bılik halyqta, jurtta bılik. Jurtta bolsa jurt jalpy jasyryn, tóte saılaýmen shyǵarǵan depýtat májilisi quryltaıda degen edik. Bılik jurtta dep ózgege kezek bermeı aıqaılap aldymen shabatyn bólshevık edi. Bólshevıktiń munysy Allalap otyryp qonǵan úıdiń qatynyna qol salatyn jalǵan qoja isi bolyp shyqty.

Soǵysty toqtatamyn, bitim qylamyn dep qarańǵy soldatty ertip alyp, demagogıaǵa súıenip is júrgizgen edi, bitim joq. Quryltaı ashylǵan kúni, kóp jumysshylar, ózge kóp qala kisileri «bar ákimshilik quryltaıǵa» dep tý alyp kóshege shyqqan. Osy topty bólshevık áskeri shatyrdan pýlemet astyna alyp, kóp kisini óltirip, qýyp tastaǵan.

1905 jyly 9 ıanvarda astanadaǵy neshe myń jumysshylar bostandyq ber dep Nıkolaıǵa barǵanda, Nıkolaı bularǵa pýlemet bostandyǵyn kórsetken edi.

Bólshevık Nıkolaıdyń aıaǵyn qushty. Nıkolaıdyń da, munyń emshektes inisi bólshevıktińde pýlemettep jatqany jalpy jurt, ekeýiniń de súıengeni qarańǵy soldat.

Quryltaı aldymen jurtqa bedeldi úkimet saılamaq edi. Quryltaıǵa súıengen kúshti úkimet bosaǵan tizgindi jıyp alyp tejep ustap, tentek bastyqty tyıyp, jurtqa paıdaly tártip shyǵaryp, eldi bılemek edi. Quryltaı ózi Rossıa memleketine negizgi zakon shyǵaryp memleket kúshin túzetip, jurtqa paıdaly bitim qylyp, jaqsy saparǵa jurt tilegin tartpaq edi.

Bul maqsuttyń bári 5 ıanvardaǵy pýlemet oǵymen quıyn soqqan kóldeı ushty, orys jurtynyń ultshyldary jurtyna jany ashyry, qabyrǵasy qaıysatyny az da qaldy. Aqyldy ult paıdasyn demagogıa, qarańǵylyq basty. Syrtpen bitim joq. Soǵystan buryn Germanıa 70 mln. edi. Endi oryspen bitim qylmaq, adamyn 143 mln. qylyp. Olaı bolsa burynǵy 160 mln. Rossıa memleketinde 87 mln. qaldy. Bul bolmaıtyn bitim emes.

Ýkraına, Don, Kavkaz, Túrkistan, Sibir, Orynbor ózge neshe ishki qalalar bólshevıkpen soǵysyp jatyr. Maıdandaǵy soldat óldi, úıine qashyp jatyr. Mujyq, soldat biz bólshevık dinine kirdik dep qalany pýlemetshikter, baı mujyqty talap jatyr.

Temir jol toqtady. Astanalar astyq satyp alatyn halyqtar, maıdandaǵy ásker jutap jatyr.

Bizdiń qazaq jeri ázir bul Rossıa lańynan aman. Alashtyń balasy aman qalar ma, joq pa? Boljap bolmaıdy. Qorqamyn, jalpy jurttyń qarańǵylyǵynan, basshy bylaı dep, tonyn aınaldyryp kıip, jurt biletin óziniń soqyr tıynǵa aıyrbastaǵanynan.

Aǵa, ini Alashtyń azamaty, bir kúngi úı ara ýaq isti tasta, myna qarańǵy qara bult Rossıa lańynan Alash balasyn qorǵaıtyn jolǵa shyq.

Rossıa memleketi endi jaqyn arada úıirge qosylmaıdy. Bir birlikten aırylsaq, myna oryssha qańǵyp ketemiz.

Qosh bastaǵan aqsaqal aǵa, zıaly ini, jergilikti jurt qyzmetin taza atqar.

Jalpy jurtqa muryndyq bol.

Álıhan»

Alash gazetteriniń bári de bólshevıkterdi: «ókimet ornyna otyrý úshin jurtqa jaqsy atty kórinbek bolyp júrgen jaman nıetti adamdar...» — dep oqýshylaryn uǵyndyryp jatty. Árıne, «adasqannyń aldy jón...»

Mysal úshin «Qazaq» gazetiniń 1918 jyly 12 ǵınýarda joǵarǵy maqala keltirgen nómiriniń aldynda shyqqan 259-nómirinde, «Demagogıa» degen basmaqalasynda búı deıdi:

Gazetten:

DEMAGOGIA

Evropa tilinde «Demagogıa» degen sez bar. Ol sózdiń maǵynasyn tolyq kórsetip, baspa-bas tóleýine turǵandaı qazaqta sóz joq, tulpar tóleýine tuǵyr bergendeı etip «Demagogıany» qazaqsha aıtsaq, jurtqa jaqsy atty kóriný bolady. Jurtqa jaqsy atty bolý bar, jaqsy atty kóriný bar. Ekeýiniń arasy aıyra bilgen adamǵa jer men kókteı. Halyqqa jaqsy atty bolǵan adamdar aqyl men bilimimen, taza qulqymen jaqsy atty bolǵan, jaqsy atty kórinetin adamdarda onyń biri de bolmaı turyp halyqqa jaqsy kórinbek, aldyńǵylar aqyl jaǵyn ala is qylǵanda, sońǵylar kóńil jaǵyn aýlaı is qylady. Neǵurlym halyq sańylaýly bolsa, aqyl jaǵyn qýattaıdy. Neǵurlym halyq qarańǵy bolsa, kóńil jaǵyn qýattaıdy.

Qarańǵy halyqty ózine ertip, qarý-qara qylamyn degender halyqtyń aqyl jaǵyn qoıyp, kóńil jaǵyn ala is qylady. Solaı isteýshilerdiń ózderi Evropa tilinde demagog dep, isteri demagogıa dep atalady. Bıylǵy orys búlinshiligi, byltyrǵy qazaq búlinshiligi demagogıa dep qandaı ister aıtylatynyn túsindiredi.

Osy kúni orystar soǵysyp jatqan jaýyn tastap ózdi-ózi urysyp, birin-biri jaýdan jaman qyryp jatyr. Munysy aqyl jaǵynan qaraǵanda aqymaqtan basqaǵa kelmeıdi. It ekesh ıt te qoraǵa qasqyr shaýyp jatqanda ózdi-ózi talaspaıdy. Orysta ıttiń esindeı de es qalmaı otyrǵany demagogıanyń saldary.

Bostandyq bolǵannan keıin ár partıa jurtty ózine qaratyp, eldi ózi bılep, ózi túzý degen jaǵyna júrgizbekshi boldy. Bireýleri aqyl jaǵyn ala iske súıene is qylady, bireýler jurttyń kóńil jaǵyn aýlaı nápsisine súıene is qylady, aqyl jaǵyn ala is qylǵandar Rossıa memleketi burynǵy uly memleket bolǵan dárejesinen, abyroıynan aıyrylmaý jaǵyn kózdedi, kóńil jaǵyn aýlaı is qylǵandar jurttyń qazirgi kóńili tilep turǵan jaǵynan qyzyqtyra is qylady. Halyqtyń bilimdi sańylaýly taby aqylǵa qonymdy jaǵyna erdi. Halyqtyń qarańǵy taby kóńilge jaǵymdy qyzyqtyrǵan jaǵyna erdi. Rossıa mádenıet júzinde keıin qalǵan, sańylaýlysy az, qarańǵysy kóp memleket ekeni belgili. Sondyqtan aqyl jaǵy azda qalyp, kóńil jaǵy kóptik aldy.

Eldi qyzyqtyrýdyń ózi eki túrli bolady: bireýler baıaǵydan beri mujyqtyń yntyǵyn qurtqan jer edi dep áýeli qudaı, ekinshi jerge eńbek sińirgen dep, jer bitkendi mujyqqa tegin bergizemiz dep qyzyqtyrdy. Tegin jer beremiz degen soń mujyqtar buǵan erip ketti. Biraq olardan da góri ol ertýge eptirek adamdar tabylady. Olar jerden de góri yntyǵyraq bolyp turǵan jaqtan qyzyqtyratyn is qylady. 4 jyldan beri ólgeni ólip, qalǵany qashan úıimizge qaıtamyz dep zaryǵyp otyrǵan maıdanda neshe mıllıon soldat bar. Rossıanyń qarý-jaraq bar kúshi solarda. Olardy kim ózine qaratyp, ertip alsa, qara kúshtiń bári sonda bolmaq. Bulardy ertip aldaý da eldi ertýden de ońaı boldy. Óıtkeni aqyl salyp, ar jaǵyn oılaıtyn adamdar olardyń arasynda az. Kóbi qarańǵy. Qarańǵynyń aqyly kóńiline jaqyn, aqylǵa qaramaıdy. Soǵystan qashyp, úıin saǵynyp qaıtqysy kelip turǵan soldattarǵa úıine qaıtaramyn degennen artyq kóńiline jaǵymdy nárse bolar ma?

Rossıanyń bıligi qolymyzǵa tıse tez bitim jasap, elge qaıtaramyz deýshiler shyǵyp edi, soldattar olarǵa erip ketti. Munyń báriniń aqyry ne bolyp shyqty. Rossıa uly memlekettiń biri edi. Bul kúnde qatardan qalyp, onyń ústine ózdi-ózi urysyp, birin-biri talap, órtep, búlinip jatqany mynaý. Jasalǵan bitim de joq, berilgen jerde joq.

Qur lańnan basqa jurtqa túsken túk paıda joq. Soǵys lańynan qajyǵan halyq búlinshilik lańyna túsip, kıerge kıim, isherge azyq tappaı, kúni búgin aman, erteń ne bolaryna kózi jetpeı, jınaǵan mal-múlki kimniń qolyna ketetinin bilmeı otyr. Sonyń bári demagogıanyń lańy. Bári halyqtyń aqyl jaǵyn almaı, nápsi jaǵyn aýlaı is qylǵanynyń saldary.

Byltyrǵy bizdiń qazaqtyń búlinshiligi de osyndaı demagogıadan bolǵan.

25 ıýn jarlyǵy týraly halyqqa basshylyq etýshi eki túrli bolǵan. Bireýler: «Qazaq qarsy turyp, kúsh qylyp, eshnárse óndire almaıdy. Qyrǵyn-súrgin kórip álekke túskenshe suraǵan adamyn berip, tynysh otyrý kerek», — degen. Ekinshileri: «Bermeý kerek», — dep, eldi jeliktirgen. Sonda qabaǵynan qan tamyp turǵan Roman úkimetiniń tusyndaǵy qazaq qarsylyq qylyp, adam bermeı qutylyp ketedi dep bermeý kerek degen emes, olaı aıtýshylardyń esebi ózgeshe bolǵan. Halyqqa shyn jany ashıtyndar el búlinshilikke túsip áýre bolady dep aıaǵanda, balyq ustaýǵa laı sý taba almaı júrgender, saýyn qylyp saýyp qalǵysy kelgen.

Alysyp áli jetpeı júrgender, halyqty qutyrtyp qolyna qarý qylyp ustap, kijinip júrgenderinen óshin alǵysy keldi. Halyqty ózine qarata almaı júrgender, osyndaıda halyq qamyn jep, halyq úshin jany ashıtyn sıaqtanyp, jurtqa jaqsy atty kórinip qalǵysy kelgen.

Soǵys jumysyna barǵysy kelmeı turǵan jurtqa barma dep aıtsa, halyq kóńiline unaıtynyn bilýge danyshpandyq kerek emes. Halyq ózi qyp etse lyp etip, keteıin dep otyrǵan jaǵyna bastasaq ere jóneletini málim. Jer dep yntyǵy quryp otyrǵan mujyq jer beremiz degenderge ergeni sıaqty, úıin saǵynyp otyrǵan soldattar qaıtaramyz degenderge ergeni sıaqty, qazaq ta adam berme degen jaqqa erip, áýre bolyp baryp toqtaǵandar qandaı búlinshilikke túsetini Nıkolaı taqtan túspegende belgili bolatyn edi. Baǵyna bostandyq bolyp, qyrǵyn-súrginnen qazaq aman qutyldy. Demagogıanyń kesapaty qandaı ekenin óz basynan keshirip kórmegen qazaq bolsa, basyna túsken búlinshilikten kórip otyr.

Halyqqa demagogıa jolymen basshylyq etýshiler Evropa tilinde demagog dep atalady dep joǵaryda aıttyq. Byltyrdan beri qazaqtar da demagogtan qur emes. Orystyń osy kúngi demagogtary eliktirip qazaqtan da demagogtar shyǵyp, eldi búldirgisi keledi. Biraq tilin jurt ala qoımaǵan soń amaly quryp tur.

Bul sózdi jazyp otyrǵanda maqsut — demagogıa degen qara halyqty aldaıtyn adamdardyń ádisi baryn bildirý, halyqty demagogtardan saqtandyrý. Bireýler tonyn aınaldyryp kıip, ultshyl bolyp kelip, demagog sózin sóıler, bireýler jaltyraǵan túımesin julyp tastap, jurtshyl bolyp kelip, demagog sózin sóıler. Bireýler moınyndaǵy kresin julyp musylmanshyl bolyp kelip, demagog sózin sóıler, saq bolýymyz kerek...

Ýa, shirkin! «Alashekeńder» sóıtip mólteńdepti. «Alash» bastyqtary ásker jasaýǵa talpyndy. Keı jerlerde jasala da bastady. Sonymen qatar taratqan ókimet sózderi de júrip jatty. «Qazaqtyń» sol 259-nómirinde «Ofıserler daıarlaý» degen maqalada bylaı deıdi.

Gazetten:

OFISERLER DAIARLAÝ

Rossıa memleketiniń qazirgi beıtártip búlinshilik kúıinde qazaq basyn baǵyp, aman qalaıyn dese isteıtin sharasy tez mılısıa jasaý. Ol mılısıa avtonomıa bolsa da kerek, bolmasa da kerek. Maıdanda soǵys toqtalǵanyna kóp boldy. Maıdandaǵy áskerler qaıtqany qaıtyp, qaıtpaǵany bólshevıkterge qosylyp elmen soǵysyp jatyr.

Bólshevıkterge qosylyp jatqandar ońaı oljanyń adamdary. Sharýasy bar soldattar el soǵysyna qatyspaımyz dep eki jaqta da úıine qaıtyp jatyr. Qaıtqan soldattar qarý-jaraǵymen qaıtyp keledi. Maıdandaǵy soldat qolynda ne qarý-jaraq bolsa, sonysymen keledi. Orystyń poselkesinde adamy soldatqa barmaǵany joq. Ár poselkede maıdanǵa baryp jatqan adamy bireý-ekeý emes, birnesheý, solaı bolǵan soń orys poselkelerinde soǵys ádisin úırenip, soǵys qarý-jaraǵyn asynǵan boıynda eline kelgen adamdardyń basy quralǵan. Olar qolynda qarý turǵan soń óziniń kúshti ekenin biledi. Olar zorlyq qylaıyn lese qolynan jáne keledi. Soldattardyń buzyqtary bólshevıkterge qosylyp, elge kelgen túzikterin bular kúshtimin dep sebepsiz zorlyq qyla bermes dep, jubata berýimizge bolar ma, bolmaıdy. Eki-úsh aıdan soń jaz keledi. Mujyqqa jyrtatyn jer kerek bolady. Qazaq arasynda otyrǵan orystar jer kerek bolsa, qazaqtan alamyn demeı kimnen alamyn der? Jeri bar pomeshıkterdiń jerlerin, maldaryn, múlikterin ishki jaqtyń mujyqtary qalaı alǵanyn maıdannan qaıtqan soldattardyń kórgeni kórip, kórmegeni estip kelip jatyr. Jerge meniki, seniki joq. Jer qudaıdiki, onan soń kim eńbek sińirip paıda shyǵarsa, sonyki degen sózder qaıtqan soldattardyń da, mundaǵy mujyqtardyń da qulaǵyna bostandyq bolǵannan beri sińip bolǵan.

İshki jaqtaǵy mujyqtardyń isin kórip otyrǵan adamdar shoshıtyn túri bar. Áli jetse mujyqtar aqyldy kerek qylmaıtyn kórinedi, munymyz jón be, jón emes pe dep oılaný degen halyqta tipti joq kórinedi.

Qysqasy, mujyq áli jetpeıtin jerde aqyldy kerek qylyp oılanady. Áli jetip turǵan jerde mujyq aqylǵa salyp, aldy-artyn tekserip is qylady dep oılamasaq kerek.

Osy jaǵynan shoshyǵannan mılısıa máselesi avtonomıadan buryn qozǵalǵan, mılısıamyzdy jasamaı jatyp shashylyp otyra bersek, jaz bolysymen jer taqyrypty talaı shataq shyǵatyny sháksiz, sonda mujyqty qazaq aqylmen toqtata almas. Aıbynmen toqtatar. Sol aıbyn mılısıa bolar. Qazaq mılısıasy bar degen soń qazaqty basynyp, basyp-kóktep is qylýdan kim de bolsa tartynar. Osyny uǵyný kerek. «Tisi shyqqan balaǵa shaınap bergen as bolmas» degen.

Ony baptap, baıandap aıtpaı-aq osylaı uǵyndyrsa da túsinerlik nárse ǵoı. Shynyn aıtamyz dep syryn aıtý bolyp ketedi.

Qazaq balasyn qorǵaýǵa mılısıa kerek. Mılısıany úıretetin ofıserler kerek. Ol ekeýi de qazir joq. Mılısıany qalaı jasaý jaǵy dekabr seziniń qaýlysynda túgel aıtylǵan, endi aıtaıyq dep otyrǵanymyz ofıser bolýǵa qandaı bilimi bar adamdar alynatynyn túsindiremiz:

Iýnker shkolynyń bastyǵymen shart mynaǵan kelip tireldi. Iýnker shkolyna kirýge atty qazaqtarǵa degen tolyp jatqan sharttary bar eken. Olardyń bárin qazaq týraly teksermeıtin boldy. Qazaq jastaryn ózi oqytpaqshy, jaqsysyn berse jaqsylyǵyn ózi kóredi, qazaq jamanyn berse, jamandyǵyn ózi kóredi, sondyqtan jaqsysyn berer degenge keltiredi. Sondyqtan bergenderińdi alamyz deıdi. Biraq oryssha jaqsy «gramotnyı» adam bolsyn deıdi, ıaǵnı orys tilin jáne jazýyn jaqsy biletin adam bolsa bolǵany deıdi. Ólsheýi osy, ólsheýimen synap alamyz deıdi. Álgi aıtylǵan eki bilimniń kiretin adamda shamasy qandaı ekenin baıqamaı alýǵa bolmaıdy; shamasyn bilmeı alyp qoıyp, oryssha oqý-jazýdy bastan úıretý múmkin emes edi.

Al, Alashtyń azamattary! Iýnker shkolyna kirý ólsheýi osy. Aıtylǵan shama qatarly oryssha bilimi barlaryn jáne ultyn qorǵaý jolynda qyzmet isteıtin talaby barlaryn ıýnker shkolyna kirýge nıetteriń bolsa, «Qazaq» basqarmasyna keshikpeı bildirýleriń kerek. Qaıda oqyǵandaryńdy da bilý aqyl. Bir ret alatyny 24 kisi, I/İİ-de oqý bastalmaq. Oqý úıinde barlar 1 fevralǵa kelip kirýge oǵan deıin nıetterin basqarma shkol bastyǵymen sóılesip, jumystyń bárin bitirý kerek.

Iýnker shkolyna jastar kirýge ázirge eń az bolsa, 30 myń somdaı kerek. Ol aqshany «Alash Orda» jastar shkolǵa kirmesten buryn daıarlaý kerek. Qazir Alash Ordanyń qolynda sıez tarqarda bergen Otarbaı qajy Qondybaıulynyń 12 500 somynan basqa aqsha joq. Elden aqsha tez jıylmaıtyny málim. Solaı bolǵan soń baılar Otarbaı qajynyń istegenin istep, Alash avtonomıasyn áýelgi kezde kótermelep jiberýleri tıis edi.

Noǵaılar avtonomıa bolsa ult qazynasyna dep baılarynan aqsha aǵyl-tegil bolyp quıylyp qalady. Bizdiń baılar da áýeli ózderi úshin, ekinshi ult ıgiligi úshin shabandyq qylmaı Alash Ordasyna eń bolmaǵanda qaryzǵa qarjy beretin jóni joq pa?..»

Shirkinderiń solaı sarnap jatty...

Olar óıtip jatqanda, bizdiń is qaınaǵan qalpynda júre berdi. Sovet úkimeti kún saıyn kúsheıýde. Bólshevıkterge qarsylyq qylyp jatqan aımaqtar kún saıyn álsireýde. Bizdiń kózimizdi qadap, qulaqtarymyzdy túrip, alystan baǵyp otyrǵan jerimizdiń biri — Orynbor. Orynbor kazak-orystaryn Dýtov degen atamany bastap, Sovet úkimetine qarsy turyp, bólshevık áskerimen ereýildesip, qaǵysyp jatqan. Orynborǵa bizdiń kózimizdi qadaıtynymyz — «Alashordanyń» basqarmasy Orynborda. Barlyq Qazaqstanǵa nusqaý berip, «Alashtyń» ordalyq týyn kóterip otyrǵan «Qazaq» gazeti Orynborda. Al «Alashordanyń» ortalyq úkimeti Orynbordan ketpek habaryn gazetten kórgemiz...

1918 jyldyń qańtar aıynda Orynbordy bólshevıkter aldy. Ataman Dýtov qashty degen habar alyndy.

Endi biraz kúnde Orynbordaǵy «Alashordanyń» bastyqtary: Bókeıhanuly, Baıtursynuly, Dýlatuly, Omaruldary Orynbordan qashqan betimen bizdiń Aqmola ýezin basyp, Semeı ótti. Biz bilmeı qaldyq. Bular qonyp ketken bir aýyldyń qazaǵy eki kúnnen soń Aqmolaǵa kelip maǵan aıtty. Bular jolyndaǵy Spassk zavodyna soǵar dep, men tez Spassk zavodynyń jumyskerler sovetine ýezik Sovdeptiń atynan telegramma bergizdim. Eki kúnnen soń «olar ótip ketti...» degen zavodtan jaýap telegramma aldyq...

Orynbordy bólshevıkter alǵan soń «Qazaq» gazetiniń jańa shyqqan nómirleri keldi. Gazettiń shyǵarýshysy jańa adam — Ábilhamıt Júndibaıuly degen kisi. Qaıta shyqqan «Qazaq» gazetiniń 1918 jyly 27 (14) aqpanda shyqqan 261-shi nómirinde jazylǵan «Orynbor jaıy» degen maqalada, Orynbor alynǵannan keıingi túrdi jáne alynar qarsańdaǵy túrdi bylaı jazady.

Gazetten:

«ORYNBOR JAIY

Bir aıdan beri bólshevıktermen soǵysqan kazak-orys áskeri men ıýnkerler 17 ıanvardyń túninde jeńilip, Orynborǵa qaraı qasha bastady.

Qaladaǵy barlyq ákimshilikti óz qolynda ustaǵan otandy qorǵaý komıtetiniń adamdary, — kazak-orystardyń basy ataman Dýtov, Orynbor komısary Arhangelskıı jáne basqalar qashyp ketkendikten qala ıesiz qaldy.

Osyndaı aýmaly saǵattarda qalanyń hali qyl ústinde turǵandaı edi. Jaman oıly buzyq adamdar ıesiz qalaǵa tıip, neshe túrli talan-tarajdar istese, áı deıtin áje, qoı deıtin qoja joq edi. Sondyqtan Orynbordaǵy musylman Karbı komıteti qalaǵa bólshevıkter kirip, ákimshilik ornyqqansha, ózin Orynborǵa ákim ekendigin jarıa etti.

Óziniń kúnilgeri qamyn qylyp, jıyp qoıǵan jigitterin qarý-jaraq asyndyryp, úkimet pen halyq mekemeleriniń bárine qaraýyl qoıdy.

Qarbı komıteti turǵan bashqurttyń kerýen saraıy musylmannyń eti tiriligin kórsetetin bir orda túrin aldy. Kerýen saraıdyń aýlasynda qarý-jaraq asynǵan musylman soldattary men drýjınaǵa jazylǵan noǵaı jigitteri «ersili-qarsyly» júrip jatty. Jegýli attar, avtomobılder daıar tur edi. Qalada tártip saqtaý jalǵyz musylman Qarbı komıtetiniń moınynda ǵana qalǵan edi.

18 ıanvarda qalaǵa bólshevıkter kirip, ózderi ornatqan úılerge ornyqqan edi. Kóshelerde qarý-jaraq asynǵan túsi sýyq matrostar, qara jáne qyzyl gvardıalardyń kisileri onnan-besten úı-úıge kirip — munda ofıser bar ma, qural bar ma — tinte bastady.

Osy tintý isine júrgenderdiń ishinde sózge túsinip, kúshke salmaı, óz mindetin qolyndaǵy mandat qaǵazyn kórsetip atqarǵandar bar bolǵan sekildi. Bas jibi joq egizdeı kúshke salyp, aqyryp-jekirip, qala halqynyń apshysyn qýyrǵandary da bar edi. Osyndaı júgensiz azǵyndar kóbinese matrostardyń, anarhıs deıtin partıa adamdarynan, solardyń etegin ustap, olja túse me eken dep jalǵan «bólshevık» bolǵan Orynbordyń óz urylarynan quralǵan edi. Bólshevık shtaby osy túrdegi jaman oıly joldastaryna qatty jazalar salyp, jaman qysty. Qalada bólshevık ábden ornyǵyp ákim júrgizgenshe bolǵan talan-tarajdar, kisi ólimderi — bári osylardyń qolynan keldi. Bólshevıkterdiń joqshylary ıakı Qarbı komıtetiniń jigitteri talaýshylardyń kóbin ustap jaýyp qoıdy. Aıyptylaryn atyp óltirdi degen habardy sońynan esittik.

«Bólshevıkpin» dep tintý artynda júrgen «erler» iri baılardyń úıine kirip, úıdi asty-ústine keltirip, jyn oınaǵandaı qylyp aýdarystyryp, qymbatty nárselerdi qoıyn-qonyshyna toltyryp alyp ketkenderimen turmaı, qapqa salyp arqalap ıakı jegýli kólikke artyp áketkenderi de boldy.

Shekesine taqap turǵan myltyqtyń atylýynan, júrekke suqqaly turǵan pyshaqtyń túsinen qoryqqan adamdar qysylǵanda jan sadaqasyn berip qutylyp, qur jan qaldy. Keıbir jannan malyn qymbat kórip, malǵa ara turamyn dep myltyqqa ushqandary da boldy.

Qarbı komıtetiniń qarý-jaraq asynǵan jigitteri kún demeı, tún demeı avtomobılge minip alyp, qalanyń kóshelerin aralap júrdi. Birneshe jerlerde talaýshylardyń ústinen shyǵyp qalyp, mańdaıy ashyq keıbir baqytty adamdardyń jıǵan dúnıeligi ózinde qalýyna sebep boldy. Tonaýshylardan úsh-tórt kún ishinde qala halqynyń syıynǵany jalǵyz musylman Karbı komıteti boldy.

Matrostar ıakı anarhıser joldaryna bóget bola bergen Karbı komıtetiniń jigitterine kózderin alartyp, tisterin qaırap júrdi. Osylardyń qyńqyly jerde qalmaı, Orynbor vokzalynda bolǵan bir májilisterinde musylman qolyndaǵy quraldy sypyryp alýdyń kerektigi sóz boldy.

Bólshevıkter qalaǵa kirip, salyǵyn salyp tynyǵyp alǵan soń, voenno-revolúsıonnyı komıtet ashyldy; túrli is basyna komısarlar qoıyldy.

Úkimet jáne halyq mekemelerine ózderine senimdi soldattardan qaraýyl shyǵaryldy. Sóıtip, qala turmysy biraz sabasyna túskendeı boldy.

Bólshevıkter qalaǵa kirisimen kadet partıasynyń pikirin taratatyn «Orenbýrgskıı kraı» gazetiniń basqarmasyn ózderine qaratyp aldy. Osy kúni onyń ornyna Ý.R. komıtetiniń pikirin taratatyn «Izvestıa» gazeti shyǵyp tur.

Kooperatıvter shyǵaryp turǵan «Iýjnyı Ýral» gazeti de jabyldy. Osy kúni onyń ornyna «Narodnoe delo» gazeti shyǵyp tur.

Bólshevıktiń inisi menshevık partıasynyń pikirin taratýshy jumysshylar gazeti «Rabochaıa zará» bólshevıkter kirgen soń, birneshe nómir shyǵyp turyp, tili ashshy bolyp masadaı shaǵa bergen soń, ol gazetti Ý.R. komıteti japty. Onyń ornyna ile-shala «Rabochaıa gazeta» shyqsa da tazdyń basyn qası beretin minezi bólshevıkterge jaqpaı toqtatyldy. Sóıtip, inilerdiń aǵalaryna qarap burtıyp turǵan jaıy bar.

«Ýaqyt» gazeti tutynǵan joly jumysshy, jarly halyq yńǵaıyna ereýil kelgendikten Ý.R. komıteti tarapynan toqtatyldy. «Ýaqyt» baspahanasy, barlyq nársesi jáne qolyndaǵy aqshasymen rekvızırovat etildi.

Fevraldyń 9-da «Ýaqyt» baspasynda basylyp «Orynbor musylman qarbı ınhlap komıteti muqbary» degen gazettiń birinshi nómiri shyqty.

Ianvardyń aıaq jaǵynda qalada turmys óz jolyna tústi dese bolady. Bir aıdan beri Orynbordyn syrtynda bógelip jatqan hat-habar, gazet, jýrnaldar retsiz bir túrde kele bastady.

Musylman Qarbı komıtetiniń panasyna sıynǵan musylman baılar bar. Musylman Qarbı komıteti solardy qorǵaıdy degen kúńkil sóz túbinde iske asyp, musylman qolyndaǵy qarý-jaraqty Ý.R. komıteti jıyp aldy. Sóıtip az kún bolsa da qalaǵa qyzmet sińirgen, talan-tarajdarǵa ara turyp tártip saqtaǵan musylman drýjınasynyń taratylýy kóńilge qaıǵy túsirdi. Qolynan quraly alynǵan soń, musylmandar taǵy bir túrli bas qamyn qylýdy oılady.

Betegege boıyn jasyryna almaǵan «býrjýılardyń» búlinip ketýimen noǵaıdyń soldat jáne jumysshylary basyn qosyp, keńesip, musylman qarbı ınhlap komıtetin ashty.

Komıtettiń bastyǵy — Ǵalı Shamǵunuly. Joldasy — Muhammet Taıyruly. Sekretary — Abdolla Iakýpuly.

Bul komıtetke musylmannyń taban et, mańdaı termen kún kóretin jigitteriniń kóbi kirgen kórinedi.

Bólshevık kelmesten buryn jabylyp, sonan beri ashylmaǵan dúkender jáne mektepter 29 ıanvardan bylaı ashyldy. Saýdagerler saýdasyn istep, balalar sabaǵyn oqyp jatyr. Burynǵy Kadetskıı korpýs áskerı gımnazıa boldy.

Bólshevıkterdiń jeńip alǵan qalalarynda turatyn baılarǵa salatyn kontrıbýsıa deıtin salyǵy bolady eken. Orynborǵa kelgen bólshevıkter de Orynbor baılaryna beli qaıysarlyq salyq salyp otyr. Bir jıýǵa 10 000 000 som salyq salyndy. Bul salyqty jıatyn komısıa baılarǵa bylaısha bólgen: Zarepnov 1 mln. som, Sarakov 1,5 mln. som, Pankratov 1 mln. som, Deev 300 myń. Býrov 600 myń, Pemnov 150 myń, Neharchev 125 myń, Slashılın 75 myn, Korobkov 60 myń, Balandın 100 myń, Nehonov 75 myń, Ýreskıı Orshteri 75 myń, Potlov seriktigi 100 myń, Zaho 100 myń, Bragın 50 myń, Kaımýshter, Volfson, Kornılov, 50,40,20 myńnan, Lsheskın 50 myńnan, Lysyh 5 myń, Agladonov 100 myń, Andreev 30 myń, Votem 5 myń, Shepshaıshı 20 myń, doktor Voskresenskıı 15 myń, Popov, Terevınskıı jáne Nıkolın 10 myńnan, Maqmut baı Qusaıynuly darysteri 600 myń, Ýálı qaziret Qusaıynuly fırmasy 125 myń, Ǵydbaı Baltabaıuly 50 myń, P. Ǵımadıuly, Ábdirahman Ámzin, Byrdaran Ǵabdillendir, Aýarınbazyuly, Aqymbaıuly, Aıýpuly, G. Shepırov, Ǵabdilqaıym Sedachuly 25 myńnan, M. Sharapoldınuly, G. Kıneev, Z. Qurtapýly, Ramovtar 15 myńnan, Sh. Musypuly 20 myń, 3. Qabıbýllınder, Z. Omarov, R. Qabımovter, Myrzabaıuly, Ǵabdilrashıt Qusaıynuldary 10 myńnan. Osy salyqty baılar tólemeı qutyla almaıdy.

Advokat Gradskııdiń zor jurty isindegi obshınymen Ý.R. komıteti qolyna kóshti.

Tashkent temir joly, sol jolda qyzmet qylatyn jumysshylar múlki boldy. Orynbordyń zor baspahanalarynan Levınson baspahanasy bulardyń bıleýine kóshti.

Orynborda turǵyn qazaq 5-6 úı bolatyn, bulardyń azamaty ám bala-shaǵalary bólshevık súrgininen tegis aman. Ózderinen bolmaǵan sebeptermen Orynbordan shyǵyp el ishine ketken. «Qazaq» gazetiniń basyndaǵy azamattar áli Orynborǵa oralǵan joq. Shákirtteri Orynborǵa qaıtyp oqýǵa kiristi.

Bólshevıkti azýy alty qarys arystandaı kórgendikten be, ıakı basqa bir sebebi bar ma, Orynborda qazaqtyń basy osy fevral ishinde ǵana kórine bastady. Qalada osy kúni tynyshtyq. Tańyrqarlyq talan-taraj, ólim-jitim habarlary joq. Orynborǵa jaqyn otyrǵan qazaq aýyldary da aman. Torǵaı komısary qazaq pen orys arasynda bolǵan janjaldardy basýǵa jáne «bólshevık» bolǵan mujyqtar qazaqqa bel kórsetip, aýylyn shaýyp talap áketpesine qoldan kelgen isterdi shuǵyl istep jatqan kórinedi.

Pochta, telegraf júrip, bankter ashyldy. Biraq banktegi aqshadan juma saıyn ıesine 150 somnan artyq berilmeıdi. Qalada ýaq aqsha joq edi, Petrogradtan jańadan kelgen ýaq aqshany 100 somdyqtarǵa aıyrbastap alyp jatyr. Dýtov kezinde shyǵarylǵan Orynbordyń jańa aqshasy burynǵy básin joıǵan joq. Bólshevıkter de sol aqshany taǵy daıarlatyp jatyr.

J. Jánibekuly»

Jáne sol 261-nómirinde jazǵan basmaqalasynda taǵy da bylaı degen:

Gazetten:

«ORYNBOR 27 (14) FEVRAL

Toqsan taraý ersili-qarsyly saıası partıany qoldaýshylar ámán pikir jarysynda júr. Biri bir jolmen, ekinshisi ózge jolmen ultty kógertý nıetinde ekeni gazet oqýshylarǵa málim. Sol túrli saıasat partıalardyń biri — bólshevık partıasy.

Patsha túsip, tóńkeris bolǵannan keıin, bólshevıkter ózgelermen birdeı saıasat maıdanyna jarysqa shyǵyp, sol ýaqyttaǵy «jańa úkimetke» ynjyq, aıtqanyn negizgi jumysqa aýdara almaı, qury sózben jelbýaz qylyp tabany tesilgen, alaqany oıylǵan sorly jumyskerlerdi esine almaıdy dep narazylyǵyn sózben de, kúshpen bildirip, úkimetti óz qoldaryna alý oıynda edi. Oktábr juldyzynyń aqyryna sheıin Rossıada bólshevık almaǵan atty kazaktary mol Orynbor men Don, Teke, Ýkraınadan basqa jer joq edi.

Qalshıyp birneshe zaman qaırat qylǵan, taban tiresip atysqan Orynborǵa osy kúnde bólshevıkter qanattaryn jaıyp, qonyp aldy. Qalyń bólshevık ishinde 18 ıanvarda Ýfa otrádyn bastap, Torǵaı ýeziniń jigiti, rýy qypshaq, Álibı myrza Jangeldın kelip iske kiristi. Ózine qolǵabysshy qylyp Orynborda turyp jurt jumysyna ysylǵan Muqammedıar myrza Tunǵashyndy shaqyrdy. Muqammedıar myrza tórt kúndeı tolǵanyp, Orynbor musylmandarynyń aǵa azamattary men mekemedegi joldastary qolaı kórip aıtýymen komısardyń sózin qabyl aldy, komısar jurtqa bolyp qalǵan oqıǵalardy baıandap, jar shaqyryp, jaqyn jerdegi Aqtóbe azamattarynyń birneshesin telegramma arqyly Orynborǵa shaqyrdy.

Telegramma alyp, hat alyp habarlanyp, tebirenip otyrǵan myltyqtyń oǵynyń astynda jatqan Aqtóbe azamattary oılanyp, zamannyń túrin oıǵa alyp, birisi oıdan, birisi qyrdan Orynborǵa quıyldy.

Arqada alaman áńgimeniń túrin baıqaı almaı jan-jaǵyna jaltaqtap kelgen azamattar komısar Álibı men Muqammedıardan basqa qazaq azamattaryn Orynbordan kóre almady.

Komısar myrza Álibı Jangeldın zamannyń áserinen áńgime aıtyp, kózdegen maqsatyn, tutynatyn jolyn áshkere etken soń, azamattar komısarmen qol ustasyp, jurttyń basyna túsip turǵan aýyrtpalyqqa shara kózdeý nıetimen daǵdyly jumysqa kirisetin yrzalyq kóńilin bildirdi. Aqtóbe eli Torǵaı oblysynyń shetinde Orynbormen shektes qoltyǵynda bolǵandyqtan, áńgimeniń asqynatyn túrin sezip: Yrǵyz, Torǵaı ýezerindegi basty adamdarymen telegrammanyń kádirsiz tili arqyly habarlasty.

Zamanaǵa saı dep sóılesken azamattary, birneshe jurt basshylary bolyp óz betterimen komısarǵa kelip dıdarlaspaq boldy.

Osyndaı zamannyń aýdarylyp turǵan shaǵynda, jurt gazet habaryna asa muqtaj ekendigin oıǵa alyp, jan-jaqqa habar berip, jón siltep, nusqa kórsetip turǵan «Qazaq» gazetiniń basynda turǵan azamattardyń Orynborda joq ekenin kórip, jaýyn tilegen egin qalpyndaǵy jurttyń úmitine qarsy barý nıetimen Orynborǵa fevral basynda kelip, basyn qosqan Aqtóbe ýeziniń tómende aty atalǵan azamattarynyń ótinishi boıynsha «Qazaq» gazetin shyǵarýdy men moınyma aldym.

Kelgen azamattar myna aty atalǵandar: aqsaqaldardan — Myrzaǵul Qoıaıdaruly, Sársen Jaqypuly, Ahmetkereı Qosýaquly. Zıaly jastardan: Esen Nurmuqambetuly, Saǵyndyq Dosjanuly, Nysanǵalı Begimbetuly, Sultan Arqabaıuly, Nurǵalı Atantaıuly, Zadakereı Nurmuqambetuly, Álı Ybraıymuly, Erejep Qoıaıdaruly, Qasym Arynǵazyuly, Dosmuqambet Qojabaıuly. Kamalıddın Arynǵazyuly, Baqytkereı Kákenuly, Qarasaı Qoıaıdaruly jáne basqalary.

Zaman aýdarylyp turǵan shaǵynda daǵdyly jolmen júrý bir baǵytqa mańdaı qoıý — qıadaǵy qıyn is. Sondyqtan gazet oqýshylar zamanynyń qubylýymen eseptesý kerek.

«Qazaqtyń» sońǵy júretin joly — halyqqa bolyp jatqan ózgeristen habar berý, zamanyna qaraı amal qylý, jol kórsetý, sasqanda aldynan shyǵyp járdem berý mańaıynda ǵana bolashaq...

Ábdilhamıt Júndibaıuly»

Bul maqaladaǵy komısar Jangeldın — qazaqtan shyqqan eń birinshi bólshevık. Biz tárizdi bir túkpirde jatyp sovet úkimetin jasasqan emes. Qyzyldar men aqtardyń maıdandasqan jerinen shyǵyp, ózi sol maıdannyń jýan ortasynda bolǵan kisi. Qyzyldar áskeriniń basynda bolǵan kisi. Bul joldas Jangeldındi biz gazet arqyly ábden qanyqpyz. Ony «Alashordanyń» barlyq gazetteri ońdyrmaı jamandaıtyn. Muny jamandaǵanda «eldi buzǵysh, jamandyqqa azǵyrǵysh» deıtin. Ózi qazaqtan shoqyndy, moınyna kres taqqan deıtin jáne pop bolyp, mısıoner bolyp musylmandy orys tiline kirgizbek bolǵan «buzyq» deıtin.

Biz tek «Qazaq» gazetiniń osyndaı sózderin oqyp, Jangeldındi syrttan biletinbiz, «Myna jamandaǵan sózderiniń jartysy ras bolsa da, Jangeldın jaman adam shyǵar», — dep júretinbiz.

«Alash» gazetteriniń ıttiń quıryǵyndaı shýlap balaǵattaýyna qaraǵanda bul bir óte qaýipti adam ǵoı deıtinbiz. İshimizden: «Áttegen-aı, álgi pop boldy degeni bolmasa, bir óte qajyrly mańyzdy adam-aý», — deıtinbiz. «Dál Kólbaı tárizdi eken ǵoı... Kólbaı da jylpostyǵy, turlaýsyzdyǵy bolmasa, asa zerek, ótkir adam tárizdi kórinedi...» — deıtinbiz.

«Qazaq» gazetiniń 1917 jyly 2 jeltoqsanda shyqqan 253-shi nómirinde «Jurt tóresi» degen maqalada Bókeıhanuly («Qyr balasy») Jangeldındi jamandap «ózi» jazdy... «Torǵaıǵa kelgen Jangeldınniń sońynan jurt erse, olardyń 3-shi nómirli spıskesine ýchredıtelnoe sobranıe saılaýynda Torǵaı halqy 41-aq daýys berer me edi.

«Alash» shemenderi gazetteriniń betterinde bólshevıkterdi sógýdi, jamandaýdy qoımaı jatty. Bólshevık bolǵan az ǵana qazaqtarǵa shashylǵan topyraq az bolmady. Batpaq ásirese Jangeldınge, Kólbaıǵa, Tunǵashynǵa kóbirek shashyldy. Batpaq shashýdyń qısyny joq tárizdi de emes. Keltirilgen sózderiniń jartysy ras bolsa da dálel. Bul jerge «Qazaq» gazetinen bir maqala keltireıik.

«Qazaq» gazetiniń 1917 jyly 2 jeltoqsanda shyqqan 253-shi nómirinde «Jurt tóresi» degen maqalada búıdegen.

Gazetten:

«JURT TÓRESİ

Ótken mart aıynda jumysshy jáne soldat depýtattarynyń Petrograd soveti Torǵaı ýeziniń qazaǵyna jańa tártipti túsindirý úshin as iship, aıaq bosatar Jangeldındi shyǵarǵan edi.

Sovet ókili Jangeldın eski ókimet zamanynda, qazaq shapanyn kent kıimine, ıslam dinin hrıstıan dinine aıyrbastap, Jangeldındi Stepnovqa aınaldyryp mısıoner bolyp edi. Biraq óziniń ókil aǵalarynyń úmitin bosqa shyǵardy. Stepnovty súırep, túrli mekemelerde perevodchık, hatshy qylyp ta qarady. Stepnov baryp turǵan sáýlesizdiń ózi bolyp turǵandyqtan esh jerde turaqtap tura almaı, tirshilikke qyry joq qańǵybas bolyp ketken edi.

Mine, osy buralqy Stepnov mart ishinde Petrograd sovetiniń ókilimin dep alǵashqy ashylǵan Torgaıskıı oblystyq komıtetke keledi. Stepnovtyń kim ekenin burynnan biletin komıtet Petrograd sovetinen suraıdy. Din ózgertýi qýlyq bıeniń saýynynan da jıi, bul kúnde qaıtadan ıslam dinine shyqqan Stepnov — Jangeldın Sovet ókili ekeni ras pa? — dep. Sovet jaýap qaıyrady: Stepnov — Jangeldın Torǵaı ýezine sosıal-demokrat partıasynyń pikirin taratýǵa shyǵarylǵany ras dep.

Stepnov — Jangeldın jaz boıy Torǵaı ýezin aralady. Sovetke qazaq atynan shıeli aryzdar berdi. Komısarlardyń Torgaıskıı oblysynyń ýprav músheleriniń jáne ýchredıtelnyı sobranıaǵa saılanatyn kandıdattardyń ústinen túrli shaǵym júrgizdi. Kadet dedi, qazirgi zamannyń túrli kiná-sumdyǵyn solardyń ústine aýdardy. Sovetter ony qorǵady, ishki is mınısterstvosymen hat tasyp «erikken sharttyń» shaǵymynan basqa jumys joqtaı áýre boldy.

Aqyrynda, halyq tóreshi Jangeldın jáne ol arqyly aqymaqtanǵan sovet isi týraly adal tóresin berdi. Torǵaı ýezinde ýchredıtelnoe sobranıe saılaýy bolǵanda báıge alǵandar:

1-nómir «Alash» partıasy 54 897

3-nómir Sosıal-demokrat 41 daýys aldy.

Mine, rıalyqpen halyqty adastyrýshy uıatsyzdardyń isine jurt tóreshi ekeni osy.

Qyr balasy»

Mine, Jangeldındi osylaı «aldaýshy» dep jamandaıtyn. Kólbaıdy budan da soraqy qylatyn. Jangeldınge syrttan qanyq bolsaq, Kólbaıdy 1915 jylda Ombyda oqyp júrgenimizde bir kórgen edim. Ras, jylpos jigit edi. Biraq zerek, sheshen adam tárizdi edi. Qarap turǵanda «áttegen-aı» derlik adam edi...

Batpaq shashýdyń qısyny joq tárizdi de emes. Keltirilgen sózderiniń jartysy ras bolsa da dálel. Bul jerge «Qazaq» gazetinen bir maqala keltirelik. «Saryarqanyn» 31-nómirinde 1918 jyl, 3 naýryz «Kim dos, kim qas» degen maqalada bylaı deıdi:

Gazetten:

«KİM DOS, KIM QAS

Alash urandy avtonomıaly halyq bolamyz degen zor maqsutta beldi baılap otyrmyz. Avtonomıa alǵan jáne alǵaly otyrǵan jurttardyń basynan ne keship otyrǵanyn da kórip otyrmyz. Sonda da avtonomıa bolamyz dep talpynyp otyrmyz. Jalpy qazaq-qyrǵyz sezi ishki isterimizdi basqarý úshin jáne kezinde avtonomıa jarıa etý úshin Alash Ordasyn saılap ta qoıǵan, biraq bul jolda Alash Ordasy alańsyz qyzmet ete almaı otyr. Onyń neshe túrli sebepteri bolyp tur.

Qazirgi Rossıany bılep otyrǵan Sovet úkimeti «Programmamyzda ár halyqtyń óz tizgini» ózinde bolýyna, ıaǵnı avtonomıaly bolýyna qarsy emespiz, biraq halyqty kapıtalıser — býrjýalar bıleýine yrza emespiz», — deıdi.

Osyny sebep qylyp bólshevıkter Ýkraına, Sibir, Túrkistan, Bashqurt, Qyrym avtonomıalaryna qarsy bolyp bular býrjýaznaıa avtonomıa, ıaǵnı baılar avtonomıasy dep jorǵalatyp otyr.

Biz bireýdi aqtardy, bireýdi jaqtardy bylaı qoıa turyp, óz jaıymyzdan bir-eki sóz aıtyp óteıik.

Bizdiń qazaq-qyrǵyzdy kapıtalıs, býrjýı, jumysker dep bólýge bolmaıdy. Bizde Evropa halyqtaryndaı zavod, fabrık joq. Bizde mıllıonerler, jatypisherler joq. Bizdiń halyq aqsúıek, qara súıek, baı, jumysker, jerli, jersizge bólingen emes. Qalyń qazaq-qyrǵyzdyń tirshiligi, sharýasy mal baǵý.

Qazaq jeri burynnan da jeke adamnyń enshisi bolyp bólingen emes. Memleket múlki bolyp sanalatyn. Munan keıin de jer ortaq bolady. Jer enshige bólinsin dep júrgen eshkim joq.

Bizdiń «Alash» avtonomıasy áli jaryqqa shyqqan joq. Rásimi jarıa etilse bizdiń basymyzǵa da Túrkistan, Sibir kúni týa ma. Ol belgisiz. Biraq olarǵa jaýyp otyrǵan jala bizge janaspaıtynyna kózimiz jetedi. Biraq bizde basqalarǵa túsimizdi boıap kórsetip otyrgan ózimizden shyqqan shaǵymshylar. Olar búgin bólshevık bolypty-mys. Qazaqtan shyn bólshevık shyǵyp, halyqtyń muń-muqtajyn oılaýshy bolsa armanyń bar ma? Tórt-bes jurttan shyqqan sumdar bólshevık bolmaq túgil, teskentaý ótip ketse de jolyń bolsyn der edik. Biraq jurt atynan sóılep, sońynan ergen on qazaqtyń balasy joq, jurtty adastyryp otyr, soǵan kúıemiz. Keshegi qaraly patsha zamanynda biri shoqynyp mısıoner bolyp, biri satylyp jandarm mekemesine tynshy bolyp, biri el aldap, biri jol tosyp jolaýshy tonap júrgen soǵylǵandar. Mynadaı laısań zamanda «bólshevık» bola qalyp, ordaly alashtyń ortasyna ot tastaǵaly otyr. Jalpy qazaq-qyrǵyz sezine jınalǵan ókilder baılar qazaqqa zıandastar, ony sıez demeńder, alashqa avtonomıa bermeńder dep otyr. Alash Ordasyna saılanǵan on bes kisi qazaq-qyrǵyzdyń dushmany, olardy joq qylý kerek dep shaǵym qylyp otyr. Qazirgi shyǵyp turǵan «Qazaq» gazetteri bostandyq dushmany. Bulardyń jazýshylary Nıkolaıshyl dep otyr.

— «Kódeden kóp qaınaǵa-aý, túıe aýǵanda qaıda ediń?»

— Ultshyl «Alash» uldary-aý, keshe jurttyń kóziniń qandy jasy aǵyp, barar jer, basar taý taba almaı zar eńirep júrgende qaıda ediń?

— Kedeıshil sabaz erler-aý, qazaq balasy zar jylap, halqyń qanǵa boıalyp mal ornyna aıdalǵanda qaıda ediń?

Bul suraýlarǵa sender jaýap bere almaıtyndaryńdy bilemiz. Buǵan jaýapty halyqtan kútemiz. Ózderiń jarylqaımyz dep júrgen jarlylardan kútemiz. Sender kimsińder? Qanshasyńdar? Attaryńdy atap, sandaryńdy sanaýǵa on saýsaǵym erkin jetedi, bas-aıaǵyń onǵa tolmaıtyn ońbaǵandar jalǵan uran shyǵaryp, jaı bilmeıtin jatqa jaramsaqtanyp, jaqynǵa jala jaýyp, jaqsy atqa ıe bolǵansyp otyrsyńdar. Shyn ultshyl ekenderińdi bileıik, jurt sońdaryńda ekenin kóreıik, maıdanǵa shyq, tapqa tús. Elden qalsań armanymyz joq. Arttaryńnan ereıik, bolmasa sender kimsińder? Sender «kúni boıy saban tartyp, sharshap kele jatyrmyn» degen ógizdiń múıizindegi shybynsyńdar.

Esterińde bolsyn sanasyzdar. Halyq qudaı jaratqany ras bolsa joǵalmas. Biz munan da kedeı kúnimizde toıǵa barǵanbyz, basymyzdy kóterip, esimizdi jıyp el bolarmyz. Sendermen sonda sóılesermiz!

Alash, saǵan aıtamyn: adaspa, jasyma, qaıǵyrma! Aramza týǵan uldaryń sendermen kúsheıip otyrǵan joq. Ony esińnen shyǵarma! Taǵdyrsyz is bolmas, Allanyń basqa salǵanyn áli de bolsa kórermiz. Alashtyń azamaty zorlyqshyl úkimetten qutylyp, teńeldik dep tóbesi kókke jetkendeı qýanyp edi. Jyl on eki aı bolmaı burynǵy qorlyq basymyzǵa qaıta týsa, basymyz aıdaýǵa, malymyz baılaýǵa dýshar bolatyn bolsa, bul da taǵdyrdyń isi shyǵar shydaıyq. Biraq, jurtym, muny ózgeden kórme. Ózińnen kór. Jasyma Alash, jasqanba! Az kúngi qýanyshqa súısinbe, ýaqytsha qaıǵyǵa kúıinbe, aqyl-oıyńdy alysqa jumsap jurt bolýdyń qamyn qyl. Kim dos, kim qas? Muny da biraq umytpa!

Madıar»

Osylaısha bular jamandamaǵan, bular sókpegen bólshevık joq. Bular Lenındi de: «buzyq nıetti», «jurtty buzǵysh», «nemisten aqsha alǵan» dep jamandap baqty. Soǵan qaraǵanda bularǵa jamandaý óte arzan tárizdi.

İs qazandaı qaınaǵan betimen júrip jatyr. İs súrine-qabyna júrip jatqan tárizdi. Baılardyń úılerin, dıirmenderin qazynaǵa aldyq. Sibir bankin aldyq.

Orynbordy Dýtovtan bólshevıkter alǵanymen, Aqmola oblysynan basqa jerlerdiń qazaqtary áli de Sovet úkimetin ókimet dep tanı qoımaı jatty.

Tek bókeılik qazaqtardyń arasynda saıası qozǵalys bolyp, oqyǵan jastardyń arasynda sovetshilderi barlyǵy bilinip jatty. Gazetterge qaraǵanda, bókeılikterdiń oqyǵan eńbekshi azamattary ózderindegi Kerenskıı úkimetiniń ókimderin túsirip, Bókeılik úkimetin buqara qolyna alǵandyǵy bilindi.

Bul týraly «Qazaq» gazetiniń 1918 jyly 27 aqpanda shyqqan 261-shi nómirinde «Uran» gazetinen mynandaı bir habar basyldy:

Gazetten:

TAǴY DA ÓZGERİS

Ótken nómirinde burynǵy komısarlyq Qulmanuly qalyp, onyń ornyna Ázirbaıuly bolyp edi. Onyń ber jaǵynda komısarlyq qalyp, Bókeıliktiń isteri osy kisiler arasynan bólindi.

İshki isti qaraýshy: B. Nıazuly.
Jol isin qaraýshy: İ. Kóshekuly.
Járdem berýshi: K. Mendeshuly.
Azyq: S. Generaluly.
Aqsha jaǵyn: D. Temirálıuly.
Oqý-oqytý: Mendeshuly.
Densaýlyq: M. Kókibaıuly.
Daý: S. Nuralıhanuly

Bulardyń halyqtyń bas-aıaǵyn jınap máslıhat etýge shydamaı, Bókeıliktiń isin qoldaryna alýlaryn ár túrli jorýǵa bolady.

Bireýi — ýaqyt ozdyrmaı osyndaı qysańshylyq zamanda halyqty qıyndyqtardan saqtap týra jolǵa bastaý. Ekinshi túrli oılaǵanda, el adamdaryna mynaý qalaı demeı, tórt júz myń bókeıliktiń delegattarynyń saılaǵan adamdarynyń bıligin keshegideı on shaqty qara taıaqqa berip, ózara keńesip, óz tilekterin jasaı berýi ózderiniń bas qamy úshin dep aıtýǵa da múmkin. «Adasqannyń aldy jón, arty soqpaq» degen qazaqtyń maqaly barmen bul basshylarymyzdyń bul isterin jón ıakı jón emes dep aıta almaımyn. Durys, durys emesin halyqtyń ózi shamalap turǵan bolar...

Uran»

«Alashorda» Semeıge ornady... Oral, Aqtóbe jaqta Sovet úkimeti áli de qazaq arasynda ornaǵan joq... Túrkistan qazaqtary áli de bólek avtonomıaly bolýdyń sandyraǵynda edi. Biraq «Qazaq» gazetiniń bólshevıkter Orynbordy alǵan soń shyqqan 1918 jyly 27 (14) aqpandaǵy 261-nómirinde mynadaı bir habar basylǵan:

«...Qoqan. Qoqanda Sovet ókimetiniń ákimshiligi júrdi. Túrkistan Muqtarıat aǵzalarynan qazaq Mustafa Shoqaıuly men Ábdirahman Orazaıuldary tutqynǵa alyndy. Basqa músheleri boı tasalap qashyp ketse kerek...» — degen.

Munyn aldynda qańtardyń basynda avtonomıa týraly Túrkistannyń Syrdarıa oblysynyń qazaq sezi bolǵan. Sıez Túrkistan qalasynda bolǵan. Bul sıez týraly «Saryarqa» gazetiniń 1918 jyly 3 naýryzda shyqqan jańaǵy 31-nómirinde «Alash jáne Túrkistan» degen basmaqalasynda bylaı baıandaǵan:

Gazetten:

«ALASH JÁNE TYPKICTAH

Sońǵy jalpy qazaq-qyrǵyz seziniń qaýlysy oqýshylarǵa belgili, sıez bir aýyzdan avtonomıa kerektigine qol qoıyp, tek qashan resmı jarıa etý jaıyn keńesken edi. Bul týraly toǵyz kúndeı tolǵanyp jurttyń shyǵarǵan qaýlysy:

1. Mılısıa jasar qamyna kirisý;

2. Aramyzdaǵy jat jurttarmen sóılesý;

3. Túrkistandaǵy aǵaıynymyzdy qosyp alý, sonan keıin Alash avtonomıasyn jarıa etý.

Joǵarǵy úsh tilekti iske aınaldyrý jáne búkil qazaq-qyrǵyz isterin basqarý úshin sıez Alash Ordasyn qurdy. Alash Ordasy 5 ıanvarda Túrkistan qalasynda Syrdarıa oblysynyń sezin shaqyryp, ol sezge úsh ókil jiberdi.

Túrkistan ýálaıatyndaǵy bes oblysta (Syrdarıa, Jetisý, Samarqan, Zakaspıı jáne Ferǵana) qazaq bar. Túrkistan avtonomıasy jarıa etilgende osy bes oblys túgelimen Túrkistanda qalǵanǵa esep bolyp kórindi. Solaı bolǵan soń Alash Ordasy Túrkistan ýálaıatyndaǵy oblys túgelimen qazaq-qyrǵyz sezin shaqyrmaı, jalǵyz-aq Syrdarıa sezin shaqyrý sebepteri mynadaı edi.

Jalpy qazaq-qyrǵyz sezinde bolǵan Jetisý oblysynyń ókilderi biraýyzdan Alash bolamyz, Túrkistannan shyǵamyz desti.

Sezge Jetisýdyń ár ýezinen kelgen telegrammalardan da kórindi. Jetisýdyń qazaq-qyrǵyzy túgel Alash týynyn astynda ekendigimiz 27 noıabrde Qoqanda Túrkistan avtonomıasyn jarıa etken sıeze Jetisýdan bir de ókil bolmaǵandyǵy bilindi, sondyqtan Jetisýdyń Alashta ekendigine shúbá qalmady.

Túrkistannyń bir oblysy Samarqan, biraq munyń aty oblys bolǵanymen jalǵyz-aq Jızaq ýezinde alty bolys qazaq bar. Bul alty bolystan jalpy qazaq-qyrǵyz sezine kelgen ókil Eset Aqjoluly eliniń sálemin jarıa qyldy. Qalyń aǵaıynnan aırylyp adasqan qazdaı az ǵana el edik. Qashanda bolsa Alashtan aırylmaımyz dep. Bul Jızaq ýeziniń qazaǵynan da Qoqan sezinde ókil bolmaǵan eken. Buǵan qaraǵanda Samarqan oblysyndaǵy qazaq ta Alashty ańsap otyrǵandyǵy kórinedi.

Túrkistannyń endi bir oblysy Zakaspıı oblysy degenmen sonda da qazaq az, jalǵyz-aq Mańǵyshlaq ýezinde 13 bolys adaı bar. Jer shalǵaılyqtan jalpy sezge adam ókilderi jetise almady. Mańǵyshlaq adaıy Oral oblysynyń Temir ýezimen qonystas jáne aǵaıyn. Birinshi jáne ekinshi jalpy qazaq-qyrǵyz sıezerinde Oral ókilderiniń sózderinen málim boldy: Mańǵyshlaq adaıy qaıda júrse de Oral oblysymen birge bolatyndyǵy sondyqtan. Oral Alashta desek, Manǵyshlaq eliniń Alashtan ketpeıtindigi anyq boldy.

Endi bir oblys Ferǵana, munda bizdiń qyrǵyz kóp.

Avtonomıa bolýdyń bir sharty jurttyń qonysy biryńǵaı bolý jáne tirshilik sharýasy úılesý. Ferǵana qyrǵyzy qashannan sartpen aralas. Kásip, sharýa júzinde sartpen baılanysqan, ǵuryp-ádeti de ózgergen jáne qonysy da attamaly. Sondyqtan Ferǵana qyrǵyzyn Alashqa tartý zorlyq, Túrkistannan shyǵarý qıyn ekendigi anyqtaldy.

Túrkistan ýálaıatyndaǵy tórt bolys Jetisý, Samarqan, Zakaspıı jáne Ferǵana sıezeri shaqyrylmaý sebepteri osy.

Bes bolys Syrdarıa: munda qazaq-qyrǵyz kóp, Alash avtonomıasyna qosyla ketýge jeri biryńǵaı, ádet-ǵuryp bir, tirshilik sharýasynyń da Alashtan aıyrmasy joq.

Alash — Alash bolatyn bolsa Syrdarıanyń aıyrylatyn túk qısyny joq. Biraq jalpy qazaq-qyrǵyz sezinde Syrdarıa ókilderi Alash birligin qýattasa da Alashqa qosylamyz dep elin bılep kesip aıta almady. Sebebi Túrkistan avtonomıasy jarıa etilgende Syrdarıa birge ketken. Qoqan sezinde az da bolsa ókilder, zıaly azamattary ókimet basyna saılanyp qalǵan. Sondyqtan Syrdarıa qazaq-qyrǵyzy Alashqa qosyla ma — muny jurt bilsin delindi.

5 ıanvarda Túrkistan qalasyna Syrdarıa oblysynyń sezi shaqyrylý sebebi osy edi.

Syrdarıa sezi Túrkistan qalasynda 6 ıanvarda ashylyp 9-ynda jabyldy. Sezge bolys basy bir ókilden shaqyrylǵan edi. 72 ókil keldi. Syrdarıa oblysy Alashqa qosylý, qosylmaý máselesi qaralýdyń aldynda Qoqan jáne jalpy qazaq-qyrǵyz sıezeri týraly doklad oqyldy. Qoqan sezi týraly oqyǵan dokladtan jáne bizdiń saýalymyzǵa bergen jaýabynda anyqtaldy: Túrkistan avtonomıasyn jarıa etken sıeze jalpy qazaq-qyrǵyz týraly sóz bolmapty jáne Syrdarıa oblysy Túrkistanǵa ne sebepti qosylatyndyǵy tekserildi.

Syrdarıa Alashqa qosylý-qosylmaý máselesi úsh kúnge tartysqa tústi. Armansyz tekserildi. Alash balasyn birikpesin degen jan bolmady. Uranyna qyzbaǵan, ultyna tartpaǵan kisi kim boldy. Birsypyra zıalylar Túrkistanǵa tartty. Túrkistan baı, Alash bolyp Túrkistanǵa qaraıyq, eń bolmaǵanda Syrdarıa Túrkistanda qalamyz desti. Biraq sóılese, dáleldese kelgende eki jaq túsinisip, Alashqa Alashtan artyq eshkimniń joqtyǵyna kóz jetip, Túrkistanǵa qaraıyq degen sóz qaldy. Alash týynyń astynda tabysalyq degen bir qaýlyǵa keldi.

Syrdarıa Túrkistan avtonomıasynan kúni búgin shyǵyp ketý qıyn ekendigi sóz boldy. Muny aıtýshylardyń dáleli: endi Alash boldyq, aırylmaımyz. Biraq kúni búgin Alashymdy taptym dep shyǵyp ketsek, mynadaı or zamanda Túrkistan avtonomıasynyń qabyrǵasyn sógip ketkendeı bolamyz. Kórshi qandas jáne dindes el edik, dosqa kúlki, dushpanǵa taba qylmalyq. Ókimet isterinde qazaq azamattary basqarysyp tur edik, az kún shydalyq. Alash avtonomıasy jarıa etilsin jáne Alash Túrkistanmen odaq bolsyn, sodan keıin Syrdarıa Alashymyzǵa qosyla ketelik desti. Ersili-qarsyly keńesip, aqyrynda sıez mynadaı qaýly qyldy:

1. Syrdarıa oblysy qazirgi ýaqytta tegis Túrkistan avtonomıasynda bolǵan sebepti ázirshe Túrkistan avtonomıasynda qalady.

2. «Alash Orda» óz aldyna avtonomıa jarıa qylyp bolyp, Túrkistan avtonomıasymen soıýz (odaq) bolsa, Syrdarıa qazaq-qyrǵyzdary Túrkistan avtonomıasyna kirýge qarar qylyndy.

3. Sıeziń osy qaýlysy Syrdarıa oblysynan Túrkistan ýchredıtelnyı sobranıasyna saılanyp baratyn depýtattaryna nakaz bolsyn.

4. Syrdarıa oblysynyń qalpy Alash avtonomıasyna qosylǵan ýaqytta osy oblystan Túrkistan ýchredıtelnyı sobranıasyna saılanǵan depýtattary, Alash avtonomıasynyn saılaý zakonine mýaptyq bolsa, Alash ýchredıtelnyı sobranıasyna depýtat bolsyn.

5. «Alash Ordasy» Túrkistan balasyna bolsynda bolsyn.

Sıeze Alashqa qosylmaımyz degen eshkim bolǵan joq. Kári-jas, qarasy, tóresi, baıy, kedeıi biraýyz boldy.

Qansha zamannan beri qorlyq-zorlyqtyń astynda bastan erik, maldan sadaqa ketip, torǵaıdaı tozýǵa aınalǵanda qudaı mundaı qýanyshty kúnderge jetkizip, Alash partıasy birikkende qýanysyp, ókilder birin-biri quttyqtasty. Arýaq, qudaı aýyzǵa alyndy. Qarttar jylap, jastar qaırattandy. Ólgen tirilip, óshken óngendeı boldy. «Alashtaǵan» uran áýeni jańǵyryqtyrdy.

Ókil»

Kún saıyn sovet ákimshiligi órship, qanatyn jaıa berdi. Kún saıyn nyǵaıa berdi. Sovet ókimeti kúsheıgen saıyn bizdiń «Alash Orda» tárizdi avtonomıalar qýyrshaqtaı domalaı bastady. Bul jerge de gazetterden sóz keltireıik.

«Qazaq» gazetiniń 1918 jyly 12 naýryzdaǵy 262-nómirinde «Avtonomıalar» degen maqalada «Alash Orda» tárizdi Rossıadaǵy avtonomıalar týraly bylaı dep baıandady.

Gazetten:

«AVTONOMIALAR

Bólshevıkter avtonomıaǵa qarsy emes, biraq bulardyń kózdegen avtonomıalary irgesi qurylǵan, jańa qurylmaq avtonomıasynan reti basqa. Olardyń qaraýynsha tóreler, baılar tileýimen, negizgi qurylǵan avtonomıalar qıratylyp, onyń ornyna eńbek sińirip mal tabatyn kisilerden quralǵan sovetter avtonomıasy qurylýǵa tıis.

Osy baǵytpen bólshevıkter avtonomıa bolǵan elderdi tizege salyp aýdaryp qulatyp, olardyń ornyna sol eldiń sovetterin kóterip otyr.

Qyrym muqtarıaty: gazetterdiń sózine qaraǵanda Qyrymda zor áńgimeler bolyp ótipti: Qyrym musylmandary jarıa qylǵan avtonomıa isin oryndaý jolynda «Quryltaı jıyn» el qamyn keńesip jatqan ústine bólshevıkter kelip tıip, arada qandy soǵystar bolǵan. Bólshevıkke qarsy turýshylar, mellı musylman áskeri eken. Bólshevıkterdiń kúshi basym bolyp jeńip, Qyrymnyń zor qalalarynyń bárin alǵan. Osy kúni Qyrym sovet bıleýinde, Qyrym muqtarıatynyń bastyqtaryn bólshevıkter tutqynǵa alyp, Sevastopoldaǵy bólshevık shtabyna jibergen. Qyrym muqtarıatynyń pikirin taratýshy «Melıat gazeti» óship, onyń ornyna 22 ıanvarda «isshi halyq» degen jumysshylar gazeti shyǵa bastady. Sol gazettiń sózine qaraǵanda, býyny qatpaǵan jas muqtarıat qolynan kelmeıtin keıbir isterge qulash uryp, solardy bolǵyzamyn dep jarmasqan kórinedi. Sóıtip, Qyrym muqtarıatynyń aıǵa shaýyp mert bolǵan jaıy bar.

Ýkraına úkimeti: avtonomıa alarynda ár túrli jurttar úlgi alyp, ǵylym-ilimine, qaırat-kúshine, birlik-yntymaǵyna aýzynyń sýy quryǵan Ýkraına úkimeti de ishinen shirip qulady. Burynǵy «Rada» qurydy. Radanyń bastyqtaryn jáne jaýmen bitim sóılesýge barǵan ókilderin narodnyı komısarlar soveti qolǵa alyp, sotqa berýge buıryq qylǵan.

Fınlándıa memleketi: bostandyq bolysymen kómekti syrttan surap, Rossıadan bólinip ketken Fınlándıa da qońsylarynan juqqan aýrý dertinen qorqyp, basy amanynda, kúıkentaıdan qoryqqan torǵaıdaı Germanıa qoltyǵyna kirdim dep jıi-jıi jar salyp otyr.

Sibir avtonomıasy: Tomskiden alynǵan habarǵa qaraǵanda, Sibir avtonomıasyna joba jasap negizin qurmaqshy bolyp qam qylyp jatqan oblastnoı komıteti abaqtyǵa salǵan.

Túrkistan muqtarıaty: Túrkistan avtonomıasy baılardan quralǵan degen ósek bólshevıkter aýzynda bar eken. Qoqan qalasyna baryp, qoqańdaǵan bólshevıkterdi kózi kórgenderdiń aıtýyna qaraǵanda, onyń da ómiri sanaýly shyǵar. Sońǵy habarda bólshevık Mustafa Shoqaıulyn tutqynǵa alǵan.

Bashqurtstan avtonomıasy: bul avtonomıanyń da jaıy onsha táýir emes. Ý.R. komıtetiniń qarary boıynsha 4 fevralda Bashqurtstan isin basqaryp turǵan jeti kisi tutqynǵa alyndy.

Smolnyı ınstıtýty mańaıynda júrip jatqan bashqurt Sharp Manatulynyń bólshevıkter kózine túbinde qandaı túspen kórinerine osy kúni kóz jetpeı tur. Bashqurtstan avtonomıasy joıylyp, onyń ornyna beınetqor Bashqurt soveti quryldy.

Alash Orda: qyrǵyz-qazaq bas qosqanda toǵyz kúndeı tolǵanyp, resmı jarıa etýdi keıingige qaldyrǵan Qazaqstan avtonomıasy da aldyńǵylardan ozyp qaıda barsyn.

Keregesin quryp shańyraǵyn kóterý, oǵan jan-jaqtan ýyq shanshý jeldi kúni qoldan kelmes edi.

Qazaq-orys úkimetteri: Orynborda kazak-orys qurǵan Dýtov úkimeti de qulady. Ornyna osy kúni «Kezekshi sovet» degen sovet otyr.

Oral orystarynan habar joq. Olar da kazak-orystaryn kóre tura halqyn qyrǵynǵa nege ushyratsyn.

Don oblysyndaǵy kazak-orystar da bólshevıkterden jeńilýge bet qoıdy. Bólshevık atynyń tuıaǵynyń dúbiri Don úkimetin otstavkige shyǵardy. General Kalıdınniń ońasha úıde ózin-ózi atyp óltirýine sebep boldy. Sońǵy habarda Donda da Sovet úkimeti qurylǵan.

J. Jánibekuly»

Barlyq Rossıadaǵy qazaqtardyń «Alash Orda» tárizdi, oqyǵan myrzalar, «sharapatty» qaziretter, «dýaly aýyz» baılar jasaǵan avtonomıalaryn talqan qylyp bólshevıkter qýalady. Olardyń ornyna eńbekshi taptyń keńesterin qura bastady. Bólshevıkter partıasynyń bastyǵy Lenın men Stalın musylman eńbekshilerine mynadaı jar saldy:

«Barlyq Rossıa jáne Kúnshyǵystyń jumysker, ásker jáne eńbekshi musylmandaryna! Joldas baýyrlar!

Rossıada zor ózgeris bolyp jatyr: shet memleketterdi bólip ydyratý maqsatymen qabynyp ketken qandy soǵys bitti. Barlyq dúnıe halqyn qul esebinde tutynǵan azýly jaýyzdardyń ákimshiligi jemirildi. Eski qaralty quldyq, tutqyndyq qaralty kúl-talqan bolyp qulady. Menmenshildikpen bireýge-bireý tize kórsetetin dúnıe eń sońǵy demin aldy. Bulardyń ornyna jańa dúnıe, erikti jumysker halyqtyń ǵalamy shyqty. Beınetqorlardyń moıny bosaıtyn kún týdy. Bul aýdaryp alyp soǵýdyń basynda jumyskerler men eńbekshiler ákimshiligi — jurt komısarlarynyń soveti tur.

Aýdaryp tastaǵan minezdi jumysker, soldat jáne eńbekshiler sovetiniń ornamaǵan jeri joq; Rossıanyń ár buryshyna tamyryn jaıǵan. Ókimet, memleket bıligi jurt qolynda. Rossıanyń jumyskerleriniń júreginde tózýshilik jasaý, barlyq dúnıedegi qorlyq kórgen jurttarǵa járdem etý, ózine naǵyz bostanshylyq alý tilegi bar, olar muny eshkimnen taısalmaı oryndaıdy.

Bul paıdaly iste Rossıa jalǵyz qara emes. Rossıanyń aýdaryp tastamasymen jańǵyryqqan erik aıǵaıyn Kúnshyǵys pen Batystaǵy jumyskerler qarsy aldy. Soǵys sebepti qajyǵan Evropa halqy bizge qolyn sozdy. Ol tatýshylyq tileıdi, tatýshylyq jasaıdy. Evropanyń jumyskerler men soldattary sosıalızm týynyń astyna jıyldy. Imperıalızmniń tamyryn tarpa bas salyp qıdy. Alystaǵy Úndistan, anaý Evropanyń mádenı azýlylaryn mylja-mylja qylǵan Úndistan aýdaryp tastaý týyn kóterdi. Óziniń úkimetiniń sovetin qurdy. Jerkenish quldyqtyń buǵalyǵyn moınynan julyp alyp tastaýǵa, Kúnshyǵys jurttaryn bostandyq alý úshin kúreske shaqyrdy.

Kapıtalıserdiń talaý jáne zorlyǵynyń úni óshti.

Osyndaı zor ýaqıǵalar kóz aldymyzda turǵan ýaqytta biz Rossıa jáne Kúnshyǵys musylmandaryna taban et, mańdaı terimen kún kóretin jarly-jaqybaıǵa, sybaǵadan shette qaǵys qalǵan musylmandarǵa mynany usynamyz.

Rossıa musylmandary: Edil ólkesindegi jáne Qyrymdaǵy tatarlar! Sibir men Túrkistandaǵy qazaq-qyrǵyz, sarttar! Kavkaz alabyndaǵy túrik tatarlary! Kavkazdyń taý halqy men cheshender! Soǵys lańynan meshit jáne qulshylyq jaılary buzylǵan, Rossıanyń zalym patshasy túrli chınovnıktermen ǵıbadatyna qarsy turǵan, erkinen aıyrylǵan qul esebindegi Rossıa musylmandary!

Osy kúnnen bastap sizdiń din men ǵıbadatyńyz, mıllı mádenı qaýymdaryńyz óz erkińizde. Olarǵa eshkim qol suqpaıdy.

Ulttyǵyńyzdy tilegenshe tártipke salyńyz! Sizder buǵan quqyqtysyzdar! Sizdiń quqyqtyǵyńyz da barlyq Rossıa halqynyń quqyǵy sıaqty aýdaryp tastaıtyn minezdi jumysker jáne eńbekshiler sovetimen qurylady.

Siz bul revolúsıaǵa jáne onyń saılap qoıǵan úkimetine járdem etińiz!

Kúnshyǵys musylmandary! Qyzylbastar, túrikter, arabtar, úndiler! Bul kúnge sheıin sizdiń mal men bastaryńyzǵa baıaǵydan beri Evropanyń ashqaraq azýlylary saýda qylyp, erik namysyńyzben oınap, sizderdi ǵasyr boıy jábirlep keledi. Evropa talaýshylarynyń tileýimen soǵys ashylyp, sizder bólshektenýge shamalanǵan memleketter.

Biz zulym patsha tarapynan jasalyp, onan taıǵaq Kerenskıı tarapynan qoldanylǵan Stambýldy tartyp alý týrasyndaǵy jasyryn jasalǵan qaǵazdardy jyrtyp joq qyldyq. Sony jarıalaımyz.

Rossıa respýblıkasy jáne onyń úkimeti bolǵan jurt Komısarlarynyń Soveti shetten jer alýǵa qarsy. Basy bútin Stambýl musylmandardiki.

Biz Irandy bólý qaqyndaǵy qaǵazdardyń da jyrtylǵanyn aıtamyz. Soǵys jumysy bitisimen ondaǵy ásker odan shyǵarylyp, qyzylbastar jerine ıe bolady.

Túrkıany bólý, armándardy onyń qolynan alý qaqyndaǵy qaǵazdardyń da jyrtylǵanyn jarıa etemiz. Armándar óz tizginin aldy.

Sizderdi qul qylǵaly sybanyp turǵan qazirgi jáne aýdaryp tastaýdyń ordasy bolǵan Rossıa úkimeti de emes.

Sizderdi qul qylmaqqa sybanyp turǵan Evropa ımperıalızminiń azýlylary. Olar sizdiń memleketti bólshekteý úshin soǵysty sozǵysy keledi. Mine, sol ózińdi qul qylǵaly bar ónerin qaryshtaǵan azýlylardy julyp alyp, laqtyryp jiberińder!

Osy kúni soǵys jáne tártipsizdik eski dúnıeniń negizderin qaýsatyp turǵan mezgilinde, barlyq ǵalam halqy ózin julyp jegenderge ne qylýǵa bilmeı daǵdaryp yzalanyp turǵan kezinde, kishkentaı ǵana yzanyń ýyty kúshti aýdaryp tastaý jalynyna aınalyp turǵanda, basqa jaqtan aýyp kelip ózderin bılep turǵan kelimsekterge qarsy óre túregelgen, osyndaı qan sonarda ún joq, tún joq jaı jatý jaramaıdy. Ýaqytty qoldan qashyrmańdar, jerińdi tartyp alyp jábir kórsetip kelgen dushpandaryńdy jelkeńizden julyp alyńyzdar. Munan soń endi olarǵa elderińizdi talatpańyzdar. Sizder memleketke ıe bolyńyzdar. Kúneltý, dúnıede turý jaıyn, ózińizge qolaıly izben, ózderiń qarańdar! Sizderdiń mundaı quqyǵyńyz bar. Óz taǵdyryńyz óz qolyńyzda.

Joldastar! Baýyrlar!

Biz namysty demokratıa jolyna qaraı anyq jáne shyn kiristik. Biz ózimizdiń týlarymyzda barlyq dúnıede kemshilikte tutylǵan jurttarǵa bostanshylyq alyp berýdi jazyp, kóterip júrmiz.

Rossıa musylmandary, Kúnshyǵys musylmandary, myna osy dúnıeni jańartý jolynda, biz sizderden járdem kútemiz, qolǵabys qylýdy ótinemiz!

Ult isterin qaraıtyn bólimniń halyq komısary:

Djýgashvılı (Stalın)

Halyq komısarlarynyń keńes aǵasy

V. Ýlánov (Lenın)»

(1918 jyl, 12 mart. «Qazaq». 262-nómir)

Mine, bólshevık partıasynyń bastyqtary Lenın men Stalınniń saıası jarnamalary. Mine, osylardy da bizdiń «Alashorda» jamandaı bildi. Osylarǵa ózderiniń kirli qoldarymen «Alashordashyldar» batpaq shasha bildi. Bulardyń álgi Kólbaı-dy, Jangeldındi jáne basqa bólshevık jolyna túsken qazaqtardy balaǵattap sógýiniń ánsheıin bylshyl tárizdi kórinetini sol.

Lenındeı, Stalındeı kósemdi jamandaı bilgen til, solardaı kisilerdiń ústine qusa bilgen aýyz kimdi bylǵaı almaıdy? Meniń munym Kólbaı ıá basqa bólshevık bolǵan adamdardy maqtaıyn degenim emes. Óziniń ómirinde súrinbeıtin adam joq. Kólbaıdyń jaman qylyqtary da bolǵan shyǵar. Ony biz bilmeımiz. Áıteýir jamandaıtyn «Alashtyń» kósemderi. Lenındi de, Troskııdi de, Stalındi de «Alashtyń» kósemderi gazetterinde: «nemistiń aqshasyna satylǵan shpıondar» dedi. «Óńkeı ońaı olja tabýdyń nıetindegi qýlardyń bastyqtary» da dedi. Buǵan qaraǵanda «alashordashylar» jáne olardyń shákirtteri dushpanyna batpaq shashýǵa sheber. Qusyqty sózge myrza. Qazaq halqynyń kópke sheıin bólshevıkterdi bir «qoqaı» tárizdi kórgeni — osylardyń kún saıyn myń mártebe aýyzsha da, gazetteri arqyly da jamandaı berýinen edi.

Ekinshi jalpy qazaq sezinde «Alash» kósemderiniń sıeziń keńesine salǵan sózderiniń bireýi: «Qazaqtan mılısıany qalaı jasaý?..» degen másele edi.

Sol «mılısıa jasaý kerek» degen usynysyna mynandaı dálel keltiredi...

«Bólshevık dinine kirip, bólshevıkterdiń ońaı olja tabatyn ónerin úırenip kelgen soldattar, sol ónerin bizdiń qazaqqa jumsamaı qarap otyrar dep aıta alamyz ba?..» («Qazaq» gazeti. 1917 jyl, 26 qarasha. №252). Mine, árbir sózinde bólshevıkterdi ylǵı osyndaı «quqaı» qylyp kórsete berdi. Bólshevıkterdi jalpy qazaq jurtyna «ylǵı bir buzyqtar» qylyp uǵyndyra berdi.

«Qazaq» gazetiniń 1917 jyly 6 jeltoqsandaǵy № 254 sanynda «Bitim jaıy» degen maqalada: «buzaqylar qosylyp qarańǵy halyqty aldap bir-eki kún dáýren súrip tur eken dep, nemister onymen bitim jasar ma?» — deıdi. Bul sózderdi ánsheıin mysal úshin ǵana keltire salyp otyrmyn. Bul sózder ánsheıin sypaıy jamandaýlarynyń myńnan biri ǵoı, bul ánsheıin, ońaı olja tabatyn «din» shyǵarǵan «qosylyp dáýren súrip otyrǵan buzyqtarǵa» aıtylǵan sypaıyshylyq qoı. «Ońaı olja tabatyn din shyǵarǵan buzyqtar» álgi, Lenın men Troskıı, Stalınder.

Mine, bulardy bylǵaı bilgen ádemi til, Kólbaı tárizdilerdi ońdyra ma?! Jańaǵy aıtylǵandaı, meniń bul aıtyp otyrǵanym Kólbaıdy ıakı bólshevık jolyna túskenderdiń bárin tegis ylǵı shań jýymaıtyn adamdar deıin degenim emes. Meniń bul jerde aıtyp óteıin degenim, dushpanyn jamandaǵanda «Alash» kósemderi qısynyn taýyp soǵa berýshi edi demek.

Sol jamandaǵan kisileri «Alashtyń» óz jolyna túsken bolsa, tóbesine kóterer edi. «Alash» partıasy jasalmaı turǵan ýaqytta, 1914 — 1915 jyldarda, biz Ombyda oqyp júrgen ýaqytymyzda, «Qazaq» gazetiniń basyndaǵy «Alashqa» kósem bolǵandar Kólbaıdy jáne Sálim Káshimuly degen qajy moldany jamandap shyqqan. Káshimuly «Aıqap» jýrnalynyń jazýshysy bolǵan. Bul ekeýin de «Alashqa» kósem bolǵandar ońdyrmaǵan. Onda biz oqyp júrgen kezimiz. «Qazaq» gazetine qatty nanatynbyz. Sol 1914-15 jyly qystyń kúni Kólbaı biz oqyp júrgen Omby qalasyna keldi. Meniń Kólbaıdy áýelgi de sońǵy da kórgenim sol. Kólbaı Ombydaǵy oqyp júrgen qazaq balalaryn jıyp, birge sýretke tústi. Men barmaı qaldym. Barmaýym álgi «Qazaq» gazetiniń Kólbaıdy ońdyrmaı jamandaýynyń áseri edi. Kólbaımen birge sýretke túskenderdiń kóbi sońynan «Alash» bolyp Kólbaıǵa topyraq shashqandar. Eki-úsh kúnnen soń Ombyda qala teatrynda Sibir keshi (Sıbırskıı vecher) degen saýyq keshi jasaldy. Saýyqtyń bir bóligi qazaqsha boldy. Teatrdyń balkonyna qazaqtyń kıiz úıin tigip, jasaý jınap, túrlep, qyzyl-jasyl elektr shamdaryn jaǵyp, bezep, kilem tósep, qymyz satyp, qazaqsha dombyrashy, ánshi otyrǵyzyp án salǵyzdyq. Dombyra sherttik. Teatr senasynda qazaqsha óleń-jyr aıtqyzdyq. Samatuly men Shaıbaı Aımanuly eki aqynnyń aıtysyn oınady. Saýyqty jalpy basqarǵan Novoselov, Berezovskıı, Sıdelnıkov edi. Qazaq bólimin basqarýdy maǵan tapsyrǵan edi. Novoselov — Nıkolaı túskennen keıin Ombyda áleýmet isteriniń aldyńǵy qatarynda boldy. Sibir avtonomıasynyń mınıstri boldy. 1918 jyly Ombyda Kolchak ofıserleri tal túste atyp óltirdi. Berezovskıı bólshevık-jazýshy. Qazir tiri. Sıdelnıkov — kadet, óldi.

Mini, osy saýyqta Kólbaıdy anyqtap kórdim...

Patsha túsken soń «Alash» bolyp, Kólbaıǵa betaldy batpaq shashqan sondaǵy Ombyda oqyp júrgen qazaq jigitteri sol saýyqta Kólbaıdyń qasynda boldy...

Sonda-aq «Qazaq» gazetiniń basyndaǵylar men Kólbaı ustasýly edi. Budan keıin de «Qazaq» gazetiniń basyndaǵylar jáne olardyń shákirtteri Kólbaıdyń ıyǵynan túspedi. Al Kólbaımen qatar «Qazaq» gazetiniń basyndaǵylarynyń jamandaıtyny Sálim molda sońynan, patsha túsken soń, «Alash» partıasynyń jolyna kire qaldy. Sonan soń Sálim moldany Kókshetaý óziniń «Alashordasynyń» tóraǵasy qylyp, Bókeıhanuly qol qoıyp ketipti. «Alashshylardyń» osy «qasıetti» minezderin sýretteıtin osyndaı qylyqtary az emes.

Sálimdi men Aqmolada oqyp júrgen bala kúnimde bir kórgen edim. «Aıqap» jýrnalyna aqsha jınaı kelgen edi. Sheshen, biraq jylpos jigit edi. Kólbaıdan da asqan jylpos, synaptaı jeńil minezdi edi. Sálim qazir Sovetten qashyp júr. Jylpostyǵy sol, qazir bir jerde bóten atpen komýnıs bolyp júr deıdi. Birdi aıtyp birge ketińkirep qaldyq. Bul týraly kezinde taǵy áńgime qylarmyz. Endi toqyp kele jatqan órmegimizge keleıik.

Sóıtip, «Alashorda» tárizdi avtonomıa-úkimetter, otty úrip qalsa, byt-shyt bolyp ushatyn jylqy tezeginiń kúlindeı bytyrap usha bastady. Shirik salyndy tasyǵan darıaǵa bóget bola alar ma!..

Bólshevık soldattyń qur dárilep bir atqan myltyǵynyń daýysymen «Alashorda» tárizdi avtonomıaly «úkimetter» byt-shyt bolyp, qasha jónelgen qyzyq zaman boldy. «Tar jol, taıǵaq keshýde» qaıyspaımyz deıtin myrzalar kishkentaı jansymaqtaryn ala qashqan kúnderi boldy. «Alashorda» músheleri: Tynyshbaıuly, Shoqaıuly, Aqaıuldary jasaǵan Qoqandaǵy Qoqan avtonomıaly úkimeti solaısha tyraǵaılady. Qur dári myltyq daýysynan qasha jónelip, ár butany panalap júrgendegi «mınıstrlerdiń» qashqandaǵy sýretin keltireıik. Shoqaıulynyń gazetterge basylǵan bir áńgimesin kóshireıik.

«Birlik týynyń» 34-nómirinde basylǵan tómengi «Mustafa haty» degen maqalany biz de óz tusymyzdan jurtqa estirtýdi laıyq kórdik. Bul hat týraly «Birlik týy» mynany jazady: «Attyń syry shapqanda bilinedi». Endi Alash halqy mynaý bir azamattyń joldasynan kórgen «ıgilikterin» óz hatynan oqyp, kórip, synasyn. Baýyr qandaı, jat qandaı, Alash qandaı, sart qandaı ekeni osy hatty oqyǵan adamǵa ap-aıqyn-aq kóriner. «Ózi óltirmeıdi, jat jarylqamaıdy» degen atamyzdyń tereń maǵynaly eski maqaly osyndaıda amalsyzdan eske túsedi...

Gazetten:

«HAT

...31 ıanvar kúni kúndizgi saǵat 2-de Qoqan bólshevıkteriniń bizge tapsyrǵan últımatýmyn sóz qylyp otyrǵanymyzda tasyr-tusyr atylǵan myltyqtyń daýysy shyqty. Baqsaq, myltyq atysyp, soǵys bastaǵan bólshevıktiń soldattary eken. Bólshevıkterdiń bul isi ózderiniń últımatýmynda qoıǵan sharttamasyna qarsy keldi: olar últımatýmdy mámile sharttaryn keńesýge 3 saǵat srok qoıǵan edi.

Jáne ol sroktyń ýaqyty 20 mınýt ótkende ǵana bitetin edi. Sóıtip, bólshevıkter óz sharttaryn ózi buzyp, mámile sózdiń jolyn bógedi.

Shoraı ılamıa úıinde jınalyp otyrǵan úkimet adamdary bar jáne basqalar bar, bólshevık soldattary jaqyndap kele jatyr degen habardy estip, jan-jaqqa tarasyp ketti. Sonan soń úkimet adamdaryna endi qaıtip, ekinshi basyn qosýǵa eshbir túrli jol qalmady. Sebebi: bólshevıkterdiń myltyq atqan daýysyn estigen soń musylmandar qoldaryna bar qarý-jaraqtardy alyp, kóshege shyǵyp qaldy. Aldynda úkimettiń: bólshevıkterge qarsy qarý-jaraq alyp shyqpańdar, áli de bolsa mámilege kelermiz degen sózine olar qulaq qoımady.

Óıtkeni olar bólshevıkterdiń mámile sózin bitirmesten myltyq atýǵa bas salǵanyn kórgen soń úkimetke, bálkı búkil musylman halqyna jaý boldy dep, óz betterimen qımyl qyla bastady. Sonan soń-aq úkimettiń isteıtin ol arada qyzmeti qalmady.

Qoqanda bolǵan bul kóńilsizdik oqıǵanyń saıası sebepterin bastan-aıaq túgel terip jazýǵa zamana ázir kótermeıdi. Sonyń úshin men bul habarda bul oqıǵa bastalǵannan keıin óz basymnan ótken ahýaldy ǵana kóptiń aldyna usynǵym keledi. Aýdara qarap, aqtara túsingen adamǵa bul jazǵandarymnan da birsypyra saıası qyrtys ta kóriner.

Bólshevıkterdiń oǵynan qashyp, Qoqan qasyndaǵy qyshlaqtardaǵy sart aǵaıyndardyń ishinde bes-on kún júrdim. Sol az ǵana kúnniń ishinde kórgen jábir-japamdy, dushpan da bolsa, qudaı bólshevıkterge kórsetpesin... Ergesh qaraqshy bas bolyp, Qoqanda sarttar bólshevıktermen soǵys bastaǵanda olarda jeńilemiz degen oı tipti bolǵan joq. Sonyń úshin olar: endi sart zamany bolyp qaldy; Ergeshti han kóteremiz; Ferǵanada sarttardan basqa jan qaldyrmaımyz; qazaq pen bólshevıktiń eshbir parqy joq, noǵaı bolsa, ol musylman emes; sebebi Qoqanda bir noǵaı muǵalimi aıaǵyn qubylaǵa berip uıyqtap jatqanyn kórdik dep, qyshlaq sarttary úrgen mesteı kómpıip, sarttan basqa jannyń bárin qyryp jibermekke bel baılap, qoldaryna pyshaq, balta, shot, ketpen, oraq, arqan, jip, qanjarlaryn alyp, kóshege syımaı kúpildesip ketti. Bólshevıkterden qashyp panalap, musylman balasyn dos kórip, zamanasy tasyǵan sarttardyń ishine naǵyz sol kezde men de kelip qalyp edim.

Kórgen-bilgenniń bárin bul arada tegis aıtyp bolmaıdy. Onyń bári jaza berse qaǵaz betine syımaıdy. Sonyń úshin bul joly basymnan ótken oqıǵalardyń da eń orasan kózge túskendeılerin aıtyp ótemin.

20 (7) fevral sársenbi kúni Gáýhana degen qyshlaqtan búkil Ferǵanaǵa belgili Moı Mubarak deıtin qyshlaqta turatyn Musahan qajy degen ıshannyń ǵalymdar (ǵalym) balasy Omarhan tóremen birge Elesh qyshlaǵynyń ústin basyp, Qumbasty qyshlaǵyna keldik. Joldasym atty, men jaıaý: sarttar jaldap minýge kólik bermedi! Ústimdegi kıgen kıimderim sart kıimderi, aıaqta kebis, mási. Úste ala shapan, basta qazandaı aq sálde...

Barar jerim belgisiz bolǵan soń, Qoqandaǵy soǵys basylǵansha ózimizdiń sarttardyń ishinde qaýip-qaterden jyraq júre turarmyn degen oı ǵoı, meni bir qyshlaqtan bir qyshlaqqa tentiretip júrgen...

Qumbastyǵa kelgen jerde shetinen qarý-jaraq asynǵan jıyrma shaqty sarttar kelip meni shap berip ustaı aldy.

— Á, sán kim sán?

— Musylmanmyn.

— Qaısy musylmansyń?

— Qazaqpyn.

— Qazaq qashannan boıaq musylman?

— Álmısaqtan beri musylmanmyn.

— Sol qazaqtyń musylmandyǵynda bizdiń shegimiz bar.

— Senderdiń shekteriń bolsa, bizdiń qazaqtyń da shádi bar.

— Shádi nemene? Qane aıtyn?

— Shádi shesh kimlar dınine (ol «shesh kime dının» maǵan bastan-aıaq túgel aıtqyzyp shyqty. Qudaı baq berip jas kúnimde jattap alǵandarymnyń umytylmaǵany mundaı abyroı bolar ma!)

Osyndaı tergeý qoıyp bolǵan soń sarttar anyq sengendeı bolsa da, onymen qoımaı tus-tustan antalap, ol jer, bul jerimdi shuqylap, musylmanshylyqtyń onan kóri kózge kórinetin «nyshanasyn» izdeı bastady. Sol ýaqytta qasymdaǵy menimen bir jetiden beri tanys joldasym Omarhan tóre at ústinde mańqaıyp tamasha qylyp turǵannan basqa eshbir járdem kórsete almady, ol búkil Ferǵanaǵa ataqty bir ıshannyń balasy bolǵandyqtan maǵan járdem qylaıyn dese, bir aýyz sózi em edi. Aqyrynda mynaý sarttardyń jýyq arada meni jibermeıtinine kózi jetken soń, atyn borbaıǵa bir salyp, «shý» dep júrip berdi.

Sarttar meniń musylmandyq jaǵymnan eshbir kiná taba almaǵan soń «Sen qazaq bul jaqta qaıdan júrsiń?» — dep surady. Men ótirik qospaı, jaıymdy aıttym jáne Musahan qajy ıshannyń úıinde birneshe kún meıman bolyp jatqanymdy sóıledim.

«Musahan qajy ıshannyń úıinde jatqanyń ras bolsa, onyń balasy seni nege tastap ketedi?» — dedi sarttar. Men olardyń bul saýalyna ne dep jaýap bererimdi bilmedim. Joldasym molda Omarhan kóńiline ǵalym tolyp, onda joldas qaqylyqqa da oryn qalmaǵan eken.

Endi sarttar meni osy jerde ustady: «Báribir. Bul kim bolsa ol bolsyn, qaıdan shyqsa odan shyqsyn, áıteýir sart emes ekendigi aqıqat. Onan ózi de tanbaıdy. Muny óltirý kerek. Endi zaman sarttiki. Bizge qazaq ta bir, bólshevık te bir», — dep, qolymnan jetektep, qyshlaqtyń shetine qaraı, kóshemenen «qazaq ustadyq» dep aıǵaılap, tus-tustan adam shaqyryp alyp jóneldi.

Mine, óltirýge jınalǵan adamnyń sany jetpis-seksendeı boldy, báriniń qoldarynda qarý bar. Myltyq, aıbalta, qanjar, pyshaq, keltek, shot, shoqpar. Mende ólmeımin degen oıǵa oryn qalǵan joq. Aqyry óltiremiz ǵoı dep, sarttar meni uryp-soǵyp áýre de bolǵan joq. Eki kósheniń aıyrylatyn jerinde úlken bir aǵashtyń túbine otyrǵyzyp, sarttar meni óltirýdiń jabdyǵyna kirise bastady.

Eki qolym artyma tańýly, eki kózim baılaýly. Moınymda qara qaıystan tuzaq. Ajaldy kútip men otyrdym!

Sarttardyń nıeti meni eki aıaǵymnan aǵashqa asyp qoıyp, atyp óltirmekshi, ózgelerden kóri maǵan raqym qylǵan sarttar bytyramen atsa jany qınalar dep, myltyqqa jalǵyz oq saldyrdy... Qudaıdyń ájep qudiretine, ádildigine kúman keltirip bolmaıdy. Dál osy taıǵaq keshý, tar jolda Alla ádildigi aldymnan shyqty!..

Endi asamyz dep daıarlanyp otyrǵanda, bir sart kelip:

— «Sender muny qazaq deısińder. Qazaqtyń neshe túrlisi bolady. Bul ózi qandaı qazaq eken, kórelik», — dep, kózimdi sheshkizdi. Ol sart kózimdi sheshken soń, betime týra qarap jiberip: «Assalaýmalıkým, Mustafa ápendi!» — dep jalma-jan baılaýly qolymdy bosata bastady. Eki kózi jasqa tolyp, moınymdaǵy tuzaqty pyshaqpen qıyp jiberip, otyrǵan ornymnan turǵyzyp, ózge sarttarǵa meniń kim ekenimdi baıan qylyp, kóp sóz sóıledi. Ózderi óltirýdi qoıyp, meni qoqandyqqa Ergesh qaraqshynyń aldyna jibermekshi bolyp, qalaǵa bara jatqan adamdardyń bireýiniń atyna mingestirip jóneltip saldy...

Endi álgi meni ólimnen qutqarǵan sartqa keleıin. Bul sart (atyn bilmeımin) byltyr mardiker bolyp, soǵys tarapyna barǵan kóp sarttyń biri eken. Ol byltyr jumys basynda zábir kórip, Ferǵanaǵa qashyp bara jatqanda Peterborda maǵan kez bolyp, menen jol qarajattyq pul alyp, qajeti shyqqan eken. Jáne byltyr men bıyl meniń Peterborda, Túrkistanda qylyp júrgen qyzmetterime de syrttan qanyq eken.

Qumbastydan shyǵyp, aıdalǵan arystanǵa uqsap, keıin oralyp, joǵarydaǵy aıtylǵan Elesh qyshlaǵyn basyp, Gáýhanaǵa jóneldik. Elesh jáne Gáýhana qyshlaqtary arasynda bir saı bar. Sol saıdyń basynda olaı-bulaı ótken sarttan basqa jannyń bárin ustap, tergep turǵan myltyqty úsh sart kez boldy. Meniń bóten ekendigim jáne yqtıarsyz qalaǵa aıdalyp bara jatqanymdy bilgen soń, olar sózge kelmeı meni atyp óltirmekshi boldy.

Attan túsirdi, jar basyna otyrǵyzdy, meni bastapqy tuzaqtan shyǵarǵan sart Qumbastyda qalǵan. Endi bul oqtan kim qutqarar? Áıteýir kóp qınalmaı jyldamyraq ólip ketsem eken dep, kózimdi basyp otyra berdim.

Jalat sart óziniń mergendigine senip, «meniń júregime tıgize atsań, qınalmaı birden ólip ketemin degenime bolmaı», kózdedi me, kózdemedi me, tars etkizip atyp saldy. Qudaı ózi saqtady. Oq tımeı, zý etip janap ketti, sonan soń sarttar «betbaqtyń baqyty bar eken!» — dep, qaıtadan atqa mingestirip jóneltip jiberdi.

Gáýhanaǵa jetken jerde álgi qyshlaqtardyń bolysy (Qaınar bolysy) Qatymqul Muqambetuly kez bola ketti. Ol meni burynnan tanıdy eken. Jaıymdy surap bilgen soń, janymdaǵy meni alyp kele jatqan sarttarǵa kelip, ózderińdi atyp óltiremin dep ashý qylyp, olardy qaıyryp jiberdi. Qatymqul bolys meni óz úıine alyp baryp, qonaq qylǵan soń, ózimniń aıtýym boıynsha qasyma jigit qosyp, Qudash bolysyna qaraı shyǵaryp saldy. Gýnazar degen qyshlaqta Qudash bolysyna jolyǵyp, onyń da meni páleden qutqara almaıtyndyǵyna kózim jetip, qaıtyp aınalyp Gáýhanaǵa kelip, Qoqanda soǵys bir jaıly bolǵansha sonda jatyp aldym.

Qoqan soǵysy toqtady. Ergesh qaraqshysy qashyp ketip, qala bólshevıkterdiń qolynda qaldy degen habar keldi. Sonan soń sarttar ishinen jeli shyǵyp, solǵan qaryndaı jym boldy. Qyshlaq sarttarynyń beıilin bilgen soń, erterek bulardyń arasynan shyǵyp ketpekke qam qyldym. Biraq kólik joq, aqshaǵa ıa salt at, arba tabylmaı, jol bastaýǵa joldas shyqpaı jaman qınaldym. Zamanasy kóshken sarttar tym bolmasa jón siltep, qyshlaqtardyń atyn aıtpaı, jaıaý júrip sharshap kelgende, tańdaı jibitýge shaı bermeı, talaı qorlyqty kórsetti-aý. Aldynda eki kún buryn sarttan basqanyń bárin qyramyz dep, úrgen mesteı keýip júrgen sarttar «qazaqsyń» dep, óltirmek bolyp bir qınap edi. Endi bólshevıkter jeńgen soń han kóteretin Ergeshteri qashyp ketip, solǵan sarttar jón siltep, jol kórsetýge kejirlik qylyp taǵy yza qyldy.

Eki kún jaıaý júrip, osyndaı beınetter shegip, «Daǵystan» degen qyshlaqqa keldim. Sonda toǵyz toqsan somǵa joldas jaldap, «qazaq-qyrǵyz qaıdasyń» dep qarly taýlar asyp jónep kettim jáne sarttarǵa sol arada «qosh» aıttym.

Kórgenderim kóp edi. Ózim osy kúni kóshpeli saltqa túsip, at ústi bolǵanymnan ornyǵyp otyryp, tolyqtyryp jazýǵa ýaqytym joq, shyraqtarym. Jeke júrgen baýyryńnyń dos tapqan halinen dushpandyq kórip, kóńili qapa bolyp tur. Sóıtse de Qumbastydan basqa jer kórmegen, sarttan basqa el kórmegen ǵaýamdardyń maǵan qylǵan jamanshylyǵyn búkil sart halqyna jabystyrǵym kelmeıdi-aý.

«Birlik týy» arqyly «Alash azamattaryna» sálem. Qudaı tirlikte kúlip-oınap jolyqtyrsyn. Jatqan jerim belgisiz, jarıa qylyp bolmaıdy.

24 (11) fevral. Taý arasy.

Mustapa»

Mine, Qoqan mınıstri Shoqaıuly myrzanyń haty. Qoqanǵa baryp qoqaıyp mınıstr bolyp otyrǵanda jalpy ózbekter men jalpy qazaq halqynyń «tilegi boıynsha» otyrdyq degen «erdiń» jaıy osy.

Shoqaıulynyń hatynda ótirigi kóp bolýǵa kerek. Shynynda Qoqannyń qamalyndaǵy bólshevık pikirli soldattardy Shoqaıuldarynyń soldattary tutqynǵa almaq bolyp, túnde baryp tıip qalǵan. Qoqańdap qamap oq atqan. Sonsoń ǵana qamal soldattary Shoqaıuldaryn qýǵan. Bul týraly Tashkende shyqqan «Jańa Túrkistan» degen orys gazetiniń 13 (30) nómirinde jazylǵan.

Biraq sarttar «ımanyn» esine túsirip, «qudaıyn tanytqanǵa» Shoqaıuly yrza tárizdi.

Shoqaıuly áýeli Aqmeshit qalasynan qashqan. Budan buryn Shoqaıuly Aqmeshit qalasynda Abylaıhan urpaǵy tóre Qasymulyn ýezik «ákim» qylmaq bolyp, neshe kún, neshe tún áreket qylyp, topta aýzynan silekeı aqqansha sóılegen. Aqmeshit ýeziniń barlyq qazaqtaryn Shoqaıuly qolyna alǵan. Súıtip, «jeńip» turǵanda, Aqmeshittegi úrkerdeı bólshevıkter kelip, Qasymulynyń ıyǵyndaǵy «mura shenderin» julyp tastap, ózin qamap tastaǵan. Shoqaıuly Aqmeshitten jymyp qasha jónelgen. Sodan Qoqan ótken. Syrdarıa oblysynyń Túrkistan qalasynda bolǵan oblystyq qazaq seziniń basynda bolǵan. Muny da aıta ketý kerek bolady; bul sezge Alashordanyń bas úkimetiniń atynan Baqytkereı Qulmanuly, Mirjaqyp Dýlatuly kelgen. Sıezi shaqyrǵan búronyń bastyqtary taǵy Abylaıhannyń urpaǵy Ázimhan tóre Kenesarın men qońyrat Baıuzaq datqanyń balasy bolǵan. Sıeze tóraǵasy sol Ázimhan tóre bolǵan. Bul sıezen Shoqaıuly Qoqanǵa kelip, Qoqannan qur dáriniń daýysynan qashqan. Qashqandaǵy sýretin hatynan jaqsy bilýge bolady. Bul hatqa qaraǵanda da Shoqaıulyn qur dárilep atqan myltyq daýysymen biraz qorqytyp mazaq qylyp jibergen tárizdi. Sarttar mazaq qylyp aparyp, jar basyna otyrǵyzyp qoıǵanda, Shoqaıuly myrza shoqaıyp otyryp, Qudaıǵa jalbaryna bilgenniń arqasynda aman qalǵan...»

TÚNDE TAÝ İSHİNDE

Jáne bir kishkene sýret keltireıik. Taǵy sol Qoqan mınıstrlerinen. Álgi qur dáriniń daýsynan Shoqaıuly qashqanda, Qoqan avtonomıasynyń ózge «mınıstrleri» de bet-betimen jan saýǵa qylǵan. Mınıstrler sovetiniń tóraǵasy Muqametjan Tynyshpaıuly men mınıstrler sovetiniń jaýapty hatshysy Qońyrqoja Qodjyquly birge qashqan. Taýǵa sińip ketken ekeýiniń astynda eki at. Kúndiz-túni taý ishinde. Kez bolǵan qyrǵyz aýyldaryna barýǵa qorqady. It qýyp sandalǵan kıik tárizdi...

Tún. Jańbyr quıyp tur. Kózge túrtse kórmeıtin qap-qara tún. Qalyń quzdy taý ishi. Eki mınıstr ár tasqa bir soqtyǵady, ár shuqyrǵa bir jyǵylady. Attary da sendeldi. Kóılekke sheıin sorǵalap sý ótti. Sý bolmaǵan túk qalmady. Eki mınıstr ábden súmireıip kók ıyq boldy. Ekeýi de ashtyqtan ábden buraldy. Attary da ash. İlbip sendelip, jartasqa kelip tirelip, at sorlylar bastaryn jerge salady. Aýzyna ilingen butany julyp alyp, aýyzdyqtarymen qosa kúrt-kúrt shaınaıdy. Eki mınıstr aqyryn «shý-shýlep» tebinip, taǵy da bir jerge keptelip kep turady. Jańbyr sýy sylp-sylp etedi. Etekten, toqymnan sorǵalap, at baýyrynan aǵady. Kók pen jer tup-tutas qarańǵy. Taýdyń ishi aqqan sel. Taýdyń arasynda, anda-sanda qyrǵyz aýyldarynyń ottary jarq-jurq, jylt-jylt etedi. Sańqyldap úrgen ıttiń daýsynan taý aralary jańǵyryǵady. Taý ishinde zarlap ulyǵan ash qasqyrlar úni estiledi. Jyltyldaǵan otqa barýǵa mınıstrler qorqady. Qarańǵy taýda beıshara qasqyrlar syńsyp ulıdy. Mınıstrler aqyryn kele jatyp kúńkildesedi. Jany qurǵyr tátti. Mınıstrler qarańǵy túkpir izdeıdi. Mine, bir qarańǵy túkpirge qashqan ýázir men hatshy kelip kepteldi. Ekeýi aqyryn kúńkildesip sóılesip attarynan tústi. Attaryn ustap, tastyń yǵyna búrisip otyrdy. Jańbyr sýy sylp-sylp etedi. Etekten sorǵalap jerge aǵady. Ekeýi de ózdi-ózi attarynyń alqymynda, tastyń yǵynda búrisip-búrisip otyr. Bir mezgilde Qońyrqoja aqyryn:

— Muqametjan! — dedi.

Muqametjan aqyryn, ólimsiregen únmen:

— Á,á, — dedi.

Qońyrqoja da aqyryn:

— Endi mınıstr bolasyń ba?.. — dedi.

Muqametjan keıip:

— Ne deıdi?.. Osynyń-aq oıyny qalmaıdy eken!.. — dedi.

Mine, kishkene sýret osyndaı. Bul áńgimeni maǵan Qońyrqojanyń ózi aıtyp edi...

«HAN» BOLǴYLARY KELEDİ

Bólshevıkterdiń myltyǵyna bireýdi qarsy qoımasa, mundaı bolatynyn áýelde-aq «Alashorda» bastyqtary sezgen. Sol sebepti qazaqtan «mılısıa» jasamaq bolǵan.

Mılısıany «Alashordanyń» bastyqtary Qazaqstannyń eki jerinde jasaı bastady. Biri Semeıde, biri Oralda. «Alashorda úkimeti Semeıge kóshti desek te, úkimet músheleri: Jansha Dosmuqambetuly, Qalel Dosmuqambetuly Semeıge barmaı, óz gýbernıalary Oralda qalǵan. Bular álgi Orynborda bolǵan 2-jalpy qazaq-qyrǵyz sezinde qazaq avtonomıasyn keshiktirmeı «búginnen bastap jarıalaımyz» dep bólinip shyqqandardyń bastyqtary.

Bókeıhanuly, Dýlatuly, Baıtursynuly, Ǵappasuly, Ermekuly, Turlybaıuly, bular — qazaq avtonomıasyn «biraz mılısıa jasap alǵan soń jarıalaıyq» degenderdiń bastyqtary. Dosmuqambetuldarynyń daýsy ol sıeze az bop shyqsa da, Bókeıhanuldaryna kónińkiremeı shyǵatyn.

Mine, bular «Alashorda» úkimeti Semeıge qashqanda, ózderiniń Oralynda qalyp, óz betterimen «Alashordanyń» áreketin júrgize bergen. Mılısıa jasaýǵa kirisken. Bular Bókeıhanuldarynan góri ekpindirek bolǵan, Bókeıhanuldary eptep amaldap, «Oı baýyrym-aı! Alashym-aı» degen kólgirlikti júndeı sabap. Dosmuqambetuldary týra amaldamaı-aq, eptemeı-aq, ózderiniń «handyǵyna» jetýge kirisken.

Kolchaktyń zamanynda osy betimen baryp Dosmuqambetuldary Semeıdegi Bókeıhanuly «Alashordasynan» bólek, Oral, Aqtóbe gýbernıalaryn ıelenip, ózderi úkimet quryp, úkimetine «Kúnbatys alashorda» degen at qoıǵan. Bul jerde kishkene, áńgimeniń ilgeridegisin aıtyp jiberdim...

Sóıtip qoqıyp otyrǵan Qoqan úkimetin qur dárilep atqan myltyq daýsymen qýyp jibergen soń, «Alashorda» ulyqtary Oral, Semeıde mılısıa jasaı bastady. Semeıdegi «Alashorda» biraz jigitterdi jıyp alyp, ásker oıynyna úırete bastady.

Semeıdiń bólshevıkteri biraz shydasa da, bir kúni on shaqty bólshevık soldat «Alashtyń» ásker oıynyn úırenip jatqan «mılısıanyń» qasyna keledi. Tura qalyp, mılısıanyń basynan asyra myltyq atady. Mılısıa bet-betimen qasha jóneledi. Mılısıanyń bastyǵy Qazı degen jigit aıqaılap, jigitterge: «Toqta! Qashpa» — dep turady. Sol kezde Qazı oqqa ushady. Budan keıin Semeıdegi «Alashorda» mılısıa jasaı almady. Mılısıa bastyǵynyń oqqa ushqandyǵyn «Alashorda» óziniń «Saryarqa» gazetinde «Tuńǵysh qurbanymyz» — dep, jarıa qyldy. «Alash» dilmarlary ózderiniń kimdi atý úshin oq daıarlap jatqanyn bylaı tastap, ókirgen sıyrdaı shýlady.

Gazetten:

«TUŃǴYSH QURBAN

Sońǵy jalpy qazaq-qyrǵyz seziniń qaýlysy boıynsha Semeıde atty-jaıaý mılısıa qurylǵan edi. Muny sońǵy kezde bólshevıkter unatpaı «Oıynyńdy toqtat, myltyqty ber», — dep, minez kórsetip júrdi. Oǵan bizdiń mılısıonerler, qorǵaýshylar óz júrekterinde ult saqtaýdan ózge eshkimge qastyq qylatyn nıeti bolmaǵan soń, qarsy da kelmeıdi. Oıynyn da toqtatpaıdy. 6 martta tańerteń 9 shamasynda Alash qalasynda myltyqsyz oınap jatqan atty qorǵaýshylardyń janyna 10 — 15 soldat kelip, esh sebepsiz myltyqty basyp qalady. Eshkimge oq tımeıdi. Myltyq daýysy shyqqan soń, birli-jarymdy jigit qashýǵa aınalǵanda, mılısıa bastyǵy ýchıtelskıı semınarıa shákirti Qazı Nurmuhambetuly jigitterge aıǵaılap:

— Qaıda barasyńdar? Jazyqsyz ólsek óleıik, bárimizdi qyrmas! — dep toqtaý aıtyp, ózi ornynda turady. Sol arada myltyq ústi-ústine atylyp, Qazıdyń ózine de, atyna da oq tıdi. Oq júrekten tıgen. Esil jas sol arada jan tapsyrdy.

Marqumnyń joldastary botadaı bozdap, basyn qushaqtap, shýlasty. Kórgen, estigen jan qaıǵyrdy... Erteńinde halyq kóp jınalyp, janaza shyǵaryldy.

Alash jolynda qurban bolǵan jas balǵyndy umytpasqa belgi bolyp qalsyn dep, eki ret sýretke basyldy. Biri qandy kıimimen jatqan halinde, ekinshisi — halyq janaza oqyp, sapta turǵanda tabyttaǵy jatqany».

Qabirge qoıyp, quran oqylyp bolǵannan keıin Shákárim aqsaqal halyqqa qarap sóz sóıledi.

«Áleýmet! Mynaý jatqan kim, bilesińder me? Bul ulty úshin shybyn janyn qurban qylǵan Alash azamatynyń tuńǵyshy. Muny óldi demeńder, bul ólgen joq. «Bul kúni jáne munan sońǵy «ultym» degen azamattar myna men sıaqty bolyp, «ultym» deńder dep, óziniń ultshyldyǵyn sózben emes, ispen kórsetti. Marqumnyń aty da Qazı edi. Qazı «bı» degen sóz, Qazı bıligin aıtyp ketti.

Qaraǵym, Qazı, ólimnen ókinbe! Armanyń joq: Qudaı aldynda da, jurt aldynda da seniń ornyn bólek. Oqyǵandar! Jastar! Mynaý joldastaryńdy umyta kórmeńder. Munyń úı ishiniń mindeti senderdiń moıyndaryńda. Bir kishkentaı kóziniń qarashyǵy (1 jasar ul balasy) qalypty. Sony tárbıelep, adam qylý bárińniń, barlyq Alashtyń moınyna paryz. Jáne ózderiń de bul oqıǵaǵa qajymańdar, qudaı taǵala Alashqa shyn ul bergenine búgin ǵana kózim jetti: 60 jasqa kelgende mundaı ulty úshin janyn qıyp qurban bolatyn azamatty kórermin degen úmitim joq edi — kórdim. Endi búgin ólsem de armanym joq.

Qaraǵym, Qazıjan, qadirińdi bilip, qurmetteı almasaq, keshý qyl. Qosh, qabiriń nurly bolsyn! — dedi.

Jıylǵan áleýmet jylap, eńirep jiberdi. Sonan keıin Mirjaqyp turyp mynany aıtty:

Mynaý kim jatqan, áleýmet,
Jas qabirdi jamylyp?
Munsha ardaqty kim edi,
Tursyńdar báriń jabyǵyp?!
Jalǵyzy ma edi bireýdiń,
Tilep alǵan zaryǵyp?
Baıy ma edi bul eldiń,
Qurmetteıtin jabylyp,
Bı men bektiń biri me edi,
Jylardaı jurty saǵynyp?
Hanzada ıakı seıit
Qarashy shýlar qamyǵyp!
Joq, áleýmet!
Bul jatqan:
Jalǵyz da emes,
Baı da emes,
Bı de emes,
Bek te emes,
Seıit te emes,
Han da emes,
Býsanyp jatqan jas qabir,
Iesin munyń aıtaıyn:
Maqsuty ulttyq jolyna,
Týyn ustap qolyna,
Jas ómirin pıda etken,
Jar-joldasyn kúızeltken,
Alashtyń adal balasy,
Armansyz ótken danasy!
Júrekten jalǵyz oq tıgen,
Jaza baspaı dóp tıgen,
Alashtyń bul qurbany,
Aıaýly joldas, Qazı jas!
Qosh, baýyrym, joldasym!
Armansyz seniń óz basyń,
Qabyl bolyp qurbany,
Alashty qudaı ońdasyn!..

Jıylǵan halyq qamyǵyp, kóńili bosap, kózine jas aldy, bulardan keıin Raıymjan, Janǵash qajy, Mustaqym sóz sóıledi. Aqyrynda Qazıdyń birge oqyp júrgen joldasy Júsipbek, eńirep turyp, «Jan baýyrym, joldasym! Qosh bol! Jasaǵan aldyńdy ózińe, artyńdy bizge qaıyrly qylsyn! Talaptandyń, talpyndyń, oqyp qatarǵa kirdiń. Bir kúnde mynadaı mezgilsiz qazaǵa dýshar boldyq, ókinbe, ultyń úshin týyp ediń, ultyń úshin óldiń. Keýdeńde biraq armanyń ketti. Eshkimge oq atyp, qylysh sýyra almaı, jazyqsyz oqqa ushtyń: tym bolmasa ultyńnyń baqytynyń shetin kóre almaı kettiń. Qosh, baýyrym, joldasym, qosh!» — dep kóziniń jasyn tyıa almaı sózin ázer toqtatty.

Sóıtip 7 martta beısenbi kúni Alashtyń tuńǵysh qurbanyn baıandy saparyna jóneltip, jurty tarqasty.

Sol kúni bizdiń basshy azamattar Qazıdyń jolsyz ólgeni týraly bólshevık bastyqtarymen sóılesti. Olar: «Biz mundaı jumysty iste dep eshkimge buıyrǵanymyz joq. Óz betimen istep júrgen buzaqylardyń jumysy», — dep oq atqan soldattardy aıyptady. Sonan keıin atýshy soldattar vennorevolúsıalyq sotqa berildi.

«Qazı marqum jasy 22-de, Semeı ýezi, Eńirekeı bolysynda syban degen rýdan edi. Jasynan kedeıshilikpen alysyp, talaıymen oqyp kelip edi. Semeıden eki klasty shkoldy bitirgennen keıin, birer jyl bala oqytyp, pul jınap alyp, 1915 jyly semınarıaǵa tústi. Endigi jyly bitiremin dep júrgende, ult tilegin zor kórip, birge oqyp júrgen joldastarymen mılısıaǵa jazyldy. Qys ortasynan beri atty mılısıany basqaryp turýshy edi. Marqum aq kóńil, talapker, jigerli jas edi. Ultshyldyǵyn kórsetti, ultynyń jolynda janyn qurban qyldy. Jasaǵan ıe esesin toltyryp, keıingi jastardan orynbasar shyǵarsyn.

Basshy azamattarymyz jáne oblystyq qazaq komıtetteri keńesip marqumnyń basyna tas qoıýǵa jáne jaqsylap belgi, beıit salýǵa qaýly qyldy. Qazıdyń oqýǵa jasy jetken bir inisi bar edi. Sony oqytýǵa stıpendıa ashty. Kári ata-anasyna, qatyn-balasyna jeti myń som aqsha bermek boldy.

Jastar uıymy marqumnyń jetisi tolǵan kúni jurtty shaqyryp, quran oqytty, duǵa qyldyrdy.

Alash aman bolsa, bul tuńǵysh qurban umytylmas, tarıhta aty qalady. Biraq bizdiń budan úlken alyp júregimizdi sonyń júregindeı qylýymyz kerek.

Rýhyń shat bolsyn, sheıit bolǵan Alashtyń shyn balasy! Biz de seniń izińde. Qosh, joldasym!

(Beıimbet)

«ALASHTYŃ ALǴASHQY QURBANY»

Tiri janǵa qylymsyz
Qısyny joq oqqa ushtyń.
Qara ómirden turymsyz,
Perishte bolyp kókke ushtyń.
Qandaı janǵa qastyq qyp
Kimmen baqqa talastyń!
Jat jigeriń jastyq qyp,
Qaharmany Alashtyń!
Oılatyp qal, shaǵyńdy,
Tańba saldyń júrekke.
Biraq seniń baǵyńdy,
Tappas eshkim tilep te.
Ári tuńǵysh, ári ataq
Kúnásy joq meıman dos!
Qonaǵyńdy kútip ap,
Ulttyń uly qosh bol, qosh!..

(Sábıt)

Mine, sóıtip «Alash» dilmarlary ókirgen sıyrdaı azan-qazan boldy. Ózderi kimdi atý úshin ásker jasap jatqany esterinde bolmaǵan tárizdenedi. Budan keıin Semeıde «Alashorda» áskeri jasalýy toqtalyp qaldy.

Jáne Oral oblysynda «Alashorda» áskeri jasaldy dep aıtqan edim. Ony biraz baıandap óteıin.

«Alashorda» mılısıasy Semeı men Oralda jasaldy. Jáne Torǵaıda jasaldy. Torǵaı men Semeıdegi ásker «Alashorda» úkimetine baǵyndy. Jansha Dosmuqambetuly men Qalel Dosmuqambetuly Orynbordan Semeıge ketken Bókeıhanuly, Dýlatuly, Baıtursynuldaryna ermeı qaldy dedim ǵoı. Mine, bular sol betimen ózderiniń Oral oblystarynda, Jympıty qalasynda, óz aldaryna «Alashorda» úkimetin ashty. Úkimetterin qystygúni, 1918 jyldyń basynda jasady. Aıtyp óteıin, ol bylaı bolǵan: 1917 jyly jeltoqsan aıynda Orynborda Bókeıhanuly, Dýlatuly, Baıtursynuldary jasaǵan jalpy «ekinshisi qazaq-qyrǵyz sezinde» qazaq avtonomıasyn qazir jarıalaý durys pa, joq biraz baıqap, mılısıa jasap alyp, jarıalaý durys pa degen máselede sıez eki jaqqa bólingen. Kópshilik jaǵy — Dýlatuly, Bókeıhanuly, Baıtursynuly bas bolyp, «avtonomıany mılısıa jasap alyp, biraz baıqap baryp jarıalaıyq!» — degen. Azshylyq jaǵy — Jansha Dosmuqambetuly, Qalel Dosmuqambetuly bas bolyp «avtonomıany qazir jarıalaıyq» degen. Dosmuqambetuldarynyń «qazir jarıalaıyq» degenderin qostaýshylardyń bári-aq sol Oral, Bókeı, Aqtóbe jaqtarynyń adamdary bolǵan. Orynbordan, manaǵy aıtqandaı, «Alashorda» úkimeti qashyp Semeı ketken soń, Orynbordy bólshevıkter alyp, Orynborǵa janasqan qazaq isin Jangeldın basqara bastaǵan soń, Dosmuqambetuldary Oral oblysyna kelip, «Alashorda» jasaýǵa áreket qylǵan. Oral oblysynyń sezin shaqyrǵan. Sıez Qaratóbede bolǵan. Qysqasha sıeziń qalaı bolǵanyn aıtyp óteıin.

QARATÓBE SEZİ

1918 jyldyń bas kezi. Qystyń kúni. Sezge Qaratóbege Oral oblysynyń bar oqyǵan qazaqtary jıyldy. Bastyqtary — eki Dosmuqambetuly. Sezge jınalǵandardyń ishinde, sońynan komýnıs bolǵan osy kúngi ózimizdiń Kenjeuly, Qasabolatuly, Myrzaǵalıuly, Qaratileýuly, Joldybaıuly, Qangereıuly, Ipmaǵambetuly, Álibekuldary bar. Bular onda bólshevık emes...

Sıez ashyldy. Sıeziń basqarmasyna (prezıdıýmyna) Dosmuqambetuldary saılandy.

Qaralatyn máselelerdiń zory: ásker jasaý, úkimet qurý, úkimetke qarajat aqsha jınaý. Ásker jasaýǵa, úkimet qurýǵa qarsy sóz bolǵan joq. Aqsha jınaý máselesine kelgende sıez eki jikke bólinip, aıtysty da qaldy. Bir jaǵy kóp, bir jaǵy azdaý. Kópshilik jaǵy Dosmuqambetuldary jaǵy. Bular: aqshany jınaǵanda «úı basyna, ot jaqqan túndik basyna júz (100) somnan salaıyq», — dedi. Azshylyq jaǵy Ǵubaıdolla Álibekuly, Ipmaǵambetuly, Qangereıuly jaǵy. Jáne bulardyń sońynda Joldybaıuly, Qasabolatuly, Kenjeuly, Qaratileýuly, Myrzaǵalıuldary bar. Bular «baıǵa baısha, kedeıge kedeıshe salaıyq», — dedi.

Bulardyń búı degenine Syrym batyr urpaǵy álgi belgili Salyq baı qarsy boldy. Salyq qarsy bolǵan soń, Dosmuqambetuldary da qarsy. Sóz qyzdy. Talas kúsheıdi. Eki jaq bir-birine kónbeı ekpindep, belsenip aıtysty. Eki jaq ta óz uıǵarýlaryn dáleldep, sezge kezek-kezek baıandady. Sıez tolqydy. «Dálelder» kúshti. Dosmuqambetuldarynyń ol kezde, ol sıeze bedelderi artyq. Sıez olardyń degenderin teris dep bilmeıdi. Biraq myna Ǵubaıdolla Álibekuly, Ipmaǵambetuldary jaǵynyn dálelderi kókeıge qonarlyq. Adamshylyq uıaty bar kisini uıytarlyq. Eki jaǵynyń da sózderi qyzý. Sıez tolqyp ábden qyzdy. Sıez meshitte. Meshit lyq tolǵan. Úı ishi ábden býlyqty. Esik berik. Sezge kire almaǵan jaı buqara halyq antalap meshitti aınalyp alǵan. Ashyq terezelerden bastaryn suǵyp, talas sózderdi tyńdaıdy. «Baıǵa baısha, kedeıge kedeıshe salý kerek. Jarlyǵa tipti salmaý kerek...» — degen sózder terezelerden syǵalap turǵan kedeı buqaralardyń qyshyǵan jerlerinen shyqqandaı. Keıbireýleri qoshtap, terezeden aıqaılaıdy. Aqyrynda, Ǵubaıdollalar túndik basy salyq birdeıligine yrza emestigin dáleldep, qaǵazǵa jazyp ákelip, basqarmaǵa tapsyrdy. Biraq oǵan Dosmuqambetuldary bolmady. Bulardyń bul jazyp ákelip otyrǵandary «bólshevıkke» qosylamyz degenderi dep sóıledi sezge. Olardyń dálelderi de qısynsyz emes. Olar bylaı deıdi:

«Jamaǵat! Bul jıylysty úlken úmitpen, zor nıetpen jasap otyrmyz... Rossıa alasapyran zamanǵa kez boldy. Úlken tolqynǵa ushyrady. Rossıaǵa úlken pále jabysty, jikke bólinip, ózdi-ózi soǵysyp, biriniń qanyn biri sýdaı tógip jatyr. Bireýge mal qaıǵy, bireýge jan qaıǵy degendeı ker zamanǵa kez boldyq. Kezinde, ýaqtysynda is qylmasaq Rossıanyń pálesi bizdi de qosaq arasynda ilip áketýi. Sútten aq el bolaıyq, jurt bolaıyq dep bul sıezi jasap otyrmyz. Sezge kelip otyrǵan «Alashtyń ınabatty adamdary — sizder. Ulttyń shamshyraǵy tárizdi qaziretter aralaryńyzda, el aǵasy aqsaqaldar aralaryńyzda, jigit aǵasy azamattar aralaryńyzda. Bárińiz de «Alashtyń» aldyńǵy qatardaǵy adamdarysyzdar. Baýyrlar! Mundaı ýaqytta talas-tartys degendi qoıalyq. Alalyq-qulalyqty joıalyq. Túneýgi kúni Orynborda «jalpy qazaq» sezinde el úshin, jurt úshin «Alashorda» úkimetine bizdi saılady. «Alash» partıasyn jasady. «Alash» balasyn ala-qulaǵa bólmeımiz dep ant qyldyq. Kimde-kim ultyn súıse, ala-qulaǵa bólmeıdi. «Alash balasymyn» degen azamat muny esinen tastamaýy kerek.

Mine, biz «Alash» balasyn alalamaımyz. «Alashtyń» balasyn tegis birdeı súıemiz. «Alash» balasy nege bolsa da birdeı ortaq. Neni bolsa da birdeı kóredi. Alashqa kelgen qandaı júk bolsa da, baı demeı, kedeı demeı — bári birdeı kóteredi...

Mine, sondyqtan baı demeı, kedeı demeı, jalpy elge, túndikke júz somnan salý kerek. Alashty súıgen adam «Alash» balasyna alalyqqa barmaıdy», — deıdi.

Mine, bul alashtyń baıyn da, kedeıin de bólmeı, birdeı súıetin kósemderdiń topqa usynǵan jobalary. «Alalyq-qulalyq joq», túndikke júz somnan!.. Qazaq balasyn tegis birdeı kóredi!.. «Bólmeıdi!», «Jarmaıdy!», «Qazaq balasyn birdeı súıedi!» Qazaq balasynyń muń-muqtaj kemshiligin birdeı joqtaıdy! Baı da, kedeı de olardyń baýyry. Baýyrlaryna alalamaı salyqty birdeı qylyp, júz somnan salady.

Mine, bul qısyndy dálel emes pe?! Sóıtip, eki jaq talasyp, máseleni sıeziń kópshiliginiń sheshýine daýysqa qoıdy. Sıez qaq jarylyp daýys qyldy. Dosmuqambetuldary sasty. Tez, basqarmada otyrǵan ózdi-ózderi sybyrlasyp jiberip, bul máseleni keıin daýysqa qoıýǵa, sıez májilisin tústen keıin ashýǵa toqtatyp tynys qyldy. Tústen keıin sıez májilisi qaıta bastaldy. Basqarýshylar sıezi ashyp, otyrǵandarǵa qarap:

— Jamaǵat! Myna Jansha Peterbordaǵy musylmandar sovetiniń qazaq atynan kirgen múshesi, sıezegi keıbir aqsaqaldardyń ótinýi boıynsha, sol musylman sovetiniń istep jatqan isteri týraly qazir qysqasha baıandama qylady. Bul másele, myna sıez qaraıtyn máselelerdiń ishinde joq edi. Sóıtse de, biraz adamdardyń ótinýi boıynsha, qazir aıtylmaq bolyp tur, — dedi. Otyrǵan jurt:

— «Durys! Durys!..» — dep shýlady.

Jansha shyǵyp sóıledi:

«...Musylman sovetinde, ıslam dini, din musylman, barlyq musylman baýyrlarymyz! Qorlyq kórgen, zorlyq kórgen din musylman ne kórmedi, dindi qorlaı bastaǵan edi, qurandy aıaqasty qylatyn edi...» — dep Jansha aǵyzdy.

«Alashorda» kósemderiniń ishinde jurtty sózben eritip áketetin aıryqsha eki kisi bar. Biri — Mirjaqyp Dýlatuly; Biri — Jansha Dosmuqambetuly. Mirjaqyp — jazý sózdiń sheberi. Jansha — aýyzsha sózdiń sheberi. Mirjaqyptyń sóz ádisteri jatyq, maıda shyǵady. Janshaniki iri, oǵashtaý shyǵady.

Súıtip, Jansha qyzyp, ekpindep sóıledi. Tolqyp otyrǵan sıez jym boldy. Tep-tegis qımyldamaı qatyp qaldy. Bári bir kisideı kózderin Janshaǵa qadady. Ushqyn atqan kózderin Jansha da aınala, ár kózge bir qadap, sıezi bılep aldy. Qaırat beretin jerde býyndary syqyrlap, judyryqtary túıildi. Nandyratyn jerde — silkinip, qoldary sozylyp jaıyldy. Uǵyndyratyn, túsindiretin jerde — qoldaryn qanatsha jumsaq qaǵyp, bir qolyn bir qolyna qattady. Kerekti jerinde qolyn aıbaltasha jarqyldatyp, orap siltedi. Telmirip qadalyp otyrǵan jurtqa ushqyn atqan kózimen jaǵalaı qarap, «ápsin» oqyǵandaı, aıtyp turǵan sózin, oıyn, júrektegi sezimin jaǵalaı quıdy. Beti neshe túrli qubyldy, daýsy neshe túrli ózgerdi. Aıtyp turǵan sózderiniń kerekti jerine qaraı barlyq denesi sóıledi.

Sıez ábden Janshamen birge erip ketti. Tegis rýhtandy. Jurt Janshanyń sońynan otqa da, sýǵa da túsýge ázir boldy.

«Janshadaı ul joq, Janshadaı er joq. Alashtyń týyn kótergen Jansha, ıslam dinin qorǵaıtyn Jansha, Alash úshin bir janyn báıgege tikken Jansha. Tar jol, taıǵaq keshýde Alash balasyn aman alyp ótetin Jansha...» Az ǵana ýaqytta sıezi Jansha osyndaı ımanǵa keltirdi. Sóziniń aqyrynda Jansha:

«Peterbordaǵy musylman sovetinde otyrdyq... Orystyń ózdi-ózine alalyq kirdi... Bólshevıkter qalany kezip, sypyra oqtyn astyna aldy. Musylman sovetine de oq jaýdyrdy. Qala byqpyrt tıgendeı alasapyran boldy. Jurtqa jan qaıǵy boldy. Musylman soveti din musylman úshin ólsek armanymyz joq dep otyrdyq. Din musylmannyń qasıetti shamshyraǵy Osman qalıpanyń óz qolymen jazǵan ıslamnyń eń áýelgi qurany orystyń qolynda, Peterbordaǵy mýzeıde saqtaýly bolatyn. Sol alasapyran ýaqytta basqa sap ete túsken oı — baryp, sol qurandy alyp shyǵý edi. Sovettegi ózge musylman aǵzalaryna aıttym. Qorqyp eshqaısysy batpady. Sonan soń budan aıaǵan jan ne bolady dep, ózim táýekel qylyp jóneldim. Kóshede jan-jaqtan zýyldaǵan oqtyń arasymen ushyp mýzeıge keldim. Mýzeıde astan-kesten eken. Aıt-úıtke qaramaı baryp, neshe bógetterden ótip baryp Osmannyń júreginiń qanymen jazǵan qara quranyn qushaqtap alyp shyqtym...

Sóıtip, samsaǵan jaýdyń arasynan, jańbyrdaı jaýǵan oqtyn ishinen osy qolymmen ıslamnyń qasıetti quranyn musylman sovetine ákelip berdim...» — dedi.

Erip, balqyp jylaǵan jurttyń keıbireýleri eńkildep qoıa berdi. Keıbireýleri:

— ...Óı, qaraǵym, Jansha-aı, qadirińdi bilmeımiz-aý!.. Saǵan da keıbireýler sóıleıdi-aý!.. — dedi.

Qýanaı qaziretterdiń, Salyqtardyń jylaǵany bylaı tursyn, áýeli Baltanuly, Jálenuldary tárizdi «stýdentter» jylady.

Jansha otyrdy. Manaǵy: «Aqsha salyǵyn baıǵa baısha, kedeıge kedeıshe salý kerek...» —

degen Ǵubaıdolla Álibekuly, Joldybaıuly, Qasabolatuly, Kenjeuly, Qaratileýuldarynda ún joq. Bular basqarmaǵa taıaý otyrǵan. Jaıdy kórip otyr. Jansha sezdi bitirip otyrǵan soń, aqsha-salyq áńgimesin basqarma qaıta qozǵady. Endi sóz qylmaı, sıez tóraǵasy Janshanyń ózi bolyp:

— Qane, jamaǵat! Banaǵy aqsha máselesin bitirelik. Bul týraly kóp sóılenip boldy ǵoı, endi men qazir máseleni daýysqa salamyn. Manaǵy Ǵubaıdollanyń aıtqanyndaı, «aqsha jurttyń bárine birdeı salynsyn» degenderińiz qol kóterińizder, — dedi. Eshkim qol kótergen joq. Tek joǵarǵy aıtylǵan on shaqty adam ǵana qol kóterdi.

Jansha: — «Jaraıdy endi, manaǵy bizdiń aıtqanymyzdaı, baı demeı, kedeı demeı, túndik basyna birdeı qylyp júz somnan salynsyn degenderińiz qoldaryńyzdy kóterińizder!» — dedi.

Sıez tegis qol kóterdi... Ǵubaıdollalar búkteldi. Ǵubaıdolla men Qasabolatuly turyp, sezge jáne basqarmaǵa qarap:

— Biz muny durys dep bilmeımiz. Biz bul qararǵa baǵynbaımyz, — dedi.

Sıez dý kóterildi:

— «Jap aýyzdaryńdy, Alashtyń shyrqyn buzatyn buzyqtar!.. — dedi, eń aldyńǵy qatarda otyrǵan, álgi Janshanyń sózine jylaǵan eki stýdent — Baltanuly men Jálenuly ekeýi elirip, ushyp túregeldi. Baltanuly qonyshynan bir qanjardy sýyryp alyp:

— Óltirý kerek bul buzyqtardy! — dep tura umtyldy.

Sıez opyr-topyr boldy.

— Káne, óltir!.. Qalaı óltiresińder?.. Baıqap kórińder! — dep, Ǵubaıdolla Álibekuly, Qasabolatuldary da qaltalaryna qunjyndap qoldaryn saldy.

— Ýaı, shyraǵym, qaraqtarym! Qoıyńdar! — dep Jansha araǵa tústi.

Sıez ý-shý boldy. Keıbireýler qasha jóneldi. Keıbireýleri ańyraıyp turyp qaldy. Qalel de buǵyp shyǵa jóneldi. Qaratileýuly peshke súıenip turǵan boıymen ańyraıyp, qalshıyp qarap turyp qaldy. Kenjeuly otyrǵan boıymen qısaıyp, baqyraıyp qatyp qaldy.

Búktelgenderdiń keıbireýleri Janshaǵa:

— Toqtat, analardy! — dedi.

Jansha ústelge sekirip shyǵyp, qolyn jaıyp, basym daýyspen:

— Ýa, jamaǵat,toqta!.. Bularyń qalaı? Sabyr qyl! Toqta!.. — dedi.

Jurt basyldy, toqtady. Keıbireýler jurtty uıaltyp sóz sóıledi. Jurt basyldy. Sonan soń Qýanaı qaziret shyǵyp sóıledi.

— Óı, qudaı-aı! Bul ne degen sumdyq?.. Qaraqtarym-aı, bul ne qylǵandaryń? Bir týysqan eldiń balasy, din musylman bir-birine umtyldy degen masqara emes pe?.. Myna meshittiń ishinde bularyń qalaı?.. Qoı, shyraqtarym. Tastańdar arazdyqty! Búıtip búlinbeńder, bularyń masqara ǵoı! Týysqan emessińder me, baýyr emessińder me?.. Qoı, tastańdar arazdyqty!.. Káne tatýlasyńdar! Ǵubaıdolla, Nurǵalı, Aspandıar! Qaraǵym, Esenǵalı, Moldaǵalı, Sálimgereı!.. Káne qushaqtasyńdar! Ana Janshamen, ana Qalelmen, káne, qushaqtasyńdar!.. — dedi.

Jańa jaýlasyp otyrǵan eki jaq aıqasyp, arsalaqtap qushaqtasty...

Budan keıin «Alashorda» quryla bastady. Mılısıa, ásker jasala bastady. Túndik basyna júz somnan aqsha jınala bastady. Aqshany bermegen jerlerge «Alashorda» azamattary qamshy oınata bastady.

QARATÓBE SEZİNEN KEIİN ORAL AIMAǴYNDA

Qaratóbe sezinde qushaqtassa da Ǵubaıdollalar «Alashorda» bastyqtarymen otasa almady. Bular — Ǵubaıdolla Álibekuly, Álıasqar Álibekuly, Kenjeuly, Qasabolatuly, Joldybaıuly, Qaratileýuly, Myrzaǵalıuldary jıylyp, bólek partıa ashty.

Partıalarynyń atyn «Aqjol» qoıdy. Partıa qara buqarany qoldamaq boldy. Partıanyń qysqasha negizin, josparyn belgiledi. Negiz jobasy buqarashyl bolý (demokratıa).

Bular ózara sóılesip, Ipmaǵambetuly, Kenjeuly. Qaratileýulyn Temir ýezine jiberdi. Qasabolatuly, Myrzaǵalıuly, Álıasqar Álibekulyn Oral (Teke) qalasyna jiberdi. Ózgesi Jympıty mańaıynda «Alashorda» tóńireginde qaldy.

Ipmaǵambetuly, Qaratileýuly, Kenjeuly Temirge baryp, birazdan soń orystarmen birigip, Sovdep ashyp, Jympıtydaǵy «Alashordaǵa» baǵynbaı áreket qylyp jatty.

Qasabolatuly, Myrzaǵalıuly, Álıasqar Álibekuly Oral qalasyna keldi. Ol kezde, 1918 jyl, jazǵy salym, Oral qalasynda úkimet kazak-orystyń (atty kazak, vlastvoıskovogo kazachego pravıtelstva) qolynda. Biraq kazak-orys úkimetimen jarysa bólshevıkter Sovdep jasamaqqa áreket qylyp jatqan edi. Bólshevıkterge biren-saran qazaqtar da qosylyp, Sovdep jasaý isine qatysyp jatqan edi. Bul qazaqtardyń belgilileri aqsaqal Baqytjan Qarataıuly men Ábdirahman Áıteıuly, ekinshi, Ipmaǵambetuly, Qangereıuly edi.

Qasabolatuly, Myrzaǵalıuly, Álibekuldary Oralǵa baryp, sol Qarataıuldaryna jolyǵyp jatqan. Myltyq satyp almaq bolǵan. Bir-eki vıntovka satyp alyp kelip otyrǵandarynda, páterlerinde bulardy kazak-orystar (arestovat etip) tutqynǵa alǵan. Sol betterinde kazak-orys Sovdep qurmaq bolyp jatqan sıezi buzyp, qýǵan. Sıez músheleriniń qolǵa túskenin qamap tastaǵan.

Qolǵa túsken sıez bastyqtarynyń Kolostov degen joldasty bas qylyp, birneshe adamdy atyp tastaǵan. Qolǵa túspegenderi qashyp ketken. Qarataıuly qolǵa túsip, kazak-orystardyń túrmesine jabylǵan. Ipmaǵambetuly qashyp júrgeninde atylyp qalǵan. Bular Oraldy 1919 jyly qyzyldar kelip alǵansha jaryqqa shyǵa almaǵan.

Kazak-orystar tutqynǵa alǵan Qasabolatuly, Álibekuly, Myrzaǵalıuldaryn erteńinde jaýap alyp bosatty. Sonan soń bular Jympıtyǵa qaıtty.

Jympıtyda Dosmuqambetuldary «Alashorda» úkimetin jasap, dúrildetip iske kiristi. Úkimetterin «Kúnbatys Alashorda» atady. «Kúnbatys» degeni — barlyq Qazaqstannyń kúnbatys jaq jarymynyń úkimeti degeni. Mılısıa lezde-aq ásker boldy. «Alashordaǵa» baǵynbaı jatqan Temir sovetin baryp qýyp jiberdi. Ondaǵy Qaratileýuly men Kenjeuly qashyp Torǵaı baryp, Torǵaı «Alashordasyna» qosylyp, ákim bolyp ketti.

Sonan keıin «Kúnbatys Alashorda» dáýirleı berdi. Sibirde Sovet úkimeti qulap, ákimshilikti Kolchak alyp, jan-jaqqa ámirin júrgize bastaǵannan keıin, «Alashorda» da tipti kúsheıip, qoqyraqtap aldy. Áskerdi kóbeıtti («Armıa Alashorda»). Birazdan soń Oıyl qalasynda ofıserlik «Pervaıa kazahskaıa kavalerııskaıa ıýnker shkola» ashty. Oǵan «qudaıynan eki edi oqa tilegen» qazaqtyń oqyǵan jigitterin jınap aldy.

Kúlli Sibirdi Kolchak alǵannan keıingi shyqqan «Saryarqa» gazetiniń 1918 jylǵy, 12 qazandaǵy 57-shi nómirinde Oral oblysy, Jympıty qalasyndaǵy «Kúnbatys Alashordanyń» jasaǵan áskeri týraly búı deıdi:

— «Oral oblysy «Alashorda» jarlyǵy boıynsha Oral oblysynan eki myńnan artyq qazaq áskeri jıyldy. Bularǵa Samar komıtetinen eki myń myltyq, 38 pýlemet, eki zeńbirek, eki avtomobıl alyp berildi», — deıdi.

Jáne sol nómirinde «Kúnbatys Alashordanyń» Oıyl qalasyndaǵy ofıserlik shkolasynan oqyp shyqqan qazaq ofıserleri týraly mynandaı habar jazdy:

TUŃǴYSH QAZAQ OFISERLERİ

Oral oblysyndaǵy ashylǵan qazaq ınstrýktorlary daıarlanatyn shkoladan birinshi oktábrde qazaq ınstrýktorlary oqý bitirip, qazaq jigitterin úıretýge shyqty, — deıdi.

Bul shkol bitirip shyqqan «Alashordanyń» tuńǵysh qazaq ofıserleriniń tuńǵysh aýyzdanýy, «tyrnaqaldysy» qazaqtan bastaldy. Bul «Alashordanyń» tuńǵysh batyrlary qoldaryn eń aldymen qazaq kedeıleriniń qanymen boıady. «Tuńǵysh hannyń» «tuńǵysh batyrlary» qoldaryn eń aldymen, áýeli, bylaı qandady:

Sibirde Sovet úkimeti qulap, Sibirdi Kolchak bılep, mańaıyna qara qanatyn jaıyp, qylyshtyń kúshimen ámirin júrgize bastaǵan kezde, «Kúnbatys Alashorda» da qoqyraqtap, elge qylysh, qamshy jumsaı bastaǵan. Muny kórip, Jympıtyda «Alashordanyń» mańynda júrgen hannyń saıasatyna qarsy keıbir jigitter astyrtyn aqyl aıtyp, jol aıtyp, jel bergen. Qyzdyrǵan. Sonymen, bir kúni, ásker shartta-shurt dý etip kóterilis qylǵan. Bastyqtarynyń kóbi kazak-orys ofıserleri eken. Bastyqtaryn atyp tastaǵan. Kishkentaı qala úrpıip, opyr-topyr bolǵan. Ot basynda jaıylyp, qobyrsyp otyrǵan «Alashorda» jalań bas, jaıdaq atqa mine qashqan. Ásker jıylyp, túıinip, qarý-jaraqtarynyń bárin alyp, azyq-túlikterin arbalarǵa tıep jónelgen. Ásker Oıyl qalasyn basyp, Aqtóbe maıdanyndaǵy qyzyldarǵa ótip ketpek bolyp jónelgen. Oıylǵa taıanǵan jerde aldarynan Oıyldaǵy oqyp jatqan álgi «Tuńǵysh qazaq ofıserlerinen» ókilder kelgen. Bularǵa qashqan «Alashorda» habar jiberip qoıǵan eken. Oqyp jatqan qazaq ofıserlerdiń jibergen ókilderi áskerdi sol jerge toqtatyp:

— Oıbaı, jaqsy boldy, biz de senderge qosylamyz. Osyny estip, senderdi kútip otyr edik. Sender osylaı tynyǵyp jata turyńdar, biz de qaladan shyǵyp, osy jerden birge keteıik, — degen.

Qazaq áskeri durys dep, saı ishinde jaılanyp jatyp qalǵan. Qazaqtyń oqyp júrgen bolashaq «tuńǵysh» ofıserleri túnde Oıyl qalasynan kelip, qapersiz uıyqtap jatqan qazaq soldattardy qyryp salǵan. Kóıleksheń jatqan jigitterdi «Alashtyń» «tuńǵysh batyrlary» ý-shý qylyp, typyrlatyp qoısha baýyzdaǵan...

Mine, batyrlardyń tyrnaqaldysy!..

«Kúnbatys Alashordanyń» tóraǵasy Jansha Dosmuqambetuly boldy. Odan keıingiler Qalel Dosmuqambetuly men álgi belgili Salyq bolys boldy.

Ákimshilik osy úsheýiniń qolynda boldy. Bulardyń ústinen baqylaýshysy jáne duǵagóıi Qýanaı qaziret boldy. Qýanaı qaziret aıtqanyn qyldyryp otyrdy. Salyq bolys týraly jáne Qýanaı qaziret týraly budan buryn aıtylyp ótilgen. Bulardyń bir-eki ýaqıǵalaryn sýrettegemin.

Oral gýbernıasy, Aqtóbe mańaıy Jansha Dosmuqambetulyn «han» deıtin boldy. Hannyń mılısıa, áskeri júrgen jerin búıi tıgendeı qyldy. Túndik basynan júz somdy shytyrlatyp jınady. Bermegen elge dúre salyp otyryp aldy. Júz somnan basqa, elge taǵy da birneshe túrli salyqtar saldy. Elden eriksiz at jınady. Eriksiz astyq jınady. Hannyń ámiri, hannyń ákimdigi Nıkolaıdikinen asty. Han men Kolchaktyń atamandarynda aıyrma bolǵan joq. Kolchaktyń Dýtov, Annenkov. Krasılnıkov, Semenov, Kalmykov degen patshashyl atamandarynan «qazaq hany» kem qalǵan joq. Bári de qara buqarany dúreledi, bári de qol jumys júrgizdi, bári de momyn halyqtyń basyna qamshy oınatty... Elge qutyrǵan qasqyrsha tıdi. Kóńiline unaǵan nárseni aldy. Betine qarsy kelgendi urdy. Eldi kúńirentti. Qatyn-balany jylatty. Qyz-qatynnyń erki bolmady. Qyz-qatynǵa zorlyq qyldy.

«Alashorda» áskeri júrip ótken bir orys poselkesiniń ulyqtaryna jazǵan bir qaǵazyn bul araǵa keltireıin.

Kopıa.

«Protokol

Verbovskıı poselkesiniń, Stavropol bolysynyń, Temir ýeziniń № 26 protokoly. «Alashorda» áskeri bizdiń poselkeni basyp júrgende, bir otrády bizdiń poselkede zakonnan tys is qyldy. Dúre soqty. Jurttyń kózinshe Samohvalov degen shaldy sabap saldy. Onyń Iakım degen balasyn sabap saldy.

Bulardy osymen doktorǵa kórsetsin dep jáne maıdandaǵy áskerlerdiń komandýıýshıi polkovnık Faddeıulyna kórsetsin dep jiberip otyrmyz...

Ýaqytsha grajdan komıtetiniń tóraǵasy: Puldyshuly, 1919 jyl, 22 ıýn.

Durys kóshirildi. Hatshy: Konovalov...»

Jáne bir poselkeniń «Alashorda» mılısıasynyń istegen isteri týraly jazǵan prıgovoryn keltireıin. Prıgovor birtúrli olaq jazylǵan. Sonda da mánisine túsinýge bolady.

«Prıgovor

1919 jyl, 22 ıýn. Biz, tómende qol qoıýshy Temir ýeziniń Izmaıl bolysynyń grajdandary volosnoı sotta boldyq. Jıylysqa Korostoı tóraǵalyq qyldy. Jıylysta mynandaı qarar shyǵardyq: ótken maıdyń biri kúni, Oıyldyń mılısıasy kelip, bizdiń bolystan segiz júz (800 p.) put bıdaı, on at (10 at), saımanymen eki arba (fýrgon), úı basyna júz somnan (100 ) aqsha aldy. Nıkolaı aqshasyn surady. Bizde joq bolǵan soń, biz hal-jaıymyzdy aıttyq. Ekinshi, bizdiń aıtqan sózimizge mılısıa bolmaı, talqandap úılerimizdi tintti. Tintip júrip, mılısıa ózine unaǵan nárseleriniń bárin ala berdi: aqsha, kıim jáne basqa nárseler. Jáne áıelderdi zorlady: joǵarǵy aıtylǵan 800 put bıdaı tórt-aq úıden alyndy. Sol sebepti bul bıdaıdyń qaıda, qalaı bólingenin bizge bildirse eken. Osylar týraly kazak-orys áskeriniń joǵarǵy shtabynyń (basqarmasynyń) aldynda baıandama qylyp, jón bilip kelýge Stepan Sereda degen jigitti saıladyq. Qol qoıdyq (hat bilmeıdi): Prokýl Pontarenko, Ýstım Tyrskıı jáne basqalar.

Tóraǵasy: Korostov.

Hatshysy: Zonamyrov.

Durys kóshirildi. Hatshy: Konovalov».

Mini, «Alashorda» áskeri men mılısıasynyń jumystary osyndaı. Biraq bularǵa ne kiná bar?.. Han buıyrady, ulyq jumsaıdy. Ásker men mılısıa — han men ulyqtyń atqan oǵy, shapqan qylyshy. Olar qaıtsin!..

«Alashorda» úkimeti «alyp kelden» basqany bilgen joq. Jarlyq, buıryqtarynyń bári de ylǵı: «alyp kel», «shaýyp kel!»

Máselen, «Kúnbatys Alashordanyń» áskerı bóliminiń 19 maýsymda jazǵan 59-nómirli buıryǵynda Temir ýeziniń Borodın bolysynan on kúnnen qaldyrmaı «Áskerı salyq», «Tuıaq salyq» jına deıdi. Úı basynan júz somnan jına deıdi. Jáne, «Oıylǵa 1300 put bıdaı jetkiz, minetin bes at jetkiz!» — deıdi. Mine, bul ánsheıin azyraq mysal úshin keltirilgen maǵlumattar ǵoı...

«Kúnbatys Alashorda» sóıtip, ózinshe isteı berdi. Aıtqandaıyn, Oıyl qalasynda gazet shyǵardy. Gazetiniń aty, jańylmasam, «Jańa qazaq» bolsa kerek. Shyǵarýshysy — Ahmet Mámetuly degen.

«Kúnbatys Alashordany» qysqasha bolsa da túptep aıtamyn dep, attap Kolchak zamanyndaǵy áńgimelerge túsip kettim. Endi «Kúnbatys Alashordany» osymen qoıaıyn. Bul «Alashorda» joǵarǵy aıtylǵan qalpynda júrip jata berdi...

1919 jyly, Kolchak álsiregen kezde, Oral oblysyn bólshevıkter alǵan soń ǵana hannyń úkimeti bytyrady. Sonan soń atylǵan Ipmaǵambetulynyń aǵasy, Arǵynshauly, Áıteıuly, Hangereıuly jaryqqa shyqty. Jáne «Alashordaǵa» qatyspaǵan biraz jastar — Bekuly, Bekbatyruldary bólshevıkterge kirdi. Jáne «Alashordaǵa» ne qatynaspaǵan, ne jóndi qatynaspaǵan qazaq oqyǵandarynyń birazy bólshevıkterge qosyldy. (Bular: doktor Ipmaǵambetuly, Álibekuly, Qasabolatuly, Myrzaǵalıuly jáne basqalar).

Endi Kúnshyǵys Qazaqstanǵa keleıik. «Kúnbatys Alashordany» aıtam dep, azyraq attap Kolchak zamanynyń áńgimesine túsip kettim. Aıtqanda Torǵaı «Alashorda» isi týraly kóp aıtyp ýaqyt alý qajet emes.

Torǵaı «Alashordasy» «Kúnshyǵys Alashordasynyń» butaǵy sanalady. Torǵaı «Alashordasynyń» basynda Espoluly, Dýlatuly, Baıtursynuly, Omaruly Eldes boldy. Olardyń ishinde jáne tolyp jatqan Qostanaı, Torǵaı oqyǵandary boldy. Jáne bularǵa Oraldan Qaratileýuly men Kenjeuly kelip qosyldy. Bular da ásker jasady. Bular da elge túrli salyq saldy. Bulardyń áskeri de qalyń buqaranyń basyna qamshy oınatty. Qan qaqsatty. Qylysh jumsady. Reti kelgen kezderinde buqara qazaqtyń qanymen qylyshtaryn qandady. Sibirdi Kolchak alyp turǵanda Oraldaǵy «Kúnbatys Alashorda» da, bul Torǵaı «Alashordasy» da Kolchakqa elshi jiberip, qatynas jasap turdy... Bulardy aıtqanda da, álgi «Kúnbatys Alashorda» minezderin qaıta aıtqandaı bolasyń. Bular da «Alashorda» dáýirin ysqyrtyp júrgizdi.

Endi 1918 jyldyń bas kezindegi, Sovdep zamanyndaǵy Aqmolaǵa qaıta keleıik. Aqmolada Sovdep dem almaı istep jatty. Aqmola qalasynyń úrkerdeı baılaryna kóbine kóp, azyna azdap, úsh mıllıon som kontrıbýsıa (salyq) saldyq. Ol kezde úsh mıllıon som kóp aqsha. Baılar jylady. Biraq lajdary bar ma? Aqshany tez ákelip, Sovdeptiń aqsha bólimine tapsyrdy. Jáne baılardyń táýir úılerin kerekti mekemelerge aldyq. Bankter, mashına, dıirmender aldymen alynǵan. Sovdep májilisi jıi bolady. Kóp sóılenedi. Jaı halyqta májilisti tyńdaýǵa kelip turady. Keı ýaqytta tyńdap turǵan jurttan da tilek qylǵan adam Sovdeptiń tóraǵasynan sóz surap alyp, sózge qatysady. Sovdeptiń esigi jurttyń bárine birdeı ashyq.

Qys ótip, jaz kirdi. Omby, Qyzyljarmenen qatynastarymyz jıilendi. Pochta, gazet alýymyz burynǵydan góri jóndeldi. Aqmola gýbernıasynyń barlyq dalalarynda Sovet úkimeti ábden quryldy. Aqmola gýbernıasynda ákimshilikti Sovdep aldymen Aqmola, Omby, Qyzyljar ýezerinde qolyna aldy. Bul ýezerden keıin Kókshetaý men Atbasar ýezerin de aldy. Atbasar Sovdepinen bizge bir-eki ókil kelip, nusqa alyp ketti. Aqmola gýbernıasynyń Atbasar, Kókshetaý ýezerinde bólshevıkke qosylǵan qazaqtary shamaly boldy. Atbasarda qazaqtan bólshevıkke qosylyp, ekpindep iske kirisken — Maıkótuly, Kókshetaýda Sovet týyn kóterip belsenip maıdanǵa shyqqan — Sabyr Sháripuly, Qyzyljarda — qazaq jumyskerleri men Kóbekuly Ysqaq, Áljanuly Shaımerden, Ombyda — Kólbaılar jáne qazaq jumyskerleri: Ýgar Jánibekuly, Zikirıa Múkeıuly, Ǵalym Tátimuly jáne oqýdaǵy Janaıdar, Qamza, Ábilqaıyr, Taýtandar.

Baılarǵa kontrıbýsıany qalanyń kishkeneligine qaraǵanda Aqmola Sovdepi kóp saldy. Biz á degende bir mıllıon mólsherli baılyǵynyń qaq jartysyn Sovdepke aldyq.

Omby menen Qyzyljar Sovdepteri de baılarǵa tizesin á degende edáýir batyrdy. Ombyda Sovdep ákimshiligi alarda, ıýnkerlermen biraz atys bolǵan. Omby menen Qyzyljardyń Aqmoladan táýir jeri, jumyskerleri kóp. Omby menen Qyzyljardyń ár túrli zavodtarynda, temir jolda, parohodynda jáne basqa jerlerinde jumys qylatyn edáýir jumyskerleri boldy. Bulardyń kóbi kózi ashyq jumysker bolǵandyqtan, Sovdep jasap, Sovdeptiń ákimshiligin júrgizdi. Orys jumyskerleriniń arasyndaǵy az ǵana qazaq jumyskerleri de qalyspady.

Qyzyljarda qazaq jumyskerleri uıymdasyp quraldanyp, saıasat, áleýmet maıdanyna shyqty. Jınalyp júretin shtabtary Qyzyljardaǵy belgili baı Óserbaıdyń nómir-úıi boldy. Bulardyń keıbireýleri qyzyl gvardıaǵa kirdi. Munyń basynda «Úsh júzdiń» bastyqtary Ysqaq Kóbekuly men Kárim Sóteshuly, Shaımerden Áljanuly boldy. Kóbekuly sol qazaq jumyskerleri gvardıasynyń komandıri boldy.

Ombydaǵy qazaq jumyskerleri de qyzyláskerge kire bastady. Qyzyljarda sol 1917 jyly qystyń bas kezinde ofıserler, baıdyń balalary oıda-joqta bir kúni Sovdepke qarsy kóterilis jasaǵan. Sovdepti qamap alyp, keıbir bastyqtaryn ustap, qamap tastap, qalany meńgere bastaǵan. Jumysker qyzyl gvardıasy tez qımyl qylyp, Sovdepti bosatyp alǵan. Kóterilis qylǵandardyń qolǵa túsken bastyqtary jazalaryn tartqan. Kóterilisti basqanda qazaq jumyskerleri men Ysqaq Kóbekuly kózge kórinerlik qaırat qylǵan.

Qyzyljardyń baılary, ásirese musylmandardyń baılary, «Alashordanyń» quıyrshyqtary, «qalany aldyq» dep qoıǵan. «Alashordanyń» quıyrshyqtary «qala alyndy» dep bir úıge jınalǵan. Qýanyp birin-biri quttyqtap, «Kóbekulyn izdeý kerek!.. Kóbekulyn qurtý kerek!.. — dep qaýqyldap otyrǵan. Sóıtip otyrǵanda, Kóbekuly bastap, qazaq jumyskerleri «Alashorda» quıyrshyqtarynyń ústine jetip barǵan. İzdep otyrǵan Kóbekuly myltyǵyn úńireıtip úıge kirip kelgen. «Alashordashyldar» oryndarynda tas bolyp qatyp qalǵan...

Jumysker taby qolynan eshteńe kelmeıtin, qorqaq, jalynǵan dushpandaryna ondaıda tımeıdi. Qazaq jumyskerleri bulardy tek bir-eki teýip qalyp, úıden qýyp taratyp jibergen...

Qyzyljardyń jumyskerler bastyqtary — Kárim Dúısekeıuly, Qasen Qaranaıuly, Erejep Qasymuly, Grýshısın, Qalı, Muqan Esmaǵambetuldary, Shárip jáne Bosqynuldary. Bul uıymdasqan, quraldanǵan jumyskerlerdiń bári de «Úsh júz» partıasynda boldy. Úıretýshi bastyqtary álgi aıtylǵan Ysqaq Kóbekuly men Kárim Sóteshuly bolǵan. Kóbekuly komısar bolǵan. Jáne Ombydan Shaımerden Áljanuly kelip, nusqaý berip júrgen.

Aqmola qalasynda ondaı zavodtar bolmaǵandyqtan, jumyskerler de az boldy. Nildi, Spassk, Qaraǵandy, Sarysý zavodtary Aqmola qalasynan eki júz, úsh júz shaqyrymdaı jerlerde alys boldy. Qystygúni bularmen jıi qatynasýǵa bolmady. Orskiden Atbasar, Aqmolany basyp, Semeıge temir jol salynyp jatqan. Ońtústik Sibir temir joldy basqaratyn mekemesi Aqmolada bolǵan. Aqmolada vokzal úıleri istegen. Mine, sol vokzalda Aqmolanyń da jumys qylyp jatqan qazaq jumyskerlerine bizdiń Sovdep músheleri baryp, baıandamalar jasaıtyn boldy. Bular elden jańa kelgen jumyskerler bolǵan soń, saıasat aǵymyn túsindirýge kiristik. Turmystaryn jóndeýge kiristik. Olarǵa páterge qaladaǵy bir baıdyń ádemi kók úıin alyp berdik. Bularǵa aldymen birsypyra tárbıe kerek boldy...

Bir kúni Stalınniń atynan telegramma aldyq. Telegrammada:

«Bólshevıkterdiń qoldanǵan jobasy boıynsha, Sovet úkimeti burynǵy patsha zamanyndaǵy ezilgen halyqtardyń bárine avtonomıa beredi. Ár halyq óz taǵdyryn ózi sheshýge yqtıarly. Qazaq halqy jer yńǵaıymen avtonomıa qurýǵa daıarlana bersin. Bul úshin, eń aldymen, ana tilinde halyq sotyn, bala oqytatyn mektepterdi jasaı berińder», — degen.

Budan keıin keshikpeı Semeıden kelgen «Saryarqa» gazeti men «Abaı» jýrnalynyń betterinde «Bólshevıkter qazaqqa avtonomıa berdi...» — dep, úlken áriptermen jazǵan «Alashorda» bastyqtarynyń qýanysh habarlary basylyp keldi. «Alashorda» bastyqtary tipti jar salyp qýanǵan:

«...Qudaı berdi, alash! Aq túıeniń qarny jaryldy, alash!.. Shattan, alash!.. Kýan, alash!..» — degen. Jáne bul qýanysh habarlarynyń bir jerinde aıtqan: «Máskeýge qazaq avtonomıasy týraly sóılesýge Qalel Dosmuqambetuly men Jansha Dosmuqambetuly barǵan edi. «Bólshevık bastyqtarymenen sóılesip jatyrmyz...» — degen jaqyn arada olardan Álıhan telegramma alǵan edi. Avtonomıa týraly sóılesip, avtonomıany alyp shyqqan sol eki sabaz eken...» — degen.

Bizdi bul habarlar úlken oıǵa qaldyrdy.

Qalaı oılanbaısyń! «Alashordanyń» Dosmuqambetuldary Máskeýge baryp, Sovet úkimetiniń bastyqtarymen sóılesedi, Dosmuqambetuldary «Lenınmen, Stalınmen avtonomıa týraly sóılesip jatyrmyz...» — dep Bókeıhanulyna telegramma soǵady. Sovet úkimetiniń bastyqtary qazaq avtonomıasyn solarǵa beredi. Buǵan «Alashordanyń» Semeıdegileri uran salyp shattanady. «Saryarqa» menen «Abaı» jýrnaly arqyly jar salady. Buǵan oılanbaı qaıtersiń! Bul qalaı?

Tez «Jas qazaq» uıymynyń jıylysyn jasadyq. Avtonomıa týraly baıandama jasadyq. Baıandama jasap, biraz pikir alysqannan keıin, «Jas qazaq» uıymy tegis bir qararǵa keldi. Qarary mynaý:

«...Qazaq halqy oqymaǵan nadan. Kedeıleri, eńbekshileri áli baılarynyń, tóreleriniń yqpalynda. Kedeıden shyqqan, kedeıdi jaqtaıtyn oqyǵandar az. Qazaq oqyǵandarynyń kóbi baılardy, tórelerdi kótermelep, «Alashorda» boldy. Qazaqqa qazir avtonomıa berse, «Alashordashyldar» ıelenip ketedi. «Alashorda» alǵan avtonomıanyń qazaq eńbekshilerine keregi joq...»

Mine, «Jas qazaq» uıymy osyndaı qarar shyǵardy. Jáne Aqmola ýeziniń qazaq kedeıleriniń sezin shaqyrmaq boldyq. Bul avtonomıa áńgimesin sol kedeıler seziniń aldyna salmaq boldyq.

Sovdeppen sóılesip, tez sıez shaqyrdyq. Ókilder tez jıyldy. Asyǵys bolǵan soń, alys elderden ókil shaqyra almadyq. Sıez ashtyq. Sıez Sovdeptiń astyńǵy úıinde boldy. (Moıseev degen baıdyń saldyrǵan úıi gımnazıa úıi bolǵan edi.) Sıez aldyna avtonomıa máselesin saldyq. Baıandama jasadyq... Sıez de biraýyzdan jańaǵy «Jas qazaq» uıymynyń qararyndaǵy qaýlyǵa keldi. Sıeziń tóraǵasy Abdolla Asylbekuly edi. Hatshysy Baıseıit Ádiluly bolatyn.

«Alashordanyń» alǵan avtonomıasynyń qazaq eńbekshilerine keregi joq. Avtonomıany ózimizden oqyǵandar kóbeıgende alamyz...» — dep qaýly qyldyq. Osyny aıtyp sıeziń atynan Stalınge telegramma soqtyq. Telegrammany aqyldasyp otyryp jasasqan: Baıseıit Ádiluly, Abdolla Asylbekuly, Báken Serikbaıuly, Jumabaı Nurkeuly, Nurǵaıyn Bekmuqambetuly — bárimiz edik. Jazǵan Baıseıit Ádiluly edi.

Bul pikir ol ýaqytta durys pa, durys emes pe edi, ol óz aldyna. Sonda da bul másele týraly budan keıingi pikirdi de aıta ketýge bolady. Budan keıin qazaq avtonomıasy týraly bizdiń kózqarasymyz, pikirimiz 1920 jylǵa sheıin joǵarǵy aıtylǵan qalpynda keldi. 1920 jylda Aqmolada qazaq kedeıleriniń ýezik sezi shaqyrylyp, sol sıeze de qazaq avtonomıasy týraly baıandama jasalyndy. Sıeziń basynda Aqmolaǵa bes qyzyl áskermen kelgen Qyrymuly (Krymov) degen noǵaı jigit boldy. Jumabaı joldas Nurkeuly jáne Omaruly boldy (Qyrymuly sodan keıin Máskeýdegi áskerlik akademıada oqydy. Qazir bitirip shyqty). Sıeze avtonomıa týraly men baıandama qyldym. Baıandama bolǵan soń, biraz pikir alysqannan keıin bul sıeze álgi 1918 jylǵy kedeıler seziniń qararyndaı qararǵa keldi. Sıez atynan Orynbordaǵy Qazaqstan áskerı-tóńkeris komıtetine (Kır. Kraevoı voen. revkom) avtonomıa týraly sıeziń pikirin aıtyp telegramma berdik.

Telegramma sondaǵy Orynborda orys tilinde shyǵatyn Qazaqstannyń áskerı-tóńkeris komıtetiniń gazetinde basylyp shyqty...

Taǵy da ilgeridegi 1920 jylǵy áńgimeni aıtyńqyrap kettim...

Endi 1918 jyldyń áńgimesine keleıik. Sóıtip, Stalınge telegramma berip, biz «Alashordashylar alǵan avtonomıanyń qazaq eńbekshilerine keregi joq», — dep jatqanymyzda, «Qazaq halqyna bólshevıkter jasaǵan avtonomıanyń keregi joq», — degendeı qylyp jazýshylarda boldy. Aldymen búıdeýshiler Shoqaıulynyń «Qoqan avtonomıasyn» jaqtaýshylar boldy. Oǵan aıqyn dálel — Tashkende shyǵatyn «Birlik týy» gazetiniń 1918 jyl, 5 sáýirde shyqqan 29-nómirindegi basmaqalasynyń sózderin keltireıik.

Gazetten:

TASHKENT. 18 (5) APREL

Túrkistan aımaǵyndaǵy bólshevıkterdiń kindigi bolǵan Tashkentte jaqyn arada jergilikti sovet qaıta saılanyp qoıyldy. Bul saılaýdan bastap az-maz jaqsylyq kútip ıgilik úmit qylýshylar birjolata aldandy. Bólshevıkterdiń áli de bolsa halyq pikirin, jurt tilegin eskermeý jolynan shetke shyqpaǵandyǵy osy saılaý ýaqytynda ashyq kórindi.

Olar ózderi unatpaǵan 26 halyq uıymdarynyń ókilderin jıylystan qýyp shyǵyp, Sovettiń basqarýshy komıtetine ylǵı óz adamdaryn ǵana ótkizip otyr.

Endi osy ýaqytta Tashkentte Túrkistan aımaǵyndaǵy Sovetterdiń jalpy sezi bolaıyn dep jatyr. Bálkı, munan da halyq úshin jaqsylyq dáme qylýshylar bar shyǵar. Biraq bul joly da olardyń aldanyp qalýy sháksiz. Jalǵyz qural kúshine ǵana tabynyp, halyqtyń tilegin shybynnyń yzyńdaǵany qurly kórmeıtin bólshevıkter is basynda turǵanda jurt úshin ıgilik kútýdiń orny joq.

Bólshevıkter sońǵy kezde Túrkistan avtonomıasy týraly ár jerlerde kóbirek sóz qyla bastady. Bul týraly Tashkendegi jańa sovettiń birinshi jıylysynda joldas Tobolın birtalaı syldyraǵan sózder aıtty. Onan soń Máskeýdegi ult isteri komısary Stalın Túrkistanda avtonomıa jasaýdyń qamyna kirisýdiń kerektigin bildirip telegramma berip otyr.

Túrkistannyń avtonomıaly bolýy ondaǵy barlyq halyqtardyń eń qasıetti tilekteri ekeni belgili. Ózgeristiń basynan beri qara halyq óziniń bul tilegin ár jerlerde-aq qaqsap aıtyp keledi. Sol sebepti jaryqqa shyǵyp iske aınalýyna tilektes bolmaıtyn jan joq.

Biraq bólshevıkterdiń jurtqa ýáde qylyp otyrǵan bul avtonomıasy men shyn halyq tilegen avtonomıanyń arasy jer men kókteı. Halyqtyń bul kúnge sheıin tilep kelgen avtonomıasy jurttyń óz tizgini ózinde bolyp, onyń tirshiligine shetten eshkimniń aralaspaýy maǵynasynda, halyq bul tilegin jaryqqa shyǵarýǵa bul kúnge sheıin yjdaǵat qylyp keledi. Áli de bolsa yjdaǵat qylady.

Al endi bólshevıkterdiń Túrkistanda jasamaq bolyp júrgen avtonomıasy anaý avtonomıaǵa tipti jýyspaıdy. Olardyń nıeti halyqtyń óz tizginin ózine berip, onyń tirshiligine qol suqpaý emes. Bálkı, is basyna qara buqarany qoıýdy syltaý qylyp, jurtty ylǵı buzaqylardyń qolyna baılap bermek.

Bólshevıkter eki sózderiniń birinde: «biz avtonomıaǵa qarsy emespiz. Avtonomıa bizdiń programmamyzda bar. Biraq bizdiń qýattaıtyn avtonomıamyz baılarǵa ǵana jaqpaıdy. Biz avtonomıany jalǵyz qara buqara paıdasyna laıyq jasamaqpyz, sonyń úshin biz buqara paıdasyna bola sovetskıı avtonomıany jaryqqa shyǵaramyz deıdi.

Olardyń jasamaqshy bolyp júrgen avtonomıasynda tizgin jalpy halyqtyń qolynda emes, jalǵyz sovetter qolynda bolmaq. Sovetterge jalǵyz buqara kedeıler tonyn jamylǵan azǵyndar kirip is basynda solar turmaq. Solaı bolǵan soń mundaı avtonomıanyń bizdiń jurtqa qanshama paıdaly ekenin túsiný tipti qıyn emes.

Sovetskıı avtonomıa jasaǵan bolyp is basynda ylǵı onan-munan quralǵan buralqy qańǵybastar otyrmaq, bizdiń halyqtyń óz buqarasynyń nadandyǵyn syltaý qylyp, álgideı buralqy «joldastar» bizdiń jurtqa óz oılarynsha ton pishpek. Munan kimge paıda?

Avtonomıa degen qur aty bolmasa, ol ýaqytta is basynda turýshylar osy kúngi sovetterde kimder otyrǵany jurttyń ózine málim ǵoı. Ókimet tizginin sovetter alǵaly bizdiń jurttyń qanshama ıgilik kórip turǵany da kóz aldymyzdaǵy nárse. Sovetter qojaıyn bolǵaly ár jerlerde halyqtyń azdy-kópti aýqatty adamdary talanyp jatyr. Keı jerlerde jurttan «onnan biri» jıylyp alyndy. Munyń paıdasyn bizdiń buqaramyz — musylman buqarasy kórdi me? Sovetter jınaǵan sol «onnan birdiń» júzden biri osy kúni ashtan qyrylyp jatqan qazaqtyń sorlylaryna tıdi me?

Qaıta sol «onnan birden» artyq zıan kórip otyrǵannyń ózi sol qazaqtyń buqarasy, kedeıleri. Baılar, qolynda puly barlar elge shyqqan «joldastarmen» jeń ushynan jalǵasyp, malyn jasyryp, aman qalyp, ony qyla almaǵan sorlylardyń maly artyq shaǵylyp sorlap jatqanyn kim bilmeıdi.

Bólshevıkter til ushymen buqara-buqara dep qaqsaǵanda aýyzdyǵa sóz, aıaqtyǵa jol bermeıdi. Al endi ózderiniń qaı jerde shyn buqara tilegin tyńdaǵany bar! Dekabr ishinde Qoqanda búkil musylman jumyskerleri men dıqanshylary sıez jasap qaýlylar shyǵardy. Buqara pikiri eken dep oǵan eleń qylǵan bólshevık boldy ma? Onyń ber jaǵynda bólshevıkterdiń Túrkistanda qylyp jatqan buzyqtyqtarynda esep joq. Sonyń bárin olar qaısy buqaranyń tilegi boıynsha qylyp júr eken? Qoqanda jáne Buqar qyrǵyndaryna qaı halyqtyń shyn buqarasy yrza? Sóıtip otyryp olar osyndaı isteriniń bárin jergilikti buqara paıdasy úshin qyldyq dep kórsetedi.

Osy kúni jurttyń shyn qyzmetker bilimdi azamattary qashqynda júr. Qoldaryna túsirse, bólshevıkter olardy óltiremiz dep dik-dik etedi. Bul týraly bizdiń shyn buqaranyń pikirin, tilegin kimniń suraǵany bar, kimniń tyńdaǵany bar? Olar sol qashyp júrgen azamattardy ózderiniń dushpandary dep qaı jerde aıtyp edi?

Biraq bólshevıkterdiń tizgindi sovetterge beremiz dep júrgendegi nıetteri halyq buqarasynyń paıdasyn kózdeý emes. Olar tek buqarany syltaý qylyp, is basyna ylǵı áldeqaıdan jınalǵan silimtikter, iship keter, jep keterlerdi qolǵa alyp júr. Olarǵa shyn buqara paıdasynan da ózderiniń qaltasy qymbat... Olar búgin... jemsaýlary tolǵan kúni áldeqaıda jytyp ketetin surqıalar. Muny biz kórmeı otyrǵanymyz joq. Túrkistanda qansha ýaqyt qylyshynan qan tamyp turǵan jáne «buqara paıdasy» úshin Qoqanda qyrǵyn jasaǵan Pirplovtar, Staskovtar osy kúni Qoqanda júr...

Buqara qojaıyndyǵy, jumyskerler qojaıyndyǵy degende bólshevıkterdiń aýyzdary tola ketedi. Bizdiń Túrkistan men Qazaqstanda bul sózderdiń ne maǵynada júretindigin bilemiz. Bizde ıa halyq qojaıyndyǵy bolady. Ia buqara qojaıyndyǵy atyn jamylǵan buzaqylar qojaıyndyǵy bolady. Shyn buqara qojaıyndyǵy jalpy halyq qojaıyndyǵynan basqa bizde bolýǵa múmkin emes!..

(«Birlik». Gazettiń ýaqytsha redaktory S. Qojanuly )

1918 jyldyń jazy shyqty. «Alashorda» da jáne onyń inishekteri de qarap jatpady. Bulardyń Ombydaǵylary bólshevıkterge qosylǵan Muqan Áıtpenuly men Kólbaı Toǵysulynyń arasyna ot jaqty. Ekeýin jaýlastyrdy. «Kıimdi shaıtandardyń» áreketterimen aqyrynda Kólbaı Muqandy arestovat etkizip qamatty. Sonsoń tez Muqan qamaýdan shyqty. Endi Kólbaıdyń ústinen qaralaıtyn materıaldar jınap, Sovdep arqyly Kólbaıdy qamattyrdy.

Ombyda oqyp júrgen jastardyń 1914 jyldan beri kele jatqan «Birlik» uıymynyń músheleriniń kóbi ábden «Alashordanyń» jolyna túsip alǵan soń, júrekteri sezimdi biraz jas «Birlik» uıymynan shyǵyp, Sovet týynyń astyna kirgen. Olardyń úıtkenin aıtyp ketkem. Keıin tolyǵyraq baıandaımyn... Al «Birlikte» qalǵan «Alashordanyń» qazaqtary Kólbaıǵa alasuryp jabyldy. Kólbaıdyń ústinen qaralap, Sovdepke «materıaldar» jınap jaýdyrdy. Elde bolystyq bılik, starshyndyq, «partıa» talastarynda birin-biri qaralaýǵa, ótirik aryz, uıatsyz shaǵymdardy kóp kórip, ysylyp qalǵan qazaq balalary «materıaldar» jınaýǵa qandaı usta bolady!

Meniń óz basym Kólbaıdy aqtaýǵa aqtyǵyn bilmeımin. Qaralaýǵa qaralyǵyn bilmeımin. Biraq Ombyda oqyp júrgen «Birlik» uıymyndaǵy «Alashorda» ulandary Kólbaıdy Sovdepke qaralaýǵa materıal tapty.

Semeıdegi «Alashorda», «Saryarqa» gazetine telegrammalar soqty, «Saryarqa» gazetiniń 1918 jylǵy 15 sáýirdegi 38-nómirindegi basylǵan Ombydaǵy «jas alashtardyń» telegrammalarynyń túri mynadaı edi:

OMBYDAN TAǴY TELEGRAMMALAR

Kúndiz 11 sáýirde Ombydan «Saryarqa» basqarmasyna taǵy eki telegramma alyndy. Biri: «Kólbaıǵa qosarlanyp, Shaımerden Áljanuly, Súleımen Toǵyzuldary da abaqtyǵa jabyldy. Kóbekulynyń da jabylatyn yńǵaıy bar. Kólbaı buryn qandaı jumys istep júrgen kisi ekenin aıtyp berýge Ermekuly men Sársenulyn jiberińizder. Telegramma berýshi: Kasharskıı».

Ekinshi telegrammada: «Eskishe 17 aprelde Ombyda jalpy buqara kedeılerdiń sezi bolady. Sıez Kólbaı jumystaryna baılanysqan máselelerdi qarastyrmaq. Sezge Sársenulyn jiberýińizdi suraımyz» degen. Telegramma berýshi: «Birlik».

«Alashordanyń» kárileri, jastary bolyp, Kólbaıdy qamatty. Taǵy Ysqaq Kóbekulynyń sońyna túsip, qamatýǵa áreket qyldy. Biraq Ysqaqty Qyzyljardaǵy qazaq jumyskerleri bermedi. Kólbaıdy da Qyzyljardaǵy qazaq jumyskerleri shyǵaryp alýǵa áreket qyldy. Biraq chehtardyń býnty olardyń, áreketin aıaqtatpaı ketti. Kólbaıdy jamandaıdy. Kólbaıdy aıypty deıdi. Kólbaı jaman bolsyn, al Shaımerden men Ysqaq ne qyldy eken?..

Bulardyń jazasy ne?

Bulardyń jazasy belgili. Bulardy jazasy bólshevıkterge qosyla Sovet úkimetin qýattaýy. «Alashordaǵa» qarsy bolýy. Bulardyń jazasy sol! Bul — bul ma! Kólbaı jabylǵan soń «Alashordanyń» «Birlik» uıymyndaǵy jas «ulandary» dushpandaryn tegis joq qylýǵa kiristi. Alashordanyń jolyna qarsy bolyp «Birlikten» shyǵyp, revolúsıa jolyna kirgen, «demokrat sovetin» (Demokratıcheskıı sovet ýchashıhsá) ashqan Ombyda oqyp júrgen Taýtan Arystanbekulyn, Janaıdar Sadýaqasulyn, Ábilqaıyr Dosulyn, Qamza Júsipbekuldaryn da Sovdepke qaralap, abaqtyǵa japtyrmaq boldy. «Birliktiń» eki-úsh balalary mılısıa ertip kelip, Taýtan men Qamza, Ábilqaıyrdy, Janaıdardy ańdap aparyp abaqtyǵa japqyzdy... Mine, «Alashordanyń» jetkinshekteri osyndaı qylǵan. Tamasha emes pe?.. Naǵyz ákeleriniń balalary emes pe?

Shaımerden, Taýtan, Qamza, Ábilqaıyr, Janaıdardy Sovdep tezinen bosatqan. Mine, bul oqıǵa osylaı bolǵan!

Ombyda kedeılerdiń sezi shaqyryldy. Sezge bizdiń Aqmoladan eki kisi jiberdik. Biri: joldas Shúken Tináliuly degen jumysker, sovdeptiń múshesi, bólshevık. Ekinshisi: Aqmola jaqtaǵy belgili sheshen Kósherbaı Jamanaıuly, o da bólshevık jáne «Jas qazaq» uıymynyń belgili múshesi...

Birinshi maı bolyp qaldy.

Maı meıramyn úlken kóńildi, kóterińki qylyp ótkizdik. Sovdep músheleri, ár túrli kásip uıymdary, jańadan jasalǵan az ǵana qyzyl áskerimiz tý kóterip, tóńkeris óleńderimen Aqmolany aralap, kóp jerde mıtıń quryp, sózder sóılendi...

Ombyda oqyp júrgen Aqmolanyń muqtaj balalary men «Jas qazaq» paıdasyna keshke qazaqsha eń birinshi Aqmolada bolǵan úlken saýyq jasaldy. Saýyqqa sonyń aldynda ǵana jazylyp bitken «Baqyt jolyna» degen meniń pesam qoıyldy.

Saýyqta orys-qazaq ıin tiresip turdy. Saýyqty kórýge jurttyń yntasynyń zorlyǵynan, saýyq eki kún boldy. Ekeýinde de jurtqa oryn jetpeı qaldy. Oınaýshylar «Jas qazaq» uıymynyń músheleri edi. Báken Serikbaıuly, Kójebaı Erdenaıuly, Ómirbaı Donentaıuly, Salyq Aınabekuly, Baný, Sharapat jáne Beısenuly, taǵy basqalar...

Sovdep isteri kún saıyn jóndele berdi. Sovet úkimetin nyǵaıtýǵa qyrǵa sovdep múshelerin shyǵaryp jattyq...

Álgi Kerenskıı zamanynda, qazaq komıtetiniń zamanynda, 1916 jylǵy qazaq kóterilisinde, elge patsha áskerin alyp júrip, eldi shapqany úshin ústerinen halyq eki júz shamaly aryz túsirgen Oljabaı bolys pen Álkeı bolysty ustatýǵa, maldaryn qazynaǵa aldyrýǵa 15 qyzyl ásker men Jumabaı Nurkeulyn shyǵardyq. Jáne qyrǵa, ekinshi jaqqa, mılısıa qosyp berip, Baıseıit Ádilulyn shyǵardyq. Az bolsa da Qyzyl áskerdiń shtaby quryldy. Shtabqa Reseıden kelgen Zımın jáne Avdeev degen eki matros pen Balandın degen bir kári soldatty bastyq qyldyq.

Nildi, Spassk, Qaraǵandy zavodtarymen qatynasymyz jıilenip, baılanysymyz kúsheıdi. Zavodtarda da Sovdep quryldy. Zavodtardan ýezik Sovdepke ókilder jıi kele bastady. Bizdiń Sovdeptiń músheleri de zavodtarǵa baryp kelip júrdi. Sovdeptiń qazaq múshelerinen Turysbek Myńbaıuly zavodqa baryp keldi. Aryn baryp keldi. Zavodtar týraly baıandama jasalyp, Sovdep zavodtardyń, jumyskerlerdiń turmystaryn jóndeýge áreket qyldy. Zavodtardy memleket qazynasyna alýǵa kiristi. Spassk, Nildi, Qaraǵandy zavodtarynyń jumyskerler Sovdepinen bizdiń ýezik Sovdepke ókilder keldi. İshterinde joldas Neıman men Orynbek Bekuly bar. Zavodtyń jaıy týraly bular Sovdepke baıandama jasady. Sovdepten aqsha surady. Myltyq surady. Sovdep zavodtardy qazynaǵa alýǵa qarar shyǵardy. Spasskiniń jetpis myń put mysyn aldyrýǵa qarar qyldy. Zavodtardaǵy jumyskerlerdiń myltyq alyp, jaraqtanǵanyn bir aýyzdan maqul taýyp, jumyskerler ókilderine (Neıman men Bekuldaryna) aqsha berildi. Qoldaǵy bar myltyqtardan myltyq ta berildi. Sodan keıin Aqmolaǵa myltyq, pýlemet suratýǵa, Ombyǵa jáne Qyzyljarǵa Qyzyl ásker shtabynyń múshesi matrostar Zımındi, komandıri Kapylovty, Spassk zavodynyń jumyskeri, Sovdeptiń múshesi Prýdov degen jigitti jiberdik.

Sovdepten aqsha men myltyqtaryn alyp bolǵan soń, qyzmetten keıin, Orynbek Bekuly meniń páterime keldi. Sóılestik. Buryn maǵan Bekulyn «Zerek, sheshen jumysker...» — dep Prýdov maqtaýshy edi. Bekulynyn sheshendigin Sovdepte baıandama jasaǵanda-aq kórip edim. Bizdiń páterde sóılesip otyrdyq. Zavod týraly áńgime qyldyq. Qazaq jumyskerleri týraly, Sovet úkimeti, bólshevık partıasy týraly sóılestik. «Alashorda» týraly pikiri aıqyn emes, bylqyldaqtaý eken. Biraz túsindirip sóıledim. «Alashorda» baıaǵy handyqty ańsaǵan dalbas, qazaq jumyskerlerine, qazaq kedeılerine, «Alashorda» da, Abylaı da, Nıkolaı da báribir... — dedim.

Bekuly bizdiń «Tirshilik» gazetimen qatar «Saryarqa» gazetin alyp oqıdy eken... «Saryarqa» týraly, onyń jazýshylary týraly túsindirip, biraz sóz aıttym. Birazdan soń Bekulymen pikirimiz úılesti. «Alashorda» týraly pikiri aıqyndaldy. Revolúsıanyń jolynda endi ekpindirek iske kirisý kerek ekenin aıtyp, menimen qosh aıtysty...

Mamyr aıynda, 1918 jyly, Ombyda oqýdaǵy «Alashorda» jastarynyń uıymyna aınalǵan «Birlik» uıymy «jalpy jastar sezin» jasady. Sezge ár jerdegi jastar uıymynan ekiden ókil shaqyrdy. Bizdiń «Jas qazaq» uıymynan Abdolla Asylbekulyn jiberdik. Birine Ombyda oqyp júrgen Janaıdar Sadýaqasulyn saılap, telegramma berdik...

Mamyrdyń aıaq kezinde sezshilerimiz qaıtty. Kedeıler sezine ketken Shúken men Kósherbaı burynyraq qaıtty. Olardyń baıandamasyn tyńdadyq. Olardan keıin Abdolla qaıtty. Abdolla baıandama jasady. Baryp qaıtqan «jastar sezine» Aqmola, Semeı, Qostanaı gýbernıalarynyń jastar uıymdarynyń ókilderi jıylypty. Sıez májilisi qyzý ótipti. Ásirese «Alashorda» máselesin qaraǵanda, onan soń «Sovet úkimetin taný, tanymaý» máselesin qaraǵanda óte qyzý bolypty. Sıeze úsh pikir kórinipti. Biri — oń, biri — sol, biri — orta ( «levoe», «pravoe», «srednee» ).

Árıne, «Alashordaǵa» qarsy bolǵan «sol» pikirli bizdiń ókilder: Abdolla Asylbekuly men Janaıdar Sadýaqasuly jáne sol Ombydaǵy «demokrat Sovettiń» ókilderi — Ábilqaıyr Dosuly, Qamza Júsipbekuldary qarsy bolǵanmen ne kerek, bular azshylyq bolǵan.

«Sovet úkimetin taný, tanymaý» máselesin qaraǵanda, sıez májilisi edáýir qyzý bolǵan. Álgi úsh pikir aıqyn soǵysqan. Maıdandasqan. Sovet úkimeti jaǵyndaǵy «sol» (levoe) pikirli Asylbekuly, Janaıdar Sadýaqasuly, Ábilqaıyr Dosuly, Qamza Júsipbekuly bular biryńǵaı. Bularǵa álgi «Alashorda» máselesin qaraǵanda «orta» pikirine (sentrovoe) «teń ortaq» bolǵan Ábdirahman Baıdildauly qosylǵan. Bularǵa qarsy, Sovet úkimetine qarsy «Birliktiń» bastyqtary «oń» (pravoe) pikirli Kemengeruly, Smaǵul Sadýaqasuly, Ǵabbas Toǵjanuly, Saıdalyuly, Seıituldary bolǵan. Bular Qazı oqqa ushqanda qylǵan anttaryn myqty ustaǵan.

Semeıde «Alashorda» mılısıasynyń bastyǵy, aıtylmysh Qazı degen jigit bólshevık soldattary atqan oqqa ushqanda, Ombyda oqyp júrgen «Birlik» uıymyndaǵy jańaǵy attary aıtylǵan ulandar «Qazıdyń jolyn umytpasqa ant qylǵan...» edi. Ant qylyp «Saryarqa» gazetine telegramma soqqan edi. Telegrammalary «Saryarqa» gazetiniń 1918 jyl, 15 sáýirde shyqqan 38- nómirinde basylǵan edi. Telegrammalary mynaý:

«KÓŃİL...

Ot jandy, ult qandy, esil qyrshyn jas Qazı baýyrymyzdyń mezgilsiz qaza tapqanyna óte qaıǵyramyz. Biraq Qazıdyń armany joq — ult jolynda tuńǵysh qurban boldy. Jastarǵa jolbasshy juldyz, túpki ıdeal boldy. Bizder Qazıdy jáne onyń úlgili jolyn umytpasqa, qudaı aldynda, ar aldynda ýáde berdik. Sol ýádege birinshi negiz salý úshin 20 aprelde qazaqsha «oıyn» jasap, túsken sap paıdanyń jartysyn, artta qalǵan bir jasar ul balasynyń tárbıesine bermekshi boldyq. Jáne basqa ýaqyttarda járdem kórsetip turýǵa qaýly istedik.

«Birlik» qaýymynyń jastary...»

Mine, osy «ant ýádelerin» myqtap ustaǵan. Jáne Semeı jastarynyń ókili Muhtar Áýezuly Sovet úkimetine qarsy bolǵan. Qostanaı jastarynyń ókili Murzauly qarsy bolǵan. Tartys edáýir qyzǵan. Bizdiń ókilderdiń dúmpýimen kópshilik aqyrynda: «...Sovet úkimetin tanımyz, ózimizge tımese...» degen qarar shyǵarǵan. Jáne sıeziń kópshiliginiń qaýlysy boıynsha Aqmola, Semeı, Qostanaı gýbernıalaryndaǵy barlyq jastar uıymdarynyń attaryn qaldyryp, jalpy bir atpen «Jas azamat» deýge qaýly qylǵan. «Jas azamattyń» basqarmasyn (SK) saılaǵan. Basqarmasynyń tóraǵalyǵyna Murzındi, músheligine: Smaǵul Sadýaqasulyn, Muratbek Seıitulyn, Gýlá Dosymbekovany, Ábdirahman Baıdildaulyn saılaǵan. Ábdirahmandy «sol» pikirlilerdiń (Dosuly, Qamza, Janaıdar, Abdolla) dúmpýimen saılaǵan. «Jas azamat» uıymynyń tili qylyp «Jas azamat» atty gazet shyǵarmaq bolǵan. Gazetterin Qyzyljarda jabylyp qalǵan Kólbaıdyń gazeti «Úsh júzdiń» ornyna shyǵarmaq bolǵan. Shyǵarýshylyqqa Kemeńgerulyn saılaǵan...

Ombydan bul sıezen qaıtyp, Abdolla Qyzyljar qalasyna kelgen. Ondaǵy bólshevıkterdiń, Sovdeptiń bas adamdarynyń biri Ysqaq Kóbekuly, Shaımerden Áljanulymen, Kárim Sóteshulymen sóılesken. Jáne sol Ombyǵa baryp kele jatqan Kókshetaý sovdepiniń múshesi, bólshevıkteriniń bastyqtarynyń biri Sabyr Sháripulymen — bári bas qosyp sóılesken. Bul tórteý-beseýi bas qosyp sóılesip, bólshevık partıasyna qazaq jumysker-jalshylaryn kóbirek shaqyrýǵa jáne «Alashordamen» ońdap kúresýge plan jasaǵan.

Biz Abdollaǵa:

— Omby qalaı?.. Ombydaǵy qazaq jumyskerleri qalaı?.. Parohodta, temir jolda jumys qylatyn qazaqtar?.. Jáne Qyzyljardaǵy jumyskerler qalaı eken? — dedik.

Abdolla:

— Qyzyljardaǵy biraz jumyskerler qoldaryna myltyq alyp, qaırat qylyp júrgeni belgili ǵoı. Bulardyń bastyǵy Ysqaq Kóbekuly. Bular tipti jaqsy. Anaý kúni Qyzyljarda Sovdepti qulatpaq bolyp aqtar qaýip qylǵanda bular kóp qaırat kórsetken. Onan soń Omby jumyskerleri de jaqsy. Jıyrma shaqty qazaq jumyskerleri qyzyl áskerge tilenip jaqynda kirdi. Kózi ashyq bastyqtaryn kórdim, birtúrli jaqsy... Ýgar Jánibekuly, Muhametqalı Tátimuly, Qazybek Muqaıuly... — dedi.

Bular qazaq jumyskerleriniń kádimgi ózimizge belgili jyl qustary.

Bular eń aldymen bir qolymen qyzyl tý kótergen, bir qolymen pýlemet kótergen shyn batyrlar. Bulardyń ishindegi Ýgar Jánibekuly 1912 jylǵy jer-dúnıege málim Sibirdegi Lena zavodyndaǵy jumyskerler atylýynda bolǵan jigit (znamenıtyı Lenskıı rasstrel). Bireýler Abylaıdyń Kenesary, Naýryzbaıdyń, Syzdyqtyń «batyrlyqtaryn» aýzynyń sýy quryǵansha maqtaıdy. Bulardyń batyrlyqtary el talaý ǵana edi, al shyn batyrlar álgi qyzyl tý ustap, qyzyl ásker bolyp, eńbekshi taby úshin oqqa qarsy shyqqandar. Mine, bulardy maqtaýǵa bolady.

Bular týraly bajaılap keıin aıtarmyn...

Sóıtip, Omby, Qyzyljardan qaıtqan Abdollanyń baıandamasyn tyńdadyq. Abdolla qylǵan baıandamasynda Sovetke qaýipti jaılardy da aıtty:

— Ofıserler, baılar, kazak-orystar jaqynda bir ereýil jasamaı qoıatyn emes. Ol jerde, bul jerde, ofıserler, baılar, kazak-orystar jınalyp qozǵalyp, daıarlanyp júrgenderin kóp aıtady. Kókshetaýda kazak-orys ofıser Annenkov degen orman arasynda ásker jınap júr degendi Sabyr Sháripuly aıtyp, olardy qurtýǵa Ombydan kúsh surap edi. Omby muny elegen joq. Kele jatyp, jolshybaı, munyń anyq ekenin men óz kózimmen kórdim. Meniń aldymda, bir stansıada Annenkovtyń jaraqty kazak-orystary pochtany talap, bir-eki mılısıasynyń myltyǵyn tartyp alyp ketipti. Kókshetaý mańaıynda da osyndaı kórinedi. Onan soń, Ombydaǵy «Alashordanyń» adamdary, «Birlik» uıymynyń bastyqtary da birdemege astyrtyn daıarlanyp júrgen tárizdi. Olardyń da analarmen astyrtyn sózderi bar tárizdi. «Alashorda» jastarynyń bireýi bir jerge bir jasyryn sózge baryp keldi desti. Onan soń Qyzyljar mańaıynda tipti jaman kórinedi. Túneýgi býnt shyǵarǵandardyń túpki aman qalǵan tamyry qaıta qozǵalyp jatqan tárizdi... — dedi.

— Bizdiń, álgi Omby, Qyzyljarǵa qarý-jaraq suratyp jibergen kisilerimiz qaıda? — dedik.

— Olar qarý-jaraqty edáýir qylyp aldy. Menimen birge shyǵyp edi. Men asyǵyp júrip kettim. Olar da endi kelip qalar, — dedi.

Áńgime solaı... Bir kater taıanǵan tárizdi. Shala ólgen jylan álin jınap, aqyryn qozǵalyp, qapysyn taýyp atqýǵa daıarlanǵan tárizdi.

Aqmolada temir jol boıynda (vokzalda) jumys qylyp júrgen, qaladaǵy Ysqaq baıdyń kók úıinde jatqan qazaq jumyskerlerin jaraqtandyrýǵa Sovdepte myltyq bolmady.

Ol eki arada Aqmolanyń ońtústik jaǵyna shyqqan Sovdep múshesi Baıseıit Ádiluly qaıtyp kelgen. Sovdepke baıandama jasaǵan. Munyń júrgen jeri kóbinese qazaq arasy. Bul tynyshtyqtan basqa bóten sóz aıtpady.

Baıandamasynan keıin meniń páterime kelip, biraz sıpaqtap, el jaıyn áńgime qylyp otyrdy da:

— Saǵan biraz sóz aıtaıyn dep keldim, — dedi.

— Ne?.. — dedim.

— Sen qalaı qaraıtynyńdy bilmeımin... Men bir jumys istep keldim, — dedi.

— Aıt endi istegenińdi... — dedim.

— Men sol arǵy elde, bir aýylda, álgi Qoqan avtonomıasynyń bastyǵy Muqametjan Tynyshpaıuly men Serikbaı Aqaıulyna kez boldym. Qastarynda joldasy bar. Túrkistan jaǵynan jylystap qashyp keledi eken... — dedi.

— E, olar qaıda? — dedim.

— Olar Semeı ketti, — dedi byljyrap.

— Qalaı kez boldyń?.. Nege alyp kelmediń?.. — dedim.

— Alyp kelýge uıaldym... Bir aýylda tústenip, bólek qosta jatyr eken. Salt atqa mingen. Kıimderi ıshandardyń kıimderindeı. Men álgi aýyldyń ıesiniń úıine kelip túsip edim... Bir aýyldan estip kelip edim. Álgi aýyl ıesiniń úıine túsip biraz otyrǵan soń: «Tynyshpaıuldaryn baryp kóreıin», — dedim. Aýyl ıesi de jaman qoryqty. Tynyshpaıuly da jaman qoryqty. Qostaryna bardym. Ekeýi de bir túrli tústeri buzylyp. Sasyp, menimen túregelip amandasty. Sonan soń amandasyp, kóńilderin ornyqtyrdym, — dedi.

— Sóıtip qoıa berdim de... — dedim.

— Iá... Tıgem joq. Qaıta júretin joldaryn týralap, joldaǵy elderin aıtyp jiberdim... — dedi.

Mine, saıası dushpanyna, «Alashorda» bastyqtaryna bizdiń joldas búıtken.

Al «Alashorda» qaıter edi?.. Buǵan dúdamal jaýap joq. «Alashordanyń» qaıtkenin kórgemiz, kóremiz...

Aqmolanyń orys, qazaq bolystarynda, bolystyq, aýyldyq sovdep saılatýǵa elge komısarlar shyǵardyq. Saılaýǵa qoldary bosarlyq Sovdep músheleri men kóbinese «Jas qazaq» uıymynyń jastary shyqty. Saılaý nusqalaryn ózimiz jasap berdik...

Sovdepke Qyzyljar, Ombydan bir-eki tyǵyz telegramma keldi. Birinde: «Reseıden Sibirdi basyp eline chehoslovak áskeri qaıtyp barady. Bir bólegi Qyzyljarǵa keldi. Bular sovet úkimetiniń qarý-jaraqtaryńdy tastap ket degen buıryǵyna kónbeı keledi. Bulardyń jaraqtaryn alyp jiber degen buıryq bar. Qyzyljar Sovdepi otarbada, vokzal mańyna kelip turǵan chehoslovaktarǵa «jaraqtaryńdy qaldyr» dep sóz salyp tur. Chehoslovaktardan kóbinese janjal shyǵýǵa múmkin. Sizderde qamsyz bolmaı turyńdar...» — degen.

Ekinshi telegrammada: «Tez ásker jasaýǵa pálen jastaǵylardy jınańdar...» — degen.

Sovdeptiń músheleri daǵdaryńqyrady... Taǵy da soǵysqa barýǵa eshkimniń yntasy joq ekeni jurttyń bárine belgili.

Qalaı bolar eken? Qalaı qylý kerek?

Sovdep daǵdarsa da, belgili jastaǵylardy áskerge jınaýǵa (mobılızasıa qylýǵa) tyǵyz jarlyq shyǵardy.

Sovdeptiń májilisinen páterlerimizge qaıttyq. Erteńinde tańerteń meniń páterime Báken keldi. Qyzmet qylmaıtyn kún edi.

— Nemene? Ne habar bar? — dedim.

— Esh habar joq. Tym-tyrys. Janjal bolady ǵoı, túri jaman. — dedi.

Sol kúni Báken, Abdolla. Ómirbaı, Nurǵaıyn — bárimiz Esil boıyna, kókke shyqtyq. 1918 jyldyń jazy shyqqaly qaladan birinshi ǵana kókke shyqqanymyz sol edi. Kókke aýnap. Esil jaǵasynda jattyq. Altyatarmen nysana attyq. Esildiń jaǵasy kók japyraqqa oranǵan. Qalyń, kókórim tal. Biz jatqan jer talsyz jıek. Kók shalǵyn. Esildiń sýy kókpeńbek kók jibekteı ıreńdep, shymyrlap aǵady. Aspan da jup-jumsaq kók torǵyndaı. Alystaǵy dalalar da kókpeńbek... Baldyrǵan kók japyraqty kók-órim tal. Kókoraı shalǵyn. Kók ıirim móldir sý. Kók torǵyn aspan. Jer de, aspan da — bári de kókpeńbek. Aýa tolǵan jazdyń dymqyl jas jupar ıisi boıdy alady. Qalyń kók jibektiń ústinde aýnap boı jazǵandaı ángimelesip jattyk. Júrek bir zor isti sezgendeı soǵady.

V. CHEHOSLOVAK LAŃY, AQMOLADA SOVET ÚKİMETİNİŃ QULAÝY

(1918 jyl, 3 maýsym)

Tún ortasyna sheıin jazý jazyp otyryp, kesh jatyp, keshirek turdym. Jatqan páterim Muqymbaı degen sarttyń jesir qatynyniki edi. Jýynyp bolyp shaı iship otyrǵanymda, jatqan úıimniń bir kishkene balasy júgirip kirip keldi.

— Kazak-orystar stanısada jınalysyp jatyr. Bári qylysh-myltyq asynyp alypty. Bir toby Sovdepke ketti. «Sovdepti ustaımyz», — deıdi. «Ombyda, Qyzyljarda Sovdep qalypty deıdi...» — dedi.

— Ne deıdi?.. Bar, bilip kel, — dep, balany qaıta jiberdim. Bala júgirip ketip, tez qaıtyp keldi.

— Sovdepti baryp qamap, esikteriniń aldynda tur. Sovdepke baryp otyrǵan Bachok, Monın, Pavlovtardy ustap áketti. Endi bir attylar Kýbrınniń úıindegi qyzyl áskerlerdi qamap tur... — dedi.

Ol arada úıge bizdiń «Jas qazaq» uıymynyń múshesi Kárim degen jigit asyǵyp kirip keldi. Bolyp jatqan oqıǵany aıtty.

— Sen endi tez qash, — dedi.

Ol ony aıtyp otyrǵanda, úıge Sovdeptiń múshesi Shúken Tinalın degen qazaq jumyskeri asyǵyp kirip keldi. O da oqıǵany aıtyp:

— Qaraǵym, endi tez boıtasa qylaıyq. Aldymen endi seni izdeıdi ǵoı, — dedi.

Ol arada taǵy bir-eki dosjar adamdar keldi. Bári de «tez qashý kerek» degendi aıtty. Jáne ol arada páter úıdiń balasy taǵy da júgirip keldi:

— Kazak-orystar kújildep Sovdeptiń ózge múshelerin ustap ákelý kerek dep jatyr, Bákendi kazak-orysy bar, qazaǵy bar, tórt-bes kisi aıdap alyp barady. Stanısanyń mańaıy tolǵan atty, jaıaý halyq. Shárip Ialymuly at ústinde, jınalǵan jurtqa aıqaılap sóılep: «Sákendi, Abdollany ustap ákelý kerek dep jatyr», — dedi.

Shańq-shuńq etken myltyq daýsy estilip qaldy.

Otyrǵan joldastar shydaı almady.

Maǵan:

— Endi tez jónelý kerek, — dedi.

Men:

— Joldastar tutqynǵa alynǵan bolsa, men ne betimmen qashamyn? — dedim.

Myltyq daýsy shańqyldap jatyr. Joldastar qobaljyp, meni qıyńqyramaı, meni qashyrýǵa úı dep-búı dep otyrdy da bolmaǵan soń bári shyǵyp ketti.

Men páter ıesi áıeldi shaqyryp alyp, páter aqysyn tólep, kitap, qaǵaz, nárselerimdi kórsetip, tapsyryp, ózim daıarlanyp otyrdym.

Myltyq daýsy birese bir-birlep, sırek-sırek, birese toptalyp atylyp turdy. Kóshede shaýyp ótken atty kisilerdiń dúsirleri shyǵa bastady.

Páter ıesi áıel bir kirip, bir shyǵyp, maǵan:

— Oıbaı, astyńǵy biz otyrǵan úıge baryp otyryńyzshy. Munda sizdi izdep keledi ǵoı endi, — dep qoımady.

Keshikpeı qarý-jaraqty, edireńdegen bes-alty atty kisi qoraǵa kirip keldi: tórteýi noǵaı, ekeýi kazak-orys.

Meni tutqynǵa aldy. Myltyǵymdy tartyp aldy. Biraz bermeı tur edim, bireýi art jaǵymnan kelip, qamshymen bir-eki salyp-salyp qaldy. Páterden alyp jóneldi...

Kún ashyq, jyly edi. Shańqyldap, jańǵyryǵyp anda-sanda atylǵan myltyqtyń daýysy qaq týlaqqa tıgen sabaýdyń daýysyndaı. Ersili-qarsyly shapqan atty kisilerdiń dúbiri, ár jerde shýlaǵan, ereýildep sambyrlaǵan jurttyń daýysyna qosylyp qalany sáıgel tıgen sıyrǵa uqsatty.

Kóshe boıy dúsirlep, shańdatyp, ersili-qarsyly shapqylap júrgen atty, jaıaý halyq. Bireýler tamasha úshin júr. Qarý-jaraq asynǵan alty atty kisi, tórteýi tatar, ekeýi kazak-orys, meni kóshe boıy aıdap, kazak-orystyń stanısasyna ákele jatyr.

Aıdaýshylardyń bastyǵy belgili Shárip Ialymuly, bireýi — Nurkeı degen bir dúkenshi (baı tatar), úshinshisi — atbazarynda saýda qylatyn bir tatar, tórtinshisi — bolystarǵa tilmash bolyp júretin kóne at bazarynda saýda qylatyn Nurı Toıǵanuly degen tatar.

Ókpeleri kóterilgen. Kózderi ejireıgen. Tanaýlary sáıgel tıgen sıyrlardyń tanaýlaryndaı jelbireıdi. Kújildep, jan-jaqtaǵy kóshe boıy úılerden shyǵyp turǵan halyqqa qarap aıqaılaıdy.

— Á-áı! Senderdiń qoralaryńda bólshevıkter joq pa?! Mine, biz bólshevıktiń qasqyryn ustadyq!.. — deıdi. «No, júr!.. Aıda, aıaǵyńdy bas, aıaǵyńdy!» — dep, meni qamshymen uryp qoıady. Ásirese kóp uratyn Toıǵanuly. Men Ialymulyna qarap:

«Shárip abzı, siz oqyǵan adamsyz ǵoı, meni urǵyzbaı aparyńyz, kóshede qolmen urý adamshylyqqa jatpaıdy ǵoı...» — dedim.

Elirgen essiz «adamshylyqty» ne qylsyn. Uryp qoıady...

Aldymyzdan eki-úsh salt atty qazaq shyǵa keldi. Bireýi artymnan kelip, meni qamshymen salyp qaldy. Qarasam, bir qara saqaldy, shubarlaý, burjyq bet qazaq. Men betine qarap jaı kúldim de:

— E, siz de uryp qalyńyz, meniń sizge de qylǵanym bar shyǵar!.. — dedim.

Qazaq sheginip keıin qaldy. Aıdap kazak-orystyń stanısasyna ákeldi. Stanısanyń aldy gý-gý, tolqyndaı qozǵalyp, qaınaǵan halyq. Qazaq, tatar, orys, qatyn, bala-shaǵa. Gýlegen, gújildegen sóz. Ersili-qarsyly shapqan atty kisiler. Anda-sanda atylǵan myltyq daýysy. Shań-shuń, shatyr-shutyr, yń-shyń daýys shańmen aralasyp aspanǵa ushady. Jurttyń kóbiniń-aq ábden ókpesi kóterilgen. Esten, aqyldan aıyrylǵan qalyń nadan tobyr sáıgel qýalaǵan sıyrdaı. Kózderi ejireıip, tanaýlary shelekteı bolyp elirgen, kújildegen. Elirgen es joq, nadan tobyr — bári ókirgen sıyrdaı gýlep, bólshevıkke laǵnet aıtady. Bári ýystap topyraq shashady. Meni stanısanyń aldyna aıdap ákelgen kezde, esi shyqqan tobyrdyń kóbi qozǵalyp maǵan taıandy. Jaıaý tobyrdyń ishinde eń aldymen maǵan qarsy kelgen qazaq — Nurjan degen aqsaqalǵa kózim tústi. Qolynda ádemi qara taıaǵy bar. Kózi málik bolǵan sıyrdyń kózindeı qyzarǵan. Maǵan janasyp kelip, súzetin sıyrsha qarap, meni balaǵattady.

Men ishimnen yza bolyp jaı:

— Sizge jol bolsyn?.. Siz ylǵı bizben birge bolǵan adam edińiz ǵoı?.. Siz bizben birge Sovdepte de bolǵan joq pa edińiz? — dedim.

— Bylshyldama, sen ne qylmadyń!.. Bálem, endi sazań beriler, qylarmyn saǵan! — dedi Nurjan.

Sol arada gýlep, qozǵalyp, elirip taıanyp kelgen jaıaý tobyrdyń birazy shýlap kelip maǵan jabylyp qaldy.

Qoly jetkeni meni urdy.

Yń-shyń, shań-shuń, pálen-túgen dep jatyr.

«Bólshevık!», «Buzylǵan!», «Kápir!», «Dinsiz!» — degen sózder estiledi.

Kóterilip, biriniń basynan biri asyryp siltegen judyryqtar meni tunshyqtyrýǵa aınaldy.

Jurttyń urǵanynan qorqyp bar kúshti jınap, «shynymen bolysatyn eshkim bolmaǵany ma?..» — dep, tez halyqqa kóz jibergenimde, bir Súleımen qajy degen qazaq umtylyp omyraýlap kelip, meni tez qoltyǵyna alyp, jabylǵan tobyrdan alyp shyqty. Jurtqa endi urǵyzbaı, jyldam stanısaǵa ákep kirgizdi.

Stanısanyń ishi ábiger. Myltyq ustaǵan saqaldy, saqalsyz, jas kazak-orystar. Qylysh, altyatar taǵynǵan ofıserler sart-surt júgirip kirip-shyǵýda. Stanısanyń ishinde keıbir jaı otyrǵan kazak-orystar da bar. Myltyq asynǵandarynyń túrleri jınaq. Qımyldary shapshań. Lepirip, kirip-shyǵyp júr. Báriniń bastyǵy Kýchkopskıı. Gújildep buıryq qylyp, asynǵan qylyshyn súıretip sartyldap kirip-shyǵady. Súleımen qajy meni ıkemdep, shala-pula tintken bolyp, tórgi bir bólmege ákelip tyǵyp jiberdi.

Bólmege kirip kelip, qamaýly otyrǵan Sovdeptiń tóraǵasy Bachokty, onyń orynbasary Bákendi, komısarlary Monındi jáne Sovdep múshesi Kondrateva degen áıeldi kórdim.

Sholaq-sholaq sóz qatysyp, bárimiz daǵdaryp otyrdyq.

— Atysqan kim?.. — dedim.

— Bizdiń qyzyláskerler, — dedi.

— Ózge joldastar qaıda? — dedim.

— Pavlovtar da osynda, myna bólmede, — dedi.

Barmaqty shaınap otyrdyq.

Myltyq daýsy basyldy. Biraq sambyrlaǵan sóz, shabý, shań-shuń basylatyn emes. Báriniń bastyǵy Kýchkovskıı ekpindep, sambyrlap ámir berip jatyr. Birazdan soń uryp, Baıseıit Ádilulyn ákep biz otyrǵan jerge súńgitip jiberdi. Baıseıitti qalanyń shetinen ustap ákelgen eken. Abdollany aıdap qýyp júrip, kóp urǵan eken.

Sóıtip biraz bólshevıkti biz otyrǵan úıge tyǵyp boldy. Kóbi urylǵan. Betteri, bastary qan. Ásirese Kachenkonyń beti kóbirek qan...

Bárimiz bas qosqan soń, istiń mán-jaıyn kórgen soń, barmaqty shaınaı-shaınaı otyrdyq. Elirgen tobyr stanısanyń mańaıyn jynnyń oınaǵyndaı qyldy. Stanısany aınalyp alǵan. Es joq. Azan-qazan. Kóbi tamashaǵa júrgender. Asyqqan, júgirgen jaýlar. Jınalǵan at. Bireý dúsirlep atpen tura qamshylap ketip jatyr, kelip jatyr. Tamashaǵa jınalǵandardyń keıbireýleri, ustalǵan bólshevıkti kórip, jyǵylǵan ústine judyryq salyp ta qalady. Tónip kelip, biz otyrǵan bólmeniń terezelerinen qaraıdy... Bireý terezeni qaǵady. Qaradyq. Qılybaı degen qazaq shal. Qunjyńdap, qolyn shoshańdatady. Ne dep turǵanyna túsinbeı, qadala qaradym. Kózine kózim tústi, bet-aýzy, kózi jyny ustaǵan baqsynykindeı.

Maǵan qarap, qarǵa tuıaq judyryǵyn túıip, birdeme dep kijingen tárizdi bolady. Terezeden o da bizge aıbat shashqan bolady. Sorly!.. Sorly!.. Ne shara bar? Betine qarap, tek: «beıshara, beıshara!..» — dep, basymdy ızedim. Jáne bireýler kelip terezeni qaǵyp kijindi. Basybek degen saýdager qazaqtyń balasy. Boqtaıdy. Ásirese Báken men Baıseıittiń atyn aıtyp boqtaıdy. Basybek balasynyń úıinde júrgen bir jalshy, aqysyn bermegen soń, Bákenge kelip aryz beredi eken. Báken men Baıseıit Basybek balasyn shaqyrtyp alyp, jalshyǵa tabanda eki júz som alyp beredi eken.

Mine, endi saýdager, Basybek balasy Baıseıit pen Bákendi, olardyń joldas sovdepshilerin aıasyn ba!..

Sóıtip, kazak-orys op-ońaı qalany aldy. Kazak-orystardyń op-ońaı Aqmolany alǵandyǵyna osy kúnge sheıin joldastar Sovdeptiń tóraǵasy Bachokty aıyptaıdy. Aıyptaıtyn sebebi: Bachok eshkimge Aqmolada bolaıyn dep jatqan oqıǵa týraly bile-tura habar bergen joq. Áýeli Sovdeptiń basqarmasyna da aıtqan joq. Egerde ýaqytynda qamdanyp, bólshevıkter aldyn ala kazak-orystar kóterilis jasaıtynyn bilip otyrsa, mundaı bolmas edi. Sovdeptiń tutqynǵa alynǵanyna qaramaı, azǵana qyzyláskerimizdiń shtaby kazak-orystarǵa berilmeı atys qyla bastaǵanda, tutylǵan Bachokty kazak-orystar bizdiń shtabqa alyp barypty. Atysyp jatqan qyzyláskerdi Bachok toqtatypty...

Besin aýa bárimizdi qaǵazǵa tirkep, jaraqty kazak-orystar tysqa shyǵaryp, atty, jaıaý aıdap júrdi.

Áli de qamalap shubaǵan tobyr. Kóshe boıy tańyrqap qaraǵan halyq. Keıbireýler qýanady. Bir kazak-orys kempiri qaqpasynyń aldynda qarap turyp shoqynyp jatyr. Bizge qarap qoıyp, túrtinip: «Shúkir qudaıǵa» («Slava bogý!») — deıdi. Qýanatyn, árıne, baılar, onsoń kazak-orystyń kempir-shaldary.

Bizdi aıdap kep, bir kóshedegi kúıgen kirpish saraıǵa qamady. Kazak-orystardan esikke kúzet turdy. Keshe buǵyp júrgender qalaǵa ıe boldy. Kóbinde es joq. Ásirese kazak pen tatar baılarynda es joq. Shárip Ialymuly mas. Áńgilenip alǵan. Qolynda altyatary bar. Bizdiń saraıǵa talaı keldi.

Biz saraıǵa kelgen soń da, ustalǵan biren-saran bólshevıkterdi ákelip sonda tyqty.

Topyrlap jatyrmyz. Kóbimiz ań-tań. Bul halge qalaı túskendikke joldastardyń kóbi tańyrqaıdy. Tamsanady. Keıbireýler Bachokke renjıdi. Balaǵattaıdy.

Qamaýdyń aldynan qarap ótip jatqan adam. Dos ta bar, dushpan da bar. Bireý kúıingen, bireý súıingen. Joldastar qamaýda otyryp, syrttaǵy jaqyndarynan habar ala bastady. Eń aldymen habar bergen jáne odan keıin de tynbaı habar berip turǵan, joldas Pavlovtyń qatyny.

— Ylǵı bastyqtardy atamyz dep jatyr. «On eki kisini atpaq», — dep habar keldi. «Munyń ishinde segizi — orys, tórteýi — qazaq».

Qazaq kimder?.. «Báken, Sáken, Abdolla, Baıseıit...»

Birese: «Alty kisini atady eken...» dep habar keldi. «Munyń ishinde bir qazaq bar» — deıdi.

— «On eki kisini atýǵa ma, joq onan az atýǵa ma?..» — dep, kazak-orystardyń bastyqtary men qala baılarynyń, tóreleriniń bastyqtary jıylys qylyp jatyr, — dep habar keldi.

Qalaı bolǵanda da, haldyń nashar ekenin ábden bildik.

Tún boldy. Jattyq. Túnimen dúsir. Sambyrlaǵan daýys. Shabýyl.

Erteńinde ustalyp kelgen biren-saran bólshevıkter «deıdi» degen túrli habar aıtyp keldi. «Omby, Qyzyljar, Kókshetaý qalalaryn da alypty. Ol jaqta bólshevıkterdi atyp, asyp jatyr deıdi...», «Kazak-orysqa qosylǵan chehoslovaktar deıdi», — dep keldi.

«Ustalǵan kisiler kóp... «Ýaq» bólshevıkterdi basqa jerge qamap jatyr...» — dep keldi. Munysy ras kórinedi.

Biraz úreılendik. «Shynymen revolúsıa bitkeni me?..» — dep ýaıymdaı bastadyq. Kazak-orystardyń bastyǵy, qalanyń komendanty, ofıser Kýchkovskıı kelip, jatqan jerimizdi kórdi:

«Bárińizdiń jumystaryńyzdy komısıa tekserip qaraıdy. Sizderdi qamaǵanymyz, — ásheıin ýaqytsha ǵana, úkimetti alǵanda, búıtpeske bolmaıdy ǵoı. Bárińizde tez bosaısyzdar», — dep ketti...

— Bastyqtardy atýǵa úkim qylypty, — dep, sońynan ile jáne habar keldi.

Úıilip, topyrlap jattyq. Jatqan qamaýymyzda tereze joq. Temirmen qorshaǵan bir tórt buryshty tesigi bar. Kúndiz esik ashyq turady. Esiktiń aldynda myltyq ustaǵan úsh-tórt kazak-orystar turady.

Kúzette turǵan kazak-orystardyń ishinde, Aqmolada oqyǵandaǵy meniń ýchıtelim — Krasnoshtanov kórinedi. Esik aldynan, súıingen qastar, kúıingen dostar qarap, kóshe boıy ótip jatyr. Dostardyń keıbireýleri ıek qaǵyp amandasady. Keıbireýleri ár túrli as ákelip jatyr. Qazaq qaıda barsa da et pen qymyzdy tastaǵysy kele me?.. Asy et pen qymyz jáne basqa tamaqtar.

Qamaýdaǵy jurttyń aıyrylǵan esi birte-birte kirdi. Oqıǵany áńgime qylyp jatyrmyz. Qara ýaıym qara páleshe basty. Haldyń nashar ekenin ábden sezdik. Yzaly kúıik kókirekke toldy.

İrgege arqasyn súıep otyrǵan Bákenniń qasyna keldim. Báken ýaıym aıtty:

— Endi ólemiz ǵoı. Biraq áıteýir, durystyq úshin ólemiz. Sol jeri jaqsy. Keıingiler aıta júredi ǵoı... — dep, qasyna kelip otyrǵan meni qushaqtady da:

— Men ólsem de, sen aman qalsań ıgi ediń: «sen gazetke jazyp, kitapqa jazyp, bizdiń ne úshin ólgenimizdi keıingilerge aıtar ediń... — dedi. Men:

— Qoı!.. Kim biledi?.. Olaı deme, bárimizde aman-esen qutylarmyz. Taǵy da, áli talaı maıdandy kórermiz. Mundaı kimniń basynan keshpegen! — dedim.

Daǵdaryp otyrmyz. «Bul qalaı boldy?», «Neǵyp búıtip qaldyq?» — degen oı bastaǵy mıdy shyrq aınaldyrdy...

Bul oqıǵa jalpy Rossıada boldy ma, joq, jalǵyz Aqmolada ma? Mine, osyny áli eshkim bilmeıdi. Saraıda júz shamaly kisimiz: Sovdepshilerdiń eń irileri. Ózge «ýaq» degenderi ózge qamaýda. Qaı jer aman, qaı jer jaý qolynda ekenin eshkim bilmeıdi.

Bir ýaqytta Bachokty jaýapqa shaqyrdy. Pavlovty shaqyrdy. Bireýi — Sovdeptiń tóraǵasy. Biri — aqsha komısary. Bulardy aparyp tez qaıtyp ákeldi, bulardan jalǵyz-aq aqshanyń ǵana jaıyn surapty.

— Ne bildińder?.. Úkimet kimniń qolynda eken?.. — deımiz.

— Jóndi eshteńe bilmeımin.

Jalǵyz-aq Bachok:

— Úkimet eser partıasynyń qolynda bolsa kerek... — dedi.

Kesh boldy. Tún boldy. Qamalyp jatqan saraıymyz birtúrli qapastyq. Tún ortasynda dúsirlep kelip, jabýly turǵan esikti ashty. Jıyrma shaqty jaraqtanǵan atty kazak-orys kelip, esik aldynda turyp bir qaǵazyn oqyp, keıbir joldastardy shaqyra bastady.

Aty atalyp shaqyrylǵandar birtin-birtin shyǵyp jatyr. Shaqyrylǵandardyń kóbi ylǵı bastyqtar.

Qyryqtan asa kisini shaqyryp, tysqa shyǵaryp, qatarlap turǵyzyp jatyr. Aınala qamap jaraq asynǵan atty-jaıaý kazak-orystar tur.

Qaǵaz oqyp, ámir qylyp júrgen Serbov degen monarhıs, ózi tehnık, Donnyń kazak-orysy. Qazir endi áskershe kıinipti. Aqmolada Sovet úkimeti jasalardyń aldyndaǵy sansyz jıylystarda, mıtıńterde bólshevıkterge qarsy shyǵyp sóılep júretin adamdardyń biri osy Serbov bolýshy edi. Mine, bul endi qazir qylysh asynyp alǵan. Qolynda qaǵaz. Sasyq kúzenshe shaqyldap, zekip, keketip, bólshevıkterdi qatarlap jatyr. Kachenkony qaıta-qaıta keketip, betine taıap sirińke tartyp, jaryq qylyp kórdi. Kekete kúlip, jaryqpen betin anyqtap kórdi:

— Á, jıren murt!.. Birde meniń kózimdi tyrnap ala jazdap ediń! — dedi...

Aspanda aı da joq. Bult ta joq... Biraq juldyzdyń jaryǵymen tún onsha qarańǵy emes. Serbov batyr bizdi qaıda aparatynyn bilmeımiz. Serbov sasyq kúzenniń aıǵyrynsha shaqyldap áskerine ámir qyldy. Ásker qylysh-myltyqtaryn sart-surt etkizip ońtaılap aldy.

Daýsy kúńgirlep Serbov: «Káne, júrińder!» — dedi.

Atty-jaıaý konvoı qorshap, bizdi aıdap jóneldi. Qatarlasqan boıymyzben júrip kelemiz.

Qala — qarańǵy, kúńgirt, tumannyń ishinde. Qala tynysyn toqtatyp, ólip qalǵan bir zor maqulyq tárizdi. Kóshe jym-jyrt, dybys joq. Bizden basqa qybyrlaǵan bir qara joq. Dem ishke tartylǵandaı, kóz qadalyp qatqandaı. Aınala qorshap, myltyqtaryn daıarlap ustap kele jatqan jaıaý kazak-orystar. Olardyń syrtynan qorshap, qylyshtaryn jalańashtap, daıarlap kele jatqan atty kazak-orystar. Atty kazak-orystardyń jalańashtap, qoldyń salasyndaı kókke kótergen qylyshtary aspandaǵy juldyzdardyń sáýlesimen jylt-jylt etedi. Syrt-syrt basyp, aıańdap biz kelemiz. Atty kazak-orystardyń astaryndaǵy attary ǵana pysqyrady, basqa eshkim de dybys shyǵaryp sóılemeıdi. Aıdaýshylar men aıdalyp kele jatqandar, birinen-biri kózderin almaı ańdysyp kele jatqan tárizdi. Pyshaqtaryn tósep ańdysyp, biriniń kózi taıyp ketse, biri qara pyshaqty salyp jibereıin dep kele jatqan tárizdi. Árkim qalyń aýyr oıǵa batyp, qara tumannyń ishinde kele jatqan tárizdi. Ákele jatqan jerin, nege ákele jatqandaryn kazak-orystar da ábden belgilep, daıyndap qoıǵan tárizdi. Aıdalyp kele jatqan bólshevıkter de baratyn jerlerin jáne ne úshin bara jatqandaryn ábden bilip kele jatqan tárizdi. Juldyzdardyń sáýlesimen jalańash qylysh, jalańash myltyq jylt-jylt etedi. Munarǵa batyp, tym-tyrys bolyp túnergen qalanyń úıleri shubatylyp qalyp jatyr. Tunjyrap ańdysyp, aıańdaǵan qalypta, qalanyń ortasynan shetine qaraı shyqtyq. Bir ýaqytta artymda kele jatqan Qusaıyn Qojamberdiuly men janymda kele jatqan Nurǵaıyn ekeýimizge aqyryn:

— Iapyrym-aı, qalanyń shetine shyǵaryp, mynalar atady-aý! — dedi.

Men:

— Báribir ǵoı, qaıda aparyp atsa da, — dedim.

Qıal men oıdyń júıriktiginde qısap joq. Barlyq ótken ómir, tirshilik, jastan oqýǵa, bilimge talpynyp oqyǵandyq. Bala kúngi aýyldaǵy ómir, Nildi zavodyndaǵy oqyǵan kúnder; Aqmolada shkolda oqyǵan kúnder. Jastyqtyń áýenindegi ár túrli istegen ister. Odan Ombyǵa baryp, semınarıada oqyǵan kúnder. Ondaǵy «Birlik» dep at qoıyp, oqyp júrgen qazaq jastary bolyp ashqan uıymnyń ýaqyttary. Ómirden kútken jemister, tirshilikte ıman qylyp tutqan maqsuttar. Eldegi kórgen tirshilik. Eń áýelgi 1916 jylǵy ýchıtel bolyp, Buǵyly elinde, Nura boıynda ótkizgen bir jylym. Bostandyqty qarsy alǵandaǵy tilek, gazet, komıtet, mıtıń. Sovdep istemek bolǵan, talaı daıarlap júrgen plandar. Áke, sheshe, týǵan-týysqan. Jan qıysar dostar. Jaqsy kóretin sulý... Bári lezde buldyrap, kóshken eldeı shubatylyp, tizbektelip, kóz aldyma ap-aıqyn bolyp kelip, ótip jatyr. Bala kúnderdegi arttaǵy ister, neshe jylǵy aldaǵy ister lezde saǵymdaı ǵana elestep ótti. Aldaǵy zor ıman, zor úmit kóz aldyma kelip, júrek kúıip, qorǵasyndaı erip ketti. Osynyń bári qazir bir-aq mınýtte joq bolmaq... Bala jastan kórgen kúniń bir mınýtke turmaıdy. Ómir maǵynasyz bir oıynshyq tárizdi kórindi. Iá, oıynshyq!.. Olaı bolsa, ólýdiń de, tiri júrýdiń de aıyrmasy joq... «Ólim kelse, kelsin!.. Tez kelsin!..» — degen oıǵa toqtadym...

Iá, taǵdyrdyń isi osy! Júrek, sezim ólimnen qoryqpaı, ólimge týra qaraǵan tárizdi. Jan-jaǵyń túbi joq tuńǵıyq bolsa, tuńǵıyqtan shyǵýǵa bir-aq aýyz bolsa. Ol aýyz — kúnásyz ólim bolsa, — adam taıynbaı, ólimge týra qaramaq. Qaıta ólimmen tezirek aıqasýǵa umtylmaq. Mine, bizdiń bárimiz de osy halde bolsaq kerek!..

Kele jatqan jigitterde ún joq. Bári belderin býǵan...

Bir ýaqytta buryldyq. Qalanyń shetine qaraı buryldyq... Júrip kelemiz. Mine, aınala túpsiz tuńǵıyqtyń jalǵyz ótkel aýzynda, qanjaryn qaırap turǵan ólimge taıandyq... Ómir de, tirshilik te ánsheıin bir tús tárizdi. Óńim de tús tárizdi. Dúnıede boldyń, endi joq boldyń. Joq bolmaıtyn jan joq... Bireý erte, bireý kesh... Azar bolsa, biz erterek joq bolarmyz. Báribir, áıteýir joq bolatyn bolǵan soń... Qaıta tezirek bolsyn... Ana sorly qaıtedi?.. Jylaıdy-aý!.. Shynymen ketkenimiz be?.. Shynymen, sorly ana jylap qala ma?.. Qoı, ólmespiz!.. Ne qyldyq biz!.. Qazir bytyrap qasha jónelemiz... Apyr-topyr bolyp, shańq-shuńq etkizip myltyq atar. Qylysh shabar. Túnniń munaryna kirip ketemiz... Elge baramyz...

Mine, osyndaı oılar sapyldap, tizbektelip keledi. Qalanyń shetindegi bir tas úıge taıandyq. Sol tas úıdiń qaqpasynyń aldyna kelip toqtatty. Temirin, kiltterin, temir shynjyrlaryn saldyrlatyp qaqpany syqyrlatyp ashty. Qaqpanyń ishindegi tóbesi ashyq úlken bıik qamaýǵa bárimizdi kirgizdi. Iirip turdy. Túkpirdegi tas qys úıden shyqqan bireýlermen Serbov mińgirlesip sóılesip jáne bir-eki qylysh asynǵan adamdarmen kúbirlesip sóılesti, ármen kirdi. Ar jaǵynan temirleri, kiltteri saldyrlap bir esikter ashyldy. Kúńgir-kúńgir sóılesip, biraz keshikti. Birazdan soń qylysh asynǵan bir-ekeýi kelip, bizdiń bir kisini shaqyryp ertip alyp ketti. Aparyp túkpirdegi úıge kirdi. Birazdan soń taǵy da bireýimizdi ertip áketti. Odan keıin jáne bireýimizdi ertip áketti. Aparyp ne qylyp jatqanyn bilmeımiz. Joldastardyń keıbireýleri tyqyrshyp tur...

Meniń qasymda turǵan Nurǵaıyn maǵan:

— Iapyrym-aı, ne qylyp jatyr eken?.. Óltirip jatyr ma eken? Ne qylyp jatyr eken?.. — dedi.

Men keıidim:

— Ne qylyp jatyr eken deısiń!.. Ne qylsa ol qylsyn, bylshyldamaı tura berseıshi! — dedim.

Nurǵaıyn da turyp keıidi:

— E, sen meniń sózimdi osy jerde de tıamysyń? Qazir bul jerde sen meni tıa almaısyń!.. — dedi.

Men retsiz, orynsyz aıtqanyma ózim de ishimnen ókinip:

— Jaraıdy, qoıshy endi, — dedim.

Nurǵaıyn ekeýimizdiń bul sózimiz táýir boldy. Tunjyrap qalshıa qarap úndemeı turǵan joldastardyń taıaý turǵandarynyń basyp turǵan aýyr oılaryn serpip tastaǵandaı boldy. Joldastar qozǵalyp bir-birine sóz qata bastady. Joldastardy birte-birte aparyp túkpirdegi esikke engizip jatyr. Stalınge kedeıler seziniń atynan «Alashordaǵa» bermek bolǵan avtonomıasyna narazylyq bildirip jazǵan telegrammanyń qoljazbasy meniń qaltamda edi. Turǵan jerde, sony qaltamnan alyp, ýaq qylyp jyrtyp tastadym.

Bir mezgilde kezek maǵan keldi. Meni alyp túkpirdegi esikke engizip, maıshamnyń jaryǵymen tar jolmen alyp kelip, bir oryndyqty aldyna qoıyp, onyń ústine qaǵaz qoıyp otyrǵan uzyn murtty, jýantyq sary «tóreniń» aldyna ákeldi. Serbov terezeniń aldynda súıenip tur eken.

Meniń aty-jónimdi jazyp aldy.

— Aqshań bar ma? — dep surady.

Qaltamdaǵy qaǵazdarymdy kórdi. Sonan soń álgi meni alyp kelgen, qylysh asynǵan eki jendetke:

— Bir bólmege apar!.. — dedi.

Meni ertip ákep, qarańǵy, salqyn, asty tas bir bólmege engizip jiberdi. Aýyr esikti sart etkizip jaýyp, syrtynan bir temirin shaqyrlatyp qaıyryp qoıdy.

Men bólmege kirip, esik jabylysymen, qarańǵy bólmeniń tór jaǵynan bir-eki-úsh adamnyń dybysy shyqty.

— Bul kirgen kim?.. — dedi.

Daýys menen buryn kirgizgen, bizdiń joldas, advokat Trofımovtiki eken. Salqyn, qarańǵy, edeni tas úńgirdiń tórinde, sol tas edende jatqan joldastardyń qasyna sıpalap kelip men de qosyldym. Men de tas edenge jattym.

Ózara anda-sanda sóz qatysyp jatyrmyz. Birazdan soń taǵy bir joldasty ákep engizdi... Sóıtip, kóbimizdi sol bólmege qamady.

Qap-qarańǵy bólmese kirip kelgen bir joldas aıaǵymen sıpalap, tórdiń aldyna shalqamnan túsip jatqan meniń aıaǵyma kelip tireldi. Joldas meni aıaǵymen túrtip turyp:

— Bul jer edende jatqan ne? — dedi. Joldas orys edi.

Men oryssha:

— Jer edende jatqan kisi! (Na polý lejıt chelovek), — dedim.

Buryshta jatqan joldas Trofımov:

— Ah!.. Mynaý qalaı kúshti aıtylǵan sóz!.. (Ah, kak eto sılno ı harakterno skazano!) — dedi.

Sóıtip, qarańǵy úıde qamalyp, sóılesip, tas edende jattyq. Tań atty. Jer edennen jurt uıpalaqtanyp turdy. Birazdan soń myltyq asynǵan kúzetshiler bárimizdi qamaý qorǵan qoraǵa shyǵardy... Sonsoń qaıta ákelip japty.

Bólmege kazak-orystyń komendantynyń pomoshnıgi Moıseev degen jas ofıser keldi. Moıseev kazak-orys emes. Aqmolanyń bir baıynyń balasy. Ózi Aqmolanyń qala shkolasynda menimen birge oqyǵan edi. Qazir praporshık-ofıser, jas jigit. Shkolada menimen qatar oryndyqta otyratyn edi. Ekeýmizde gazet oqýshy edik. Oınap, shkolda saıasat isteri týraly talaı sóz talastyryp júretin ýaqyttarymyz bolýshy edi.

Balqan soǵysynda biz oqyp júrgen shkoldyń oqytýshylary Bolgarıaǵa járdem jınaǵan edi... Qalanyń ulyqtary qatynasyp, shkolda saýyq keshin jasaǵan edi. Túrkıany qaralap, Bolgarıany aqtap, qýattaǵan edi. Shkolda oqyp júrgen balalar on tıynnan, bes tıynnan Bolgarıaǵa járdem aqsha jınaǵanda men narazylyq bildirip, bes tıyndy bermeı qalyp edim. Oqýshylarǵa Moıseev meni «bul — túrik patrıoty...» — dep edi.

1913 jyly Aqmoladan men Ombyǵa oqýǵa kettim. Odan keıin kezdespeı júrip, sol 1917 jyldyń aqyrynda Aqmolada Sovet úkimetin ornatý jolyndaǵy talas-tartys jıylystarda onymen qaıta kezdesip edik. Onan soń ákesiniń úlken úılerin, jaqsy dıirmenderin, kóp ógizderin alyp edik. Jáne Nura ózeniniń boıyndaǵy qazaqtardan zorlyqpen alyp otyrǵan jerlerin, Aqmolada Sovet úkimeti ornamaı turǵanda-aq men qazaqtarǵa eriksiz qaıtyp alǵyzyp edim.

Mine, birge oqyǵan joldas Moıseevpen endi jaý bolyp ushyrastyq. Qylysh, myltyq asynǵan. Ústinde ofıser kıimi. Belbeýin ıyǵyna ádemi ilgekti qaıyspen kótergen. Qasynda túrmeniń bastyǵy. Jáne bir-eki qarý asynǵandary bar. Ekeýmiz qarastyqta qoıdyq...

Biz tas edende otyrmyz. Bizdi kórip, túrmeniń tártibi týraly túrmeniń bastyǵynan Moıseev sóz surap, oǵan ózi bir-eki buıryq qylyp shyqty.

Bostandyqtaǵy jaqyn adamdarymyz túıdek-túıdegimen asty jiberip jatyr. Qymyz ben et jatqan bólmemizge tolyp ketti. Túrli habarlary da kelip jatyr.

Bir habar aıtady:

— Kazak-orystar bólshevıktiń bastyqtaryn atamyz dep jatyr, ózge halyq atqyzbaımyz dep jatyr... — deıdi.

Bir habar aıtady:

— Pálen kisini atýǵa daıarlap, attaryn jazyp qoıypty, biraq anyq atylatyn kimder ekeni jarıalanǵan joq... — deıdi.

Bir habar aıtady:

— Qazir atýǵa qorqyp otyr, óıtkeni kóp jer áli de bólshevıkterdiń qolynda, áýeli Omby da áli bólshevıkterdiń qolynda tur! — deıdi.

Sońǵy habardy estigen soń, júrek lúpildeı bastady. Joldastar árbir habardy neshe túrli saqqa júgirtip, talqyǵa salady. Árkim túrlishe boljaý aıtady.

Erteńinde myltyqty kúzetshiler bizdi taǵy qamaý qoranyń ishine shyǵardy. Kúzetke kelgen bir stýdent «esermen» sóılestim. Ol bizben kúlip sóılesedi... Qalanyń endigi komendantynyń atynan qoranyń ishinde japsyrýly turǵan bir-eki qaǵazdy oqydyq.

Qaǵazda bizdi (bólshevıkterdi) «Halyqtyń, otannyń dushpandary...» — dep jarıalapty.

Jáne: «Endi kúlli Rossıada halyqty, otandy búldirgen jaýyzdar ókimet basynan qýylady. Endi bul jaýyzdardyń qoldarynan barlyq Rossıa úkimeti alynady. Qolǵa túsken jaýyz bólshevıkter tıisti jazalaryn tartady...» — depti.

Jáne bir qaǵazǵa jazyp qoıypty: «Atbasar alyndy. Qalanyń úkimi pálenniń qolynda. Kókshetaý alyndy, qalanyń bıligi ataman Annenkovtyń qolynda. Qyzyljar alyndy, qalanyń bıligi polkovnık Volkovtyń qolynda. Omby alynaıyn dep jatyr. Qalanyń tóńireginiń bári alynyp bitti. Bólshevıkter qalanyń ortasynda ǵana tyǵylyp, atys qylyp jatyr», — degen...

Joldastardyń kóbi bul qaǵazdardy oqyǵan soń barmaqtaryn endi qattyraq shaınady. Júrek qattyraq soqty. «Omby alynbaı qalsa, kazak-orystar qashady... Áttegen-aı! Neǵyp biz bulaı bolyp qaldyq?..» — degen oı árqaısymyzdy qınady.

Erteńinde qoranyń ishine japsyrýly turǵan qaǵazdan «Omby alyndy» degen habardy oqydyq.

Omby alynǵan soń, bólshevıkterdi halyqtyń, «otannyń dushpandary» dep, burynǵydan beter balaǵattap, endi ózderiniń kúshterin tipti zoraıtyp kórsetip jarıalapty.

Aqmolany alǵan «batyrlar» Omby alynbaı turǵanda ishterinen qorqyp, «áldene bolady» dep júr eken. «Ombyny aldyq» degen habar kelgen soń, ysqyryp shyqty.

Qaladaǵy barlyq praporshık, ofıserlerdi jaraqtandyryp, olardan otrád jasady. Qaladaǵy baılardyń, saýdagerlerdiń jas-kárisiniń bárin jaraqtandyryp, ásker tártibine qoıdy. Ýezen, qaladan «mynaý bólshevık» degen ıakı mynaý «bólshevıkterdi qýattaıdy» degen adamdy abaqtyǵa topyrlatty.

Bizdi túrmeniń ár bólmesine bólip-bólip kirgizdi. Eń «qaýipti» bastyqtar degen 24 kisini shynjyrlady. Shynjyr salynǵandar: Qyzyl ásker shtabynyń bastyǵy matros Avdeev, Sovdeptiń aqsha-qazyna komısarlary Pavlov pen Monın, Sovdeptiń tóraǵasy Bachok, onyń orynbasarlary Kachenko men Serikbaıuly, Trıbýnaldyń tóraǵasy Drızge men Martylogo, azyk-túlik komısarlary Bogomolov pen Asylbekuly, Sovdeptiń prezıdıým múshesi jáne oqý komısary Seıfýllın, eńbek komısary Gráznov, Ádiluly jáne Jaınaquly, Bekmuqambetuly, Ǵızzatollauly, Sovdeptiń múshesi emes sosıal-demokrat Petrakeev — taǵy basqalar. Qyrǵa, Ereımen jaǵyna, álgi belgili Oljabaı Nuralın bolys pen Álkeı bolystardy jaýapqa alyp, jazasyn berýge shyǵyp ketken Jumabaılardy ustap ákelip, olarǵa da shynjyr saldy. Jumabaılardy ustap ákelgen — álgi Oljabaı bolystar.

Óz kıimderimizdi alyp, jaman kenepten jasaǵan túrmeniń kóılek-dambalyn berdi. Jeńi men arqasy sary, ózge jeri qara túrmeniń syrttan kıetin, masqara beshpentin berdi. Bizdi qoranyń ishine shyǵarǵanda jaǵalaı myltyq ustaǵan konvoı soldattar turatyn boldy. Omby alynǵan soń kazak-orystar aqyryp, jylansha ysqyryp boqtaı bastady. Syrttan bizge endi eshbir as ótkizbeıtin boldy. Qaraýyl kúsheıdi. Qaraýylǵa birese kazak-orystar, birese praporshıkterdiń otrády, birese qala baılarynyń, saýdagerleriniń, meshandarynyń balalary keledi.

Bizge túrmeniń beretin asy syrty kúıgen, ishi ılengen, kók aıaz, shıki qap-qara nan men qara sý boldy.

«Mynaý bólshevık» degen kisini, ıakı «mynaý bólshevıkti qýattaıdy» degen kisini Aqmola ýeziniń jan-jaǵynan ákep túrmege toǵytyp jatyr. Nildi, Spassk, Qaraǵandy zavodtarynan bir top jumyskerdi ákep qamady. «Jas qazaq» uıymyndaǵy balalardy da ustaı bastady. Túrmeniń 12 bólmesi lyq toldy. Endi túrmege sımaǵandardy qaladaǵy qarańǵy, nárse saqtaıtyn, nárse qoıatyn tas úılerge qamap jatyr. Kazak-orystyń kisileri shabýyldap, Aqmola ýeziniń barlyq poselkelerin, barlyq mańaıdaǵy qazaq elderin qutyrǵan qasqyrsha kezip, bet kelgen adamnyń basyna qamshy oınata bastady. Eldi búıi tıgendeı qyldy. El qutyrǵan qasqyrlar tıgen qoı tárizdi boldy. Kazak-orystar, baılar edireıip aldy.

Nasharda úreı qalmady. Bir sózben qarsy kelgen kisilerge, ıakı «mynaý teris qoı» degen kisige, tipti eshbir jazasy joq bolsa da, kóńiline jaqpaǵan kisige — qamshymen ıakı myltyqtyń súmbesimen dúre sala bastady. Máselen, bizdi shynjyrlarda usta izdepti. Bir qazaq ustany shaqyrypty. Usta bizdi shynjyrlaýǵa kónbepti. Kónbeısiń dep ustany soıyp salypty. Usta sonda da kónbeı qalypty. Qysqasy, jalpy eńbekshi, nashar el qoı mysalynda bolyp, bular qoıǵa tıgen qutyrǵan qasqyrdaı bola bastady. Sovet qulaǵansha Sovetti onsha súıkimdi kórmegen keıbir buqaralar aqtardyń aıaq alysyn kórip oılana qalatyn boldy.

Endi bizdi birese: «Orynbor jaqtaǵy kazak-orystardyń jandaraly Dýtovqa jiberedi eken...» — dep habar shashady. Birese: «Ombydan bir kisi kelgen soń, áskerı sot ashyp, tekserip, bastyqtarynyń bárin atady eken...» — dep habar taratady. Kúnnen-kúnge basqan tuman aýyrlanyp, qalyńdap, hal jamanǵa aınala berdi. Barlyq Sibir qalalarynyń birinen soń birin aqtar alǵan habarlaryn kún saıyn jarıalap jatyr. Bir jumanyń ishinde Sibirdiń kóp jerin aqtar alyp bitirdi. Túrmeniń birinshi bólmesinde árbir alynǵan habardy ortaǵa salyp, istiń aqyryn ár túrli boljap otyrdyq. Birimiz qozǵalsaq qol-aıaqtaǵy shynjyrlar, kisendi attardyń kisenderindeı syldyrlaıdy. Bárimiz qozǵalsaq temir shynjyrlar túrmeni kúńirentip yń-shyń qylady.

Birinshi bólmede otyrǵan alty-jeti qazaq, ózge jerlerdegi joldastar — bólshevık qazaqtar qandaı halde eken dep áńgime qyldyq. Árıne, sóz bolatyn: Kókshetaýda Sabyr Sháripuly, Ombydaǵy qazaq jumyskerleri: Tátimuly, Jánibekuly, Múkeıuldary jáne Shaımerden Áljanuly, Qyzyljardaǵy qazaq jumyskeri: Esmaǵambetuldary, Dúısekeıuldary jáne olardyń bastyǵy, ýezik komısar Ysqaq Kóbekuly jáne Ombydaǵy oqýshylardyń «Demokrat sovetin» jasaǵan jas bólshevıkter, taǵy basqalar. Bular ne halde eken dep áńgime qyldyq.

Joǵarǵy aıtylǵandardyń ishindegi ol ýaqyttardaǵy irisi jáne maǵan ózgeshe tanysy feldsher joldas Shaımerden Áljanuly.

Bul «Alashordanyń» belgili jaýy edi. «Alashordanyń» azbandary da Shaımerdenge óte qas edi. 1917 jyly Ombyǵa Orynbordan Bókeıhanuly kelgende, Ombydaǵy qazaq jastary qazaqtyń «qamqory» «Álekeń» keldi dep quttyqtap ony qarsy alyp, jıylys qylyp, jıylysyna kelgen Bókeıhanulyn quttyqtap sózder sóılegende, kóptiń ishinen jalǵyz shyǵyp, Bókeıhandy minep sóılegen Shaımerden edi. Tóreniń aıaǵyn qushaıyn dep júrgen tóreshik «qazaq jastary» Shaımerdendi «jyndy» degen edi. Shaımerden jıylystaryn tastap shyǵyp ketken edi. Onyń sońynan Taýtan Arystanbekuly tárizdi joldastar da ketken edi. Bul týraly oqýshyǵa budan buryn aıtylyp ta ótti.

Jáne Aqmola gýbernıasynan basqa jerdegi biren-saran bólshevık qazaqtardyń haldary qandaı boldy eken dep ýaıym qyldyq.

Semeı gýbernıasynda ózgeler «Alash» bolyp elirip júrgende, bólshevıkterge qosylǵan jalǵyz Nyǵmet Nurmaquly edi. Nyǵmet Qarqaraly ýezinde oqytýshy edi. Oktábr tóńkerisinen keıin, Qarqaralydan Nyǵmet maǵan jazǵan bir hatynda búı degen edi:

«Sáken, isteriń qalaı?.. Burynǵy patshanyń tepkisinde janshylǵan halyqtarǵa teńdik berip, adam sanyna sanaıtyn jalǵyz bólshevık partıasy ekenine kózim jetti. Sol sebepti men de bólshevık boldym...» — degen edi. Endi sol Qarqaralydaǵy Nyǵmettiń qandaı halde ekenin oılap sóz qyldyq.

Qazaqstannyń ózge gýbernıalarynan 1917 — 18 jyldarda bólshevık partıasyna qosylǵandardy biz kóp estigen de joq edik. Jáne gazet betterinde de kórgen joq edik. Qazaq bólshevıkteri saıası kúresti «Alashpen» aıqasyp bastaǵan edi. Al Qazaqstannyń árbir gýbernıasynda shyqqan gazetterdiń — bizdiń Aqmolada shyqqan «Tirshilik» gazetinen basqasynyń bári «Alash» uranyna salyp jatty. Áleýmet tarıhyna qaraǵanda, 1917 jylǵy saıası kúrestiń zor maıdanyndaı uly dúbirlerde oqyǵan adamdardyń saıasat, áleýmet kúresine qatysqandarynyń bári de sol zamanda shyǵyp turǵan gazet, jýrnaldardyń aınalasyna jınalmaq. Egerde áleýmet isine qatysqandar mańaıyndaǵy gazet, jýrnaldyń baǵytyna rıza bolmasa, ózderi bólek gazet, jýrnal shyǵaryp, maıdanǵa shyqpaq. Ne bolmasa basqa jerlerdegi baǵyty úıles degen gazetterge pikirlerin jazyp maıdandaspaq. Bul — saıasat, áleýmet tarıhynyń tájirıbesi. Muny bulaı bolmaǵan dep eshkim de aıta almaıdy.

Mine, sol 1917 jylǵy uly dúbir, uly maıdanda Semeıde shyqqan «Saryarqa» men «Abaı» «Alashtyń» ordasy boldy, Semeı gýbernıasy, Qarqaraly ýezindegi jalǵyz Nyǵmet Aqmolaǵa — «Tirshilik» gazetiniń basyndaǵy bizge hat jazyp jatty.

Aqmola gýbernıasynda — Aqmolada shyqqan «Tirshilik» gazeti «Alashty» minep, jazyp jatty. Aqmola gýbernıasy Qyzyljar qalasynda «Úsh júz gazeti» «Alashtyń» azbandaryn boqtap jatty. Al Aqmola gýbernıasynyń bul eki gazetine de rıza bolmaǵan biraz adamdar — «jasalashtar» Qyzyljarda 1918jyldyń jazynan bastap «Jas azamat» degen gazet shyǵaryp, «Alashty» uran qyldy. «Alashordany» kóterdi.

Torǵaıdyń oqyǵandary, Qostanaıdyń, Oraldyń «aldyńǵy qatardaǵy» oqyǵandary qosylyp, Orynbor qalasyndaǵy «Qazaq» gazetiniń shylaýynda boldy. Bular kóp jerge — barlyq Qazaqstanǵa jón-jobasyn berip turdy. «Qazaq» gazeti «Alashtyń» uıym ordasy bolyp turdy.

Túrkistan oqyǵandary Tashkende «Birlik týy» degen gazet shyǵaryp, «Alashty» uran qylyp turdy.

Bókeı ordasynyń biraz oqyǵandary, aqyn, molda Qarashuly bas bolyp, «Uran» degen gazet shyǵaryp, «Alashordany» uran qylyp turdy. Tyrbanyp bularǵa qarsy bolǵan Jaqypuly Serikter ǵana júrdi.

Qarashuly Omar «Alash» uranyn jyr qylyp, kitapsha jazyp shyǵardy. Umytpasam, kitapshasynyń aty «Terme» edi. Kitapshasynda Álekeńdi maqtaıdy... «Tý ustaǵan toptyń Álekeń júr basynda. Sur kepkisi basynda; Gımnazıser, stýdentter qasynda...» — deıdi.

Qazaqtyń barlyq gazetterin maqtaıdy. Jalǵyz «Úsh júz» gazetin boqtaıdy. «Tirshilik» týraly eptep, jumbaqtap, noqat qoıyp jazady.

Mine, osy gazetterdi oqyp, Qazaqstannyń basqa jerlerinde qazaqtan bólshevıkke qosylǵandardy kóp esite almaǵan soń, bólshevıkterge qosylǵan áredik qazaqtardyń alystaǵylarymen aralasa almaǵan soń, túrmeniń aýyr halinde otyryp, jalǵyz álgi aıtqan joldastardy ǵana sóz qylyp otyrdyq.

Aqmola bólshevıkteriniń halderi, sóıtip, óte nashar kúıge tústi. Aqmolada qazaq bólshevıkteriniń tutqynǵa túspeı ketkenderi myna tómendegileri bolypty: Turysbek Myńbaıuly, Jaqıa Aınabekuly, Ábýbákir Esenbaquly, Ǵalym Ábýbákiruly, Battal Smaǵululy, Kósherbaı Jamanaıuly, Shúken Tináliuly, Seıit Nazaruly, Aryn Maldybaıuly, taǵy da basqalar. Jáne Aqmoladaǵy qazaq jastarynyń «Jas qazaq» uıymyndaǵy ekpindi, aldyńǵy qatarda júrgen, birqatarlaryn da ustamaq bolǵan soń, olar da qashyp ketipti. Mynalar: Báken Janabaıuly, Kójebaı Erdenaıuly, Salyq Aınabekuly, Ómirbaı Dónentaıuly, Dúısekeı Saqbaıuly jáne basqa osy tárizdi «Jas qazaq» uıymynyń balalary.

Sóıtip, temir shynjyrdy kúńirentip, tas edende topyrlap jattyq.

Kúzetshi qansha bolǵanmen, tystan hat-habar alyp turamyz. «Semeıde «Alashorda» úkimeti jarıalanyp, ashyldy» degen habar aldyq. Semeıdegi «Saryarqa» gazeti «Alashordanyń» resmı tili bolypty. «Saryarqanyń» uran salǵan nómirleri Aqmolaǵa kelip te qalypty. Tystaǵylar bizge bir nómirin jiberdi. Dál bizdi balaǵattaǵan nómiri eken. Umytpasam 42-nómiri. Jáne bul nómirinde «Alashordanyń» jelbýaz úkimetiniń jazǵan «jarlyǵy» bar eken. Umytpasam, jarlyqtyń nómiri — 4.

Jarlyǵynda:

«Qazaqtan» bólshevık bolǵan jaýyz aramzalardy kimde-kim ustaǵan jerde jazasyn bersin. Bulardy tamyrynan qurtý kerek», — deıdi.

Ólimdi kún saıyn kútip otyrdyq. Revolúsıanyń dushpandary kúnnen-kúnge abjylansha ýyn shashyp, ysqyra berdi. Qajy, molda, bı, bolystar tynystaryn keńitip, jaılanyp demderin aldy.

Temir torly tas sandyqtyń ishinde shynjyrlanyp baılaýly Qyzyl suńqarlar jatty... Qastyń aıyzy qandy. Dostyń júregin jalyn shaldy...

VI. AQMOLA TÚRMESİNDE

Túrmeni kazak-orystar men praporshıkterdiń otrády kelip kúzetkende, jylansha ysqyryp keldi. Ásirese kazak-orystardyń otrády kelgende, tobyrly jyn kelgendeı bolady. Keýdelerin ersili-qarsyly qatar tizgen oqpen shyrmap tastaǵan. Iyqtaryna qylysh, myltyq, shybyrtqy qamshy asynǵan. Bórikteri bir jaq shekesinde, shalbarlarynyń eki jaq sandary tórt elideı jol Qyzyl shúberek. Neǵurlym tústerin yzǵarly, sýyq qylyp kórsetýge tyrysady. Daýystaryn kújildetip, aıtatyndary boǵaýyz, zekirý. Keıde kresán jastarynan jınap alǵan soldattary kúzetke kelip turǵanda, túrmedegiler ózderiniń kisileri kelgendeı bolady.

Úkimetti qolǵa alǵan batyrlar bizdi tergeýge jáne barlyq Aqmola ýezinde bólshevıkshildikti (bólshevızmdi) joıýǵa komısıa jasady. Komısıanyń bastyǵy — patshashyl Serbov.

«Ólim jazasyn qylady» degen habar kún saıyn ár túrli bolyp, jańaryp estilip otyrady. Túrmege bir kúni saýdyrap, bir top bolyp Serbov pen túrmeniń bastyǵy jáne jeti-segiz áskerı adamdar keldi. Bári ıyqtaryna jarqyratyp oqalaryn taǵyp alypty. Etikteriniń ókshelerine syldyrmaq shoshaq temir qadaǵan... Báriniń qımyldary sart-surt, syldyr-syldyr etedi.

Bul — Serbov túrmege ertip kelgen qalanyń ásker bastyǵy eken. Saýdyrap bizdiń bólmege kirgende túrmeniń bastyǵy gúrildep, bizge «turyńdar!..» dedi. Biz turdyq. Áskerdiń bastyǵy bizge:

— Bárińizdiń jumystaryńyzdy sot qaraıdy. Árqaısyńyzdyń istegen isterińizge qaraı zakon boıynsha is qylady. Zakonsyz eshnárse istelinbeıdi, — dedi...

Aqtar úkimetti qoldaryna alysymen, tyǵyz ýezik sıez shaqyrǵan. Árıne, jıylysqa poselke men aýyldyń ylǵı baılary, burynǵy bolystary keldi. Qandaı qaqpaılaý bolsa da, keı jerlerden Sovet úkimetin jaqtaıtyn adamdar da kelip, jıylys ashylǵan kúni: «Eń aldymen mynaý qamaýda jatqan Sovettiń adamdary bosansyn!» — dedi.

Kazak-orystardyń bastyqtary, baılar, ofıserler buǵan shamdanyp, qamaýdaǵy Sovet adamdaryn jaqtap sóılegen ókilderdi jaýapqa alyp, tutqyn qyldy.

Aqtar kún saıyn qaharlanyp shyǵady. Dańǵoı ofıserler Aqmolaǵa tolyp ketti. Iyqtaryna jarqyratyp eki eli oqalaryn taǵyp alǵan. Kóshe boıy jalt-jult, sart-surt etip, jyn soqqan taılaqsha elirgen ofıserler men baılar.

Túrmege syımaı ketken jáne basqa úsh-tórt tas úıge lyq tolǵan qamaýdaǵy adamdardy tekserip, ózderinshe «zıansyz» degen adamdardy bosatyp jatyr. Kóbinen para alyp bosatyp jatyr. «Jas qazaq» uıymynan ustalǵan jigitterdi shyǵardy.

Máselen, Dúısekeı Saqbaıuly, Temirǵalı Asylbekuly taǵy basqalar — bólshevıkterge janasyp, Sovetke qyzmet qylǵandardy shyǵardy. Qazaqtardan shyǵarylǵan: feldsher Naýryzbaı Jolaıuly, Dáýit Begaıdaruly, muǵalim Ǵalymjan Qurmashuly, muǵalim Ǵalı Kitapuly, jazýshy Kárim Áýbákiruly, Ýálı Qangeldiuly, taǵy basqa tolyp jatqan bólshevıkterdi «qýattaýshylar».

Joǵarydaǵylardyń ishinde Ýálı Qangeldiulyn syrttaǵy bir jaqyndarynyń sebepterimen, baıqamaı shyǵaryp qalyp, artynan ile qaıta ustamaqqa izdegen edi. Ýálı qashyp ketti. Ýálı oqyǵan, bilimdi, aqyldy jigit edi. Sosıal pikirli edi.

Keıbireýlerdi: «Men bólshevık emes edim, olarǵa ánsheıin kirip edim...» — dep jalbarynýynyń arqasynda shyǵardy (máselen, Nurjan Shegebalasy).

Túrmeniń haly nashar. Óz kıimderimizdi ish kıimderimizge sheıin sypyryp alyp qoıǵan. Syrttan tósek-oryn bergizbeıdi. Ústimizge kıýge bergenderi juqa, búrli kenep kóılek-dambal. Qara ala sholaq kemzal. Astymyzǵa salýǵa bergeni bir-bir juqa kenep qap. Qapqa azyraq shóp toltyryp bergen. Sony astymyzǵa salyp jatamyz. Syıǵanymyz taqtaıdyń ústine, syımaǵanymyz jerde, tas edende jatamyz. Túrmeniń ishi kir, las, sasyq. İshindegi jurt óte tyǵyz. Syrttan as bergizbeıdi. Beretin asy qara sý, syrty kúıgen, ishi shıki zildeı qara nan. Keıbir joldastar nannan qumalaq jasaıdy, doıby jasaıdy.

Túrme on eki bólmeli. Bárinde lyq tolǵan tutqyn bólshevıkter. Qamaýdaǵy jurt ap soqqandaı júdedi. Biz jatqan bólme on eki terezeli. Tereze jýan tórt qyrly temirmen torlanǵan. Terezeniń bir ortasha kózi ashylyp-jabylady. Adam tyǵyz bolǵandyqtan túrmeniń ishi ysyp, qapalanyp ketedi. Sasyq túrme odan saıyn sasıdy. Syrttan taza aýa kirgizip azyraq tynys keńitýge, terezeniń álgi ashylyp, jabylatyn kózin kóbinese ashyp qoıamyz. Ashqyzǵanda da ysyǵan qapalyq ketpeıdi. Bólmeniń taqtaı sákisinde, tas edeninde túnde jatqanda alaqandaı bos oryn bolmaıdy.

Kúndiz bet-betimizben shúpirlep, dóńgelenip, ýaqyt ótkizýge túrli laj istep otyramyz. Bireýler qara nannyń shıkisinen jasaǵan doıby oınap otyrady. Bireýler nannan jasalǵan qumalaq salyp otyrady. Bireýler jaı áńgimelesip otyrady. Biren-saran joldastar óz aldyna tunjyrap, oı tumanyn aralap otyrady. Keıbireýler terezeden qarap otyrady.

Kún saıyn terezeniń aldynan joldastardyń jaqyndary ótip jatady. Kazak-orystar qaraýylda turǵanda, ótken kisilerdi terezege janastyrmaıdy. Eriksiz jınap alǵan kresán soldattary qaraýylda turǵanda, terezege janastyra beredi. Tereze aldyna kelgen jaqyndarmen keıde bir-eki aýyz sóz qatyssaq ta, olar paryq qylmaıdy.

Túrme Aqmolanyń kúnbatys jaq shetinde. Túrmeniń biz otyrǵan birinshi bólmesimen qatar ekinshi, úshinshi, tórtinshi bólmelerdiń terezeleri syrtqa qaraǵan. Bul terezelerden qalanyń keıbir shetki úıleri kórinedi. Jáne qalanyń kúnbatys jaǵyndaǵy beles qana kórinedi. Qashyǵyraq Esildiń bir toǵaıly jeri kórinedi.

Qaraýyl soldat táýir bolsa, terezeniń aldynan jaqyndarymyz ótkende, sóz qatysyp, amandasyp, kerekti habarlar bolsa, alyp qalamyz.

Men terezeden kóp qaraımyn. Terezeniń aldyna minip alyp qarap otyramyn...

Jazdyń tolyqsyǵan kezi. Terezeden kókpeńbek bolyp dala kórinedi. Kókala kilem jamylǵandaı beles kórinedi. Kók jelekke oranǵandaı Esildiń toǵaıy kórinedi...

Bizdiń terezeniń qıǵashtaý qarsysyndaǵy bir shetki úıge bizdiń Kremenskıı degen shaldyń balalary kóbirek keletin boldy. Álgi úıdiń terezeleri bizdiń terezege qarsy. Eki aramyz júz elý qadamdaı. Álgi úıge Kremenskııdiń balalary kelse, terezelerin ashyp qoıady. Oınap, án salyp jatady. Keıde Kremenskııdiń balalary bizdiń terezege álgi úıdiń terezesinen bınoklmen (dúrbimen) qaraıdy. Biz qarasaq, qolmen birtúrli ym qylady. Biz túsinbeımiz. Balasy ym jasaı bastaǵanda, otyrǵan shal Kremenskııdi terezege ákep qaratamyz. Shal balasynyn ymdaryn túsinedi. Bu da ym qylady. Sóıtip, ymdy bizge perevod qylady.

Jazdyń tolyqsyǵan kezin túrmede ótkizip otyrmyz... Túrme jurttyń bárine de ońaı emes. Lac, tar, sasyq qapas kimge jeńil tıedi?.. Ásirese jaz kúni... Qapas ásirese jaz kúni, óte-móte qazaqqa ońaı tımeıdi. Jaratylystyń qushaǵynda ósken qazaq balasyna temir shynjyrly tar qapas dozaqtan qıyn... Ásirese tolyqsyǵan jaz kúni...

Terezede otyryp, kók beles, kók ala beles, kók dalaǵa qaraımyn. Jazdyń jumsaq jeli terezeniń ashyq kózinen kirip, jibekteı bolyp, betti sharpıdy. Jibek jelge tósimdi ashamyn. Barlyq denemdi tosamyn. Kúıip-janǵan denege jibek jeldiń jumsaq demi shıpa tárizdi tıedi. Ushqyr oı qapasty tastap, sharq uryp ketedi. Tutqynnan bosaǵan suńqardaı jer men kókti kezedi. Qıyrsyz keń, kók ala kilem túrindeı kók maısa dalany sharlaıdy. Bulaq sýlary syldyrlap kúlip sýmańdap aqqan ormandy, elsiz taýlardy kezedi. Qalyń qustary, myń túrli qustary shýlaǵan, shalqyǵan aqqýly kólderi, kók jibek sýlary ıreńdep aqqan ózenderdi kezedi. Elge barady. Elsizge barady...

Terezeden qarap otyramyn... Mine, yrdýan aǵash arbaǵa ógiz jekken qazaq keledi. Kele jatqan ókshesi — anaý, alys kóringen dala. Arbasyna tıegeni tezek. Ózi jaıaý, ógizin aıdaıdy. Ógizi saspaıdy. Asyqpaıdy. Túrmeniń terezesine jaı qaraıdy... Jalqaý qımyldap ógizin aıdaıdy. Ógizi basyn jerge tuqyryp, búlk-búlk aıańdaıdy. Yrdýan arbasynyń dóńgelekteri qıralańdap dóńgelep, aqyryn shıqyldap yńyrsıdy... Ýa, shirkin, bostandyq... Seniń qadirińdi qapastaǵy tutqynnan basqa kim biledi? Ana qazaqtaı, ógizge jekken yrdýanmen tezek tasyp júrse de shirkin, bostandyq artyq ekensiń!.. Mynaý ana qushaǵyn, tósin ashqan keń daladan keledi-aý!

Qazaq ógizin aıdap ótti...

Mine, bir top balapandaryn shúpirletip ertip, asyrandy aq qaz keledi. Mamyrlap, ıilgen uzyn sulý moınyn sozyp, aldy-artyna qaranyp, qaz jaı aıańdaıdy. Moınyn salyp qańqyldap, balapandaryn tolǵanady. Balapandary jumyrtqadan jańa ǵana shyqqan. Shúıkedeı-shúıkedeı sary úrpek. Táltirektep taltańdap anasynyń sońynan aqyryn tyrbańdap shubaıdy. Tolǵanǵan anasyna, názik jińishke daýystarymen shıqyldaıdy. Anasynyń sońynan jyǵyla-súrine, qalmaýǵa tyrysady. Anasynyń eki kózi jan-jaqta. Eki kózi balalarynda. Balapandaryn tolǵanyp, shubatyp aıańdaıdy. Bara jatqan beti, anaý oıpańdaǵy kógal. Kógalǵa baryp jaıylmaq... Shirkin, bostandyq! Shirkin jaz!.. Jaıylǵan aq qazdaı kógalyna baryp aýnaǵan jannyń armany bar ma eken!..

Aq qaz balapandaryn ertip kógalǵa bardy...

Áne, qazaq qyzy keledi. Anadaıdan eki kózi túrmeniń terezesinde. Men otyrǵan terezege qaraıdy. Maǵan qaraıdy. Eki kózi móldiregen qaraqattaı... Jasy on tórt-on bes shamasynda, uzynsha boıly, taldyrmash. Ústinde qos etektep búrmelegen aq kóılegi, basynda qara barqyt taqıasy bar. Jibekteı qap-qara qalyń shashyn ádemilep, eki burym qylyp órgen. Shashynyń ushyna qyzyl jibek lenta baılaǵan. Mine, jaı aıandap terezeniń qataryna keldi... Terezeniń aldynda júrgen qaraýyl soldatqa qaraıdy... Júrisin tipti aqyryn baıaýlatty. Keıin qaraǵan bolyp, keıinde birdemeni kútken bolyp toqtady. Muńaıyp maǵan qarady. Kóp tura almady, júrdi. Móldirep qaraǵan kózderi qaıǵyǵa ortaq bolǵan tárizdi. Tutqynnyń halin shyn sezip aıaǵan tárizdi. Qamyqqan kóńildi móldiregen kózderi jubatqan tárizdi... Sezgish júrek, názik sulý kókórim qaryndasym! Ne oılap sonsha móldirep qaraısyń?.. Seniń qaraýyń qaınaǵan júrekke, órtengen kókirekke qarlyǵashtyń qanatymen sý sepkenindeı-aý! Raqmet! Terezeniń aldynan eki kúnde bir ótesiń. Kimsiń? Kimniń qyzysyń?.. Bizge kim dep qaraısyń! Biz — túrmedegi zor aıypty buzyq adamdar emespiz be? Biz halyqtyń, otannyń dushpandary emespiz be? Bizge nege sonsha, aıaǵan júzben qaraısyń? Sezgish júrek, sulý jandy qaryndasym! Kimniń qyzy bolsań da raqmet!..

Bul bala biz túrmege otyrǵaly bizdiń terezeniń aldynan óstip san ótti. Terezege kóp taıaý kelmeıdi. Batyly jetpeıdi. Kim ekenin, kimniń qyzy ekenin bilmeımin... Biraq, júzine ábden tanys bolyp aldym. Bir túrli jaqyn kórip aldym, bir-eki kún kórinbese, terezeden izdep otyratyn boldym. Qapastaǵy tutqynnyń temir torly terezesiniń aldyna torǵaı kelip jyrlasa ıakı tutqynnyń yzǵarly, qarańǵy bólmesine kúlimdegen altyn kún altyn nuryn shashyp túsirse, ıakı terezeniń kózinen qarap otyrǵan tutqynǵa jibek jel kók dalanyń jas ıisin ákep búrikse, dalanyń juparyn ákelgen jibek jel beti men moınyna torǵyndaı jelbirep kelip oralsa, tutqynnyń jaraqatty janyna shıpaly dem salynǵandaı bolady. Kele-kele, álgi qaryndas anadaıdan aqyryn basyn ızep, ısharat qylyp, menimen amandasyp ótetin boldy.

Bir kúni bir kishkene qyzyq boldy. Bizge bireý «erteń pálen kisi atylmaq...» degen jasyryn habar berdi.

Tús mezgili edi. «Atylmaq» habardy alyp, bizdiń bólmedegi joldastardyń bári ún-tún joq, tunjyrap otyrdy. Bárimizdiń de ıa qol, ıa aıaǵymyzda temir shynjyr. Aýyr oı basyp, men de túregep tur edim. Bárimiz de álsiz, murshasyz, qalshıa qarap qatyp qalǵan edik. Bir mezgilde kózim terezege tústi... Álgi qaryndasym keledi eken. Ústinde qos etekti aq kóılegi. Shashynda qyzyl jibek lentasy. Buralyp, jaı aıańdap, terezege qarap keledi eken. Tunjyrap basyp, tunshyqtyryp turǵan qara tuman shaıdaı ashylyp ketti...

Julyp alǵandaı, shynjyrlarymdy shyldyrlatyp, atqyp terezege shyqtym. Joldastarym da uıqydan shoshyp oıanǵandaı shoshynysyp, jalt-jult qarasty. Bári de sýyq júzben tańyrqasyp qaldy.

Maǵan: «Nemene?.. Nemene?..» — desti.

Men: «Álgi qaryndasym ketip barady!..» — dedim.

Joldastardyń keıbireýleri tań boldy. Keıbireýleri «túý!», — dedi.

Bir kúni, anaý kúni keletin qala áskerleriniń bastyǵy túsip, ornyna jańa bastyq keldi dep esittik. Aıtqandaı erteńinde Serbov pen túrmeniń bastyǵy bas bolyp, saýdyrap jalt-jult etken bir top «tóre» túrmege keldi. Kiltterin saldyrlatyp, bizdiń esikti ashyp, aldymen túrmeniń bastyǵy kirip kelip, kújildep: «Túregelińder!» — dedi. Biz turdyq. Qylysh, myltyq asynǵan ulyqtar saýdyrap kirip keldi. Báriniń ańshynyń ıtterindeı kózderin almaı, qaıpańdap, aýzyna qaraǵandary — bir edireıgen jas jigit. Jas tóre qalpaǵyn kóshedegi buzaqy mastarsha kıgen. Belinde myltyq, janynda qylysh. Qolynda sholaq qamshy. Kirip kelip, eki aıaǵyn taltaıtyp kerip tura qaldy:

— E!.. Kóbi qazaq qoı! — dedi.

Serbov árqaısymyzdy «maqtap», — «mynaý pálen, anaý pálen» dep, ár túrli sıpattarymyzdy, «qasıetterimizdi» aıtyp turdy...

Jańa kelgen aq áskeriniń bastyǵy osy jas jigit eken. Aty Koncharov, Qyzyljardiki.

Aqmolanyń ákimderi kúndiz-túni sart-surt júrýmen, mas bolýmen boldy.

Omby men Qyzyljar, Kókshetaý jaqtarda talaı joldastardy óltiripti dep esittik. Aqmolada endi sotpen óltirmek degen habar alamyz.

Qamaýdaǵy jurt endi «ólim» degen sózge boılary úırendi.

Bostandyqtan kúder úzildi.

Qamaýdaǵy kóp joldastardy ekshep bosatyp, jetpis-seksendeı ǵana, ylǵı «ásire qyzyl» degenderdi alyp qalyp, jaýapqa da shaqyrmaı qoıdy. Tutqyndaǵy bizdiń alpys-jetpisteı qyzyl áskerdi Qyzyljarǵa jiberdi. Bularmen birge Sovdeptiń qulaýynan eki-úsh-aq kún buryn Ombydan kelip, bizben birge túrmede jatqan joldas Kálegeıulyn da (Kalegaev) jiberdi.

Keı ýaqytta: «aqtardyń kúshi azaıypty, endi qyzyldar kúsheıipti. Aqtardy birte-birte qýsyryp kele jatyr deıdi...» — degen habardy da alyp qoıamyz. Otyryp ár túrli boljaý aıtamyz. «Túbinde qyzyl jeńýi haq, biraq ony biz kóre almaı ketemiz ǵoı», — desemiz...

Biraz kún ótti.

Joldastar ap soqqandaı júdedi. Beretin asy — ylǵı qara sý men syrty kúıik, ishi shıki qara nan. Buǵan da úırenip alar edik. Buǵan da onsha júdemes edik. Júdetetin bizge keletin sansyz ulyqtyń adamshylyqtan tysqary qorlyqtary, mazaqtary. Júdetetin qaptaǵan aýyr oı. Júdetetin temir shynjyr. Júdetetin — kún saıyn alyp otyrǵan «atady» degen habary jáne túrmeniń tar aýasy, tas edeni.

Keıde qaırat azaıyp, qajıtyn boldyq. Keıde qataıyp, qaırattanatyn boldyq. Túrmeniń on eki bólmesiniń bárinde bizdiń kisiler. Bir esigi ashyq jatatyn bólmesinde urlyqpen jatatyn qazaqtar bar. Kúnde, ár bólmedegi joldastardy túrmeniń ishki qamaý qorasyna shyǵaryp, on mınet-bes mınótten boı jazǵyzyp júrgizedi. Temir shynjyrlar kirip-shyqqanymyzda túrmeniń ishin jańǵyryqtyryp turady.

Bir kúni bizdiń bólmedegiler qamaý qoranyń ishinde boı jazyp júr edik. Qamaý qoranyń ishinde myltyqtaryn ustap qaraýyl soldattar tur. Túrmeniń tórt-bes bólmesiniń terezesi qamaý qora jaqta. Biz qamaý qorada júrgende, terezeleri qamaý qoraǵa qarap turǵan bólmelerdegi joldastar terezelerinen bizge qarap turady. Keıbir qaıratty jigitter jarqyldap, ashyq júzben ısharat qylyp amandasady. Keıbir ýaıymshyl joldastar muńdy, qaıǵyly júzben tek bas ızep qana amandasady.

Biz qamaý qorada shynjyrlaýly qasqyr kúshikterindeı ersili-qarsyly júr edik. Sol kúni bir úlken ýaıymdy kún edi. Halimiz óte qıyndyqta edi. Qamaý qoraǵa qaraǵan terezelerdiń ashyq kózderinen qaıǵyly júzben joldastar qarap tur eken. Terezeniń tórt qyrly, torlaǵan kerege kóz temirinen ustap, ıegin súıep, Kondrateva degen áıel joldasymyz bir zarly óleń aıtyp otyr edi. Kondratevanyń daýsy ádemi edi. Onyń zarly daýsy qobyzdyń daýysyndaı edi. Óleń — bir tutqynnyń óleńi. Óleńiniń jáne onyń ániniń eńiregen zary, Kondratevanyń qaltyraǵan zarly ádemi daýsy barlyq tutqyndardyń kúıingen júrekteriniń kúıin bir-aq aýyzdan aıtyp otyrǵan tárizdi edi. Kúıingen zarly óleńdi tyńdap, joldastardyń kóbiniń kóńili bosady. Kóbi qamyqty. Kondrateva zarlap otyrdy. Kózderinen móltildegen jas aqyryn domalap tur eken.

Bir kúni bizdiń bólmeni ashyp, kiltshimen álgi esigi ashyq jatatyn bólmedegi urlyqpen jatqan qazaqtardyń bireýi úlken qushaq jap-jańa shapqan kók shalǵyn alyp keldi.

Qazaq: «Túrmeniń jumysyna alyp baryp edi. Ádeıi sizderge myna shalǵyndy shaýyp ákeldim...» — dep, bizge berdi.

Qýanǵanymyzda esep joq. Shalǵyndy bárimiz qushaqtaı aldyq. Dál anasyna tus-tusynan erkelegen, saǵynǵan balalardaı shattandyq, kók shalǵyndy ıiskeledik. Qushaqtadyq. Tósimizge bastyq. Keneldik te qaldyq. Baımaǵambet shalǵynnyń birazyn kópke sheıin qushaqtap, ıiskep otyrdy. Mine, bostandyqty, jazdyń kók shalǵynyn saǵynǵandyq sondaı!

Terezeden qarap otyramyn. Qaryndasym eki kún, úsh kúnde bir ótip júredi. Isharatpen bas ızep amandasamyz. Terezeniń bir murttaý tusyndaǵy kógaldy oıpańǵa balapandaryn shubatyp, kún saıyn aq qaz ótedi. Keshegi shúıkedeı sary úrpek balapandar kún saıyn zoraıyp ósip keledi. Táltirektegen balapandar kún saıyn qus beınesine kirip keledi.

Keıde túrmede ár túrli kúlki bolarlyq ister de bolyp qoıady... Beretin asy qara sý men syrty kúıik, ishi shıki qara nan bolǵan soń, árıne, táýir asqa yntyqpyz. Jylqynyń súr qazysy, súr shujyǵy tura qashsa, tura qýǵandaımyz. Syrttan as ótkizbeıdi. Qaraýyl qapy. Biraq «ańdýshyny alýshy jeńbeı qoımaıdy». Túrmege keıde urlanyp, jiptikteı bolyp súr qazy, súr shujyq kelip qalady. Kelgende, tutasymen kelmeıdi. Jáne bir kúnde kele almaıdy. Anda-sanda keledi. Qaraýyldyń ishinde bizdi astyrtyn táýir kóretin adam bolǵanda keledi. Shúberekke tigilgen, bir qarys ıakı jarym qarys shujyq esiktiń judyryq syımaıtyn tesiginen top ete túsedi. Tesikten edenge top ete túsken sopaqsha kesekti, Qusaıyn qumaı tazysha qaǵyp alady. Shujyq túserde, sur tazydaı Qusaıyn tesikti ańdyp otyrady. Óıtetini — shujyq túsetin kúni terezeniń tusynan Qusaıynnyń kelinshegi ótedi. Terezeden qarap turǵan bizge ymdap qalady. Kelinshektiń qybyr etken saýsaǵyn kóz shalyp qalǵanda, jem kórgen ash búrkitteı qylǵynamyz.

Tesikten top ete túsken súıem shujyqty Qusaıyn qaǵyp alyp, búrkitshe búrip otyrady. Birdeı qylyp bólip jeýge pyshaq joq. Qolymen bólýge bolmaıdy. Tistep bólý kerek. Árkim ózi tistep alý kerek. Qusaıyn shujyqty tutamdap otyrady. Birdeı qylyp árkimge tistetedi. Árkimge ólshep, shujyqty bir eliden shyǵarady. Shujyqtyń ózge jerin qolymen jaýyp ustap otyrady. Árkim shujyqtyń Qusaıynnyń qolynan shyǵyp turǵan jerinen tistep alady... Tistep alatyn kezek Baıseıitke keledi. Qusaıyn Baıseıitke usynady. Baıseıit shujyqqa aýzyn taıap keledi de, betin ólimsiretip basyn keıin tartady. Basyn shaıqap kúrsinedi.

Qusaıyn:

— E, nege tistemeısiń? — deıdi.

Betin beısharalandyryp, Baıseıit:

— Qaıteıin, tistegende bul tamaq bola ma! — deıdi. Qusaıyn:

— E, kópti qaıdan tabamyz. Tisteseıshi! — deıdi.

Baıseıit muńaıyp:

— Joq, ózderiń jeı berińder... Bárimizge tutamdaı shujyq tamaq bola ma? Jeı berińder. Men-aq ash bolaıyn... — dep kúrsinip jata ketedi.

Bárimiz úıirilip Baıseıitke qaırat beremiz.

— Shujyqtan Baıseıitke kóbirek ber... — deımiz.

Qusaıyn sheńgeldegen tutamynan shujyqty kóbirek shyǵaryp, Baıseıitke usynady. Baıseıit ólimsirep basyn kóteredi. Shujyqqa kóziniń astymen qarap qoıady. Ekeýi kózderimen ańdysady. Qusaıyn usynady. Baıseıit kúshin ólshep, baıaý qımyldap, qabaǵan shortansha tónip keledi. Shujyqqa aýzyn tıgizip turady. Shortansha sart etkizip qaýyp kep qalady. Qusaıynnyń qolyn qosa qabady. Shujyqty qoıa berip, tistelgen qolyn qymsynyp julyp alady. Shujyq tutasymen Baıseıittiń aýzynda qalady. Jartysy Baıseıittiń aýzyna kirip ketedi. Syımaı qalǵanyn Baıseıit sheńgeldep eki qolymen búrip alady. Qusaıyn qaıta tap berip, shujyqqa talasady. Baıseıittiń aýzynan qalǵanyn julyp alady...

Mine, osyndaı kúldirgi qylyqtar da bolady.

Shujyqty kóbirek jegen soń, Baıseıit azyraq kóńildenip alady. Áńgimeler sóıleıdi. Óziniń aıtyp qoımaıtyn bir orys tilmashtan úırengen oryssha qaljyń óleńin aıtady. Óleńniń aty «Qazaq áıeliniń ashyǵyn shaqyrýy»

Óleńi mynaý:

PRIZYV KIRGIZKI

O, aıran, ty — moıh jelanıı,
Kýmys, moıh strasteı,
Kaımak — serdechnyh ýpovanıı,
Stepnoı baran, — dýshı moeı.
Ty barymtoı na dýshý gránýl.
Nagaıkoı serdse stegnýl.
I moı kırgızskıı dýh vospránýl,
Kogda v ıýrte ty zasnýl.
Doroje pestrogo halata.
Ver — tvoıa mne lúbov.
I ona razıt ostree býlata,
Tezákom sjıgaet krov.
O, prıdı, shaıtan, moı mılyı,
I ýpadı vo prahe nıs, —
Slıvaıý svoı prızyv ýnylyı
So rjanıem pylkıh kobylıs.

Óleń qazaq arasynda júrgen bir orys tilmashtyń qazaq turmysyn keleke qylǵan óleńi bolsa kerek. Qazaqsha mánisi mynandaı:

QAZAQ ÁIELİNİŃ ASHYǴYN SHAQYRÝY

Shirkin ashyq, tilegim sen, aırandaı,
Qumarym sen sapyrýly qymyzdaı.
Júregime sen táttisiń qaımaqtaı,
Janym súıer semiz qoıdyń etindeı.
Janyma kep barymtadaı tıdiń sen,
Júregimdi qamshymenen tildiń sen.
Qazaq rýhym kóterildi sol jerde,
Kıiz úıge uıyqtaǵanda kelip sen.
Ilan shirkin, ala taqta shapannan,
Maǵan qymbat ashyqtyǵyń bir seniń.
Kezdikten de ótkir meni tiledi,
Tezek ottaı kúıdiredi janymdy.
O, shirkin, kel, — saıtan, qalqash tezirek!
Aldyma kep jyǵylyp jat etpeńnen.
Qosyp birge qumarlyqty qońyr-zar,
Kisineýine qyzý qandy bıeniń...

Baıseıit bul keleke qaljyń óleńdi aıtqanda, kúlmeı, tósin kerip, qoqyraıyp «artısshe» aıtady.

Biz qyran kúlki bolamyz...

Bir kúni «endi ólim jazasy bolmaıtyn boldy» degen habar aldyq. Habardy baıqastap tekserdik. Ras tárizdi. Tynys edáýir keńip qalǵandaı boldy. Ákimderdiń, jyndary da azyraq sál basylyńqyraǵan tárizdi boldy. Syrttan kelgen astardy da endi ótkize bastady. Túrmeniń nachalnıgi keıbireýlermen eptep astyrtyn jyly sóılese bastady.

Bir kúni jaýapqa shaqyra bastady. Segizden, onnan joldastardy tizip, kazak-orystyń atty soldattary aıdap, jaýap alatyn jerge alyp ketedi. Aldyńǵy baryp kelgenderden «Ne surady?..» — dep joldastar jabyrlasyp suraıdy.

Kezek bizge de keldi. Bizdi on bes, on alty kisini bir-aq aıdap jóneldi. Bárimizdiń aıaqtarymyzda temir shynjyr. Qylyshtaryn jalańashtaǵan atty kazak-orystar bárimizdi qatarlap eki-ekiden tizdi, boıymyz uzyndaý Baıseıit ekeýmizdi aldyna turǵyzdy. Atty konvoı temir shynjyrlardy kúńirentip aıdap jóneldi. Kóshege shyǵardy. Kún ystyq. Shildeniń ýaqyty. Kóshe boıy jınalyp, antalap qarap turǵan halyq: qatyn, bala, qyz-qyrqyn, kári, jas, noǵaı, qazaq, orys, atty, jaıaý — kóshege syımaıdy. Konvoımen kósheni qaq jaryp, shynjyrlarymyzdy syldyrlatyp aıańdap biz kelemiz. Halyqqa jaı qaraımyz, kózime talaı dos adamdarym, talaı tanys adamdarym tústi. Tomsarǵan, telmirgen júzderimen aqyryn ısharat qylyp, qoldarymen tósterin basyp, bastaryn ızep amandasady. Kóptiń ishinde qyrdan kelgen ákem men keıbir dostarym kózge tústi. Olar da qur alystan telmirip qaraıdy. Kózime Baıseıittiń de, Abdollanyń da, Jumabaıdyń da qyrdan kelgen ákeleri, dostary kórindi. Bári de úndemeıdi. Kókirektegi janǵan órtterin qysyp, qoldarymen basyp, tek anadaıdan telmirip qaraıdy. Keıbireýler jylaǵan sıaqty. Jaýdyń qolynan bizdi julyp alýǵa dármen joq. Jaýdyń jaraqty ekenin kórip tur. Kóshe boıy, eki jaqta qaq jarylyp qarap turǵan dos pen dushpandardyń qadalǵan kózderin sýaryp kelemiz. Shynjarlarymyzdy shýlatyp, kósheni kúńirentip, tizilip, aıańdap kelemiz.

Tergeý komısıasynyń úıi qyzyl qyshtan salynǵan, bir shkol... Men qystygúni úıinde páterde turǵan Tokarev degen ýchıteldiń bala oqytatyn shkoly. Páteri osy shkoldyń ishinde edi. Páterde jatqan úıime, endi, búrshikti kenep kóılek, kenep dambal kıip, jalańbas, shynjyrlaýly kelip kirdim. Baıseıit ekeýmiz aldymen kirip kele jatqanymyzda, Tólebaı Nuralyulyna basqyshtyń ústinde ushyrastyq.

— Amansyń ba, Sáken! — dedi.

Men:

— Shúkir! — dedim.

Tólebaı úıge jyldam basyp kirip ketti. Biz, Tólebaıdaı aıaǵymyz bılep turǵan ýaqyt emes, maltyǵa basyp kirdik. Shkoldyń zalyna bizdi kirgizip, esikte qaraýyl turdy.

Konvoıdyń bastyǵy baryp ekinshi bólmege kirdi. Bir orysty ertip shyqty. Ekeýi bizdiń bir joldasty sol bólmege shaqyryp kirgizip áketti...

Birte-birte shaqyryp, surap, shyǵaryp jatyr...

Zal úıdiń ishki qoraǵa qaraǵan terezesinen qarap turdym. Qorada qystygúngi páterimniń kempiri, Tokarevtiń sheshesi júr eken. Terezeden qarap turǵan meni kórdi. O da maǵan qarap turyp basyn shaıqady...

Kezek bir ýaqytta maǵan keldi. Bólmege kirdim. Ústeldi aınala ákimder otyr. Bastyǵy — Shontonov degen bir kazak-orys.

Serbov dál maǵan kezek kelerdiń aldynda shyǵyp ketip edi. Komısıanyń ózge chlenderiniń bireýi bir qara saqaldy kresán eken, ózge ekeýi eki jýan qazaq. Onyń bireýi — saýdager Táshtı degen kisi. Bireýi belgili molda Mánten degen kisi. Olardyń qasynda Tólebaı otyr. Men ústeldiń janyna kelgenimde Táshtı men Mánten aqyryn menimen amandasty.

— Amansyń ba, Sáken!.. — dedi.

Men «shúkir» dedim...

Menen Shontonov jaýap aldy:

— Sovdepke qalaı kirdińiz?..

Men:

— Sovdepke buqara halyqtyń, el qazaqtarynyń saılaýymen kirdim, — dedim.

— Neni qorǵamaq bolyp kirdińiz Sovdepke?..

Men:

— Qazaq halqynyń, ózimdi saılaǵan nashar eldiń paıdasyn qorǵaýǵa kirdim!

— Qandaı qyzmetti basqaryp otyrdyńyz?..

Men:

— Aqmola ýeziniń oqý isterin basqaryp otyrdym...

Sovdeptiń prezıdıýmynda bolǵanymdy ol suramaǵan soń, men aıtpadym.

— Mıtıńterde, jıylystarda boldyńyz ba?..

Men:

— Boldym.

— Ózińiz shyǵyp sózder sóıledińiz be?..

Men:

— Sóıledim bilem!

— Ne sóıledińiz? Ne týraly sóıledińiz?..

Men:

— Bilmeımin, esimde joq.

— Bólshevık partıasyna jazylyp pa edińiz?..

Men:

— Iá, — dedim.

— Ýchredıtelnoe sobranıege (memleket qurylysyn sheshetin jıylysqa) qarsysyz ba, joq pa?..

Men:

— Egerde ýchredıtelnoe sobranıege qalyń nashar qara buqara halyqtyń shyn ókilderi jınalatyn bolsa, qarsy emespin! — dedim.

— Dinge qalaı qaraısyz?

Men:

— Men ózim dinshil adam emespin.

— Siz meshitti boqtapsyz ǵoı?..

Men:

— Tek qarap turǵan jansyz nárseni boqtaýǵa múmkin emes qoı, — dedim.

— Siz osyndaǵy qazaqsha shyqqan «Tirshilik» gazetine qandaı sózder jazyp turdyńyz?..

Men:

— Kóbinese óleń-jyr, — dedim.

Qara saqaldy mujyq ákim:

— Siz jazýshysyz ba? — dedi.

Men:

— Iá, azyraq jazýshy edim, — dedim.

Ol:

— Qandaı óleńder jazdyńyz?

Men:

— Kóbinese turmys sýretinen jazǵan edim, — dedim.

Shontonov:

— Óleńderdi nege jazyp turdyńyz?..

Men:

— Jazatyn bolǵan soń jazyp turdym da. Óleń, jyr jazyp turý aıyp emes shyǵar, — dedim.

Qara saqaldy orys Shontonovqa qarap:

— E, turmys sýretinen óleń jazýdyń nemene aıyby bar?.. Jazýshy bolǵan soń jazady da! — dedi.

Shontonov:

— Siz birinshi maı kúnine arnap bir pesa jazyp, osynda spektákl jasatqyzypsyz ǵoı. Sonda ylǵı bólshevıkterdi maqtapsyz ǵoı! — dedi.

— Pesam birinshi maı kúni osy Aqmolada oınalǵany ras. Bul pesanyń ishinde men tek qazaqtyń 1916 jylǵy prıem ýaqytyndaǵy ynsapsyz bolystaryn, tilmashtaryn, baılaryn, moldalaryn ǵana kórsetip jazǵamyn. Odan basqa ol pesanyń ishinde bóten sóz joq, — dedim.

Sonsoń Shontonov qasyndaǵy orys pen qazaq joldastaryna qarap:

— Endi sizderdiń suraıtyn sózderińiz bolsa, surańyzdar, — dedi.

Ózgeleri úndegen joq. Tólebaı maǵan qarap:

— Siz «Tirshilik» gazetine óleń, jyrlardan basqa eshnárse jazǵan joqsyz ba? — dedi.

Men:

— Basqa, jaı sózder de jazyp turdym, — dedim.

Tólebaı qaltasynan «Tirshilik» gazetiniń bir nómirin sýyryp alyp:

— Myna nómirdegi ataman Dýtovty jamandap, «Alashordany» jamandap jazǵan myna bir sózder sizdiki emes pe?.. Myna «Shámil» dep, aqyryna qol qoıǵan siz emessiz be?., — dedi.

Men:

— Meniń atym Sáken, Shámil emes, — dedim.

Tólebaı:

— Joq, biz bilemiz, bul siz bolasyz, bizge basqarmada qyzmet qylǵan adamdar aıtty, — dedi.

Men:

— Olar qate aıtqan shyǵar, — dedim.

Shontonov:

— Endeshe bul «Shámil» degen kim? — dedi.

Men:

— Bilmeımin. Gazettiń resmı shyǵarýshysy Raqymjan Dúısenbaıuly. Ony sol biledi. Sodan surańyzdar, — dedim. Raqymjan ol kezde qyrda jasyrynyp júretin edi.

Taǵy da Tólebaı bir qaǵazdy sýyryp alyp:

— Endeshe siz mynany bilesiz be?.. — dedi.

Meniń Sibirdiń aımaqtyq Sovdepine «Alashtardy» baıandap jazǵan qaǵazymdy kórsetti. Qaǵazdy maǵan kórsetip:

— Myna «Alashordashylardy» jamandap jazǵan siz emessiz be?.. Myna qol sizdiki emes pe? — dedi.

Mashınaǵa basqannan keıingi túzetken qolym turǵan soń bultara almadym.

Men:

— Jazsam jazǵan shyǵarmyn, — dedim.

«Men myna qaǵazdy jazdym» degizip, qaǵazdyń shetine qol qoıǵyzdy.

Tólebaı jáne bir qaǵazdy qaltasynan sýyryp aldy.

— Myna qaǵazdy tanısyz ba?.. Bul qaǵazdy kóptiń atynan jazǵan siz emessiz be? — dedi.

Qarasam, Aqmolanyń álgi ýezik kedeıler seziniń atynan Stalınge «Alashordashyldarǵa» avtonomıa berýdiń qate ekenin aıtyp jazǵan bizdiń telegrammanyń túpki nusqasy eken. Qol baspa mashınasyna basqannan keıin meniń bir túzetken sózderim bar edi. Budan da bultara almadym...

— Bul qaǵazdy jazǵanda, kóppen birge meniń de bolǵanym ras, — dedim.

— Sizden basqa taǵy da kim-kim bolyp edi? — dedi.

— Bilmeımin, halyq kóp bolyp edi, kimniń bolyp, kimniń bolmaǵanyn bilmeımin, esimde joq, — dedim.

«Bul qaǵaz jazylǵanda men kirisip edim» degizip, oǵan da qol qoıǵyzdy.

— Siz «Alashordaǵa» qarsysyz ba? — dedi.

— Qarsymyn, — dedim.

— Nege qarsysyz? — dedi.

Men:

— «Alashordashyldar» orystyń patshasy túskennen keıin qazaqty orystan bólip alyp, ózderi qazaq halqyna han bolǵysy keledi, ózderi patsha bolǵysy keledi. Bizdiń pikirimizshe, patshadan bir qutylǵan ezilgen qazaq halqyna endi handardyń eshbir kerek jeri joq. Jáne bulardyń nıeti boıynsha qazaq halqy orystan múlde bólinbek jáne qazaq jerinen kúlli kresán orystardy qýmaq. Orystar qýylsa, úlken búlinshilik bolmaq. Qazaqtyń nashar buqarasyna teńdik ápergen orys eńbekshil halqynan biz aıyrylyp qalmaqpyz. Mine, osy sebepti men «Alashordaǵa» qarsymyn! — dedim.

Orystardyń kózderi shyǵyp kete jazdady! Ásirese qara saqaldy kresánnyń kózi ejireıip ketti.

«Alashordanyń» shyn nıetin orystar menen ǵana bilgendeı boldy. «Alashordamyz» dep aqtarmen birge meni tergep otyrǵan úsh qazaq — Tólebaı myrza, Táshtı sáýdeger, Mánten molda — ne qylaryn bilmedi. Qyp-qyzyl boldy. Qyzarǵanda bólshevık bolyp «qyzarǵan» joq, tek sasyq qaryndaryndaǵy qany betterine keldi.

Orystar «Alashtarǵa» ala kózderimen ádemilep qarap qoıdy. Naızamnyń dál tıgenin bilip, qybym qanyp, qaǵazǵa qol qoıdym.

Zalǵa shyqtym. Keıingi joldastardy da surap jatyr. Zalǵa Táshtı men Tólebaı shyǵyp, terezeniń aldynda turǵan meniń qasyma kelip, menimen sóılesip turdy. Sózderi tipti jyly. «Bir týysqan» adamdardyń sózderi tárizdi.

— E, eshteńe etpes, áli qutylarsyń... — degen sóz aıtty.

Tólebaı ekeýmiz buryn birge oqyǵan, bir jyly bir páterde jatqan ashynajaı edik. Buryn dos bolǵandyǵymyzdan, biraz «naz» aıtysyp turdyq.

Birazdan soń olar bólmelerine kirip ketti.

Biz, Baıseıit ekeýmiz, shkoldyń terezeleri kóshege qaraǵan bir bólmesine kirdik. Syrttaǵylar sol arada bizge qymyz jiberipti. Konvoıdyń bir soldaty ákep berdi. İshtik.

Terezeden qarasaq, eki qazaq áıeli terezege taıanyp kelip tur eken. Bireýi Baıseıittiń kelinshegi. Bireýi qaıyn enesi eken. Bizben ısharat qylyp amandasty. Biz de terezeden bastarymyzdy ızep, jyly túspen amandastyq. Áıelder, bizdiń tústerimiz qaıǵyly bolmaı, «qýanyshty» tárizdi bolǵanyna, úmittenip qalsa kerek. Eki áıeldiń de tústeri jylyp ketti. Isharat qylyp, bastarynda aq kımeshek jaýlyqtaryn ustap kórsetip, ymdap jaýap surady. Men ısharattaryna túsine qaldym da, kúlip basymdy shaıqadym. Aq jaýlyǵyn kórsetip ısharat qylyp, jaýap suraǵany — «aqtaldyńdar ma» degen sózi edi.

Komısıa jaýap surap jatyr. Biz turǵan úıge sáıgel qýǵan sıyrdaı elirip, bir kirip, bir shyǵyp ofısersymaqtar júr. Saldyr-gúldir etip júredi. Keıbireýleriniń qolynda qamshy. Keıbireýleriniń qolynda shybyq. Úrikken taılaqsha jalt-jult etedi. Birazdan soń komısıa jaýap surap boldy. Bárimizdi tizbektep, syldyratyp, atty konvoı túrmege aıdap qaıtty.

Jaýaptan keıin jurttyń kóbin shyǵaryp, «óte qatty is qylǵandaryn» ǵana alyp qalady eken degen habar shyqty.

Qubylǵan, úırenshikti, birese jaqsy, birese jaman habar kúnde estiledi.

Jurttyń bári-aq shyǵýǵa qumar. Túrmeniń yzǵary bárimizge de batty. Terezeden dostarymyz, qyrdan kelgen týystarymyz, ákelerimiz ótip júredi. Ótip bara jatqanda, terezeden qarap bas ızep, amandasyp qalamyz. Olar da muńaıyp, ısharat qylyp, amandasyp ótedi. Terezeniń syrtynda qaraýylda táýirleý soldat turǵanda, aıańdap ótip bara jatqan jaqynymyzben sóz qatysyp ta qalamyz...

Bir kúnimiz bir kúnimizge uqsaıdy. Ýaqyt ótpeıdi. Tipti aqyryn jyljıdy. Shıki pisken nannan jasaǵan doıby, shahmat oınaımyz. Áńgime sóıleımiz. Keı ýaqytta birimizdi-birimiz qajap, oınap ta qoıamyz.

Men terezeden kóp qaraımyn... Kún saıyn bolmasa da, álgi shashyna qyzyl lenta taqqan qyz bala tereze tusynan qarap ótip júredi. Aqyryn bas ızep amandasamyz. Kún saıyn balapandaryn shubatyp, terezeniń tusyndaǵy oıpań kógalǵa aq qaz ótedi. Áýeldegi jumyrtqadan jańa shyqqan shúıkedeı saryúrpek balapandar endi úlkeıip, temirqanat bolyp qaldy... Degenmen kún jyljyp ótip barady...Tutqyndardy qozǵap, bir bólmeden bir bólmege aýystyra beredi. Terezesi tysqa qaramaǵan bólmege kirgizgende, dúnıede bos júrgen jandy kózben de kóre almaı qalǵandyqtan, tipti aýyr qapalanamyz...

Bir kúni Baıseıittiń týǵandary járdem surap «Alashordaǵa» telegramma soǵypty. Óıtkeni «Alashordanyń» Muqametjan Tynyshpaıuly men Serikbaı Aqaıuly Túrkistannan Aqmola ýeziniń shetin basyp Semeıge qashyp bara jatqandarynda, Baıseıit kez bolyp, shyǵaryp salǵan edi ǵoı. Mine, endi qysylǵanda sol «Alashorda» otaǵasydan «jaqsylyqqa — jaqsylyq» surapty. Osylaı qylǵandaryn túrmedegi bizge bildirdi. Biz «Qaıter eken?..» — dep otyrdyq. Baıseıit edáýir úmitti bolyp otyrdy.

Bir kúni terezeden qarap otyr edik. Baıseıittiń bir kishkene inisi terezeniń tusynan qarap, anadaıdan júgirip ótti. Biz qaraı qaldyq. Bala bizdiń qaraı qalǵanymyzdy kórip, óz betimen ótip bara jatqan balasha júgirip, bizge qaramaı, aldyna qarap daýystady.

— Áı, áı!.. Súıinshi!.. Bákem bosanatyn boldy... — dedi.

Ananyń qýlyǵyna túsine qaldyq. «Baıseıit bosanady eken» dep qýanystyq. Birazdan soń terezeniń anadaı tusynan Baıseıittiń kelinshegi, qaıyn enesi jáne de túrmege biraz otyryp shyqqan qaıyn atasy Naýryzbaı feldsher, álgi bala, bári birge ótti. Báriniń betteri jadyrap, gúl-gúl jaınap qýanǵan. Atasy Naýryzbaı bórkin qolyna alǵan. Terezeden qarap turǵan bizge ısharat qylyp, Naýryzbaı bórkin bir-aq bulǵady...

«Alashorda» Tynyshpaıulynan, Aqaıulynan «Baıseıitti bosatsańyz eken...» degen telegramma kelgen eken...

Biraq onymen Baıseıitti bosatpady.

Biraz ýaqyt ótti. Biz túrmege túskennen keıin jumyrtqadan shyqqan, álgi shúıkedeı úrpek qaz balapandary endi qus bolyp ushyp ketti.

Túrmeniń tártibi burynǵydan góri táýirleý boldy. Árıne, óıtkenimen qaraýylǵa kelgen keıbir ofıserler, túrmeniń keıbir ulyqtary zekirip qoıady. Keıde tipti naǵyz haıýandyq sózderdi shyǵaryp qoıady. Boqtaıdy, sógedi. Bir kúni kúndegideı tańerteń bizdiń bólmeni ashyp, ishki qamaý qoraǵa shyǵardy. Qoranyń ishinde bir joldas ekeýmiz shuńqyrmen sýyq sý alyp, betimizdi shaıyp turdyq. Men aıaǵymdaǵy temir shynjyrdyń tilersektegi sheńberin baltyryma syryp qoıyp tur edim. Túrme bastyǵynyń Frolov degen orynbasary janymyzdan ótip bara jatty. Ashań, murtty, aqquba jigit edi. Bir jaq betiniń jalpaq qyp-qyzyl teńbil qaly bar edi. Túrmedegi qazaqtar ony «qaldy bet» deýshi edi. Orystar «krasnoshekıı» deýshi edi. «Qaldy bet» (Frolov) tura qalyp maǵan qarap, qasymyzǵa keldi. Maǵan zekiredi:

— Shynjyrdy óstip sala ma eken?.. Áli shynjyr salýyn bilmeısiń!.. «Arestant» deıdi senderdi!.. (Ne ýmeesh kandaly nosıt! Eshe arestantom nazyvaeshsá!) — dedi.

Buǵan ne dersiń!..

Shilde ótti. Egin alatyn ýaqyt boldy. Túrmege syrttan as kelip turady. Qalaı bolǵanmen túrmeniń ishki tártibi burynǵydan edáýir jóndemdi boldy.

Túrmede óz álinshe ár túrli oqıǵalar bolady. Keıbir oqıǵalary bul kúnge sheıin ap-aıqyn este.

Bir bólmeden bizdi bir bólmege kóshirip, túrmeniń jeti-segiz bólmesin kórsetti («Biz» degenim qazaq jigitteri).

Tutqyndardy ekshep-ekshep, elý shamaly adamdy «bólshevıktiń túzelmeıtinderi» dep jatqyzyp qoıdy. Bulardyń ishinde qazaqtan segiz-toǵyzbyz. Túrmedegilerdi bir bólmeden bir bólmege kóshire bergende, shama kelgenshe qazaq jigitteri «bir qos» bolamyz. Terezesi syrtqa qaraǵan bólme týra kelgende, tórt qyrly temirmen torlaǵan terezeniń úıge aýa kirgizetin ashyq kózinen kóshege telmirip qarap turamyz. Túrmeniń kóshesinen áli de dostarymyz, týǵandarymyz ótip júredi. Aqyryn aıańdap, salbyrap, kózderi móltildep, terezeniń tesigine qadalyp qarap ótedi. Bizdiń bas ızep amandasqanymyzǵa muńaıyp, jaı ǵana ıekterin kóterip amandasady. Keı ýaqyttarda bir tanymaıtyn adamdar da qarap, amandasyp ketedi. Kimniń shyn dos, kimniń shyn qas ekeni tar jol, taıǵaq keshýde ǵana málim boldy.

Dostar túrmeniń kóshesinen temirmen torlaǵan qara terezege telmirip talaı qarap ótisti. Qyrdan kelgen Aqshal, Uıtqybekter, bizdiń ákeımen birge jabyrqap, telmirip amandasyp talaı ótti. Ózge qazaq jigitteriniń de týǵandary, dos-jarlary túrmeniń kóshesinen ótip jatady. Orys joldastardyń týǵandary terezeniń aldynan kún saıyn ótip jatady. Ásirese túrmedegilerdiń qatyndary: olardyń ishinde Pavlovtyń qatyny. Bizdiń qazaqtan Abdollanyń kelinshegi damyl almady. Qusaıyn men Baıseıittiń kelinshegi damyl almaı as tasy. Abdollanyń kelinshegi Baný eshkimniń esinde joq amaldarmen túrmeniń bastyqtaryna, baqylaýshylaryna sezdirmeı bizge hatpen ylǵı habar jazyp turady.

Baný bir japyraq qaǵazǵa orap, bir qaınatym shaı jiberedi. Shaıdy ashyp túrmeniń baqylaýshysy qaǵazyn kórip, jazýsyz aq qaǵaz bolǵan soń tımeı, qaıtadan shaıdy orap bizge jiberedi. Biz shaıdy alyp, shaı oraǵan tórt buryshty qaǵazdy sýǵa malyp alsaq, badyraıyp aq qaǵazǵa jazý túsedi. Shúpirlesip oqyp, habarǵa kenelip qalamyz.

Baný bizdiń kóılegimizdi jýǵyzyp jiberedi. Kóılekti kısek bir jeńiniń túımesi joq. Áýeli jeń túımesiniń joq ekenin bilmeı, jeńdi túımeleýge túımeniń ornyn izdep, sıpalap qaraımyz. Qaryndashpen up-usaq qylyp túıme ornyna jazǵan tórt áripke kózimiz túsedi.

Tórt árip — «qara» degen sóz.

Kóılek jeń úshiniń qabattaryn, ıinishtiń qabattaryn sógip jiberip qarasaq, up-usaq mashyq qylyp jazǵan Banýdyń jibergen habarlaryn taýyp alamyz.

Bul úlken jaqsy bolyp turdy. Óıtkeni túrmege kelip bizben jolyǵýǵa eshkimge ruqsat qylmaıdy. Esebin taýyp, qoımaı suraǵandardy ǵana, ulyqtardyń «raqymdary» túskende ǵana túrmeniń ishine kirgizip, baqylaýshynyń kózinshe bes-on mınýtke jolyqtyrady. Qazaqta Jumabaıdyń ákesin túrmege kirgizip, Jumabaımen bes-alty mınýt sóılestirgenin bilemin. Ombydan oqýdan qaıtqan kezinde, aıt ýaqytynda Gúlsharap degen qyzdy túrmege engizip, bes mınýtteı menimen sóılestirgenin bilemin (Túrmedegilerdiń túrleriniń ózgergendigi sonsha, Gúlsharap alǵashqyda meni anadaıdan tanyńqyramaı qaldy).

Orys áıelderinen tutqyndarǵa habardy kóp tasyp, kóp qyzmet qylǵan Pavlovtyń qatyny. Bul kisiniń tapqyshtyǵy, qýlyǵy jurttyń bárinen de asty... Bir kúni mynandaı bir habar berdi.

Habarynda: «Senderge ólim jazasy bolatyn-bolmaıtyny bir-eki kúnniń ishinde málim bolady. Egerde habar jaman bolsa, men túrmeniń janynan ótkenimde basymdaǵy oramal qara bolar. Habar jaqsy bolsa, basymdaǵy oramal qyzyl bolar», — depti.

Biz otyrǵan kishkentaı bólmemizdiń terezesi ol ýaqytta ishke qaraǵan edi.

Bir kúni «túrmege Pavlovtyń qatyny kirdi!..» — degen sóz bólmedegilerdi eleńdete qaldy... Men terezeden qarap, anda-sanda biren-saran kelgen adamdardy tutqyndarmen jolyqtyrýǵa kirgizetin qýystyń esigin ańdyp turdym. Lezde Pavlovtyń qatyny qaıta shyǵa keldi. Ústi-basyna kıgen kıimderiniń bári tep-tegis qap-qara!.. Áıeldiń sońynan shynjyryn syldyratyp Pavlov shyǵa keldi. Qasynda baqylaýshy. Áıel buryla berip, qaıyrylyp, baqylaýshynyń kózinshe Pavlovty jyldam qushaqtaı alyp súıip aldy da, kóziniń jasyn monshaqtaı domalatyp, tógip-tógip jiberip, jylap júre berdi... Áıeldiń kóz jasyn kórip, júrekke shoq túskendeı boldy.

Qara kıimdi kórip, «endi jumys shyndap-aq bitken eken!» — dedim.

Joldastarǵa aıttym. Joldastar da: «Jumys endi bitkeni ǵoı...» — desti.

Esik ashylǵan kezde Pavlovtan surasaq, bir balasy ólgen soń áıeli qara kıim kıinip kelip, sonyń habaryn berip ketken eken.

Saıasat týraly, bizdiń jumystarymyz týraly jazbaı, ashyq qylyp jaı sharýa týraly jazsa, bizge bir kezde túrmeniń bastyǵy hat ta ótkizetin bolǵan.

Bir kúni bizge Ombydan bir ashyq hat keldi. Hatty Ombyda oqyp jatqan Janaıdar Sadýaqasuly jazypty. Hatty oryssha bylaı dep jazǵan:

«...Vahcha Ýkmetov bolen týberkýlezom. Hırýrgı otkazyvaıýtsá lechıt. Ýlkenbek Sabıtov vyzdaravlıvaet. Blagopolýchno prıehal. Dnche.

Janaıdar »

Bul oryssha jazǵan ashyq hattyń qazaqshasy mynaý:

«Ýaqytsha úkimet balasy naýqas: kúrt aýrý. Táýipter «jaza almaımyz» deıdi. Úlkenbek Sábıt balasy saýyǵyp keledi. Aman-esen keldik. Dinshe.

Janaıdar»

Hatty oqyp, ájeptáýir qýanyp, kóterilip qaldyq. Habardy orys joldastarǵa da berip qaldyq.

Bul jumbaqtaý hattyń sheshýi mynaý edi:

Aqtardyń ýaqytsha úkimeti nasharlaýǵa aınaldy. Kúshi azaıdy. Jurt teris qaraı bastady. Bólshevıkterdiń keńesi — Sovet ókimeti ońalyp kúsheıe bastady... — dep Janaıdar qol qoıǵan.

Al hattyń sońynda «Chıta jaqtaǵy ataman Semenovke qarsy frontynan aman-esen qaıtyp keldim», — dep Dinmuqambet jazǵan.

Túrmede, tarshylyqta, árbir jyly habar kisige rýh beredi. Dostyq nıetin bildirgen adam tutqynǵa úlken kúsh-qýat beredi. Dostyń — dostyǵy, qastyń — qastyǵy, adamnyń adamshylyq jáne túrli haıýanshylyq minezderi tar jol, taıǵaq keshýde ǵana anyq bilinedi eken. Buryn, biz kúshti bolyp júrgen ýaqytta, dos bolyp kórinip, jylmańdap júrgen adam sýretindegi talaı pasyqtar basqa qıynshylyq túskende jondaryn kórsetti. Keıbireýleri dostyq ornyna jyǵylǵan ústimizge judyryq ta saldy. Qazaqtyń: «dos az, dushpan kóp...» degen eski qaǵıdasy osyndaı tar jol, taıǵaq keshýde aıqyn kórinedi eken.

Qansha joldas bolyp kórinip, jaqsy bolyp kórinip júrgen adamdardy, qansha ýaqyt bir qaýymda, birge qyzmet qylyp júrse de, kisi anyqtap bilmeıdi eken. Munyń bárin aıdan aıqyn sol tóńkeriste kórdik. Bireýdi bireý keńshiliktegi bilýimen «pálendi men bilem» dep aıtýǵa bolmaıdy eken. Adamnyń shyn pıǵyldary, shyn jaratylysy qıynshylyqta ǵana anyq bilinedi eken. Azamatty shyndap synaǵyń kelse tar jolda ǵana kórý kerek eken.

Keńshilikte buryn «jaqsy» dep júrgen talaı kisiniń tar jolda adamshylyǵy joq bolyp shyǵýy múmkin eken. Jáne buryn, jaıshylyqta «jaman adam» dep júrgen talaı adamdar tar jolda óte jaqsy bolyp shyǵýy múmkin eken.

Keńshilikte keýdesin soǵyp, «men, men...» dep, kókip júrgen adamdardy tar jolda, uly synda kórý kerek eken.

Oǵan mysal mynaý:

Aqmolada Oktábr tóńkerisiniń qarsańynda bola bastaǵan mıtıń-jıylystarda bir orta boıly, qońyr saqaldy, qońyr murt. Bachok degen kisi shyǵatyn. «Ekibastuz zavodynyń jumyskerimin», — deıtin. Ózi sóılempaz, ústinde kıimderi jaman, «1905 jyldyń revolúsıasyna qatysqanmyn», — deıtin.

Mine, osy Bachok Aqmolanyń jas bólshevıkterine bas bolǵan. Aqyrynda, biz ony Aqmolanyń Sovdepine bastyq qylǵamyz... «Buryn levyı eser edim, endi bólshevık boldym...» — deıtin.

Aqmolada buryn bólshevık partıasy joq bolǵan soń, sol Sovdep jasaýdyń aldynda, Aqmolanyń ýezik nachalnıginiń mekemesinde eń birinshi bólshevık uıymyn — orysy bar, qazaǵy bar, — biz ashqamyz.

Bólshevıkterdiń bastyǵy bolyp júrgen Bachok jáne bizge bir úlken er kórinip júrgen Bachok Aqmolanyń Sovdepin kontrrevolúsıonerlerge bosqa bergizdi. Sovdepke qarsy kóterilis bolaıyn dep jatqanyn Sovdeptiń jalpy músheleri túgil, prezıdıýmnyń músheleri bizge de habar qylǵan joq. Ózi eń aldymen qolǵa túsip, atysa bastaǵan qyzyl áskerge «atpa» dep buıryq qylyp, toqtatty.

Al onan soń túrmege túsip, aıaǵyna temir shynjyr kıilgennen keıin:

— Men levyı esermin. Men bólshevık emespin ǵoı... — degen ánge basty!..

Jalǵyz Bachok emes, Aqmolada keńse qyzmetkerleri uıymynyń ókili bolyp, keýdesin qaǵyp, Sovdeptiń prezıdıýmyna kirip júrgen bir kisi bar edi. Kontrrevolúsıa jeńip, Sovet úkimetiniń adamdaryn ustap qamap jatqanda, o da tutqynǵa alynǵan. Bul kisini tutqynǵa alyp aıdap, kazak-orystyń stanısasyna ákelgende, tutqynda otyrǵan bólshevıkterdi boqtap, «men bólshevık emespin!» — dep jylap, bosanyp ketti.

Onsoń biz kóp syrlaryn bilmeıtin, biraq úlken áleýmetshil Petrakeev degen erli-baıly kisiler bar edi. Bular Sovdepte bolǵan joq edi. Aqtar abaqtyǵa bulardy da bizben birdeı qylyp, qamap qoıǵan edi. Bular naǵyz er azamattar bolyp shyqty.

Túrmede, alǵashqy qystalań ýaqytta, taǵy da keıbir jigitterdiń óte nasharlyqtary bilgishi. Bir kúni Baıseıit osy aıtylǵan jaman qýlyqtary kóringen adamdarǵa qarap otyryp taryqty.

— «Oıpyrym-aı, mynalar ishimizde júrip istiń tizginin ustasyp júrgende, bizdi ne qylyp jer jutyp ketpegen!.. Qaıta, úsh-tórt aı qulamaı otyryppyz-aý!.. Oıpyrym-aý, bular kimdi ońdyrsyn!..» — dep taryǵyp, basyn shaıqady.

Baıseıittiń keıip aıtqan osy sózin qazirge sheıin umytpaımyn. Jaıshylyqta syrttan jap-jaqsy bolyp júrgen keıbir adamdardyń tar jerde ǵana naǵyz, shyn qýlyqtarynyń qandaı ekendigi aıqyn kórinip shyǵady eken. Neshe túrli las, jerkenish minezder, neshe túrli tómen, ýaqtyq qylyqtar úlken syn, qıyn ótkelderde bilinedi eken. Máselen, osyndaı retpen ózge joldastardyń kóbine-aq súıkimsizdikteri bilingen Vázov degen men Balandın degen edi. Biz bulardyń nashar minezderin áńgime qylǵanda, kúıgelek Baıseıit shydamaı aıtyp salatyn edi.

Otyrǵan bólmemizdiń bir buryshynda bir kúni Vázov bir-eki joldasqa birdemeni aıtyp, qunjyndap sóılep otyrdy. Bólmede jıyrmadan asa adam bar edi. Túrmeniń taqtaı sákisi joq. Joldastar tas edende shóp salǵan qapshyqtarǵa súıenip, jaǵalaı, ekiden-úshten sóılesip otyratyn ne jatatyn. Buryshta bireýlerge sóz sóılep, qoımaı. Vázov qunjyńdap otyrdy. Qarsy buryshta Baıseıit kúıgelektenip, ony jaqtyrmaı, bizge qarap, qabaǵyn tyrjıtyp otyrdy.

— Áı, anaý ne bylshyldap otyr?.. Áı, anaý bylshylyn nege qoımaıdy! — dep otyrdy. Vázov sóıleı berdi.

Baıseıit shydamaı, Vázovty shaqyrdy.

Vázov:

— Nemene!?

Baıseıit shaqyrdy, qoımady. Vázov Baıseıittiń qasyna keldi.

— Nemene? — dedi.

Baıseıit Vázovtyń betine qadalyp qarap turyp:

— Nege sen aqymaqsyń? Pochemý ty dýrak? — dedi.

Árıne, Vázov ashýlandy.

— Bul ne degeniń, bul ne sóziń? — dep, Baıseıitke qadaldy. Baıseıit jaýap bermedi. Endi Vázovqa qaramady.

— Basqa aıtar eshteńem joq! — dep jata ketti. Oryssha «Bolshe nechego!» Baıseıittiń osynysyn ómirimde umytpaıtyn shyǵarmyn. Muny joldastar da umytpaǵan shyǵar. Sol úlken synda, tar jol, taıǵaq keshýde shyn qasıetti adamdardyń jaratylystary aıqyn kórinedi eken.

Máselen: Kachenko, Oleınıkov, Bogomolov, Avdeev, Monın, Shapran, Trofımov, Gráznov, Martylogo, Pavlov, Kotov, Anapchenko, Kondrateva, Kremenskıı, Afanasev jáne álgi erli-baıly Petrakeevter, taǵy da basqa talaı joldastar shyn eńbekshi tap azamattary ekendikterin kórsetti. Jáne eńbekshi tap azamattary ekendigin bizdiń iriktelip shyqqan qazaq-noǵaı joldastar da kórsetti. Olardyń esimderi belgili. İriktelip shyqqan qazaq-noǵaı jigitterinen «shı» shyqqandaryn bilmeımin. (Árıne, iriktelip shyqqandarynan ǵana «shı» shyqpady.)

Joǵaryda aıtylǵan orys, qazaq, noǵaı jigitteriniń anyq kim ekendikteri sol tar jolda ǵana anyq bilindi.

Bular uly synnan, uly ótkelden jyǵylmaı bir ótti. Árıne, turmystyń uzaq jolynda jóninen adasyp, árkim-aq súrinip jyǵylýǵa múmkin. Árıne, tirshiliktiń talqysynda talaılar ár túrli sebeppen qulqy ózgerip, jaman qulyqty bolyp ketýge de múmkin.

Úlken synnan ótpegen adamnyń «men pálendeımin» degenine onsha nana qoıý beker.

Nıetiń «ne ólý, ne jeńý...» bolyp jaýmen maıdandasqanda, ne maıdandasqan jaýdyń qolyna túsip, jaýdyń temir torly tas qamaýynda otyrǵanda, qol-aıaǵyń temir shynjyrda bolyp, janyń qylyshyńnyń qyrynda bolsa ǵana, ıakı osy tárizdi uly synda bolsa ǵana, qandaı jigit ekenin bilinedi. Áıtpese, ózińdi-óziń qandaı adamsysań da, qandaı jigit ekenińdi bekitip aıtý qıyn.

«Batyrsyǵan jigitti jaý kelgende kóremiz, sheshensigen jigitti daý kelgende kóremiz!..» degen qarıalardyń sózderi turmystyń kóp synynan ótken, durys sóz.

Túrmeniń kartop, kapýsta ekken baqshasyna keıbir joldastardy jumysqa apara bastady.

Baqsha qalanyń shetinde, Esil ózeniniń jaǵasynda. Endi barlyq tutqyndardyń jaqyndary túrme baqshasyn ańdıtyn boldy. Baqsha jumysyna barǵan joldastarǵa kelip, bári jolyǵyp, tildesip turatyn boldy. Baqsha arqyly qatynas úlken jaqsy boldy.

Baqshaǵa jumys qylýǵa túrmeniń bastyqtaryna jaqqan, ne para bergen tutqyndardy ǵana aparady. Árıne, qol-aıaǵynda shynjyry joqtardy ǵana aparady. Shynjyrlylardan aparǵysy kelse, shynjyryn alyp tastap aparady. Qazaqtan baqsha jumysyna eń aldymen Qusaıyndy apardy. Sonan soń Baıseıitti, onan soń Jumabaıdy apardy. Orystan Bachok, Vázov, Pavlov, Trofımov, Oleınıkov, Kremenskıı, Pánkovskıı, taǵy basqalardy apardy. Jaryq dúnıege shyǵyp, bularǵa jaqsy boldy. Baqshaǵa kelgen jaqyndarymyzben jolyǵyp sóılesip, bizge aıtyp keledi.

Sol ýaqytta Aqmolaǵa oba aýrýy keldi. Qyrdan kelip júrgen Baıseıittiń ákesi obadan óldi. Baıseıittiń ákesi aýyryp qaldy dep, búgin bizge habar kelip, baqshaǵa jumysqa ketken Baıseıit túrmeniń ulyqtarynyń aýzyna aqsha tyǵyp, bir baqylaýshymen baqshadan qaıtpaı qaldy.

Biz terezesi túrmeniń ishki qorasyna qaraǵan bólmesinde edik. Erteńinde kún shyǵyp kele jatqanda, men turyp, terezeniń tor temirinen ustap, ashyq kózinen qarap otyrdym. Túrmeniń qorasyna bir baqylaýshymen Baıseıit kirdi. Baıseıit kelip, men qarap otyrǵan terezeniń túbine súıene ketti...

— Sáken... Meniń ákem ólip qaldy... — dep aqyryn jylap jiberdi. Meniń de kózimnen jas shyqty. Túrmege kelgeli tas bolyp qalǵan kóńilden, qatyp qalǵan kózden kek qaınaǵan júrek eljirep eriksiz jas shyǵardy.

Baqshaǵa jumysqa baratyn joldastar arqyly, ózgemiz de jumysqa shyǵýdy qarastyrdyq.

Qusaıyn nachalnıkpen «dos» bolyp aldy. Keıde baqshaǵa qonyp qalatyn boldy. Bir qonǵanda Serbovty jáne garnızon bastyǵyn qonaq qylypty. Qalanyń taǵdyry, bizdiń taǵdyrymyz bulardyń qolynda bolǵandyqtan, sodan keıin bular Qusaıyndy eki-úsh kúnniń ishinde túrmeden bosatty.

Qusaıyn men Baıseıittiń túrme bastyǵyna syı retinde alyp bergen araǵynyń arqasynda, Jumabaılardan soń baqshaǵa Abdollany apardy.

Baqshada túrmeniń bastyǵyn tutqyndar túrli syımen syılaıtyn boldy. Túrmege qaıtqanda aıta keledi. Jumysqa shyǵaratyndardan áýeli shynjyryn alady.

Bir kúni meniń de shynjyrymdy aldy... Erteńinde meni de jumysqa apardy... aıaq baýyn alyp jibergen suńqardaı kóshege shyqtyq. Bostandyq jat tárizdi. Tysqa shyǵyp, keń dúnıeni, erkimen qybyrlaǵan tirshilikti kórip, dúnıege jańa ǵana kelgendeı boldym... Qalada qybyrlap júrgen jannyń bári de maǵan bir túrli jat tárizdi... Qalanyń shetimen aıdap baqshaǵa apardy. Ýaqyt kúzge salym kez. Janǵa jaıly, kúnshýaq jyly qońyr edi. Jer men kók syry ketse de syny ketpegen sulýdaı edi. Túrmeniń baqshasyna kelip otyrdyq... Baqsha qalanyń janynda. Esil ózeniniń jaǵasynda. Ýaqyt tús mezgili edi. Baqsha aǵashtarynyń japyraqtary áli kók. Biraq keıbir aǵashtardyń ásirese terek aǵashtardyń japyraqtary kárilik taıanǵan adamdardyń býryl tartqan shashyndaı shalǵyrttanyp sarǵaıa bastaǵan. Baqshanyń ishi kúnshýaq. Kishkentaı maıda jel aǵashtardyń japyraqtaryn jelbiretip oınatady. Jelmen jybyrlasyp oınaǵan kóp japyraqtyń ishinsn erterek ómiri bitken, sarǵaıyp qýaryp sóngen japyraqtar aqyryndap úzilip jerge túsedi. Baqshanyń shetine qyranǵa shyǵyp, jan-jaqqa qarasań, qıyrsyz keń, kólbep baryp aspanmen qushaqtasqan en dala kórinedi. Baqshanyń ishi saǵat saıyn tutqyndarǵa kúsh beredi. Qan azaıyp, ál ketip, semgen tánniń tamyr-tamyrlarynyń qany lypyldap saǵat saıyn kúsheıedi. Úsh aı jaz boıy aýyr halde, shynjyrlanyp sasyq, tar qapasta otyryp azap tartyp, endi myna baqshaǵa shyqqan tutqyndar qymyzdaı qýatty, kúmisteı taza aýadan dem alyp, jadyrap mas bolǵan tárizdi. Baqsha qalanyń janynda. Esil ózeniniń jaǵasynda. Qoldarymyzǵa kúrek, shot alyp, sybanyp, kóıleksheń baqshanyń jaǵasynda or qazýǵa daıarlandyq...

Áýeli baqshany araladyq. Kúzetshi — túrmeniń qyzmetkerleri.

Jan-jaqqa, qalaǵa, ásirese el jaqqa, dalaǵa qaraýymyz kóp. Jan-jaqta qybyrlap, óz betimen ketip bara jatqan, ótip bara jatqan adamdar kórinedi. Jan-jaqqa qarap turyp, dál túneýgi kúngi terezeden kórgendeı, jaman synyq aǵash arbaǵa ógiz jegip, arbasyna tezek artyp, ózi jaıaýlap qybyrlap bara jatqan qazaqty kórdim. Jáne biren-saran asyqpaı salt ketip bara jatqan qazaqty kórdim. At jekken qorapty arbasymen jortyp bara jatqan qala adamdaryn kórdim. Biren-saran qyrdan kelgen túıeli qazaqtardy kórdim. Mine, osynyń bárin kórip turǵan tutqyn tirshiliktiń ne ekenin, bostandyqtyń ne ekenin anadan týǵaly jańa ǵana bilgendeı bolady. Qapasty kórmegen adam bostandyqtyń qadirin biledi dep oılaýǵa tipti bolmaıdy.

Mine, sondaǵy túrme baqshasynyń túri jáne kóńilge bergen áserleri osyndaı edi.

Baqshanyń shetine, qyran jaǵyna shyǵyp turdym. Ońtústikke, el jaqqa qarap turdym. «Tutqynnan qashyp ketsem, anaý qıyrsyz keń erkin dalaǵa sińip ketsem... anaý túıeli qazaqtarmen birge ketsem, ne anaý aǵash arbaǵa ógiz jekken qazaqpen birge ketsem... bostandyqty, eldi endi bir kórsem!..» — degen tilek kókirekke syımaıdy.

Bozaryp solǵan tutqyndardyń betterine qyzaryp qan júgirdi. Ár tutqynnyń kóziniń túbine tunǵan aýyr beınettiń kóleńkesi ketip, janary jaınap, úmit sáýlesi janǵan tárizdendi. Keshikpeı týǵandarymyz, dostarymyz keldi. Elden kelip jatqan bizdiń ákeı de keldi. Sóılesip keneldik te qaldyq.

Baqshada jumys qylý bizge ujmaqtan kem bolmady. Baqshadaǵy qazyp alyp jınap jatqan kartopıadan jáne basqa da «shóp-shalamdardan» týrap salyp, qaladan et alǵyzyp, baqyrǵa baqshada sorpa istedik. Baqshada baqyrǵa pisirgen ettiń dámi baldaı...

Baqshaǵa bárimizdi kún saıyn aparmaıdy. Aýystyryp kezek-kezek aparady. Úsh-tórt kún keıbireýlerimizdi aparmaı da qoıady. Bir kúni kóp joldastardy konvoımen monshaǵa apardy. Men de bardym. Kóshe boıy halyqqa syımaı ketti. Kóbi tutqyndardyń jaqyndary. Arasynda bizdiń ákeı de júr. Monshanyń syrtqy esiginde ákeımen amandasyp, tez sóz qatystyq. Ákeı sol jerde qosh aıtysty, endi elge qaıtpaq boldy.

Baqsha jumysyna baryp júrmiz. Úkimettiń istep jatqan isteri qandaı ekenin, júrgizip jatqan saıasaty qandaı ekenin, halyqtyń kózqarasy qandaı ekenin ábden anyqtap bildik. Baqshaǵa barǵanda, baqshadan qaıtyp kele jatqanda, jolshybaı qalys adamdardan da bizge jolyǵýshylar kóp boldy. Bári de aq kazak-orys úkimetine narazylyqtaryn bildiredi. Bizge dostaryn bildiredi. Qasymyzdaǵy baqylaýshylar dál sol jerde jýas boldy. Qasymyzǵa kelip-ketkenderge úndemeıtin boldy. Kelip jolyǵyp ketip júrgenderdiń keıbireýleri tek qolymyzdy ustap, qysyp ketedi. Keıbireýleri tek amandasyp ketedi.

Kazak-orystar kóterilis jasaǵan kúngi — Sovdep qulaǵan kúngi nadandardyń kóbiniń elirgendigi basylyp, endi ábden esteri kiripti. Az ýaqytta kazak-orystyń tepkisin kórgender Sovdepti oılaı bastapty.

Aqmolada « Alashordanyń» ýezik úkimetin ashypty. Úkimettiń basynda otyrǵandar, álgi bólshevıkterdi tergegen komısıadaǵy Mánten molda. Táshtı sáýdeger, Oljabaı bolys, Tólebaı tilmash, Nuralınder, Túsip doktorlar — bular kazak-orystyń shoqpary ekendigin buqara halyq ábden aıqyn kóripti. Nasharlar baılarǵa sóz aıta almaıtyn bolypty. Bolystar, saýdagerler, moldalar ábden uıattan, ardan ketipti. Bular «Alashordamyz» dep, qorazsha qoqyraıyp alypty. «Nashar teńdigi», «áıel bostandyǵy» degen sózdi mazaq qylyp, jerge taptapty. «Alashorda» otaǵasynyń bosaǵasyn kórgen sorlylar Sovdepti joqtaıtyn bolypty.

Bir kúni túrmeniń baqshasynan on bes, jıyrma kisi tutqyn jumystan qaıtyp kele jattyq. Bizdi jumysqa alyp baryp qaıtatyn túrmeniń myltyq taǵynǵan baqylaýshylary artymyzda, qasymyzda. Kún saıyn bizdi erte turǵyzyp, ár bólmeden jınap, qatarlap tizip, aıdap túrme baqshasyna aparatyn. Jumysqa barǵanda, qaıtqanda qalanyń «Slavodka» degen shet jaǵyn aralap ótetinbiz. Mine, sóıtip, jumystan bir kúni tizilip qaıtyp kele jatyr edik... «Slavodkanyń» bir kishkentaı, japyraıǵan páteriniń aldynda bir qazaqtyń áıeli shyǵyp tur eken. Qabaǵy qatqan. Betinde qan joq. Janyna aýyr qaıǵy batqan tárizdi. Bizge qarap turdy. Biz onnan asa orys, eki-úsh qazaq álgi áıeldiń janynan óte bergenimizde, áıel bizge qarap turyp, qolyn keýdesine qoıyp sálem berdi. Áıeldiń qaıǵyly júzi áli kúni esimde!..

Taǵy bir-eki ret muńdy áıel bizge sóıtip sálem berip qaldy.

«Alashorda» otaǵasynyń bosaǵasyn kórgen áıel ekendiginde shegim bolǵan joq... Sóıtip, túrme baqshasyna jumysqa baryp júrdik. Jaryq dúnıeni kórip, kóńil shirkin bostandyqqa talpyndy. Joldastyń bári de sarǵaıdy. Bári de saǵyndy. Bostandyqty qattyraq saǵynǵan ásirese qazaq jigitteri, onyń ishinde Baıseıit ekeýimiz...

«Qashý degen qıal óte kúsheıdi. Qashýdyń barlyq jobasy kóz aldyma elesteıdi. Baıseıit ekeýmiz sóılesip, sózdi bekitip, jastarǵa aıttyq. Joba mynandaı: Bárimizge qazaqsha kıim aldyrý. Týǵandarymyzǵa, dostarymyzǵa qashý shartyn aıtý. Sóz baılaý.

Baqsha Esil ózeniniń jaǵasynda. Ózenniń boıynda, jıyrma qadamdaı bergi jaǵasynda, baqshaǵa taıaý, bir nashar qazaq turatyn jer úı bar. Bul qazaqtyń balasy Aıtjan degen bala bizben dos. Ózi — bizdiń «Jas qazaqtyń» múshesi. Bizdiń oıymyzsha: «Sol úıde ar jaǵynan bizge daıarlanǵan salt attar daıyn bolyp tursa, biz kúzetshiniń kózi taıǵan ýaqytta eptep, baqshanyń tasa, oıpań jerlerimen júrip otyryp sol úıge baryp, daıar turǵan salt attarǵa mine sala jónelsek jáne biz qashpas buryn qyrdan kelip jatqan týǵandarymyz elge qaıtyp ketýi kerek, áıtpese olardy ustap alady», — deımiz.

Baıseıit ekeýmiz bul sózdi joldastarǵa aıttyq. Joldastar qarsy boldy.

Baqshanyń shetindegi ordy qazǵan bolyp, kúnshýaqta sóılesip otyr edik. Baıseıit ekeýmizdiń qashaıyq degenimizge Báken, Abdollalar kónbedi.

Ózendi aınalyp, baqshaǵa kele jatqan bir-eki atty, bir arbaly kisilerdi kerdik... Tanı qaldyq. Bizge kele jatqan joldastardyń týǵandary eken. Baqylaýshylar alystan qarap, baqshada júredi. Kelgen kisilerge eshteńe demeıdi. Keldi. Amandasyp, sóılesip otyrdyq. Baqylaýshy qasymyzǵa kelip, anandaı turdy. Birazdan soń salt atpen Qusaıyn keldi. Amandastyq, kúlistik. Qusaıyn attan túsip, qasymyzǵa otyrdy. Áńgime surap jatyrmyz. Biraz áńgimeniń ishinde Qusekeń óziniń túrmeden bosanyp shyqqan bir lajyn aıtty. Ol qaılasy mynaý:

Qusekeń túrmeniń baqshasyna jumys qylýǵa eń aldymen shyqqandarmen birge shyqqan. Qusekeń jumysta júrgende, ózgelerden kóp erkin júretin. Jáne baqshada júrgende túrmeniń bastyǵyn «syılap», onymen jaqyn dostaý bolatyn. Qusekeń «dosy» arqyly bir kúni keshke baqshaǵa shatyr tigip, Aqmolanyń taǵdyryn ustap otyrǵan úsh ákimdi qonaqqa shaqyrǵan. Qymyz alǵyzyp, araq alǵyzyp, qoı alǵyzyp soıǵan. Ózi sol keshte baqshaǵa qonyp qalyp, qonaqtaryn — garnızonnyń bastyǵyn, Serbovty, túrmeniń bastyǵyn — bárin syılaǵan. Qusekeńniń ózi as ázirlep, tik turyp, «qurmetti» qonaqtarynyń aldynda qyzmet qylǵan.

Mine, sol arada «qurmetti» qonaqtary iship-jep qyzyp, esire bastapty. Bir mezgilde shatyrdyń ishinde qyzyp otyryp, «bólshevıkterdi tergeý jáne joıý» komısıasynyń tóraǵasy Serbov shatyrdyń esiginde turǵan Qusaıynǵa:

— Eı, bólshevık, kel, sen de araq iship jibershi! — depti.

Qusekeń:

— Raqmet, pojalýısta!.. Spasıbo!.. Ózderińiz ishe berińizder! Men sizderge qyzmet qylsam bolady. Biraq sizderden bir suraıtynym: meni «bólshevık» demeseńizder eken. Bólshevık deseńizder maǵan aýyr tıedi. Onda meni jábirlegen bolasyzdar... — depti.

Serbov pen garnızon bastyǵy:

— E, sen bólshevık emessiń be? — depti.

Sol arada Qusaıyn:

— Men bólshevık emes edim, men bosqa kúıip otyrmyn... — dep, tutqyndardyń taǵdyry qoldarynda turǵan «ulyqtardyń» aldynda sóılenipti-aı kep, sóılenipti...

Serbov pen garnızonnyń bastyǵy:

— Endeshe muny tekserý kerek eken... — dep Qusaıyndy birge otyrǵyzyp, araq ishkizipti.

Birazdan soń Serbov bir jerge baryp kelýge ketipti. Garnızon bastyǵy men Qusaıyn, túrmeniń bastyǵy úsheýi ońasha qalǵanda Qusaıyn óziniń qumalaqshy, «balger» ekenin bildiripti.

Qusaıynnyń balger ekenin bilgen soń garnızonnyń bastyǵy jas jigit qýanyp ustaı alypty:

— Jaqsy boldy ǵoı, kánekı, maǵan qazir bal ashyp bershi, — depti.

Qusaıyn sol jerde dereý qaltasynan shúberekke túıgen qumalaǵyn sýyryp alypty. Shatyrdyń ishinde ústelge jaıyp salyp, qumalaqty tartyp jiberip, sóılepti. Sóılegende búı depti:

«Jolyńyz bolady eken. Baqytty bolady ekensiz. Jaqyn arada darajańyz artady eken. Ómir jasyńyz uzaq bolady eken...» — depti.

Oǵan ulyq máz bolyp kúlipti.

— ...Áıel súıe me eken meni?.. Qazir meni jaqsy kóretin áıel joq pa eken? Sony aıtshy!.. — depti.

Sol qalanyn bir Lanshýkova degen orys qyzynyń sońynan Serbov pen garnızon bastyǵynyn jarysa júgirip júretinin Qusaıyn biletin.

Qusaıyn tuqıyp qumalaqty qaıtadan tartyp jiberip, kúbirlep-kúbirlep, qumalaqtardy qolymen aralastyryp mylqaýsha myńqyldap jiberipti.

— Ózińizdi áıeldiń shyndap unatpaǵan jeri bolǵan joq eken. Qazir Aqmolada talaı áıelge unaıdy ekensiz. Ásirese bir qara kózdi sulý sursha qyz sizge ǵashyq eken. Biraq ǵashyqtyǵyn anyqtap aıta almaı júr eken. Óıtkeni ol áıelge sizden basqa da bir adam qumar eken. Qumarlyǵyn áıelge sezdirip júr eken, — depti.

Garnızon bastyǵy ushyp túregelip, sekirip qýanypty. Qusaıynnyń arkasyna qaǵyp, shatyrda otyrǵan túrmeniń bastyǵyna qarap:

— Mynaý bir aqyldy qazaq eken!.. Men endi buny tez bosattyram! — depti.

Mine, sodan keıin eki-úsh kúnnen soń Qusekeńdi túrmeden bosatqan.

Mine, Qusaıynnyń bosaýynda osyndaı áńgimeler bolǵan.

Baıseıit ekeýmiz aqyldasyp, qashpaq boldyq. Qazaqsha kıimder alǵyzdyq. Bir kúni tańerteń men beti-qolymdy jýǵanymsha baqylaýshylardyń bastyǵy asyqtyryp, joldastarym baqshaǵa ketip qoıdy. «Qap!» — dep men bara almaı qaldym. Dál sol kúni qashýǵa anyqtap sóz bekitpek edik. Keshke sheıin tyqyrshyp otyrdym. Keshke joldastardyń Baıseıitten basqasy jumystan qaıtty. Baıseıit qashyp ketipti.

Túrmedegi joldastar eleńdep qaldy. Keıbireýleri Baıseıittiń ketkenine renjidi. Keıbireýleri «ustap almasa ıgi edi» dep qaýiptenip otyrdy.

Qalanyń ásker bastyǵy Shohın degen — álgi qumalaq saldyrǵannan basqa jańa kelgen adam — burqyrap, býrasha shabynyp, túrmege kelip álekti saldy.

Ońdy-soldy kóbigin shashyp, jurtty boqtap jatyr. Endi eshkimdi jumysqa shyǵarýdy qoıdy. Túrmeniń tártibi qataıdy.

Sóıtip, aýyr kúnder óte berdi... Hal nashar. Kúz taıandy. İstiń qıynǵa, uzaqqa aınalǵandyǵyn bilip, elden kelip, elden biz suraǵan prıgovorlar engizip, zaryǵyp, ár jaýyzdan kúnde járdem kútken týǵandarymyzdyń bári elderine birtindep qaıtyp boldy.

Kir, las, sasyq qamaýda biz jata berdik. Túrmege syrttaǵy dostardan eptep kitaptar keletin boldy, gazetter kelip turatyn boldy. Solardy oqımyz, doıby oınaımyz, solaısha jata berdik...

Bir kúni úlken qaıyń tabaqpen túgel bir qoıdyń eti keldi. Etti jiberýshi Kósherbaı dedi. Kósherbaı — bizdiń joldas, bizdiń úkimet tutqynǵa alynǵanda, ol qolǵa túspeı qashyp ketken edi. Endi qalaǵa ketipti. Oǵan endi tımeıtin bolypty.

Et kelisimen terezeden qarap tur edim, Kósherbaı terezeniń tusyna keldi. Qasynda bir aq tymaqty sary jigit bar. Ol kezde otyrǵan bólmeniń terezeleri kóshe jaqqa qaraǵan edi. Terezeniń aldyndaǵy kazak-orys emes, jaı soldat edi. Kósherbaıdy tereze tusynan qýalamady. Temir torly terezeniń ashyq kózinen Kósherbaıǵa jabyrlap qarap amandastyq. Túrmeniń syrtyn jaǵalaı qorshaǵan, sym temirden jasaǵan alasa sharbaqqa Kósherbaı jaqyn kelip, bizben biraz sóılesti:

— Qajymańdar! Bir kúngideı bolmas. Áli-aq jaryqqa shyǵarsyńdar. Jalpy istiń ańǵary jaman emes. Qazir tań atty deýge bolady. Jalǵyz-aq kúnniń shyǵýy ǵana qaldy. Kún taýdan asýǵa qazir taıaý tur, qajymańdar. Qudaı qalasa, qyzyl kún qaıtadan týar!.. — dedi.

Endi bir-eki kúnnen soń jańaǵy Kósherbaımen birge kelgen aq eltiri tymaqty sary jigit taǵy da terezeniń aldyna keldi. Bizben amandasty. «Alashordanyń» Aqmoladaǵy komıtetiniń tóraǵasy Júsip İzbasarulynyń jáne «Alashorda» komıtetiniń múshesi, bólshevıkterdi tekserýshi komısıanyń múshesi Mánten moldanyń qamaýǵa jabylǵanyn aıtty. Sebebin surap edik, anyqtap aıta almady. «Alashordaǵa» qazaqtan aqsha jınaısyń dep qamaýǵa alypty deıdi...» — dedi.

Sary jigitten gazet suradyq. Gazet ákelýge júgirip ketti. Sary jigit ózi menimen bolystas, aǵaıyn jigit eken. Sol týysqandyq sezimimen túrme terezesiniń aldyna menimen amandasýǵa keledi eken. Aty — Raqymjan Bopanbekuly.

Birazdan soń Raqymjan taǵy da terezeniń aldyna keldi. «Ana esik jaqtaǵy bir kiltshiden gazet jiberdim, taǵy kelip turamyn», — dep, qoshtasyp ketti.

Gazetti alyp oqydyq.

Budan keıin de oryssha, qazaqsha gazet kelip turdy. Saıasattyń túrli habarlaryn bilip otyrdyq.

Sibirdi, Ýfany, Samardy chehoslovaktar alysymen, áleýmet maıdanyna shyǵyp, ár jerde úkimet jasaýǵa kiristi. Tóńkeriske qarsy áreket qylyp júrgen ýchredıtelnoe sobranıeniń biraz músheleri Samaraǵa jıylyp, komıtet jasap, Samar «úkimeti» bolyp turdy. («KOMYZ»). Bul ýchredıtelnoe sobranıe komıteti («KOMYZ») «Barlyq Rýssıanyń ıesi biz ǵana» dep jar saldy. Árıne, bulardyń «jar» qaǵazyna aqtardyń Ombydaǵy úkimeti baǵynǵan joq. Torǵaı «Alashordasy» boldy. Bastyqtary — Ahmet Baıtursynuly, Dýlatuly, Espoluly, olarǵa Oraldan Kenjeuly men Qaratileýuly baryp qosyldy. Torǵaı «Alashordasy» Kúnbatystaǵy Semeı «Alashordasynyń» qol astynda sanaldy. Biraq óıtkenimen, osy jerdegi (Semeı, Torǵaı, Oral) «Alashordalar» bet-betimen ákimshilik júrgizip, tóńkeriske qarsy áreket istep jatty. Úsh «Alashorda» úkimetiniń úsheýi ásker jasady, mılısıa jasady. Bular kazak-orystan keıin qalmaı, elge shabýyldap, «nalog» — salyq jınady. Bular da momyn buqara qazaqtyń tóbesine jarqyldatyp qylysh pen qamshy oınatty.

Ákimshilikti qansha júrgizbek bolǵanmen, qamshy men qylyshty qansha jarqyldatyp oınatqanmen, «Alashorda» úkimetteriniń ámiri Semeı, Torǵaı, Oral, Jympıty aýdandarynan jóndi asa almady. Aqmola oblysynda da «Alashorda» jasaldy. Biraq onyń qolynan eshteńe kelgen joq. Qalyń qazaq Aqmola «Alashordasyna» ásker bolýǵa kónbedi.

Qysqasy Sibirde Sovdep qulaǵan soń, orystyń aqtary da áldeneshe úkimet jasady. Qazaqtyń «Alashordasy» da eki bólek, úsh bólek «úkimet» jasady. Bári de «biz úkimetpiz...» — dep jar shashyp jatty. Tolyp ketken «úkimetter» jar salyp shýlady. Shýlary ıttiń jańa týǵan kúshikteriniń shýlaǵan ánderindeı qosyldy.

«Úkimetpiz» degenmen, bizdiń «Alashordalar» Ombydaǵy Sibir úkimetine baǵynyp otyrdy. Jáne Samardaǵy ýchredıtelnoe sobranıe komıtetine alystan baǵynyp, ekeýinen de kómek surap alyp jatty.

Ortalyq «Alashordaǵa» gýbernıalardaǵy jasalǵan «Alashorda» úkimetterinen qaırat bolmaı jatty. Máselen, Semeımen japsarlas, aralas turǵan bizdiń Aqmola oblysynda jasalǵan «Alashorda» úkimetteriniń sońynan qazaq halqy ergen joq. Aqmola oblysyndaǵy jasalǵan «Alashorda» «han jaqsyma» oınaǵan balalardyń oıynyndaı ǵana boldy. Aqtar chehoslovaktar Batys Sibirde eń aldymen shoqpardy Chelábi men Aqmola oblysyna soqty. Chehoslovak pen aqtar býnty (kóterilisi) eń aldymen Chelábi, Qyzyljar, Kókshetaý, Aqmola, Ombyda boldy. Batys Sibirdiń ózge jerlerinde Omby, Qyzyljar alynǵan soń, Sovdep qulady. Ombyda Aqmola oblysyn bıleýge «Alashordanyń» oblystyq úkimeti jasaldy. Aqmolanyń oblystyq «Alashordasyna» saılanǵandar: Aıdarhan Turlybaıuly — advokat, ıýrıst; Mıǵash Abylaıhanuly — han tuqymy, ofıser; Asylbek Seıituly — doktor; Musylmanbek Seıituly — perevodchık; Erejep Itbaıuly — burynǵy okrýjnoı sot perevodchıgi; Maǵjan Jumabaıuly — oqyǵan jigit, bolystyń balasy; Muhtar Samatuly oqyǵan jigit, Bókeıhanuldarynyń ertegisine nanyp júrgen kedeı balasy; Smaǵul Sadýaqasuly — oqyp júrgen jigit, Asqat Saıdalyuly — oqyp júrgen jigit; Qoshke Kemengeruly — oqyp júrgen jigit; Muratbek Seıituly — oqyp júrgen jigit. Sońǵy beseýi — Ombydaǵy belgili «Birlik» degen jastar uıymynyń sol ýaqyttaǵy bastyqtary. Aqmola oblysynyń ýezerinde «Alashordanyń» ýezik úkimetteri jasaldy. Bárin Semeıdegi Ortalyq «Alashorda» úkimeti bekitip, Bókeıhanuly qol qoıyp, «Saryarqa» gazetine jarıalap shyǵardy. Kókshetaýdaǵy ýezik «Alashordaǵa» «Qazaq» gazetinde Mirjaqyptardyń baıaǵy ońdyrmaı jamandaıtyn Sálim Káshimuly degen qajy-moldany bastyq qyldy. Kókshetaýdaǵy ýezik «Alashordaǵa» Káshimuly taǵaıyndaldy...» — dep Bókeıhanuly jarlyqqa qol qoıyp, «Saryarqaǵa» jarıalady. Sálim moldanyń Kólbaı Toǵysulynan kem bolmasa, artyq jeri joq edi. Aqmolanyń oblystyq «Alashordasyna» sońynan Ábdirahman Baıdildauly kyzmetke kirdi. Sonsoń Ábdirahman oqý oqı almaı qyzmetsiz qańǵyp júrgen Janaıdar Sádýaqasulyna kómek qylýǵa áreket qylyp, «Alashorda» mekemesine qyzmetke kirgizbek bolady. Janaıdardy ózimen birge kirgize almaǵan soń Baıdildauly óz ornyn berip shyǵýǵa áreket qylady. «Alashorda» ulyqtaryn kóndirip, Janaıdar Sádýaqasulyna óz ornyn berip shyǵady.

Ol arada eser partıasynyń bastyqtary Samardaǵy ýchredıtelnoe sobranıe komıteti («Komých») Chelábi qalasynda «Memleket keńesi» (gosýdarstvennoe soveshanıe) degen májilis jasamaq bolyp jar saldy. «Memleket keńesine» Semeıdegi Ortalyq «Alashordanyń» bastyqtary Álıhan Bókeıhanuly, Álimqan Ermekuldary jóneldi. Bular jolshybaı Ombyǵa tústi. Ombydan Aqmola «Alashordasynyń» bastyǵy Aıdarhan Turlybaıulyn ertip aldy. Hatshylyqqa Ábdirahman Baıdildaulyn aldy. Sóıtip, «Alashordanyń« Álıhan, Aıdarhan, Álimqandary Ábdirahmandy hatshylyqqa alyp, dúrildetip Chelábige barady. «Memleket keńesi» Chelábide bolmaıtyn bolǵan soń, ýchredıtelnoe sobranıe komıtetine kórinip, járdem alýǵa bular Samarǵa keldi. «Handar» bir ádemi nómirge tústi. Bular sol jerge «Memleket keńesine» «Kúnbatys Alashordadan» kelgen Jansha Dosmuqambetulyna, Ýálıthan Tanashulyna qosyldy. Jáne bularǵa Túrkistanda Ergesh sarttarynan qashyp júrgen Mustafa Shoqaıuly kelip qosyldy. Bári shurqyrasty da qaldy. Kúndiz-túni áńgime, kúndiz-túni júris.

«Alashordanyń» ákelgen aqshasy kóp. Onyń ústine ýchredıtelnoe sobranıe komıtetinen eki mıllıon som aldy. Samardyń araq-syra satatyn ádemi úıleri, restorany bulardyń ámirinde, «Alashorda» keńesterin sol ádemi úılerdiń (restorannyń) bólmelerinde quratyn boldy. Ústelderiniń ústinde atty áskerdeı bolyp, samsap bótelkeler turatyn boldy. «Handardyń» keńeske salǵan sózderiniń ekpini, aldaryndaǵy ústel ústinde turǵan «atty áskerdiń sanyna» qaraı bolatyn boldy. Bótelkeniń dúmp etken aýyz kúshimen sózderi sheshiletin boldy. Bótelkeniń túbimen qaýlylary bekinetin boldy. Sózderiniń kóbi bólshevıkterdi boqtaý boldy.

«Alashorda» bastyqtarynyń bul turmystaryn qastaryndaǵy hatshylary Ábdirahman Baıdildauly kórip júrdi. Mine, jas jigittiń sezgish júreginiń, shetin kóńiliniń «Alashordadan» ábden túńilip shyqqany osy jer.

«Alashorda» Samardaǵy ýchredıtelnoe sobranıe komıtetinen úsh myń soldatqa kıim aldy. Kóp qarý-jaraq aldy. Jáne «Kúnbatys Alashordaǵa» óz aldyna eki myń myltyq, otyz jeti pýlemet, eki zeńbirek, eki avtomobıl aldy.

Biraq keshikpeı Samardy bólshevıkter aldy. Sonan soń «Memleket keńesi» Ýfada ashyldy. Keńestiń basynda eser partıasynyń bastyqtary Avksentev, Chernov, Zenzınov, Ýlskııler boldy. Sol kezdegi qanisher kazak-orys atamandary Ivanov, Dýtovtar boldy. Taǵy basqa osy tárizdiler boldy. Bizdiń «Alashorda» bastyqtary bulardyń árqaısysyna jolyǵyp, amandyq aıtysty. «Memleket keńesinde» «Alashordadan» Shoqaıuly men Álıhan sóıledi. Rossıanyń «jalpy úkimeti týraly» bolǵan kóp sózden keıin «Jalpy Rossıanyń úkimeti osy...» — dep, úkimet saılady. Oǵan «Dırektorıa» dep at qoıdy. Úkimetterine saılanǵandar: Avksentev, Bologorskıı, Zenzınov, taǵy osyndaılar. Ýchredıtelnyı komıtetten Chernov, Volskııler endi. «Alashordadan» Shoqaıuly kirdi.

Sóıtip, «Jalpy Rossıa úkimetin saıladyq...» — dep kúrziler tarqasty. Gazetterge jazyp jar saldy. Biraq buǵan da Sibirdegi «úkimetter» baǵynbady. Sibirdegi «úkimetterdiń» eń zory — aldymen Omby «úkimeti» baǵynbady.

Bólshevıkterdiń qyzyl áskeri Samardy alyp, Ýfaǵa taıanǵan soń, «Jalpy Rossıanyń úkimetimin» dep otyrǵan dırektorıa Ýfadan Ombyǵa kóshti. Dırektorıa Ombyǵa kóshkenmen de, Sibir «úkimetteri» baǵynbady.

Bul jerge «Saryarqa» gazetiniń sol 1918 jylǵy 12 qazandaǵy 57-nómirindegi jazylǵan «Kindik úkimet pen Sibir úkimeti» degen qysqasha maqala men «Jyraq kúnshyǵys jaıy» degen maqalalardy keltireıik.

Gazetten:

KİNDİK ÚKİMET PEN SİBİR ÚKİMETİ

Samar qalasyn bólshevıkter alysymen Ýfada memleket keńesinde saılanǵan kindik úkimet Omby qalasyna kóship kelgen edi. Sodan beri kóp ýaqyt ótti. Biraq kindik úkimet ispen ózin jurtqa bildire almaı, sýǵa batqan kisideı Ombynyń qalyń qara saıasat ádisine batyp joǵalǵandaı, jym-jyrt bolǵan edi. Jańasha orys gazetteri osynyń sebepterin bildirip otyr. Kindik úkimet pen Sibir úkimetiniń arasynda birsypyra tartys bolypty. Birin-biri kóp ýaqyt arbasty. Memleket keńesinde salynǵan saıası jol, etken sert, ishken ant boıynsha kindik úkimet jalpy Rossıanyń isine sheńber, abyroıyna qorǵan bolmaq edi. Kindik úkimetiniń ámir-jarlyǵyna avtonomıa úkimetteri bas ımek edi. Ómir júzinde osy aıtylǵan sharttary Omby qalasynda oryndalmaǵan kórinedi.

Gazetterdiń habarlaryna qaraǵanda, Sibir ókimeti ákimshilikti baýyr basqandyq minez kórsetip, óz otanynan shyǵa jaıylyp, ádepsizdik qylyp, kindik úkimetiniń aldynan kese-kóldeneń óte berse kerek. Sondyqtan «Ótpes jarlyq boıǵa qorlyq» degendeı kindik úkimet únin shyǵarmaı, Sibir úkimetimen tek ishten ǵana arbasyp, kóp ýaqyt jym-jyrt jatypty. Sońǵy kelgen habar eki úkimettiń keliskendigin bildiredi. Bul habarsha kindik úkimetiniń janynda mınıstrler keńesi jasalmaq. Keńeske kiretin mınıstrlerdi eki úkimet yntymaqpen taǵaıyndap, Sibir úkimeti ýaqytsha joǵala turmaq.

Ázirge alynǵan habarlar osylar. Kindik úkimet jalpy Rossıaǵa bas úkimet bolyp, aıtqanyn qylǵyzyp otyr ma, joq bar ómiri Sibir úkimetimen, ıa basqa úkimetpen saýdalasýmen óte me, muny aldymyzdaǵy ýaqyt kórseter.

JYRAQ KÚNSHYǴYS JAIY

Ýfada bolǵan «Memleket keńesi» odaqtas memleketterimizden: Amerıka, Japonıa, Fransıa, Italıadan Vladıvostokqa kelgen áskerbasylar men elshilerdiń aldynan shyǵyp, jol bolsyn aıtyp, Rossıanyń saıası kúıin uǵyndyrý úshin buryn Rossıanyń ýaqytsha úkimetiniń bas mınıstri bolǵan knáz Lvov Kolosovty jibergen edi. Jalpy Rossıa telegraftyń tilshisine Kolosovtiń aıtqany:

— Biz «Memleket keńesi» tapsyrǵan jumysymyzdy kóńilimizdegideı oryndaı almadyq. Oryndaýǵa Jyraq kúnshyǵystyń saıası kúıi keltirmedi. Vladıvostokqa biz Sibir úkimetiniń aǵa mınıstri Blagogýdskıı kelip jatqanda bardyq. Vladıvostokqa ákimshilik júrgizgen bir emes, birneshe úkimet bar eken. Olar — Lavrov (Derber) bastaǵan avtonomıaly Sibirdiń ýaqytsha úkimeti, is bilgish, epti kabınetine (mınıstrler) Vladıvostoktyń eski chınovnıkteri kirgen. Janaral Qurbattyń úkimeti jáne Býgýnskııdiń úkimeti bulardyń birde-bireýin basqa memleketter úkimeti dep tanymaı otyr eken. Sonda da keıbireýleri, mysaly: Qurbattyń iske epti kabıneti bizdi odaqtas memleketter ókimeti dep tanıdy degen jalǵan habarlardy taratyp otyr eken. Dál osy kúıde Bolgýtskııdiń Ombylyq (Kúnshyǵysta Sibirdiń demeı, Ombylyq úkimeti deıdi eken) úkimeti de otyr eken. Odaqtastardyń ókilderine baryp jolyqqanda, keıbireýleri jyly júzben qaramapty. Jalpy Rossıanyń kindik úkimetin tanytý týraly bizden buryn eshkim sóz aıtpapty. Úkimettiń kóptigi odaqtas memlekettermen sóılesýge asa jaısyz boldy. Túbinde Rossıanyń shymbaıyna batatyn kórindi. Biz barǵan kezde «Amýr úkimeti» degen taǵy bir jańa úkimet shyqty. Vladıvostokta Rossıa áskeri jasalǵan joq. Saıası kúıimizdiń mundaı bylyqqanynyń ústine kúnshyǵys qytaı joly týraly, memleketter arasynda ashylǵan minez barlyǵy ótken ákimshilik kúnin kóksegen Kúnshyǵystaǵy keıbir taptardyń jat kúshine súıenip, eski tártipti kaıta tiriltpek bolǵany saıası kúıimizdi asqyndyrypty. «Ýaqytsha bıleýshi» atanǵan janaral Qurbattyń úkimeti Japonnyń basymyraq taptarynyń ókilderimen sóz qosyp, is qylǵany da, qylmaqshy bolatyny da anyq kórinedi. Qurbatty súıep qolyna ustaǵan orys baılary Rossıanyń ulttyǵyna qarsy is qylyp otyr...

Mine, aqtardyń úkimetteri osyndaı. Qaıtsin, bári de úkimet bolǵysy keledi! Báriniń zory, kúshtisi Omby úkimeti. Ózge ýaq úkimetter ózderinin kishkentaı aýdandarynda ǵana typyrlap jatty.

Al Semeıdegi «Alashordanyń» úkimeti óz aýdanyn da bıleı almady. Bılik Omby úkimetiniń qolynda boldy. Semeıdegi «Alashorda» úkimetiniń istegeni tek qazaqtan — «Alash áskeri» degen ásker jasap, Omby úkimetiniń áskerimen birge bólshevıkterge qarsy Jetisý maıdanyna jiberip jatty. Sonsoń «Alashorda» Semeıde «Sovdepke kirdiń», «Bólshevık boldyń...» — dep, Nurǵalı Quljanulyn aıyptap abaqtyǵa japqyzdy. Jáne eldegi bolystyq daýlarǵa, arazdyq partıasyna qatynasyp jatty. Semeıdegi «Alashorda» men Zemstvo bastyqtarynyń kóbi Tobyqty eliniń isine kóbirek qatynasty. Máselen, mynadaı bir is boldy:

Semeı ýezinde, Tobyqty degen elde Musataı degen jáne Ike degen kisiler bar. Ekeýi de aýqatty adam bolsa kerek. Ekeýi aǵaıyn ishinde báseke, araz. Ekeýi qazaqtyń belgili partıagershiligimen birin-biri aıaspaı, eldi eki jaryp julqysady. Biriniń ústinen biri aryz jaýdyrady.

Bir-birine pále jabady. Qalaǵa shabysady. Ike jeńedi. Óıtkeni Semeıde «Alashorda» bastyqtarynyń biri — Ikeniń týysqany. Olaı bolǵan soń qazaqsha, «Alashorda» da Ikeniki bolady. Sonan soń Musataı týrashylyqty Sovdepten izdeıdi. Árıne, týrashylyqty Sovdepten tabady. Sovdepti, bólshevıkterdi qýattap shyǵady. Bul 1917 jyldyń aqyrynda. Al 1918 jyldyń basynda sodan Sovdep qulap, «Alashorda» kúsheıińkirep shyǵa kelgen soń, Musataı qýǵynǵa túsedi. Musataıdy «qazaqtan bólshevık bolǵan», «sosıalshyl» bola qalǵan, aldaýysh buzyq dep «Alashorda» jazýshylary gazetterine jazady. Árıne, Musataı sosıalızmdi qaıdan bilsin! Esitken de joq. Musataı Ikeden taıaq jegen soń, Ikeni «Alashordalar» súıegen soń, týrashylyqty Sovdepten tapqan soń, bólshevıkterdi, Sovdepti qýattamaı qaıtsin! «Musataı jaýyz, ustalsyn!» — dep «Alashordanyń úkimeti» jarlyq shyǵarady. Jarlyqqa Bókeıhanuly qol qoıady. Musataıdy ustatyp, abaqtyǵa japtyrady.

Mine, Semeıdegi «Alashordanyń ortalyq úkimetiniń» bitirgen jumystary osyndaı bolǵan. Osyndaı qylyqtarynan Semeıdegi «Alashordanyń ortalyq úkimetin» jáne Zemstvosyn jurt «Tobyqtynyń Alashordasy», «Tobyqtynyń Zemstvosy» degen kezderi de bolǵan. Musataı men Nurǵalı Quljanulyn abaqtyǵa jatqyzýǵa «Alashordanyń» ishinen jalǵyz-aq Muqametjan Tynyshpaıuly qarsy bolǵan. Biraq ózgeleri oǵan bolmaǵan.

«Alashorda» bastyqtarynyń ishinde tatýlyqty súıgishi, sezgish júregi Muqametjan Tynyshpaıuly bolǵan. Semeıde áskerı-maıdan soty qurylmaq bolǵanda (voenno-polevoı sýd) Tynyshpaıuly qarsy bolyp aıtysyp, qarysyp otyryp, maıdan sotyn jasatpaǵan, mine jaılar osyndaı bolǵan.

VII. KOLCHAK ÁKİMSHİLİGİ

Kolchak ákimshilikti óz qoldaryna alardan buryn-aq patshashyldar burynǵydan da jaman haıýandyq minezderin kórsetti.

Qala men dalaǵa qutyrǵan qasqyrlar tıdi. Qasqyrdyń kózine qan tolyp, aýzy arandaı ashylyp, tili qarys túsip ketti. Qasqyrda damyl joq. Qasqyr es-túsin bilmeı shabýda. Qasqyr tumsyǵyn suqpaǵan jer joq, talanbaǵan el joq.

Jurtta úreı qalmady. Kún tımegen talaı janǵa dúre tıdi. Adamǵa jazyqsyz talaı momyn sharýalar zorlyq pen qorlyq kórip, otbasynda kúńirendi. Qalyń eńbekshi buqara halyqtyń basynda ysqyryp qamshy oınady.

«Áı degen aja bolmady, qoı degen qoja bolmady», sóz betke tıdi, shybyq etke tıdi.

Mujyqtan soldat alyp jatyr. Biraq mujyqtar jastaryn soldatqa lajsyz berip jatyr. Keı jerlerde bermeımiz degender bolsa, dúrelep, kezikkenderin túrmege ákelip qamap jatyr.

Mas bolyp alyp, túrmeniń bastyǵy men kazak-orystan bolatyn qaraýyldyń bastyqtary jáne soqtyqqan beıbastyq ofıserler kelip, túrmedegilerdi de dúrelep ketetindi shyǵardy.

Sovet úkimeti qulaǵan jerlerdegi ártúrli ýaq aqkót úkimetterdiń ózderi de bul qutyrǵan qasqyrlardyń betterinen qorqyp, irı bastady. «Eńbekshi tap», «Buqara halyq», «Bostandyq» degen sózderdi jańylyp aıtyp qalǵan gazetter aýzyna qum quıylatyn boldy.

Bostandyqqa qarsy gazetterden ar ketti. «Alashtyń» gazetteri aq tóbettiń qasyndaǵy buralqy kúshikshe, burynǵy qalpynda «alashtaǵan», «alastaǵan» «dámdi» sózderin qoımastan jazyp, sháýildep jatty. «Jaýyz bólshevıkke qazaqtan kimde-kim janassa, Alash ortasynan alastap shyǵaryp tastaý kerek» degen úırenshikti sózderin burqyratyp jatty.

«Qazaqtan kimde-kim bólshevık bolsa, ustaǵan jerde jazasyn berińder», — dep qaırat shashqan bolyp jatty (Beıshara!..).

Aqmoladaǵy «Alashtyń» ýezik sovetiniń bastyqtary qazaqtan aqsha jınamaq bolǵan eken. Mánten molda men Túsip İzbasaruly degen eki bastyǵyn Aqmolany bıleýshi aqtyń ulyqtary úsh aı abaqtyǵa jaýyp tastady. Bul dostyń dosqa qylǵan sıapatshylyǵy. «Alashtyń» ulyqtaryna bizdiń qarsy ekenimizdi orystar, árıne, jaqsy biledi.

Túrmeniń bastyǵy Rostov degen orys biz otyrǵan bólmeniń qulpyn ashyp kirdi de kúlip:

— Sizderge búgin otaǵasy keletin boldy... Óńkeı jas jigitterge bir otaǵasy kerek qoı dep, Mántendi ákep sizdermen birge otyrǵyzatyn boldyq — dedi.

Men kúlip:

— Raqmet! — dedim.

Jumabaı túsin sýytyp:

— Bizge ondaı jýannyń keregi joq. Bizden basqa jerge kirgizińiz ony! — dedi.

Rostov kúlip:

— Jaraıdy, Nýrkın! Osynda kelsin, sonsoń otaǵasyn «jaqsylap syılarsyń...» — dep, kózin qysyp kúldi de, shyǵyp ketti...

Kesh edi. Túrmeniń ishi qarańǵy. Syqsıǵan, keı kezde jaǵatyn jaman shamyn jaqqan joq edi. Qarańǵy bólmelerden aqyryn kúńkilder estiledi. Anda-sanda, tas edendi taqyrlatyp, kiltterin syldyrlatyp, tutqyndardyń quıqa tamyryn shymyrlatyp, uzyn aýyz úıdi jaǵalap kiltshiler ótedi. Biz qarańǵy bólmede kúńkildesip otyrmyz. Aqyryn turyp terezeniń tesiginen syǵalaımyn. Jer appaq. Kesh qarańǵy. Aspandy qaptaǵan qara bult tunjyrap jerge tónip, jerdi basýǵa taıanǵan tárizdi. Túnergen aspannan jerge yzǵarlanyp qar qylaýlaıdy. Kesh qarańǵy. Kók te qarańǵy. Sáýle joq. Jerdi appaq qar basqan. Túrmeniń ishi túnnen de qarańǵy. Túrme bólmesiniń terezesiniń aýa kiretin bir kózi ashyq. Ashyq kózden bólmege, bir jat haıýannyń dem alysyndaı sasyq aýa shyǵyp, taza aýa ýildep kiredi. Japsar bólmeden eki tutqyn áıeldiń qosylyp salǵan zarly áni estiledi. Ánderi jylaý tárizdi. Ánderi qaltyrap, úzilip-úzilip shyǵady. Muńdy, zarly ánderi júrektiń názik tamyrlaryn qozǵaıdy. Jyrlaıdy eki áıel. Jyrlaǵandary eńiregen jylaý sıaqty...

Biz otyrǵan bólmeniń qulpyn ashyp, túrmeniń bastyǵy men kiltshiler qarakóleńkede bir qazaqsha kıimdi jýandy bólmege kirgizdi.

Túrmeniń bastyǵy esik aldynda turyp, taǵy da kúlip: — Al, mini, otaǵasylaryń! Kútip alyńdar, — dep esikti japty.

Qarakóleńke túrmeniń bólmesine kirip kelgen jýan qazaq birdemeni qushaqtaǵan boıymen:

— Assalaýmaleıkým! — dedi.

Kótergen kórpe-jastyǵyn sákige qoıa salyp, taqtaı sákide otyrǵan bizben amandasýǵa jyldam qımyldap qoldaryn sozdy.

Jaǵalaı qolymyzdy ustady... Jalǵyz-aq Jumabaıǵa qolyn soza bergende, Jumabaı:

— Tart qolyńdy, ıt! — dedi. — Qarashy, uıalmaı qolyn ákele jatqanyn, jaýyzdyń! Ket ármen! Bizdiń ishimizde otyrma! Endi túrmede de bizdiń sońymyzdan qalmaıyn dediń be!.. Ket, otyrma qasymyzda! — dep, Mántenniń sákide turǵan kórpe-jastyǵyn edenge laqtyryp tastady.

Mánten bizge jaltaqtap qarap: Bul qalaı, qaraqtarym? — dep otyra ketti.

— Qoı, Jumabaı! Saǵan ne boldy? Moldadan endi osy jerde kek almaqshymysyń?.. Qoı, moldanyń qolyn usta! Ne kerek orynsyz búıtý! — dep, biz Jumabaıdy toqtatyp, basyp jaılastyrdyq.

Mántenniń kórpe-jastyǵyn sákige alyp qoıdyq. Mántenmen amandastyq. Sóılestik, hal-jaılaryn surastyq.

Mánten «Alashordanyń» bizge qylǵan isterine ókinip, barmaǵyn shaınaǵan bolyp otyrdy. «Alashordanyń» ýezik sovetiniń tóraǵasy Túsip İzbasaruly túrmeniń aýrýlar jatatyn bólmesine kirgizilgenin aıtty.

Erteń erte biz otyrǵan bólmeniń esigine Túsip kelip turyp, esiktiń tesiginen bizben amandasty.

Biz kúlisip:

— E,e, Túseke!.. Dostaryńyzdyń syıy qaıyrly bolsyn! Eshteńe etpes!.. «Tulpardyń óz tuǵy ózine maı...» degen, óz joldastaryńyzdyń syıy ǵoı! — dedik.

Túsekeń mundaı sózderge jóndep jaýap bere almaıtyn kisi edi:

— Óı, ótken isti ne qylasyńdar endi! — dedi.

Túsipti kirgizgen túrmeniń bólmesin «bolnısa» deıtin. «Bolnısanyń» esigi jabylmaıtyn. Kúnde bizdi 15 mınýt túrmeniń ishki qorǵanyna boı sergitýge shyǵarǵanda, Túsip bizben sóılesip júretin boldy. Jáne biz bólmemizde jabýly otyrǵanymyzda da Túsip esikke kelip, esiktiń tesiginen bizben sóılesip ketetin boldy. Ózgelerdiń óıtip tesikten sóılesip turǵanyn kórse, baqylaýshy kiltshiler jazalandyrýshy edi. Túsipke tımeıtin boldy. Syılaıdy. Túrmede otyrǵan bólshevıkter, orystar Túsipti kóp bilmeıdi. Mántendi jaqsy biledi. Óıtkeni Mánten bólshevıkterdi tergegen komısıanyń múshesi edi. Komısıa bárimizden jaýap alǵanda qasqıyp otyryp, Mánten bólshevıkterdiń esinde qalǵan edi. Sol sebepti Mánten túrmege alynyp, biz otyrǵan bólmege kirdi degendi estı sala, ózge bólmelerdegi orystar kórýge qumarlanypty.

Tańerteń bólmelerinen shyqqan ýaqyttarynda, bizdiń esikke kelip, tesiginen syǵalap bizben sóz qatysyp, Mántendi kórisip ketti. Keıbir tentekteý jigitter Mántendi boqtap ta ketti. Bir-eki kúnnen soń túrmeniń bastyǵy Rostov kelip, biz otyrǵan bólmeniń qulpyn ashyp kirip, bizge:

— Qalaı, Mántendi otaǵasy qylyp «syılap» júrsińder me? — dep, Jumabaıǵa qarap, kózin qysyp, ymdap:

— Jaqsylap syılańdar! — dep taǵy da Jumabaıǵa qarap, ıegin qaǵyp shyǵyp ketti.

Áýeli men munysyna túsinińkiremeı qalyp, artynan túsindim: «Mántenge qysym qylsyn» dep júr eken.

Túrmeniń bastyǵy kelip ketkenniń sońynan, birinshi bólmedegilerdi boı sergitýge ishki qorǵanǵa shyǵarǵan eken.

Bizdiń esikke túrmedegi bólshevıkterdiń ishindegi eń tentegi Makalkın degen jigit kelip, tesikten qarap turyp, Mántendi balaǵattap, boqtap, bizge:

— Sender Mántendi nege jaı otyrǵyzasyńdar! — dep urysty.

— Endeshe muny bizge jiberińder, biz sybaǵasyn bereıik! — dep ketti.

Mánten qoryqty. Qaıtsin?.. Erteńinde Mántendi túrmeniń bastyǵy kelip, bizdiń qasymyzdan alyp, Makalkın otyrǵan birinshi bólmege aparyp kirgizdi.

Mánten birinshi bólmege kirisimen, Makalkın qarsy túregelip, balaǵattap, boqtap, biraz sabap, qysym qylyp, sáki astyna jatqyzypty.

Erteńinde boı sergitýge shyqqanda, Mánten bizdiń esikke kelip, tesikten:

— Qaraqtarym, ana Makalkın degenge aıtyp, qoıǵyzbasańdar bolatyn emes!.. Sáken, sen baryp aıtpasań, ana Makalkın qoıatyn emes! — dep, qatty ótinish qylyp ketti.

İshki qorǵanǵa shyǵarǵanda, men birinshi bólmeniń esigine kelip, tesikten Makalkındi shaqyryp alyp:

— Sen endi ana Mántenge tıme, ne qylasyń! — dep kettim. Boı sergitýge shyqqan saıyn, ishki qorǵanda ersili-qarsyly júrip júrgen bizben Túsip kelip áńgimelesip ketedi. Jáne biz bólmemizde otyrǵanda da kelip, esiktiń tesiginen bizben sóılesip ketip júredi.

Túsip óte qorqaq kisi. Áńgimesiniń kóbi:

— Sen qalaı dep oılaısyń, meni ne qylar eken, á?.. Qaıter eken, á? — deıdi.

— Kim bilsin ne qylaryn! Ózińizdiń keshegi joldastaryńyz ǵoı, — deımiz.

— Joq, sonda da ne qylar eken, á, á? — dep qoımaıdy. Neshe aı qol-aıaqqa temir shynjyr salynyp, atylýǵa uıǵarylyp otyrǵan, taǵdyry qylyshtyń qyrynda, pyshaqtyń júzinde turǵan bizde jumysy joq!.. Joldastarynyń ashýymen úsh aıǵa jabylyp qalǵan óz halderin: «Qalaı bolar eken» — dep qaıta-qaıta suraıdy.

— A, aı, «Alashorda...» Beıshara, qaıtsin!

Bir kúni esikke Túsip kelip, tesikten:

— Óı, bireýiń kelip ketshi, — dedi.

Biz as iship otyr edik.

— Ne, nemene? — dedi Jumabaı.

Jumabaı turyp bardy.

— Eı, Jumabaı, meni ne qylar eken á-á? Ne qylar eken? — dedi.

Jumabaı túsin sýytyp, ábden yza bolyp ketti de:

— Seni atady eken! Senderdi bólshevıkterden bular qaýipti dep tanypty. Senderdi atady qyp-qyzyl qylyp! — dedi.

Túsip shoshyp keıin sheginip qaldy. Biz, Jumabaıdan basqa, Abdolla, Báken, men úsheýmiz kúlip jiberdik.

Mine, «Alashordanyń» keıbir «kemeńgerlerine» túrmeniń ishinde de azyraq ushyrastyq.

Ne qylsyn?.. Bulardy túrmede kóp jatqyzbaıdy, shyǵaryp qoıa berdi. Qarǵanyń kózin qarǵa shuqı ma?... Biz jata berdik...

Bir kúni Rostov ornynan qalyp, túrmege bastyq bolyp Serbov «qahar» keldi. Serbov sur jylansha ysqyrdy. Serbov patshashyldyń baryp turǵany. Keshikpedi, bir kúni Serbov túrmeniń ár bólmesine kirip, admıral Kolchaktyń «Jalpy Rossıaǵa» jalǵyz ózinin ǵana bas bıleýshi bolǵandyǵyn jarıalady.

Serbov shatynap, qaharlanyp aldy. Bir mezgilde bizdiń bólmeniń qulpyn ashyp, kiltshiler men Serbov keldi.

— Sibir úkimeti jáne odan joǵary dırektorıa qalyp, kúlli Rossıany bıleýge endi dıktator bolyp admıral Kolchak taǵaıyndaldy. Otan jaýyngerlik tártibine qoıylady. Endi budan bylaı túrmede otyrǵandardyń ishinde kimde-kim jón júrmese, atylady!.. — dep, jylansha ysqyryp shyqty.

Endi halimiz jaman ústine jaman bolatyn boldy...

Bir kúni túrmege jańadan bir-eki kisini ákep, bir qarańǵy bólmege tyqty.

Surasaq, Túrkistan jaǵynan, Jetisý jaǵynan qashyp kelgen bir-eki bólshevık qyzmetkerler eken.

Biriniń aty — Pavlov, biriniń aty — Pıankovskıı.

Kolchak bılikti óz qolyna alǵan soń júgensizdik, buzyqtyq, jaýyzdyq burynǵylardan da jaman kúsheıdi.

Endi eser men menshevık partıalarynyń naǵyz shyn músheleriniń ózin qýa bastady. Kolchakqa ákimshilik ápergen patshashyldar jalpy Rossıaǵa úkimin júrgizbek bolǵan dırektorıany tutqynǵa alyp, bólek-bólek qýalap jiberdi.

Dırektorıa músheleriniń bári eser partıasynyń bastyqtary edi. Chernov, Avksentev, Zınzenov, Volskıı. Bulardy bezdirip qýyp jiberdi. Eser partıasynyń Sibirdegi bastyqtarynyń biri — Ombydaǵy jazýshy Novoselov degen edi. Novoselov Kerenskıı zamanynda qurylǵan Sibir úkimetiniń bir múshesi edi. Sol Novoselovty tal túste Kolchaktyń jendetteri Ombyda atyp óltirdi. «Tynyshsyz» degen eser men menshevık partıasynyń talaı adamdaryn abaqtyǵa salyp qoıdy. Qysqasy, Kolchaktyń shashbaýyn kótergenderden basqa burynǵy «saıasatshylardyń» bárin qýyp, byt-shyt qyldy. Patshashyldardyń dáýiri aıqyn júrdi.

«Kópshilik», «halyq», «bostandyq» degen sózder bireýdiń aýzynan shyǵa qalsa — dereý únin óshiretin boldy. Adal nıetti jurt Kolchaktyń maıdanynan qashty. Jalǵyz-aq Kolchaktyń qasynda jumyskerdiń qanyna semirgen baı otyrdy. Shen alý úshin kresánnyń qanyn shashqan jandaral otyrdy. Baı men jandaraldyń tabaǵyn jalaǵan oqyǵan adamy myrza otyrdy. Shashyn jalbyratyp pop otyrdy. Taspıǵyn syrtyldatyp molda men múftı otyrdy. Bularmen syılas shetelderdiń baılarynyń qýlary otyrdy. Jáne báriniń esik jaǵynda tekeniń shytasyna salǵan nasybaıyn ernine jymyryp, shyrt etkizip túkire túsip «bizdiń alashorda» otyrdy. Esik aldynda symdaı bolyp, Nıkolaıdyń prıstavy turdy. Pátýalar araqpen baılanatyn boldy. Batasy — patshany tileıtin salaýat jyr (Boje, sará hranı) boldy.

Jarlyqty qamshymen jasaıtyn boldy.

Bir kúni meni túrme keńsesine apardy. Buryn bir shkoldyń kitaphanasynan men bir slovar alǵanmyn. Menen sol týraly túrmeniń bastyǵy Serbov jaýap aldy. Serbov páteri sol keńsesi eken. Qarasam krovattyń tusynda Nıkolaı patshanyń sýreti ilýli tur. Sýretti qyzyl shúberekpen aınala shyrmap qoıypty. Sýrettiń astynda bir karabın men ádemi kúmis qynapty qylysh aıqasyp ilýli tur. Onyń astynda aq taqta shúberekke jazǵan patshany tilegen jazý (Boje, sará hranı) tur.

Mine, osymen batyryń nıetin bildirmek! Kolchaktyń jendetteri aram qýlyqtaryn búrkeýdi qoıǵan.

Bir kúni, tún ortasynda, túrme bólmeleriniń jalpy uzyn aýyz úıinde bireýlerdiń tyqyrlap júrgen dybysy estildi. Saldyrlaǵan kiltterdiń dybysy shyqty. Ashylǵan esiktiń saldyry estildi. Kúmbirlep-sambyrlap sóılegen daýystar estildi. Biz oılanyp, tyńdap otyrmyz.

Bir mezgilde:

— Matros Avdeev! — degen daýys estildi.

Kúńgirlep sóılegen shańda shuń daýys shyqty. Serbovtyń daýysyn tanydyq. Qasynda jáne bir bóten daýys bar.

Serbov:

— Tur tizeńnen! Jyldam! — dedi.

— Turǵanda ne qyl deısińder? — dedi bizdiń joldas matros Avdeevtiń daýsy.

— Turǵanda, patshaǵa salaýat aıtasyń! (Boje, sará hranı) — dedi Serbov.

— Men endeshe tizemnen de tura almaımyn, patshaǵa salaýat ta jyrlaı almaımyn! — dep kúrildegen Avdeevtiń daýsy shyqty.

— Jyrlaısyń, ıt! Jyrlatamyz biz! — degen daýystar shyǵyp, Avdeevti birdememen salyp qalǵandaı boldy.

— Erkek bolsańyzdar, meni atyp tastańyzdar!.. Jaqsy adam bolsańyzdar, tutqyndy urmas edińizder! — dedi Avdeev.

— Sóıleme, jyrla patsha jyryn, jaýyz! — dedi Serbovtar.

Taǵy da salyp qalǵandaı dybys shyqty.

— Óltirip tastasańyzdar da men patshaǵa salaýat jyrlamaımyn! Men eńbekshi halyqtyń birlik uranyn (ınternasıonaldy) ǵana jyrlaı bilemin. Eńbekshi halyqqa patshanyń keregi joq! — dedi Avdeev.

Taǵy da Avdeevti salyp qaldy. Avdeev qaıyspady. Avdeev jyrlamady. Avdeev qajymady, qaıyspaı turyp aldy. Kolchaktyń «batyrlary» biraz uryp qoıdy.

Saldyrlatyp-sambyrlatyp, boqtanyp kelip, ekinshi esikti ashty. Taǵy da:

— Á-á, Pavlov!.. Amansyń ba, kógershinim! — desti.

Balaǵattap boqtap jatyr.

— Otyr tizeńmen! Jyrla, patshanyń salaýatyn! — desti aqyryp.

Taǵy da shań da shuń daýystar shyǵyp, salyp qalǵandaı boldy.

Eki-úsh daýys aqyryp:

— Jyrla jyldam! — dedi.

Taǵy da salyp qalǵandaı dybys estildi.

Pavlov shydaı almaly. Pavlov tez syndy...

Pavlov patshanyń salaýatyn «Boje, sará hranı» dep jyrlap jiberdi.

Bul Pavlov Túrkistan jaǵynan kelip, tutqynǵa alynǵan Pavlov eken. Bul jyrlady. Jyrdy estip turǵan tutqyndary zamen kúıinip jylady. Pavlov jyrlaı bastaǵanda, Serbov shaqyldap:

— Qoldaryńdy kóter! Pod kozyrek! — dedi.

Jyr bitken soń, Pavlovty qoshtap:

— A-a, qorqaq ıt! Batyr emes ne ediń? Ne qylmap ediń? On bes mınýtten qalǵanyńdy qyram dep buıryq qylýshy ediń ǵoı?.. Batyr emes pe ediń, jaýyz! Qorqaǵyn qarashy, ıttiń! — dep, taǵy da urǵan dybys shyqty.

Pavlovtyń endi oıbaılaǵan daýysy shyqty. Endi tek ura berdi. Boqtap, balaǵattap ura berdi. Urǵan saıyn Pavlov oıbaılap jatty.

Birazdan soń oıbaılaǵan daýys álsireı bastady. Aqyrynda daýys áreń shyqty. Boqtap, balaǵattap, qorlap Pavlovty tastap, Avdeevter otyrǵan bólmeni taǵy da baryp ashty. Taǵy da sambyrlap sóıledi.

— Avdeev, sen jigitsiń! Sen ersiń. Sen bizdiń jaýymyzsyń, biraq jaý bolsań da jaqsy adamsyń! Jaýlasýǵa turatyn adamsyń. Anaý Pavlov kisi emes! Ol aıaq astynda jorǵalap júretin haıýan! — desti.

Taǵy da qorazdanǵan Serbovtyń mynadaı daýsy shyqty:

— Bul Avdeev bólshevıkterdiń qyzyl ásker shtabynyń bastyǵy edi. Bul naǵyz er. Ólimnen qoryqpaıdy. Áneýgi kúni biz Sovdepke qarsy kóterilis jasaǵanymyzda, bul shyn erligin kórsetti. Biz Sovdepti tutqynǵa alyp, qamap qoıyp, áskerleriniń shtabyna barsaq, Avdeev myltyǵyn ustap tur eken. Bizdi shtabyna kirgizbeı, bir qolynda nagan, bir qolynda bomba, azǵantaı áskerdi ertip, atysýǵa daıarlanyp, kóshege shyqty.

— Qarýlaryńdy tastap, berilińder! — dep men aıqaılap edim:

— Berilmeımiz! Shamalaryń kelse bizdi aıamańdar! Biz endi qazir ata bastaımyz! — dedi.

— Bul qoryqpady, — dep Serbov Avdeevtiń erligin aıtqan bolyp, ózin Avdeevten de batyr qylyp, qorazdanyp sóılep turdy. Endi sambyrlap biz otyrǵan bólmege taıandy. «Levyı eser» Smokotın advokat otyrǵan bólmege kelip, ony biraz aınaldyrdy. Smokotın — qart kisi. Zaty kazak-orys. «Levyı eserden» komýnıs bolǵan qajyrly adam edi. Ol Serbovtyń aqyrǵanynan qoryqpady. Tilin tartpady.

— Jaraıdy, sen shal kazak-orys bolsań da joldan azǵan adamsyń, biraq áıteýir kazak-orys bolǵandyqtan qajyrly, táýir adamsyń! — dedi Serbov.

Odan kelip, taǵy da «levyı eser» advokat Trofımovtyń otyrǵan bólmesin ashty.

Trofımov Aqmola bólshevıkterine jón siltep aqyl úıretken kisi edi. Trofımovqa Aqmolanyń baılary men tóreleri óte óshikken edi. Serbov Trofımovty biraz boqtap, balaǵattap tastap, bizge keldi.

Bizdiń esiktiń qulpyn ashyp, saldyratyp kirip kelip. Serbov aqyryp:

— Túregelińder! — dedi.

Biz túregelip turdyq.

Serbovtyń qasynda kiltshiler, túrmeniń qaraýylynyń bastyǵy jáne arqa qazaǵynyń kúpisin, etigin kıgen bir-eki bóten orys jigitteri.

Serbov mazaqtaı kúlip, álgi qazaqsha kıingen jigitke qarap bizdi kórsetip:

— Mine, qazaq bólimi, taqsyr júzbasy! (Gospodın sotnık) — dedi. Qazaqsha kıingen jigitter kekete kúlip:

— A-a, bastyqtar eken ǵoı! (Ah, nachalstvo, znachıt) — dedi.

Serbov:

— Bular bólshevıkterdiń balapany edi. Biraq balapandardy erjetkizbeı, ushýǵa jibermeı, qanattaryn shaýyp tastadyq, — dedi.

Serbov mastaý kórindi...

Erteńinde bildik. Pavlovty qylyshtap, myjǵylap ketken eken.

Mine, túrleri osyndaı. Túrmede jaı tıysh jatqan kisi beınetti, qorlyqty anyqtap kórmegen kisi. Túrmedegi tutqyndy ákimder kúnde boqtap, kúnde balaǵattap qorlap, kúnde «atamyn» dep otyrsa, qıynshylyq sonda ǵana kórinedi. Sonda ǵana túrmeniń ne ekeni bilinedi eken. Sonda ǵana túrmede otyrǵan kisiniń de qandaı ekeni kózge kórinedi.

Taǵy da kresándardan ásker jınaı bastaǵan. Birinshi rette de, ekinshi rette de kresándar talaı jerde aqtardyń áskerine barýǵa rıza bolmaǵan. Sol sebepti birinshi rette de, ekinshi rette de kresándardan kóp kisi abaqtyǵa jabylyp, biraz jatyp shyqqan. Sońǵy ásker jınaǵan retterinde «úkimetke qarsylyq qyldy», «jastarǵa áskerge barmańdar, bulardyń ózine qarsy turý kerek dedi» dep, «el buzǵysh» dep, biz jatqan bólmege bir Goppe esimdi nemisti ákep japty.

Goppe — jıyrmanyń ishindegi jigit. Meniń qasymda jatty.

Aqmola ýezinde «İnjar», «Táýirshe» poselkesiniń nemisi. Shúıirkelesip sóılesip, men Goppeden nemisshe til úırenip jattym.

Bir kúni, tún ortasynda, saldyrlatyp bizdiń bólmeniń qulpyn ashty. Biz uıyqtap jatyr edik. Oıanyp, úrpıisip bastarymyzdy kóterdik.

Myltyqty eki soldat pen bir kiltshi kirip keldi:

— Goppe! Tur! Aıda, júr! — dedi.

Goppe:

— Qaıda aparasyzdar? — dedi.

Soldattar:

— Aıda, júr! Jaýapqa barasyń!.. — dedi.

Goppeni alyp ketti. Biz kútip otyrdyq. Túrmede ún joq. Temir torly terezeden qaradyq. Qanatyn jaıǵan qara tún dúnıeni qaptap túnergen. Qap-qara aspan tómen salbyrap túskendeı. Qaptaǵan aq kóbelekteı jaı qalyqtap aspannan aqsha qar jaýyp tur. Terezege qaraǵan túrmeniń ishki qorǵanyn appaq qar basqan. Qorǵannyń ishi de tym-tyrys. Joldas Goppeni aq kóbik shashqan qara pále qara tún qushaǵyna alyp jutyp qoıdy. Biraz ýaqyt ótti...

Bir mezgilde tyqyrlatyp saldyrlatyp kelip, taǵy da esikti ashyp, Goppeni bólmege engizip jiberip, esikti jaýyp ketti.

Goppe sendelip kelip qulady.

— Ne boldy? Ne boldy? — dep Goppeni jatqyzdyq. Goppe qasyndaǵy meni qushaqtap, sóıleı almaı jylap qoıa berdi.

— Aıtshy, qyzyldar kele me, kelmeı me? Qashan keledi? — dedi.

Men:

— Jylama, balamysyń?.. Jylama, keledi qyzyldar, keledi! — dedim.

— A-aı,bálem-aı!.. Kelse! — dep tisin qaırap, judyryǵyn túıdi.

Goppeni alyp shyǵyp, túrmeniń qasyndaǵy orys molasyna aparypty. Tórt kazak-orys myltyq dúmimen uryp, Goppeni qarǵa domalatyp, ózderi sharshaǵansha urypty.

Mine, «tártip» osyndaı.

Túrmeniń bir bólmesin aýrýlar jatatyn «aýrýhana» deıdi. Bul aýrýhanasy ózge bólmelerden táýir. Esigi kúndiz ashyq turady. Munda aýrý bolyp, bizdiń Nurǵaıyn men ýchıtel Gorbachov jatady. «Alashordanyń» Túsibin de aýrý bolmasa da osynda kirgizgen. Onysy — «Alashordanyń» kisisi dep, ózgemizden bólip, qurmettep ustaǵany. Aýrýhanaǵa bir jaman feldsher kelip júredi, feldsherdiń kıimi jaman, nashar. Feldsher kelgende, aýyrǵan tutqyn kiltshige aıtyp baryp feldsherge kórinip, dári suraıdy.

Bir kúni azyraq naýqastanyp, kiltshige aıtyp, aýrýhanaǵa bardym. Jaman feldsher men Serbov jáne doktor Blagoveshenskıı tur eken.

Maǵan:

— Sizdiń neńiz aýyrady? — dedi.

Men:

— Bir shanshý qadalyp ketpeıdi, soǵan dári bolar ma eken? — dedim.

Sol kúni «qudaı ıip» kelgen doktor Blagoveshenskıı meni kórdi. Feldsherge birdeme degen dári ber, — dedi. Feldsher betin kúle tyrjıtyp:

— Men jyldam jazylatyn ý berer edim, — dedi.

Tań qaldym. Bul sorlyǵa ne kerek?.. Dál, quddy «Alashorda» sıaqty!.. Beıshara!..

Anaý aıýdaı aqyrǵan Serbov — túrmeniń bastyǵy, «bólshevıkterdi bitirý» komısıasynyń tóraǵasy, ózi zor oqýly, tehnık. Ol jaýyzdyq qylsa, bólshevıkterge qarsy bolsa, maqsuty belgili. Jurtqa, buqaraǵa ákim bolǵysy keledi. Ákim bolady. Al myna shalbarynyń arty jyrtyq feldsher sorlyǵa ne kerek eken, á? Beıshara... Beıshara!.. Quddy Kolchaktyń bosaǵasynda otyryp, tymaǵyn qısaıta kıip, kúpisin qymtana túsip, tekeniń shytasyndaǵy qonyshyna tyqqan nasybaıyn alyp ernine salyp, shyrt túkirip qoıyp: «Bólshevıkti qurtamyz» degen «Alashorda» tárizdi beıshara!..

Buryn «ýchredıtelnoe sobranıe shaqyramyz» deýshi edi. Endi Kolchak qaqshıyp alǵan soń, ýchredıtelnoe sobranıeni qoıyp, «ult keńesin shaqyramyz (nasıonalnyı sovet)» — deıtin bolypty.

Bir kúni túrmege Ombydan kelgen prokýror keldi.

Prokýror jaǵalap biz otyrǵan bólmege kirdi.

Bizdiń kim ekenimizdi surady.

Aıttyq. Sonsoń ulyq shyǵýǵa burylyp júre bergende, men:

— Múmkin bolar ma sizden sóz suraýǵa? — dedim.

Ulyq toqtap:

— Ne suraısyz? — dedi.

Men:

— Bizge sot bola ma?.. Qaı ýaqytqa sheıin munda otyramyz? — dedim.

Ulyq:

— «Ult keńesine» deıin otyrasyzdar, — dedi.

Qyzyldardyń Ýfa men Orynbordyń mańaıynda júrgen kezi edi.

Men:

— «Ult keńesi» tez bolatyn shyǵar? — dedim.

Ulyq maǵan biraz qarap turyp:

— Ázir bola qoımas! — dep shyǵyp ketti.

Biz esik jabylǵan soń, aqyryn kúlistik...

Sóıtip jata berdik.

Bir kún bir kúnge uqsas. Bir tún bir túnge uqsas. Japsar bólmede eki-úsh áıel otyrady. Biri — bizdiń joldasymyz Kondrateva degen áıel. Biri — abaqtyǵa neshe túsip shyǵyp, qaıta túsip júrgen Petrakeeva degen áıel. Áıeldiń ekeýi kesh saıyn qosylyp án salady. Eki áıeldiń qosylǵan muńdy daýsyn, eki áıelden shyqqan qapas zardy tym-tyrys tunjyraǵan túrme kesh saıyn tyńdaıdy. Sarǵaıǵan júz, qaınaǵan kókirek eki áıeldiń zarymen birge sarnaıdy. Áıelderdiń ádemi daýystary qaltyrap shyǵady. Eńirep jylap shyǵady. Júrektiń názik tamyrlary da olardyń zaryna qosylyp, syzylyp, sarnap jylaǵan tárizdi. Eki áıeldiń jylaǵan tárizdi áni sozylyp-sozylyp, úzilip-úzilip zarlaıdy. Bostandyqty saǵynǵan qasiret zar bolyp shyǵady.

Kesh uzaq. Kesh taýsylmaıtyn tárizdi. Keshpen birge eki áıeldiń eńirep sarnaǵan zary da uzaq. O da taýsylmaıtyn tárizdi. Kesh uzaq, qarańǵy.

Túrme de qarańǵy. Temirli tereze syǵyraıady. Jerde appaq sýyq qar. Temir qursaýly tas sandyqta sup-sýyq yzǵarly... Túnergen kesh, yzǵarly kesh, qarańǵy kesh eńiregen zardy esiter me?.. Temir qursaýly tas sandyq — yzǵarly túrme — o da meńireý... Tutqynnyń zaryn meńireý túrme sezer me?.. Dúleıge, meńireýge beker zarlama, talpynǵan jan!..

Bir kúni bizdi tórtinshi bólmede otyrǵan kóp joldastardyń ishine aparyp qosty. Kópshilikpen de turmys bir qalypta. Doıby oınaımyz, áńgime aıtamyz. Urlanyp kelgen kitap bolsa oqımyz. Túrme bir qalypta: kir, las, sasyq, tyǵyz.

«Maksımalısten» bólshevık bolǵan shashtarazshy Martylogo degen ekeýmiz joldastarǵa ár túrli másele týraly baıandama qylamyz.

Solaısha kún óte berdi...

VIII. ATAMAN ANNENKOV OTRÁDYNYŃ QOLYNDA

AQMOLADAN AIDALÝ

(1919 jyl, 5 qańtar)

Bir kúni bizdi jóneltpek boldy. Túrmeniń bastyǵy eki-úsh kúzetshilerimen biz otyrǵan bólmege kelip:

— Sizderdi jóneltpek boldyq, daıarlana berińizder. Eki-úsh kúnde júresizder! — dedi.

— Qaıda jóneltpeksizder? — dedim.

— Ombydaǵy úkimettiń ámirine barasyzdar! — dedi Serbov.

Bul habardy túrmeniń bastyǵy aıtyp ketisimen, otyrǵan jurt jabyrlap áńgimege tústi.

— Qaıda aparady? Kimge aparady? Qalaı aparady? Ne qylady? Konvoılap aparatyn kim?.. — degen sózderdi joldastar túrlishe talqyǵa saldy, árkim ár túrli boljaý aıtty.

Bostandyqtaǵy jaqyndarymyzǵa habar berdik. Jyly kıim alǵyzdyq. Shama kelgenshe jolǵa aqsha daıarlattyq. Abdollanyń ákesinen: «Aqshany Abdollanyń qazaqsha saptama etiginiń ókshesiniń ishine tyǵyp, shegelep jiberdik», — degen habar aldyq.

On eki bólmeli túrmeniń ishi kúńkildep sóılesýde. «Ne bolar eken», — deıdi.

Bizdi Ombyǵa alyp júretin Annenkov degen atamannyń otrády eken. Annenkov — Kolchaktyń belgili atamany.

Ombydan Aqmolaǵa Annenkovtyń on bes shamaly partızan soldaty kelipti. Annenkovtyń partızandarynyń bári — ózderi tilenip kirgen buzyqtar. On bestiń ekeýi — ofıser. Bular Aqmoladan tilengen taǵy da biraz kazak-orys jigitterin otrádyna qosyp alypty. Barlyǵy qyryq-elý soldatty otrád bolypty. Otrád endi Ombyǵa júrmek. Bizdi osylardyń qolyna bermek.

Bul kelgender — qanisher jendetter. Atamannyń buzyq soldattary. Kolchaktyń erkeleri. Bular túrmede jatqan tutqyndardy qaladan bylaı alyp shyǵyp, bárin atyp, shaýyp, jýsatyp ketpek eken. «Qashpaq bolyp, qarsylyq qylǵan soń attyq» deı salmaq eken. «Endi eshkim tiri qalmaıdy...» degen sóz túrmeniń bólmesinen bólmesine kúńkildep taraýda. Sýyq sóz qara jylandaı asyǵyp sybyrlaýda. Túrmeniń bólme-bólmesiniń esik-tesikterinen sýmańdap kirip-shyǵýda.

Eki kúnnen soń túrmeniń bastyǵy bizdiń bólmege Aqmola áskeriniń bastyǵyn ertip kirdi. Bizge úırenshikti: «Turyńdar oryndaryńnan!..» — dedi. Biz túregep turdyq. Eki bastyqtyń qasynda bir-eki soldattary bar. Kiltshileri bar. Sartyldaǵan qylysh, myltyq. Iyqtaryndaǵy oqa shenderi jarqyraıdy. Bastyqtar bizdi jóneltetinderin taǵy da aıtty.

— ...Biraq osy bastan esterińizde bolsyn: jolshybaı bireýińiz qashsańyz, qalǵandaryńyz atylasyzdar, — dep úlken bastyq shyǵyp ketti.

Joldastardyń bári de endi shamasynsha daıyndalyp jatyr.

Biraz azyq pisirtip aldyq, jóneltpek kisiniń sany elý shamaly. Aqmola túrmesinde jalǵyz-aq aýrý sebepti Nurǵaıyn men ýchıtel Gorbachovty qaldyrmaq...

Bárimiz de daıynbyz. Jınalyp, túıinisip aldyq. Biz otyrǵan tórtinshi bólmede jıyrma shaqty kisimiz. Kir sákiniń ústinde ózderimiz de kir-kir bolyp shúpirlep otyrmyz. Alyp júretin soldattardyń kelýin saǵat saıyn kútýdemiz. Endi ne qylsa da daıarmyz...

Ýaqyt qystyń naǵyz ortasy. Kún aıaz. Qysqa kún batyp, kesh bolǵan. Bólme qarakóleńke. Bólmeniń ár buryshynda kúńkildep sóılesip joldastar otyr. Temir torly terezeniń ashyq, kishkene kózinen ýildep lyqsyp sýyq jel kiredi. Ashyq kózdiń jıegine turǵan súńgi muzdardan eptep tyrsyldap tamshy aǵady. Bólme qarańǵy... Aldyńǵy taǵdyr da qarańǵy. Terezeniń ashyq, kishkene kózinen tystaǵy shyqyrlaǵan aıaz estiledi. Uzaq otyrdyq... Tún ortasy boldy. Joldastardyń qarańǵyda kúńkildegen aýyr sózderi birte-birte azaıyp basyldy. Kıingen boıymen joldastar búk túsip-búk túsip talyp uıyqtasty. Qanatyn jaıǵan qara tún túrmeniń ishi-tysyn túnerip basty. Túrme tunjyrap demin ishinen aldy. Dybys óshti, jalǵyz-aq terezeniń tystaǵy túbin kúzetip júrgen soldattyń tyqyry estiledi. Jáne terezeniń ishinen anda-sanda tyrsyldap tamǵan tamshy tyrsyly estiledi. Anda-sanda uıqysyrap, sandyraqtap, bir túrli aýyr dem alǵan joldastardyń yńqyldary estiledi.

— Ý-ý-ý-ı-p!.. a-a-h-h... — dep yńqyldaıdy tutqyndar!

Tunshyqtyryp basqan qara pále tym aýyr. Moıynǵa alǵan júk te aýyr. Uly maıdanǵa shyqtyń, enbekshi taptyń azamaty! Moınyńa arttyń aýyr júkti. Tar jol, taıǵaq keshýden sol júkti alyp ótýge mindettisiń. Júk aýyr, yńqyldaısyń! Biraq shydaısyń júk astynda ólseń de!.. Kim biledi? Bárińdi erteń qaladan alyp shyǵyp atyp tastar. Biraq ne úshin ólgenderińdi eńbekshi tap aıta júrer. Shyda, shyda, aýyr júkke! Jyǵylmaı ót tar joldan!

_ Ý-ý-ý-p! a-a-h-h! — yńqyldaıdy tutqyndar!..

Tas edende taqyrlaǵan, kúńgirlegen dybyspen oıanyp kettim.

Joldastardyń bári de tez oıanyp, úrpıisip túregeldi. Sybyr-sybyr sóılesip, esiktiń tesiginen syǵaladyq. Túrme bólmeleriniń uzyn aýyz úıinde sham ustaǵan kiltshiler júr eken. Ýaqyt — tań aldy. Bólme alakóleńke. Qylysh asynǵan, qoldarynda sholaq myltyqtary bar tórt-bes soldat kórindi. Soldattardyń formalary jat. Shańdyǵan omyraýlarynyń bári tolǵan vıntovkanyń oǵy. Bastarynda úlken qoqyraıǵan qara seńseń bórikter. Bórikteriniń tóbeleri qyzyl shúberek. Belderine taǵy birdemeler baılaǵan, júristeri erkin. Aýyz úıge lezde sondaı jat tústi áskerı kıimdiler tolyp, ersili-qarsyly júre bastady. Daýystary sambyrlap shyǵa bastady. Tas edenge myltyq dúmi tıe bastady.

Biraz áńgime sheshiletin mezgil jetkenin júrek sezdi.

«Annenkovtyń otrády!», «Annenkovtyń otrády!» — degen sóz alakóleńke bólmeniń ár jerinen sybyr-sybyr estiledi. Túrmeniń aýyz úıine áskerı kıingen kisi toldy.

Esiktiń tas edendi taqyrlatqan dybysy, edenge jáne qatty qyshtan qalaǵan irgelerge soqtyqqan myltyqtyń dúmi men qylyshtyń qynabynyń sartyly, kújildep sambyrlaǵan soldattardyń daýysy — bári qosylyp tunjyraǵan meńireý túrmeni qozǵaǵandaı bolady.

Bizdiń bárimiz de oıanyp, úrpıisip otyrmyz. Kópten baılanyp túıilgen túıin sheshilýge taıandy. Tarsyldatyp, shaqyrlatyp, kúńgirlep kelip, bizdiń bólmeni ashty.

Túrmeniń bastyǵy men bir kazak-orys ofıseri eki-úsh soldatpen kirdi. Qoldarynda shamy bar.

Biz túregep-túregep turdyq.

— Sizder endi qazir júresizder. Jyldam kıinip, túıinip daıarlana berińder... — dedi. Súı dedi de, shyǵyp ketti.

Biz jyldam býynyp-túıinip daıar boldyq. On shaqty mınýttan soń esigimizdi taǵy da ashyp, túrmeniń bastyǵy men ofıser esiktiń syrtynda turyp, tizim qaǵazben bir-birlep bizdi aýyz bólmege (korıdorǵa) shaqyra bastady. Bárimiz de shyqtyq. Túrmeniń uzyn úıiniń tas edenine bárimizdi ıirip otyrǵyzdy. Qylysh-myltyqty soldattar qorshap turdy. Jaǵalaı sheshindirip, bárimizdi tinte bastady. İsh kıimnen basqanyń bárin sheshkizip, túk qoımaı sıpalap qarap jatyr. Tintip jatqan — álgi óne boıynyń bárin oqpen shandyǵan soldattar.

Meniń aıaǵymda qazaqsha saptama etik bar edi. Aıaǵymnan sheship alyp, «bomba joq pa» dep, kıiz baıpaǵyn sýyryp alyp, silkip qarady. Qoltyǵymnyń astaryn qarady. Etigimniń ishine qolyn tyǵyp, qonshyn tómen qaratyp silkip qarady. Ózge kıimderimdi de sıpalap, julmalap qarap-qarap:

— Al endi kıinip al! — dedi.

Kóńilim biraz jaılanyp, kıinip aldym. Etigimniń tumsyǵyna, ultaraǵynyń astyna tyqqan biraz jazylǵan qaǵazdarym aman qaldy. Ár bólmedegi joldastardy da biz otyrǵan jerge ákelip ıirip, sheshindirip, tintip kıindirdi. Óıtip-búıtkenshe tań da atyp qaldy.

Endi bárimizdi tizbektep, túrmeniń ishki qamaý qorasyna shyǵardy. Jıyrma, otyz soldat bárimizdi qorshap turdy. Eki ofıser men túrmeniń bastyǵy túrme keńsesine bir baryp, bir kelip júr. Birazdan soń qala áskeriniń bastyǵy keldi. Qala áskeriniń bastyǵy kelgen soń bizdi sol tizbektelingen qalpymyzben kóshege — túrmeniń aldyna shyǵardy.

Túrmeniń aldynda bizdi otyz shaqty atty kazak-orys jáne jıyrma shaqty jaıaý soldat kútip tur eken. Bulardyń kıimderi ár túrli. Jalǵyz-aq ózgeshe jat kıim — bizdi tintip, túrmeden alyp shyqqandardiki. Kıimderi jat soldattardyń tústeri de óte buzyq. Ózge soldattardan júristeri de erkin. Bular Ombydan kelgender.

Bir-bir atqa jekken jıyrma shaqty jaıdaq shana tizbektelip tur eken, bizge:

— Tórt-tórtten bir shanaǵa ıe bolyńdar, — dedi.

Yńǵaılasyp, tórt-tórtten bir shanaǵa ıe bolystyq. Báken, Jumabaı, Abdolla, men — tórteýmiz bir shanaǵa ıe boldyq.

— Shanaǵa eki-ekiden kezek-kezek minesińder, — dep buıyrdy.

Kórpe-jastyqtarymyzdy, azyǵymyzdy shanaǵa qoıýǵa daıarlanyp tur edik, kózim myltyq ustaǵan bir jigitke tústi. Ústinde sholaq tony bar. Aıaǵynda kıiz pımasy bar. Jas jigit, meniń bir jaqyn týysqanym!.. Ataman Annenkovtyń otrádynyń ishinde!.. «A-a?.. Bu qalaı?.. Bul otrádqa tilengen jigitti ǵana alady... Muny Ataman Annenkovtyń partızan otrády» deıdi! Otrád bizdi alyp júrmek. Alyp shyǵyp ne qylaryn ózi ǵana biledi. Elý shaqty tóńkerisshil azamattyń taǵdyry osylardyń qolynda...» Men óz kózime ózim nanbadym! Nanýǵa da bolmady. Meni aıdaýǵa ıakı jolda atyp tastaýǵa alyp shyqqan Annenkovtyń buzyqtarynyń ishinde meniń, ózimniń shóbere apamnyń balasy da bar!

Iapyrym-aý! Osy anyq sol ma?.. Ras sol bolsa, mynaý bir umytpaıtyn kúıik eken! — dep, jas jigitke qadala qaradym. Anyq sol eken!.. Kózime nandym... Shirkin adamzat!.. İshinde neshe túrli jan bar-aý!.. Ala turmys, neshe túrli adamdy jasadyń-aý!.. Qasiretti jan da bar sende, pasyq jan da kóp sende! Laǵynet, seniń sum, zulym pasyqtaryńa!» — dep turdym. İshimnen kúıinip tur edim, týysqanym qyryndap maǵan qaraı keldi. Meniń aldyma kelip:

— Assalaýmálıkúm! — dedi.

Men úndemeı, kórmegen, estimegen bolyp teris qaradym.

Men teris qaraǵan soń, kúmiljip qasymdaǵy joldastarmen amandasty...

— Al júrińder! — dedi.

Árbir shananyń qasynda tórt kisiden shubatylyp jóneldik. Kún sýyq. Kún shatynap qulaqtanǵan. Shańǵyt aıaz. Qalanyń kópshiligi áli turǵan da joq. Ár shananyń qasynda soldat keledi. Tizbektiń aldynda, artynda atty kazak-orys. Jolmen shubaǵan shanaly tizbek. Ár shananyń qasynda jaıaýlap bárimiz de júrip baramyz. Qalanyń shetine shyqtyq.

Túrmeniń bastyǵy bizdi qalanyń shetine shyǵarysyp, konvoımen súıisip, qoshtasyp jatyr. Astynda kúreń aty bar; qatty, qalyń qarǵa ombylap, kúreń at orǵıdy.

Kúnde jol tosyp, bizben amandasyp qalýǵa ańdyp júrgen biren-saran jaqyndarymyz qalanyń shetinde, jol aýzynda, telmirip qarap tur. Anadaıdan bas ızep qosh aıtysady. Alystan kózderiniń jasyn súrtkeni kórinedi. Shanalardyń, attardyń, jaıaýlaǵan tutqyndardyń, myltyq ustaǵan konvoılardyń tabanymen nyǵarlanǵan aıaz qar kóp jińishke daýyspen qosylyp shýlaıdy. Qala áýesi qosh aıtysyp, shýlasyp, syńsyp jylaǵan tárizdi. Myltyq ustaǵan jaıaý konvoı tutqyndardyń aralarynda keledi. Atty kazak-orystar da shubalyp, birazy aldymyzda, kóbi artymyzda keledi. Keıbir atty soldat attaryn oınaqtatyp, orǵytyp, qarǵa ombylatyp, tizbektiń aldy-artyn oraıdy.

Birte-birte qarasy úzilip Aqmola artta qaldy. Bizdiń sanymyz elý shamaly. İshimizde bir-aq áıel bar. Qazaq altaýmyz. Bul kele jatqan — Aqmoladaǵy Sovdep jasaýshylar. Bólshevık partıasyn ashýshylar.

Bizdi alyp kele jatqan konvoı sany jetpis shamaly soldat. Bular bári kazak-orys. Kolchaktyń oń kózi. Eń senimdi áskeri. Bólshevıkterdi alyp júrýge mujyqtan jınaǵan soldattaryna senbeıdi.

Konvoıdyń ishinde kazak-orystan bóten jalǵyz-aq meniń jıenim keledi. Jáne bir qańǵyrǵan saýdager shala sarttyń balasy bar. Bular da ataman Annenkovtyń partızan soldattary.

Ombydan kelgen on bes soldattyń tústeri, minezderi óte buzyq. Taqıalaryn qodıta kıgen. Iyqtaryndaǵy qyzyl shúberekterinde kúmispen jazǵan eki árip bar: «A. A.» Bul — «Ataman Annenkov» degen sóz. Qyzyljarǵa qaraı júretin qysqy jolmen shubalyp, buraqtap kelemiz. Bir shanaǵa ıe bolǵan tórt kisi konvoıdyń ámiri boıynsha eki-ekiden shanaǵa kezek minemiz. Jumabaı men Abdolla shanaǵa mingende, Báken ekeýmiz jaıaý júrip otyramyz. Biz mingende ol ekeýi jaıaý júrip otyrady. Shananyń júrisi jaıaý kisiniń ǵana júrisindeı.

Qaladan shyqqan kúni qazaq aýlyna kelip qondyq. Aldymen ozyp ketken konvoıdyń kisileri qazaq aýlyna kelip, túsetin úıdi daıarlatyp otyr eken. Tutqyndardy eki bólip túsirdi. Bir jyldan beri kórmegen, qazaqtyń sasyq, kir, las, jaman jer úıine kelip keneldik te qaldyq: túrmeniń qasynda bul ujmaq tárizdi kórindi. Úıge, esiktiń aldyna eki soldat qoıdy. Tysqa shyqqan tutqyndardy soldattar alyp shyǵady.

Konvoıdyń ofıserlerinen sońǵy bastyqtary tutqyndar otyrǵan úıge damylsyz kelip-ketip júredi. Keıbireýleriniń qaltalarynda granata, bomba bar. Bizge kórsetip qoıady. Konvoıdyń ofıserlerinen sońǵy bastyǵynyń biri — bir jalpaq bet, qalmaq tárizdi qara. Óte buzyq. Eki sóziniń biri boǵaýyz. Ózgelerinen sózsheń. Áńgimeshildeý. Biz otyrǵan úıge keldi.

— Bireýińiz úshin bárińiz jaýap beresizder, eger de bireýińiz qashsańyz bárińiz atylasyz, esterińizde bolsyn. Birińizge birińiz kóz bolyńyzdar!.. — dedi.

Árıne, «osylar atpaıdy» dep oılaıtyn bizde eshkim joq.

Erteń ertemen taǵy da júrip kettik. Tús kezinde boran soǵyp ketti. Bir qazaqtyń aýylynda kún ashylǵansha tústenip jattyq.

Bizdi qaı qazaqqa ákelip túsirse de, túsken úıdiń erkekteri joq bolady. Annenkovtyń soldattaryna kórinýge qorqatyn tárizdi. Bul aýylǵa túsisimen keshikpeı kún aıyqty. Júrýge konvoı daıarlanyp edi, túsken úıdiń qatyny bizdi, qazaqtardy, syılamaq boldy. Konvoıdyń bastyqtarynan ótinip toqtatty. Et asyp, bizdi qurmettep jóneltti... Kún qaharly sýyq aıaz bolyp ashylǵan. Qar ústinde soqpaqpen tizbektelip júrip kelemiz. Jer júzin appaq qalyń qar basqan. Kún shyqyrlaǵan qyzyl shunaq aıaz. Kúnde otyz-qyryq shaqyrymnan artyq júre almaımyz. Qańtar aıynyń basy. Qystyń qylshyldap turǵan ýaqyty. Kún shańytyp qyzyl-jasyl bolyp, qulaqtanyp shatynap, jasyl ushqyn shashady. Jel qarsy aldymyzdan. Shytyrlaǵan shunaq aıaz bet qaratpaıdy. Qarsy aldymyzdan jalańdaǵan jel dem alǵyzbaıdy. Týra qaratqyzbaıdy. Tifý degende túkirik jerge túspeıdi. Jerge tússe muz bolyp qatyp túsedi. Kele jatqan kisiniń aıaǵynyń astynan qardyń shyqyrlaǵany kóz kórimnen oıbaılap estiledi. Bet-aýyzǵa turǵan qyraý shoqpardaı muz bolyp qatyp, betti, muryndy qatyryp qarıdy. Sharshaǵan soń deneden býdaqtap ter shyǵady. Býdaqtaǵan bý attardan da, adamdardan da shyǵady. Attardyń tanaýlaryna qospaqtalyp súńgi muz turdy. Terdi jalaqtaǵan shunaq aıaz jalap alady. Jalaǵan jerine muz qatady. Shyqyrlap jolmen shubatylyp kelemiz. Tutqyndardyń da, konvoıdyń da betteri úsip, qany aǵa bastady. Sibirdiń qyzyl shunaq aıazy. Aıaz súıgen jerinen qyp-qyzyl qylyp qan shyǵarady. Aıazdyń shym etkizip tistep, súıip alǵan jerin ile ýqalaımyz. Julqynamyz, julqynyp aıańdaımyz.

Qyzyljarǵa qaraı júrgende, Aqmoladan júz on shaqyrym jerdegi Qýshoqy poselkesine qonaǵa keldik. Aqmoladan shyqqaly kelgen mujyq qalasy osy. Bizdi shkolǵa ákelip túsirdi. Mujyq qalasyna kelgen soń, konvoı bir túrli qutyryp aldy. Mujyqtarǵa atamannyń partızandary kúshin kórsetpek. Mujyq qalasyna kelgen soń qyrynam dep, araq, samogonmen óńeshterin jibitetin boldy.

Biz qamalǵan shkoldyń bir bólmesinde bizdi qaraýyldaıtyn soldattar boldy. Soldattyń ýaq bastyqtary samogonmen óńeshterin jibitip alǵan soń qalany aralap ketti. Birazdan soń arestovat etip bir-eki mujyqty alyp keldi. Boqtap, qorqytyp, bólmelerine aparyp sheshindirip jatqyzyp, myltyqtyń túbimen quıryqtaryna dúre saldy. Dúre salý ataman otrádynyń úırenshikti ádeti bolsa kerek. «On bes súmbi, jıyrma bes súmbi...» dep, ózderi kúlisip otyrady. Qýshoqy poselkesine úsinip kelgen soń, erteń taǵy da muz qatyp betti qarymasyn dep murty barlar sypyra murttaryn alǵyzyp tastady. Saqal-murt alatyn ishimizde maksımalıst-kommýnıst shashtarazshy joldas Martylogo.

Erteń erte Qýshoqydan júrip kettik.

Bir jyly kún joq.

Qyzyljarǵa qaraı Aqmoladan júz seksen shaqyrym jerdegi Máten qalasyna qonaǵa keldik.

Máten poselkesiniń jartysy mujyq. Jartysy kazak-orys. Árıne kazak-orys ústem. Kolchaktyń súıgeni de kazak-orys. Erkesi de kazak-orys.

«Bizdi, jolshybaı kazak-orys qalasynyń birine kelgende ata bastaıdy!..» — degen áńgime tutqyndar arasynda talaı sóz bolǵan. Sondyqtan Mátenge kelgende tutqyndardyń kóbi «áldene bolady?..» — dep keldi.

Bizdi taǵy da shkol úıine qamady. As qylyp iship, topyrlap, úımelep jatyrmyz.

Jurt uıyqtaýǵa daıarlanǵan kezde, konvoıdyń Ombydan keletin on bes soldattyń tórteý-beseýi jetip keldi. Báriniń qolynda myltyq. Bári bórikterin osyrta, qodıta kıgen. Tústeri buzyq.

— ... Matros Avdeev, advokat Trofımov, Kondrateva, Monın — tórteýińizdi nachalnık shaqyrady... júrińizder, aıda! — dedi.

Úrpıisip qaldyq.1

— Ne qylady? Ne qylady eken? — dep soldattardan surastyq.

— Bir jaýap alady bilem, júrińizder!.. — dedi.

Aıtylǵan tórt joldas kıinisip jóneldi. Bárimiz de úrpıisip, kúńkildep, sóılesip otyrdyq.

Kópshilik: «jaýyzdardyń endi bastaǵany osy» — desti.

Taǵy da aýyr oı basty. Taǵy da «ólim» degen meńireý pále kóz aldyna keldi. Berik tuzaqqa túsken torǵaıdaı kóńil shirkin taǵy da typyrlady. «Myna tórteýin joq qylyp jiberse ne qylamyz?» — degen oı árkimniń mıyn aınaldyrdy.

Birazdan soń, alyp ketken tórt joldasty qaıta ákelip úıge kirgizip ketti.

Úıdegi joldastar tórteýine: «Ne boldy? Ne dedi? Nege aparǵan eken?» — dep shúpirlesip surap jatyr.

Nege aparǵanyn bulardyń ózderi de anyq bilmeıdi. Aparyp bir qarańǵy, tar, sýyq bólmege bulardy qamap, tez qaıta shyǵaryp, biz otyrǵan shkolǵa qaıta alyp kepti. Tórteýi basqa eshteńe bilmeıdi.

Erteńine konvoıdyń keıbir soldattarynan eptep bilsek, bul tórteýin atpaq bolyp aparyp, toqtalǵan eken... Erteńinde Mátennen erte júrip kettik. Shunaq aıaz azyraq syndy. Qalyń orman arasymen kelemiz. Júrisimiz óndimeıdi. Kúnine otyz shaqyrymnan artyq júre almaımyz. Shanaǵa eki joldas mingende, qasyndaǵy eki joldas jaıaý jyljıdy. Bir shanaǵa ıe bolǵan biz — Báken, Jumabaı, Abdolla, men tórteýmiz. Aqmoladan júz shaqyrymdaı shyqqan soń, Abdolla jaıaý júre almady. Bir kúnnen soń Jumabaı da jaıaý júre almady. Abdolla men Jumabaı shanada otyrady. Báken ekeýmiz jaıaý júremiz. Kıim qalyń, jol qarly. Biraq sharshamaımyz. Jumabaı men Abdolla otyrǵan soń, shanaǵa biz minbeımiz. Shanaǵa tórt kisini mingizbeıdi. Ábden sharshaǵan soń, shydaı almaı, keı jerde Báken de shanaǵa minip qalady. Úsh kisini shanaǵa kep otyrǵyzbaıdy. Konvoıdyń soldaty kelip zekirip, Bákendi shanadan túsiredi. Báken keııdi.

— Senderdiki ne aýrý? — dep, Jumabaı men Abdollaǵa keııdi. Báken ábden sharshap, júre almaıtyn bolǵan soń, shanaǵa Jumabaı ekeýi kezek minetin boldy. Maǵan minýge bolmaıdy. Men minsem jaıaý júre almaıtyn joldastar shanadan túsetin bolǵan soń, men lajsyz ylǵı jaıaý júretin boldym.

Kóılek pen beshpent termen sý bolady. Syrt kıimge aıaz ben qyraý, muz qatady. Kıim aýyr. Qar qalyń. Jol qıyn. Kún birde aıaz, birde boran. Tizbekten qalmaı adymdaý kerek...

Aqmoladan eki júz elý shaqyrym jerdegi kazak-orystyń Shortan degen poselke-stanısasyna keldik. Taǵy da shkolǵa qamady. Topyrlap jattyq. Úsh-tórt joldas konvoımen sýǵa ketti. Biri Jumabaı. Sýdy ákeldi. Shaı qaınatyp jatyrmyz. Shaı iship biraz jadyrap, áńgime aıtysyp otyrdyq. Martynov (jumysker, mehanık) tóńkerisshilerge arnalǵan Nadsonnan bir deklamasıa aıtty. Jáne bir joldastar da óleń, jyrlar aıtty...

Kókshetaýdan asyp, bir kúni Azat poselkesine kelip qondyq. Bir tar úıge bárimizdi ákelip qamady. Kúndegideı úırenshikti, esik aldynda kúzetip soldattar tur. Kókshetaý mańyna kelgeli kúzetke ylǵı bir jýas soldattar turatyn boldy. Azat poselkesine kelgen sonda kúzetke ylǵı jýastar qalyp, ylǵı beıbastaq soldattar qalany aralap ketken. Bir ýaqytta bizben japsar bólmede kúzetshi soldattardyń birazynyń kújildegen shań-shuń daýystary shyqty. Janjaldasqandaı boldy. Boǵaýyz estile bastady. Shańq etip myltyq atyldy. Janjaldasqandar japsar bólmeden topyrlap shyǵyp, biz otyrǵan bólmeniń esiginiń syrtyna kelip, topyrlap kújildesti, esikti kelip solqyldatty.

— Jiber! Atyp tastaımyn bárin! Jiber! Ash!.. — degen daýystarmen bireýler qarsylasqandaı bolyp jatty.

Bizdiń esiktiń ishinde turǵan soldat esikten shyǵyp:

— Ne kerek? Bul ne degen bassyzdyq? — dedi.

Tez qaıta kirip, esikti jaýyp alyp, belindegi qanjaryn sýyryp alyp, esikke qaraı yńǵaılap ustap, esikti basyp turdy.

Ar jaǵynan kújildegen daýys: «Ash! Ash!..» — dep esikti tepkiledi. İshindegi kúzetshi qanjaryn jalańashtap ustaǵan boıymen, esikti ashpady.

— Bul ne? Bul ne? — dep ishindegi kúzetshiden surastyq.

Kúzetshi keıigen túspen:

— E, ıtter, mas bolyp alypty... Osynda kiremiz dep, bylshyldap júr! — dedi.

— Nege kiremiz deıdi? — dep surastyq.

— Otyra berińder, kirgizbeımin!.. — dedi.

Birazdan soń esikti urý basyldy. Azyraq jaıǵasyp, aqyrynda qoıyldy.

Erteń erte Azattan júrip kettik. Jolshybaı: «Túndegi ne?» dep surastyq.

— Ásheıin bir aqymaqtar mas bolyp, sizderge myltyq atpaq bolypty! — desti.

Qyzyljarǵa qaraı júretin úlken qysqy jolmen kelemiz. Endi jolshybaı olaı ótken, bulaı ótken júrginshi qazaqtar kez bola bastady. Kóbinese qarsy kele jatqan qalashy qazaqtar.

Bir kók atty qazaq kez boldy. Búlkildetip keledi eken. Sýyqqa tońǵan. Moınynda úlken aq túbit sharfy bar. Atamannyń eki soldaty ustaı aldy qazaqty. Qazaq birdeme dep tómenshilikpen sóıledi. Sharfynan ustaı alyp, soldat tartty, qazaq qylǵynyp at ústinen eńkeıdi. Moınyndaǵy sharfyn julyp aldy da qoıa berdi. Qazaq buralqy kúshik tárizdi qıralańdap jóneldi.

Jol aýzynda bir shaqyrymdaı jerde qazaq aýly kez boldy. Aýyl jadaǵaı jerde eken. Jylmıtyp, úılerin qar basyp qalǵan. Peshteriniń murjalary, moıyndary ǵana qaraıady. Pesh murjalarynan býdaqtap tútin ǵana shyǵady. Aýyldyń ıtteri úrip, tizbektelip, shyqyrlap kele jatqan bizdiń aldymyzdan shyqty. Atamannyń soldattary ıtterge batyrlatyp myltyq atyp qoıa berdi. Itter shoshyp, tura qashyp, qalyń qarǵa tunshyǵyp jatqan aýylǵa baryp tyǵyldy. Qar basqan jaman úılerdiń tóbesine shyǵyp alyp, sháýildep úristi. Atamannyń partızandary ıtterge nusqap aýyldy atqylady...

Júrip kelemiz... jáne bir tizbek qalashy kez boldy. Shanaǵa astyq tıegen. Túıege astyq artqan. Qalashylardyń ústi-basy qyraý. Betteri kógerip tońǵan. Óńkeı qazaqtyń sorlylary. Júkteri aýyr. Áreń jyljyp keledi. Atamannyń partızandarynyń bireýi bir qazaqty ustaı alyp, qaǵyp qaldy. Tońyp siresip kele jatqan qazaq jalp ete tústi. Qarǵa domalatyp basyndaǵy seń-seń tymaǵyn sypyryp aldy. Bireýi ekinshi bir qazaqtyń moınyndaǵy jáne bir sharfyn julyp aldy. Qalǵan úsh-tórt qazaqty ásheıin, bir-eki salyp qalyp, «domalatyp» qarǵa aýnatyp qoıa berdi. Olardyń alýǵa jaraıtyn eshnársesi bolmady. Eshteńe ala almaı qalǵan atamannyń bir partızany qylyshyn sýyryp alyp, júgirip baryp, túıeniń ústindegi artqan qaptardy jarq etkizip shaýyp ótti. Úsh qap túıe ústinen domalap jerge tústi. Qaptaǵy undar aq qardyń ústine aqtarylyp shashylyp qaldy... Sóıtip jaırap qala berdi...

Júrip kelemiz... jáne biraz ǵana qalashy kez boldy. Qalashylar taıanǵannan atamannyń otrády shabýǵa daıarlanyp keledi.

— Men bir shapqanda úsh arqandy kese alamyn, — deıdi bireýi.

— A, men tórt arqandy da qabat kese alamyn! — deıdi ekinshi bireýi.

— Men buryn shabamyn! — deıdi bireýi.

— Joq, men buryn shabamyn! — deıdi ekinshisi...

Syqyrlasyp, qalashyǵa aıqastyq.

Atamannyń qasqyrlary qalashyny endi talady. Jarq etedi qylysh — túıeniń ústinen qaptar domalap, un menen bıdaı aqtarylyp jatyr. Jarq etedi qylysh — bólek-bólek bolyp arqan qalady. Qaptar da domalap jatyr, qazaqtar da domalap jatyr.

Bireýiniń basynan tymaq sypyrylyp jatyr, bireýiniń moınynan sharf julynyp jatyr. Úıilip-tógilip jol aýzynda, qar ústinde qalashylar qaldy. Júrip kelemiz...

Kókshetaý, onyń mańyndaǵy qalyń orman áldeqashan artta qalǵan. Endi appaq dala. Tóńiregine kóz jetpeıdi. Aq teńiz tárizdi. Appaq aq teńizdiń qıyry joq tárizdi. Aq teńizdiń qıyry aspanmen qosylysqan.

Qıyrsyz appaq yzǵarly teńiz. Jym-jylas appaq aıdala...

Jym-jylas appaq qalyń qar basqan aıdalada tar jolmen shubap biz kelemiz...

Appaq qardyń ústinde, bir mezgilde aq qaǵazdyń ústindegi eki noqattaı bolyp, eki qara kórindi. Eki atty kisi tárizdi. Jortyp keledi. Eki qaranyń arasy birese qosylady, birese ashylady.

— Eı, Kolá, men analarǵa osy jerden tıgize alamyn ba, joq pa? — dedi atamannyń bir jigiti birine.

— Túý, qaıdan sen tıgize alasyń? — dedi Kolá.

— Neden bás qylasyń tıgizsem? — dedi partızan.

— Aıda, at, tıgizseń myna sharfymdy bereıin, — dedi Kolá partızan.

Ol eki arada jolmen jortyp kele jatqan eki atty kisi taıandy. Ekeýi de qazaq ekeni aıqyn bilindi. Noqattaı bolyp kóringende-aq ekeýiniń qazaq ekenine eshkim shúbálanǵan joq edi.

Atamannyń mergeni otyra qalyp kózdedi. Eki atty qazaqtyń qarsy aldynan basyp saldy, tımedi. Jáne basyp saldy — tımedi... Qazaqtar jalt berip, keıin tura qashty. Attaryn borbaılap, zymyratyp barady. Taǵy da atty... taǵy da tımedi. Qazaqtar uzap ketti, baryp-baryp joldy tastap, tyń qarmen ombylatyp qıystap jóneldi. Mergen taǵy da bir-eki atty, qazaqtar omby qarmen attaryn maltyqtyryp, qıystap ketti. Bul jerde atamannyń soldattarynyń jaıaý bolǵandyǵy jaqsy boldy.

Olar atty bolǵanda, eki qazaqqa biraz oıyn bolatyn edi. Konvoıdyń attary Kókshetaýǵa kirgen soń ozyp ketken edi.

Mine, atamannyń otrádynyń minezi!.. Orynborda atamandardyń aqsaqaly Dýtov pen «Alashordanyń» aqsaqaly kezdeskende, qazaqtyń qarıalarynsha qushaqtasyp amandasady! Al atamannyń jigitteri aýlaqta el qazaǵymen kez bolsa, qazaqty nysana qylyp atady! Atqanda, Mustafa Shoqaıulyn qorqytqan ózbek basmashy joldastarynsha qur dárilep atpaıdy, qorǵasyn oqpen atady.

Ókpe joq: aqsaqaldar da shyn júrekpen isteıdi. Jigitteri de shyn júrekpen isteıdi.

Iá! Ataman otrádynyń isteri osy. Bular búıtip kele jatqanda, ataman Annenkovtyń basqa otrádtary Semeı jaqta, Jetisý maıdanynda, «Alashordanyń» qazaq otrádymen birge tize qosyp bólshevıktermen soǵysyp jatyr. Jáne bular búıtip kele jatqanda, «Alashorda» otaǵasy, tekeniń shytasyna salǵan nasybaıyn qonyshynan alyp, ernine quıa túsip, shyrt túkirip qoıyp, ernin jymqyryp Kolchaktyń bir bosaǵasynda otyr. Bular búıtip kele jatqanda, Semeıde «Alashorda» men ataman Annenkov bólshevıkterdi qurtýǵa qazaqtan «kóńildi» ásker jasap jatyr. Bular búıtip kele jatqanda, «Saryarqa» gazetine basylǵan atamannyń jarlyǵyn bul araǵa keltirelik:

«Er kóńildi qazaq jigitterinen 1-shi qazaq polkin jasaý týraly ataman Annenkovtyń dıvızıasyna shyǵarǵan nómir 180-shi jarlyǵynyń 3-shi baby».

«Meniń quzyryma kelgen artılerıa (zeńbirek) kapıtany Toqtamyshulyna er kóńildi qazaq polkin jasaýǵa tez qosamyn.

Eń aldymen, oryssha tálim alǵan qazaq azamattarynan. Ýchebnaıa komanda (ofıserlik medrese) jasapsyn. Maıdannyń kúshin kóbeıtý úshin bul polktyń jasalǵany óte kerek. Jáne zamany da. Óıtkeni týǵan jerin qorǵaý úshin qazaq maıdanǵa ózi baryp, atysyp, úlgi bolarlyqtaı erlik kórsetip, Jetisýdaǵy kópshilderdi joımaq bolyp júrgeni belgili. Er kóńildi birinshi qazaq polkynyń qyzmet negizi buıryqqa moıyn usynǵysh, jarlyqqa kóngish, tártibi myqty, «saıasattan syrt» júrgishtikke qurylady. Júrý, turý, úıretý reti kazak-orystardikindeı bolady. Memleketti búldirip, oıran salyp, kisi qanyn sýdaı aǵyzyp, mal-múlikti talap, áli kúnge deıin qarasy óshpeı jatqan buzaqy kópshilderdi (bólshevıkterdi) joıýǵa er kóńildi azamattar irkilmeı, eldegi aqsaqal, myrzalar da tartpaqtamaı jumyla kirisýi maqul».

(«Saryarqa».1919 jyl, 14ıanvar. №65.)

Bular búıtip jatqanda «Alashorda» Annenkov otrádymen tize qosyp, bólshevıktermen soǵysyp jatqan áskerine járdem jınap jatty. «Saryarqanyń» jańaǵy 1919 jyly qańtarda shyqqan 65-shi nómirindegi bir maǵlumatty bul araǵa kórsete keteıik:

Gazetten:

«MAIDANDAǴY ALASH ÁSKERİNE JÁRDEM

Jetisý maıdanynda kópshildermen soǵysyp júrgen alashtyń tuńǵysh áskerine sálemdeme jiberý úshin «Alash» qalasyndaǵy qazaqtan aqsha járdemi jıyla bastaǵany ótken sanda basylyp edi. Qandaı qıynshylyq bolsa da shydap, eli úshin, ónip-ósken jeri úshin jaýmen alysyp jatqan baýyrlaryna járdem jıýǵa saılanǵan aqsaqal myrzalardyń aty da basylǵan edi. Jylý komıtetinen qaǵaz alyp, járdem jınaǵandar:

1. 3-shi nómirli qaǵazben júrgen ımam Ábdúshúkir Jáshikbekulyna járdemin bergender:

2. 22-shi nómirli qaǵazben júrgen ýeznoı Zemskıı ýpravasynyń múshesi Ábdilqamıt Bolatbaıulyna bergender...

Burynǵylarmen 13 272 som 50 tıyn...

Qus qanatymen ushady, quıryǵymen qonady. Ózge qalalardaǵy, qyrdaǵy alash balalary áskerlik qyzmetinde júrgen azamattaryna sálemdeme jiberý úshin járdem aqshasyn tezirek jıyp, «Alash» qalasyndaǵy jylý komıtetine ıakı «Saryarqa» basqarmasyna jiberse alǵys aıtyp, tıisti ornyna tabys qylýǵa daıarlyǵyn bildiredi...»

Bular sóıtip jatqanda ataman Annenkovtyń partızandary júrgen jerinde qazaqty qasqyrsha talap jatty. Bul týraly da gazetke basylǵan biraz maǵlumatty keltireıik.

Gazetten:

«...1918 jyly dekabr juldyzynda Semeı ýeziniń Keńtúbek eliniń komıteti málim qylǵan:

Ataman Annenkovtyń otrádynyń Pavlodar ýezine qaraǵan shtabynyń bastyǵy Keńtúbek eline elý myń som aqsha, on at salyq salyp, jınap aldy. Jáne de Keńtúbek eliniń baılarynan otrádtyń zorlyqpen alǵan nárseleri:

1. Ádilqan Januzaqulynan on myń som aqsha, alty myń somdyq bul, shaı, bir jorǵa at, bir qasqyr ishik, bir kúzen ishik, úsh kórpe, bes put sary maı.

Ekinshi ret kelip otrád Ádilqan Januzaqulynyń aýlynan kıim, kıiz, ydys-aıaǵyna sheıin jınap alyp ketti.

2. Aldońǵar Naımanbaıulynan jıyrma bir myń som aqsha, úsh at, eki túıe, barlyq shana, saımanymen shanaǵa salǵan kıiz.

3. Bólshevık uıymynyń (artelnyı) lapkasynan alty júz som aqsha, on pachka shyrpy.

4. Myńbaı Bekbaýulynan bir ishik, on qadaq qaǵaz shaı, bir tymaq.

Soqqy kórgender: Álı Jekenbaıuly, Belgibaıuly, Beketuly jáne basqalar...

1918 jyly 20 noıabrde Semeı ýeziniń Bes qaraǵaı eliniń qazaqtary Ákbar, Bekbir Báıtenuldarynan, Ajyran, Dıláfrýz Báıten qatyndarynan túsken aryz:

16 noıabr kúni Báıten Álıulynyń qystaýyna soqyr qalasynyń (Korsýskııdiń) bes kazak-orysy men ataman Annenkovtyń áskerine qaraǵan bir otrád soldat keldi. Otrád bastyqtary eki ofıser: bireýi orys, bireýi qytaı.

Orys ofıseri Pasın Báıten Álıulyn myltyqpen atyp óltirdi. Barlyq mal-múlkin otrád talap ketti. Alǵan nárseleri aqshadaı 20 myń som, 65 384 somdyq ártúrli nárse. Barlyǵy: 85 384 somdyq.

Ólgen Báıten Álıulyn doktor soıǵanda jasaǵan aktisin, (qaǵazyn) 20 myń som alǵanda bergen raspeskesin aryzyna tirkep bergen.

Joǵaryda jazylǵan aryzdardy qotaryp, Semeıdiń oblastnoı Zemskıı ýpravasy Bas ákim Kolchakqa, ishki ister jáne sot mınıstrlerine, Semeıdiń okrýjnoı sotynyń prokýroryna jibergen bul ister tekserilip jatsa kerek...»

(« Saryarqa », 1919 jyl, ıanvar, № 65.)

Pa, shirkinder!

Jańaǵy minezderdi kórgen saıyn orys joldastardyń keıbireýleri bizdiń qasymyzǵa kelip, júrekteriniń qaınap kele jatqanyn bildirip ketedi.

Tizbektelip aıańdap biz kelemiz. Qyzyljarǵa taıandyq.

Qyzyljarǵa taıanǵan soń konvoılarymyzdyń qylyqtary biraz ózgergendeı boldy. Azyraq ıleri jumsarǵandaı boldy. Joldastar bul ózgeristi kórip, ózara «bul qalaı?» desti. Konvoıdyń ishindegi meniń jıenim, men sóılespegen soń, maǵan taıana almaı kele jatqan. Menimen sóılesýge laj jasady. Áýeli joldastarmen sóılesti.

— Sáken maǵan nege ókpeleıdi! Men bularǵa soldat bolaıyn dep kele jatqanym joq. Men ánsheıin erip kele jatyrmyn. «Oqýǵa túsiremiz» degen soń kelemin. Oqýǵa túsirmese, qashyp ketemin. Sizder Sákenge aıtyńyzdar... — depti.

Týysqanymmen sóılestim, týysqanym ózin aqtap jańaǵy sózin aıtty.

— Endi ne qylaıyn, — dep aqyl surady.

— Óziń «oqýǵa túsemin» dep kelemin deısiń ǵoı. Shaman kelgenshe sol oqýǵa túsýdi qarastyr. Soǵysqa barsań qyzyldarǵa qashyp ket! — dedim.

Biraz urystym:

— Aqmoladaǵy oqýyńdy nege tastadyń, nege munsha aqymaq boldyń?.. Osy aqpan men qańtardyń qyzyl shunaq aıazynda jaıaýlap bizben birge súmeńdep kele jatyrsyń. Betiń mynaý — úsik, qojalaq-qojalaq jara bolyp kele jatqanyń. Oı, shirkin-aı, ne degen aqymaqsyń!.. Osylardyń úkimeti endi uzaq turady deısiń be?.. Erteń sovet kelgende qaıtesiń? — dedim.

Jıenim ne oqýǵa túsip qalatyn boldy, ne qashatyn boldy.

Sóılesip kele jatyrmyz.

— Ne habar bar? — dedim.

Jıen jan-jaǵyna qaranyp qoıyp:

— Qyzyldar kele jatsa kerek. Ýfa men Orynbordy alyp qoıypty, — dedi sybyrlap.

— Á, Ýfa men Orynbordy alyp qoıyp pa? Bular osy jaz shyqqanda qurıdy! — dedim. Jıenniń istegen «bir balalyǵyn» keshirip, endi sóılesip, jaqyndasyp kettik.

Álgi, Qyzyljarǵa taıanǵan soń ataman partızandarynyń qylyqtaryn ózgertken sol Ýfa men Orynbordyń alynǵany ǵoı dep oıladyq.

Joldastardyń kóńilderi ájeptáýir kóterilip qaldy.

Aqmola men Qyzyljardyń arasyna on segiz kún júrip keldik. Qańtardyń besinde Aqmoladan shyqqamyz, jıyrma úshinde Qyzyljarǵa kelip kirdik.

Qyzyljardyń úlken kóshesine kelip kirdik. Tizbektelip kele jatyrmyz. Konvoı myltyqtaryn yńǵaılap ustap bizdi qorshap keledi. Kóshedegi jurt ańyraıyp qarap qalady. Qyzyljar maǵan burynǵydan bir túrli zor tárizdi kórindi. Halqy da burynǵydan kóp tárizdi, adamdary da burynǵydan bóten jat sıaqty. Kóshede júrgen áskerı kıimdiler kóp. Kıimderi orys soldattarynykindeı emes — ádemi. Túrleri sulý, boılary symdaı. Chehoslovaktar ekenin tanyp kelemin. Júristeri bir túrli seıdin. Jańa ǵana báıge alǵan attarsha aıańdaıdy. Syrt-syrt, jalt-jult.

«A-aı, myna ıtter eken-aý!» — deımin ishimnen.

«Qalanyń meshany men baılarynyń jaqsy asy, jaqsy aty, sulý áıeli bulardyń jolynda-aý!» — deımin.

Qyzyljardyń úlken kóshelerin aralatyp otyryp, bizdi ákep qalanyń shetindegi juqa taqtaılardan istegen birlagerge qamady.

İH. ATAMAN ANNENKOVTYŃ «AZAP VAGONYNDA»

(V «vagonah smertı» atamana Annenkova)

Azap vagonyndaǵy haldy aıtýdan buryn, Qyzyljar qalasynyń tutqyndardy qamaıtyn lageri týraly biraz sóz aıtyp eteıin.

Qyzyljardyń úlken kóshelerin aralap otyryp, bizdi qalanyń shetindegi lagerge ákelip qamady.

Bizdi qamaǵan qorasy uqypty baıdyń mal qamaıtyn qorasynan nashar. Juqa taqtaıdan qalastyryp shegeleı salǵan, tóbesin jáne juqa taqtaımen bos jaba salǵan uzyn qora. Tóbesiniń jáne irgesiniń keı jerleriniń taqtaılary ne túsip qalǵan, ne aralary ashylyp yrbıyp qalǵan. Sol ashyq jerlerinen qoraǵa ýlep qar kirip turady. Qoranyń lypasy joq. Qarap tursań jel kirmeıtin, jelmen birge qar kirmeıtin jeri joq.

Lager degeni — qoǵamdap salǵan bes-alty taqtaı qora. Lagerdiń qorasyn baraq deıdi. Baraqtyń bir-ekeýinde jahangerler soǵysynda tutqyn bolǵan Avstrıa men Germanıa áskerleri jatyr eken. Bireýinde Aqmola gýbernıasynda sovet qulaǵanda tutqyn bolǵan bizdiń qyzyláskerler jatyr eken. Bizdi sol ózimizdiń qyzyláskerlerdiń ústine ákelip qamady. Bárimiz shubatylyp, topyrlap baraqqa kirdik. Baraq, álgi aıtqandaı ańlaý-sańlaý, sańlaýlarynan ýildep jelmen birge qar kirip tur. Baraqtyń orta kezinde sóre tárizdi úsh-tórt taqtaı tur. Jer edeni qatqan toń. Baraqtyń ózi daladaı keń. Biz topyrlap baraqqa kirip kelgenimizde jyrtylǵan sur shekpenderin solbyraıtyp on shaqty adam aldymyzdan shyqty. Birinde adam tárizdi óń joq. Betterinde, bar denelerinde qarmaqqa shanshym et qalmaǵan. Súıekterine terileri jabysyp keýip qalǵan. Qan joq. Kózderi úńireıip ishine kirip tuz tárizdi qatyp qalǵan. Tiri ólik tárizdi. Qımyldary túregep uıyqtap júrgen esalań adamdikindeı. Biz kirip-kirip kelgenimizde azǵana ańyraıyp-ańyraıyp tura qalsaq ta, tez japyrlasyp álgi adamdarmen sóılesip amandasyp, jón surasyp jatyrmyz. Bulardyń ishterinde bir-ekeýi bizdiń Aqmolanyń kúzdigúni Qyzyljarǵa aıdalyp ketken alpys shamaly qyzyláskeriniń jigitteri bolyp shyqty.

Bizdiń Aqmolada tutqyn bolǵan jetpis shamaly qyzyláskerdi kúzdi kúni Qyzyljarǵa aıdap jibergen edi, bulardyń birazyn alyp qalyp, ózgesin bosatyp jibergen eken. Sol bosatpaı alyp qalǵandardyń kóbi ólip qalypty. Qazirgi tiri qalǵanynyń biri — qyzyláskerdiń úıretýshisi bolǵan Kapylov eken, biri — bir aıaǵyna oq tıgen jigit eken.

Árqaısysyn bólek-bólek qamap alyp, sez surap jatyrmyz. Bulardyń aralarynda eki noǵaı jigiti bar eken. Attaryn umyttym. Biri — Qyzyljar qalasynyń noǵaıy. Bárinen pysyǵy, bárinen tyny sol. Kóp sózge sodan qandyq. Biraz sóz surap bolǵan soń, tarańqyrap baraqtyń irgelerine qarap tursaq, bir buryshta birdeme qybyrlaıdy... Júrek muzdaı boldy. Qybyrlap jatqan — adam. Jamylǵany — jyrtyq shekpen. Tósenishi — kir kóılek. Tósegi toń jer. Júgirisip kelip, entelesip telmirip qaradyq. Iá, ólýdiń aldynda jatqan bizdiń qyzylásker. Keýip qalǵan súıek pen teri. Yńyrsıdy. Jalań aıaq, bashaılary úsip, qatyp, omyrylyp túsip qalypty. Tiri júrgen on shaqtylary buǵan járdem qylýǵa ózderiniń shamalary joq. Jalǵyz-aq esin jaqsy biletin álgi aıtqan qyzyljarlyq noǵaı jigit. «Bul ne?.. Bul qalaı?» — dep álgi aıtqan qyzyljarlyq jigitten, onan soń azyraq áli bar Kapylovtan suradyq.

Bulardyń sózderin tyńdaǵanda, bizdiń kórgenimiz, bizdiń azabymyz — úırenshikti isteı ǵana bolyp kórindi. Bulardyń kórgenderin estigende, tóbe shash tik turady. Kimniń tóbe shashy tik turmas? Kim laǵynet aıtpas!? Kim jerge túkirmes?..

Bulardy qur qamap tastap, syrttan kúzetedi eken. Anda-sanda bir shelek qaınamaǵan qara sý men qara nan ákelip tastap ketedi eken. Kıimderi juqa jyrtyq bolǵan soń, jatqan jerleri qarly jel ýildegen baraq bolǵan soń, azap shegip, bulardyń bári ıt jemede osylaı qyrylyp taýsylǵan eken. Ázir tiri júrgeni — sol biz kórgen on shaqty tiri ólik. Ana yńyrsyp jatqan, ólýge jaqyndaǵan, kezegi taıanǵan tutqyn eken. Bulardy kórip, qaınaǵan zyǵyrdan taǵy da týlap qaınady. Kekti júrektiń ýly kegi ulasty. Óz-ózinen shaqyrlasyp, azý tis aıqasty. Qushyrlanǵan qur judyryq óz-ózinen túıildi...

Álgi tyń júrgen noǵaı jigitten biraz sóz bildik. Qyzyljarda Sovet alǵashqy qulaǵan kezde bizdiń joldastardyń qalaı atylǵandaryn aıtty. Qaısysynyń qalaı óltirilgenin aıtty. Qyzyljardyń jaraqtanǵan qazaq jumyskerleriniń bastyǵy, ýezik mılısıanyń bastyǵy jáne Qyzyljar Sovetiniń múshesi Ysqaq Kóbekuly qalaı óltirilgenin aıtty. Qyzyljar Sovetiniń múshesi Kárim Sóteshulynyń qalaı óltirilgenin, taǵy sol Sovet qulaıtyn qarsańda bizdiń Aqmoladan Qyzyljarǵa kelgen matros Zımınniń qalaı óltirilgenin aıtty. Bulardyń árqaısysyn qalaı atqanyn bir-bir kitap qylyp jazýǵa bolady.

Etin jep terisin alatyn keıbir janýardy da adam balasy bulardaı qylmas. Bular týraly birde tolyq qylynyp jazylar.

Bar azyqtarymyzdy baraqtaǵy sol on shaqty tiri ólikterge berdik. Kıimderimizden de shyǵaryp, shyǵaryp berdik. Táp-táýir bolyp kıinip, óńderine bolmashy qan júgirip qaldy.

Azyqtarymyzdy shyǵaryp bere bastaǵanymyzda, álgilerdiń úńireıip, ózeýrep asqa umtylǵandaryna jan qarap turarlyq emes. Úńireıip ishterine kirip, muz tárizdi qatyp qalǵan kózderi sharalarynan shyǵyp kete jazdady. Qaltyldaǵan qoldarymen, qý súıek tárizdi saýsaqtarymen bergen nandy búrip-búrip aldy. Qatyp qalǵan jaqtaryn yrjalańdatyp ashady. Qaltyldap asyǵyp, nandy kómeılerine tyǵady. Úńireıip qatyp qalǵan kózderin basqa qoldaǵy nannan aıyryp ala almaıdy.

Mine, hal! «Oqýlymyz» degen, «sypaıymyz» degen, «adamgershilik bizde ǵana bar» degen myrzalardyń adam balasyna qylyp jatqan isteri osyndaı!..

Endi bizde baraktyń toń, jer edeninde úıilip jatyrmyz. Esikti atamannyń «azamattary» kúzetip tur. Túrleri jaý túsirip ákelgen batyrlardyń túrlerindeı. Qyzyljar qalasyna taıanǵan kezdegi «Orynbor, Ýfa qalalaryn qyzyldar aldy» degen habardy estigendegideı emes, atamannyń azamattary taǵy da sestenip alypty.

Biz — bir qos bolyp kele jatqan: men, Báken, Abdolla, Jumabaı, Baımaǵambet — bárimizdiń álgi ashtarǵa bergen soń, azyǵymyz bolmaı qaldy. Endi ózimiz ash qaldyq. Qaladan azyq alǵyzýǵa Abdolla etiginiń ókshesine tyqqan 100 som aqshasyn aldy. Aqshany esik aldynda kúzette turǵan meniń jıenime Jumabaı aparyp berdi. Jıen kúzetten bosanǵan soń, aqshany alyp qalaǵa ketti. Keshke sheıin kelmedi. Biz tyqyrshyp, jıendi kútip otyryp-otyryp, kelmegen soń jatyp qaldyq.

Tań atty. Jurt kórden turǵandaı qoparylyp-qoparylyp turysty. Biz ashpyz. Basqa joldastardyń astarynan barynsha alystyq.

Kún batýǵa taıanǵanda edireńdep, ataman Annenkovtyń belgilerin tikken kıimderin kıip, atamannyń soldattary keldi. Tez jınaltyp-terildirip, tósekterimizdi arqalatyp, bizdi aıdap alyp jóneldi. Baraktaǵy tiri óliktermen tez qoshtasyp, shubatylyp shyqtyq.

Kún yzǵyryq sýyq. Shańǵytyp jaıaý borasyn júrip jatyr. Bizdi qalanyń ishine kirgizbeı, jolsyz, soqpaqsyz tyń qarmen ombylatyp aıdap keledi. Beti qatqan keýdirlek qalyń qarmen kelemiz. Keýdirlek qar keıde kóterip, keıde gúmp etip oıylady. Kórpe-jastyqtarymyzdy arqalap, shubatylyp, shot aıaqtap maltyǵyp kelemiz. Jaıaý borasyn shańǵytyp, syrǵanap, aldy-artymyzdy oraıdy. Bizdi vokzalǵa qaraı alyp keledi.

Vokzalǵa alyp keldi. Olaı-bulaı ótken adamdar ańyraıyp qarap ótedi. Keıbireýler ańyraıyp, joldy bógep qarap tura qalady.

«Bylaı júr! Aýlaq júr!» — deıdi atamannyń «azamattary».

Ańyraıǵan jurt tez jasqanyp, aýlaq jóneledi.

Jan-jaǵymyzda, aldy-artymyzda myltyqtaryn daıarlap ustap atamannyń «batyrlary» keledi. Vokzaldyń aldynda qatar-qatar shubatylyp jatqan jylandarsha tarmaq-tarmaq temir joldarda turatyn kóp vagondardy aralatyp aıdap otyryp, mal qamaıtyn bir-eki vagonnyń qasyna kelip bizdi toqtatty.

Arqalaǵan nárselerimizdi jerge qoıyp, bárimiz ıirilip turdyq. Konvoıdyń bastyǵynyń bireýi baryp, bir temir jol qyzmetkerin alyp keldi. Álgi biz qasyna kelip turǵan mal qamaıtyn eki vagondy ashty. Vagonnyń jan-jaǵyn aınalyp kórdi.

— Káne, endi kirińder myna vagondarǵa, — dedi, — eki bólinip kirińder! — dedi.

Bólinip, eki vagonǵa kirdik.

Vagon sýyq. Juqa. Sańylaýlarynan ýlep jel kiredi. Vagonnyń ishinde kóldeneń ustaǵan bos taqtaılar bar eken. Bárimiz soǵan minip, uılyǵyp otyrdyq. Vagonnyń ortasynda qalyń temirden istegen pesh tur. Tereze joq, terezeniń ornynda temir qaqpaqty tesik bar eken, ony bekittirip qoıdy. Vagonnyń esigin japty, syrtynan syldyrlatyp temirmen bekitti. Vagonnyń janyna qaraýyl qoıyp, «batyrlardyń» ózgesi ketti.

Qarańǵy vagonda uılyǵyp, jaı sóılesip biz otyrdyq.

Biraz ýaqyt ótken soń vagonnyń esigin ashty. Kún kesh bolǵan eken. Esik ashqan atamannyń soldattary eken.

— Má, myna nandy alyńdar, — dep eki bólek nan berdi. Ekinshi vagonǵa da eki bólek nan berdi.

— Vagon basynan bir-bir kisi shyǵyńdar qaınaǵan sý alýǵa, — dedi.

Eki vagonnan eki kisi shyqty. Nan ákelgen soldattar qaınaǵan sý alýǵa eki temir shelek ákelgen eken. Shelekterin bizdiń vagonnan túsken eki kisige berdi. Tórt soldattyń bireýi:

— Onsoń bilip qoıyndar: egerde bireýiń qashamyn dep oılasańdar, sol taban jerde atylasyńdar! — dedi.

Konvoılar bizdiń eki kisini sý ákelýge aıdap jóneldi. Esikti jaýyp qoıdy. Bir joldas maıshamnyń tuqylyn jaqty. Tez sý ákeldi. Vagondy ashyp, sýdy berdi. Shelekti vagonda turǵandarǵa berip, sý ákelgen joldas sekirip vagonǵa mindi. Vagonnyń basqyshy joqtyqtan sekirip minedi. Vagonnyń qaıta esigin bekitti. Syqsıǵan tuqyldyń jaryǵymen shaı ishtik.

Shaı iship az jylynyp, biraz áńgimelesip otyrdyq. Vagon sýyq. Sańylaýlardan ýlep muzdaı yzǵarly sýyq jel kiredi. Bizdiń demimizben vagonnyń temir shegelerine appaq qyraý turdy.

Vagonǵa mingen soń, jurttyń oıy kúshtirek qozǵalǵan tárizdi. Ylǵı bir orynda eriksiz kóp otyrǵan adam ne qylǵanda da júrýge qumar bolady. 1918 jyldyń maýsymynyń basynan 1919 jyldyń qańtarynyń besine sheıin Aqmola túrmesinde otyrdyq. Jeti aı!.. Jeti aı qapasta... Onyń eki aıynda qol-aıaǵymyzda qandala, temir shynjyr boldy. Eki aıdaı kún saıyn ólim kútip otyrdyq. Jeti aıda kún saıyn tórelerdiń qorlyǵyn, árbir qylysh, myltyq asynǵan «batyrdyń» kárin kórip otyrdyq. Aqyrynda, 1919 jyldyń qańtarynyń besinde, Qyzyljarǵa aıdap jóneldi. Aqpan men qańtar. Qyzyl shunaq aıaz. Qyzyljar men Aqmolanyń arasy bes júz shaqyrym.

Mine, osynyń teń jartysyn árkim jaıaý júrdi. Men onyń qaq jartysynan da kóbin jaıaý júrdim. Biraq joldastardyń bári de júrgenge yrza. Ne de bolsa júrgenge yrza. Joldastardyń kóbi ne bolsa da bir-aq kórgenin jaqsy kóredi. Aqmola men Qyzyljar jolynda on úsh kún júrdik. Qyzyljardyń lagerine kelip kirdik.

Mine, vagonǵa kelip qamalyp otyrmyz. Sýyq, qarańǵy vagon. Endi qaıda aparady? Endi nelerdi kóremiz? Bul azaptyń bitetin kúni qashan týady? Qashan týady ondaı kún? Ondaı kúndi kim kóredi, kim kórmeıdi? Bizdi Ombyǵa aparmaq. Ombyda sot bolady deıdi. Qandaı sot?.. Biraq bolsyn, tez bolsyn!..

Jurt tar vagonda kóldeneń ustaǵan taqtaıǵa tósekterin salyp jatty.

Tún ishinde bizdiń vagondarymyzdy qozǵady. Ersili-qarsyly súırep, birese olaı aparyp qoıyp, birese bylaı aparyp qoıyp, biraz ýaqytty ótkizdi.

Jeti, segiz aıdan beri dań-duńdy umytqan qulaqqa vokzaldyń, otarbanyń, temir joldyń shýy, tarsyly, sambyrlasyp sóılesip, aıqaılasqan adamdardyń daýystary, otarbanyń jer jańǵyrtqan ysqyryǵy, kondýktorlardyń ysqyryqtary, olardyń ısharat daýystary — bári bir túrli jat bolyp estiledi. Bóten dúnıe... Syrttaǵy barlyq shý, tarsyl, daýys — bári bir dúnıeniń belgisi. Qarańǵy, sýyq vagonnyń ishindegi biz — basqa dúnıeniń jaıy.

Kóp ýaqyttan soń bizdi bir súırep alyp ketken boıymen alyp ketti. Qarańǵy túndi qaq jaryp, shubalǵan jaldy qara aıǵyr dúrsildetip ysyldap, tanaýynan dem atyp bizdi súırep alyp jóneldi.

Qaıda aparady?.. Kimge aparady? Nege aparady?.. Apar, apar!.. Tezirek apar!..

Ombynyń vokzalyna ákelip toqtatyp, bizdiń eki vagondy temir joldyń bir qaltarysyna ıterip aparyp qoıdy.

Vagonnyń sańylaýlarynan syzdyqtap ishine sáýle kiredi. Jaryq tańdy, altyn kúndi Qyzyljardan shyqqaly kórgenimiz joq. Qarańǵy vagonnyń kishkene sańylaýlarynan kirgen názik sáýleler vagonnyń ishin kúńgirt ala sáýle qylady.

Bir bákimen eptep vagonnyń sańylaýlaryn shuqyp, taqtaılaryn jonyp, azyraq-azyraq keńittik. Syzdyqtap kirgen altyn symdaı názik sáýle kóbeıip, aıqyn bolmasa da, bir-birimizdi kórip otyratyn boldyq. Jáne ala sáýlege kóz úırendi.

Vagonǵa kirgen soń ashtyq bizge de shyndap sezile bastady.

Kúzetshi qaraýyldan ótinip qaınaǵan sý suradyq. Kúzetshi qaraýyl soldattar bizdiń vagondarymyzǵa tirkeýli bólek vagonda bolady. Eki soldat bizdiń eki kisini sý ákelýge alyp jóneldi.

Temir peshke jaǵatyn otyn surap aldyq. Peshke ot jaqtyq. Sýyq vagonnyń ishi jylydy. Ásirese peshke taıaý jerde adam otyra almaıtyn boldy. Temir pesh qyp-qyzyl bolyp, mańaıyn ysytty. Qatyp tońyp otyrǵan ash tutqyndar jylynyp kenelip, biraz jadyraǵandaı boldy. Qaınaǵan sý keldi. Qaraýyl soldattar ólshep beretin nanyn ákelip berdi. Beretin nany Qyzyljardan shyǵyp vagonǵa mingen soń, tipti azaıa bastady. Buryn nandy kúnde bir mezgil ólshep beretin edi, endi eki kúnde bir berýge aınaldy.

Qyp-qyzyl bolyp qyzǵan peshtiń aınalasynda qyzdyrynyp, qaınaǵan sýdy iship, bergen azǵana nandy jep otyrmyz. Vagonnyń sańylaýlarynan kirgen qyraýlar erip sý bolyp aǵady. Vagonnyń keı jerindegi temirlerge appaq qyraý turdy. Peshtiń qyzýy kóbirek barǵan mańaıdyń temirlerine turǵan qyraýlar erip, sýlary jylap tómen aǵady. Tys qatty aıaz. Sibirdiń kádimgi shytyrlaq aıazy. Tystaǵy qardyń shyqyrlaǵan daýysy kósh jerden estiledi. Temir jolmen júrgen vagondardyń dóńgelekteri de kósh jerden shyqyrlaıdy. Vokzal mańynda júrgen parovozdardyń aqyrǵan daýystary shytyrlaǵan aıazdy qaq jarady.

Keshke jaqyn taǵy da sý suradyq. Eki qaraýyl ruqsatymen satýǵa bir ýaq-túıek nárselerimizdi jiberdik. Tapsyrǵan nárselerimizdiń: nan, temeki, qaǵaz, konvert, marka — bárin alyp keldi. Jáne artyq aqsha da alyp keldi.

Vagonǵa qaraýyl soldattardyń úlkenderi kirdi. Hal-jaıymyzdy bilgen bolyp, túregep tur. Aqmoladan bizdi alyp kelgen júztanystar. Bular árqaısymyzdyń táýir-táýir kıimderimizdi surap júretin. Máselen: táýir etik, táýir tymaq, táýir beshpent tárizdi nárselerge qyzyǵatyn. Keıbireýlerimizden alǵan, keıbireýlerimiz Ombyǵa kelgen soń bermek bolyp edik. Endi sol surap júrgen nárselerin surady. Alǵan ár kıimniń ornyna kıim bermek. Suraǵan nárselerin berdik. Meniń basymdaǵy jańa túlki tymaǵymdy aldy. Maǵan bir toqyǵan, aǵylshyn áskerı formdylaý qulaqshyn berdi. Endi meniń kıimim: basta aǵylshyn soldatynyń qulaqshyny, úste qazaqtyń kúpisi, onyń ishinde qazaqtyń ishi kúzen, syrty tiben shúberek beshpenti, onyń ishinde semınarıanyń sary túımeli qara shuǵa beshpenti, butta eskileý qazaqtyń qara qoı teri shalbary, onyń ishinde oryssha shalbar, aıaqta qazaqsha etik.

— Endi, qalaı, bizdi ne qylatyn boldy? — dedik.

— Sizderdi ne qylar deısiz, komısıa tekserip bosatyp qoıa berer, — dedi.

— Bizdi endi túrmege apara ma, qaıtedi? — dedik.

— Bilmeımin, endi qaıda aparsa da tez tekseredi ǵoı, — dedi.

— Endi qaıda aparsa da tez tekserse eken, myna vagonnyń ishinde otyrýǵa tipti múmkin emes kórinedi, — dedik.

Qaraýyldyń bastyqtary kóńil qylǵan kıimderin alǵan soń kóńildenip:

— E, e, qaıter deısizder, munyń bári de óter-keter, revolúsıada ne bolmaıdy! — desti.

Biraz turyp, esikti bekitip ketti. Ombydaǵy dostarǵa, tanystarǵa hat jazbaq boldyq. Jumabaı Ombyda oqyp júrgen bir jaqyn aǵaıynyna jazbaq.

Abdolla, Báken men Jumabaı — bárimizdiń atymyzdan Ombyda oqyp júrgen Janaıdarǵa jazbaqpyz. Jáne men Ombydaǵy Muqan Áıtpenulynyń úıine hat jazbaqpyn. Orys joldastar da árkimge, ár jerge hat jazbaq. Qasymyzdaǵy ekinshi vagondaǵy joldastardyń ne qylyp jatqanyn bilmeımiz. Olarmen anda-sanda, eki vagonnyń esigin ashqanda ǵana, qapyl-qupyl sóılesip qalamyz.

— Al endi, joldastar, jazǵan hattardy qalaı salamyz? — dedi Trofımov.

— Taǵy da sý alýǵa barǵanda, jolshybaı konvoı soldattan suranyp, jáshikke salyp jiberse bolmaı ma? — desti.

— Konvoı soldattar óıtýge kóne me, — dedi keıbir joldastar.

Kópshilik: — E,-e, kóner, — desti.

Jáne sý ákelgen jáne nárselerdi aparyp satyp, nan, qaǵaz, temeki, konvert ákelgen bizdiń vagonnan Kachenko edi. Kachenko turyp:

— Joldastar, men bir sóz aıtaıyn, — dedi.

— Nemene? Nemene? — destik.

Kachenko:

— Jańa biz álgi júzikti sý alatyn jerdiń bergi qasyndaǵy bir dúkenge sattyq. Dúkenshi bir áıel eken. «Kimsińder?» — dep surap edi, jónimizdi aıttyq. Bizdiń kim ekenimizdi bilgen soń bir túrli boldy.

— Júzikterińdi almaımyn, kerek nárselerińizdi tekke beremin, — dedi.

Biz bolmaı júzikti berdik. Sonsoń álgi aqsha men kerekti nársemizdi berdi. Men nárselerdi alyp jatyp, aqyryn gazet suradym:

— Qazir joq, daıar qylyp qoıaıyn, taǵy da kelińder, — dedi.

Qazir endi kesh batty. Erteńge sheıin sý kerek dep qaraýyldan surap, sýǵa baraıyq, bararda hattardy da salaıyq, álgi áıelden gazetti de ákeleıik, — dedi.

Bárimiz de álgi áıeldiń isine óte rıza bolyp qaldyq.

— Tipti jaqsy boldy! Jaraıdy, taǵy da Kachenko barsyn! — dedik.

Shafran degen joldas turyp: «Nesi bar, sýdy qazir-aq suraıyq, men esik qaǵaıyn», — dep vagonnyń esigin qaqty.

Qaraýyl soldat: «Ne kerek?» — dedi.

Shafran jaıyn aıtyp, sý surady.

Qaraýyl soldat: «Jaraıdy, aıtaıyn», — dedi.

Birazdan soń qaraýyl soldattar vagonnyń esigin ashyp, bizdiń vagonnan eki kisini, biri Kachenko, ekinshi vagonnan jáne bir kisini sý ákelýge alyp jóneldi.

Ózi ala sáýle vagon kesh batqan soń tipti qarańǵy boldy. Kúńkildesip otyrmyz.

Vokzaldyń túsirlegen, kúńgirlegen daýystary, parovozdyń aqyrǵan, entikken dybystary jáne jerdi solqyldatqandaı túsirleri estiledi. Biren-saran adamnyń daýystary estiledi. Qysqasy, tystan júrip jatqan tirshilik belgisi seziledi. Banaǵy ot jaqqanda qyp-qyzyl bolyp qyzǵan pesh tez sýydy, peshpen birge tez vagon da sýyndy. Qyraýlary erigen temirlerdiń aqqan sýlary muz bolyp, kóbeıip, qyraýlanyp qaıtadan qatty. Ýildegen sýyq pen sáýle kirip turǵan sańylaýlarǵa da shoǵyrlanyp qyraýlanyp muz qatty. Vagonnyń ishi burynǵysynan da jaman sýydy. Joldastar qaljyrap, júdegen, burynǵy júdegen ústine myna vagonnyń yzǵary bataıyn dedi. Bizdi endi qaıtetinin eshkim de bilmeıdi. Bárimiz de ár túrli boljaý aıtamyz. Bizdiń vagonda otyrǵan joldastar: Kachenko, Shafran, Avdeev, Kondrateva, Monın, Pavlov, Drızge, Kremenskoı, onyń kúıeý balasy — Iýrashevıch, Bogomolov, Trofımov, Martylogo jáne Monın, Petrakeev pen Abdolla, Beken, Jumabaı, Ananchenko, Kotov, al ózge jıyrma shaqty kisi ekinshi vagonda...

Azdan soń sý ákelýge ketken Kachenkolar keldi.

Vagondy bekitisimen:

— Hattar salyndy ma?.. Gazet bar ma? — dep japyrlastyq.

Kachenko kúlip:

— Bári de boldy, hattar da jiberildi, gazet mine, — dep, qaltasyndaǵy mahorka-temeki oraǵan gazetti sýyryp aldy.

— Kim oqıdy?.. Kim oqıdy?.. Ivan Pavlovıch oqysyn, Ivan Pavlovıch oqysyn! — destik.

Tuqyl shamdy jaqtyq. Ivan Pavlovıch (advokat) Trofımov — «eserlerdiń soly» gazetti oqydy. Bárimiz jumylyp tyńdap otyrmyz. Gazet — Ombyda shyǵaratyn Kolchaktyń gazeti.

Árıne, Kolchak gazeti qandaı bolatynyn kórmegen kisi de bilýge tıis: «Bólshevık jaýyz, joıt, buzyqtar... Rossıany búldirip jatyr... Bólshevıkter turǵan qalalarda bólshevıkterdiń ózderinen basqa jan joq, bárin qurtqan...» — deıdi. «Soǵys maıdanynda, bizdiń pálen polk «qyzyldardy» Sterlıtamak aýdanyndaǵy pálen jerden keıin qýyp tastady» — deıdi.

«Osy qystyń ótýine sheıin ǵana bólshevıkterdiń ómiri bar», — deıdi.

«Sovdepıanyń qazir jan-jaǵy qamaýly. Kún saıyn temir qursaý Sovdepıany qysýda. Endi bul jaýyzdardyń qutylatyn jeri joq», — deıdi.

«Reıter» agenttiginiń alǵan telegrammasynan: «Peterbordy jandaral Iýdenıch aldy degen qýanyshty habar keldi», — deıdi.

Qysqasy, osy tárizdi «qýanysh» habarlar kóp. Biraq onsha qýanysh emes te habarlar bar: «Soǵystyń tásili úshin bizdiń ásker Ýfa qalasyn qaldyryp ketti», — deıdi. Jáne: «Bizdiń ásker Orynbor qalasyn qaıtadan qamap aldy», — deıdi.

Kóp habar esitip, jurt jan kirgendeı bolyp tirilip qaldy.

Árkim ár túrli boljaý aıtyp, áńgime kóbeıdi. Ýfa men Orynbordyń alynǵanyn endi gazetten bilip, joldastar jap-jaqsy kóńildenip qaldy.

Taǵy da peshti jaǵyp, peshtiń jaryǵymen álgi gazetti árqaısymyz qaıta-qaıta oqyp, kóp ýaqytqa sheıin áńgimelesip otyrdyq.

Biz qamalyp otyrmyz. Vokzal, otarba tynbastan óz betimen júrip jatty.

Tún ortasy boldy. Búrisip, oranyp uıyqtap qaldyq. Óli nárse salyp, bekitken úlken jáshik tárizdi qarańǵy vagon jym-jyrt boldy.

Tań atty. Qarańǵy vagon ala sáýle boldy. Bizdiń táńirimiz ala sáýle. Vagonnyń sańylaýlarynan ýildep yzǵarly sýyq kiredi. Sańylaýlardyń bári appaq qyraý. Keıbir, irgege taıaý jatqan joldastardyń irgege muz bolyp kıimderi qatyp qalypty. Tystan yzǵarly sýyqtyń shyqyrlaǵan daýsy estiledi. Vagon aıaz.

Turyp, tyqyrlap otyrdyq. Ot jaǵýǵa otyn joq. Kópten soń vagonnyń esigin ashyp, kúndegisindeı kúzetýshi soldattar bizdi túgendeýge kirdi. Soldattardyń kóbi bóten, bizdi Aqmoladan alyp kelgen «batyrlardan» basqa tústi soldattar kóp. Bastyqtary da jańa, vagonǵa syıǵanynsha kirip, kirmegeni esikke jabysyp, bári bizge edireıisip qaraıdy. Bizdiń kisiler de jat «qonaqtarǵa» úrpıisip qaraıdy. Burynǵy eski qaraýylymyzdyń bastyǵy sanap, «pálen kisi» dep jańa soldattardyń bastyǵyna aıtty. Anaý, ózi de bizdi sanap, qaǵazyna jazyp aldy. Sóıtip, bári bizdiń ekinshi vagonǵa bardy. «Qaıter eken?» — dep otyrmyz. Ol vagonnan shyǵyp, bári kúzetshi soldattar jatatyn, qasymyzdaǵy tirkeýli vagonǵa bardy. Biz vagonymyzdyń sańylaýynan syǵalap turmyz. Kóp keshikpeı burynǵy soldattar ketti. Jańa soldattar qaldy.

Birazdan soń jańa qaraýyl eki vagondy da ashty. Tysqa shyǵaryp kirgizdi. Kúndegideı tez, shala-pula jýyndyq. Qaınaǵan sý ákelýge surandyq. Eki vagonnan tórt kisi qaınaǵan sý men nan ákelýge ketti. Soldattarmen eptep sóz qatystyq. Kóbi oqýdaǵy balalardaı, ylǵı jas jigit. Bulardyń da kıim formalary burynǵy qaraýyl soldattardyń formalaryndaı. Bular da ataman Annenkov otrádynyń soldattary eken. Kóbi otrádqa ózi tilenip kirgen oqýdaǵy balalar eken. Bulardyń ıi burynǵylardan jumsaǵyraq kórinedi.

— Bizdi Aqmoladan alyp kelgen burynǵy soldattar endi kúzetke kele me? — dedik.

— Joq, olar endi kelmeıdi. Endi biz kelip turamyz. Úsh-tórt kezekpiz, — dedi.

Sóıtip, muzdy vagonda bir-birlep kún óte berdi...

Nandy óte az qylyp, eki kúnde bir beredi. Kisi basyna bir qadaqtan artyq kelmeıdi. Jurt úńireıisip qaljyraı bastady. Yńǵaıly nárselerimizdi, yńǵaıly kıimderimizdi satyp jatyrmyz. Aqshasyna nan alamyz. Nandy qyldaı qylyp joldastar bólip jeıdi. Soldattardan otyn surap alyp, vagonǵa engizip qoıyp, jaǵyp otyramyz. Qatqan qyraý, muzdar erı-erı sýy kól bolyp aǵyp, vagonnyń astyna jaıyldy. Kól bolyp qatyp qalady. Qatqan muzdyń ústine pesh jaqqan saıyn joǵarydan erip aǵyp sý qosylyp, ol da qatady. Sóıtip, vagonnyń astynyń muzy qalyńdaı beredi. Endi erip aqqan muzdyń sýyn aǵyzýǵa vagon astynyń bir-eki jerin eptep tesip qoıdyq.

Tysta turýǵa tońyp, kúndiz keı kezde kúzette turǵan soldattar vagonnyń ishine kirip otyratyn boldy. Bizdiń ótinýimiz boıynsha vagonnyń esigin azyraq ashyp, vagonǵa jaryq kirgizetin boldy.

Kóbinese, eptep, saıası jaǵynan sóz qozǵap otyramyz.

Bir kúni kúzette vagonnyń ishine kirip otyrǵan jas soldatpen sóılestim.

— Rossıada qazir qandaı úkimet bolyp otyr? — dedim.

— Bólshevıkten «tazalanǵan« jerlerdiń bárinde «halyq úkimeti», — dedi.

— Bólshevıkter qaı jerde? — dedim.

— Rossıada, — dedi.

— Halyq úkimeti bolǵanda, qazir, nemene, respýblıka ma? — dedim.

— Qazir ýaqytsha úkimet, — dedi.

— Admıral Kolchak emes pe? — dedim.

— Iá, Kolchak eń joǵarǵy bıleýshi, biraq ol da ýaqytsha bıleýshi, qashan bólshevıkterdi ketirip bolǵan soń, kúlli Rossıanyń «ult keńesi» shaqyrylady. Qandaı úkimet bolatyny sol keńeste belgilenedi, — dedi.

Edáýir áńgimelestim. Ózi Ombynyń orta dárejeli aýyl sharýashylyq shkolynda oqyp júrgen bala eken. Annenkov otrádyna ózi tilenip kirgen eken.

— Qalaı dep oılaısyz, respýblıka jaqsy ma, joq patsha úkimeti jaqsy ma? — dedim.

— Árıne, respýblıka jaqsy! — dedi.

— Kázir myna admıral Kolchak «joǵarǵy bıleýshi» bolyp otyr. Jalǵyz óz ámirin ǵana júrgizedi. Al barlyq Rossıany bul qaratyp alǵanda, Rossıada qandaı úkimet bolady deısiz? — dedim.

— Onda shaqyrylǵan «ult keńesiniń» degenimen úkimet qaıta qurylady ǵoı, — dedi.

— Sonda qandaı úkimet qurylady dep oılaısyz? — dedim.

— «Ult keńesiniń» degenimen bolady ǵoı, qandaı úkimetti kerek qylsa, sondaı úkimet bolady da, — dedi.

— Siz jańa bolshevıgi joq jerdiń bárinde «halyq úkimeti» boldy dedińiz. Bir-aq kisiniń ámirimen júrip otyrǵan úkimet halyq úkimeti bola ma? — dedim.

— Bolmasa da, túbinde bolady ǵoı, — dedi.

— Túbinde qalaı bolady? — dedim.

— «Ult keńesi» arqyly halyq ózine qandaı úkimet kerek ekenin aıtpaı ma? — dedi.

— «Ult keńesi» halyq degenin aıtpaıdy. Óıtkeni ult keńesine ylǵı admıral, jandaral, úlken ofıserler, dvorán jáne úlken oqyǵandar, baılar barady. Olar qalyń buqara halyqtyń tilegin oryndamaıdy. Olarǵa qalyń halyqtyń osy qalpynda júrgeni paıdaly ǵoı, — dedim.

Tyńdap otyrǵan keıbir joldastar maǵan qarap, «ne qylasyń?» degendeı aqyryn bastaryn shaıqap, ym qaqty.

Soldat edáýir oıda qalǵandaı bolyp:

— Nege, halyq tilegin oryndaıtyn kisilerin jiberer, — dedi.

— Úkimet bir-aq kisiniń ámirinde turǵanda, halyq óziniń tilegin oryndaıtyn adamyn jibere almaıdy, — dedim.

Solaı alty-jeti kún ótti. Bir kúni tysta bireý kúzetshi soldatpen sóıleskendeı boldy. Tyńdaı qaldyq. Sańylaýdan syǵaladyq. Bir qazaq jigiti esik pen tórdeı turyp, kúzettegi soldatpen sóılesip tur eken. Soldat vagonnyń esigin syrǵytyp, azyraq ashty. Menimen eki-úsh kisi basymyzdy shyǵaryp qaradyq. Bizben qazaq jigiti amandasty. Ústinde jóndeý oryssha palto. Basynda qoıan terisinen istelgen uzyn qulaqty aq qulaqshyn. Aqquba jigit.

— Sizder Aqmoladan kelgen jigittersiz be? — dedi.

— Iá, ıá, siz kimsiz? — dedik.

— Men Jumabaı Nurkınniń týysy edim, ol kisi qaıda? — dedi.

Vagonda otyrǵan Jumabaı atyp túregelip, esikten basyn shyǵaryp, týysymen shurqyrasyp amandasty.

Bul jigit áneýgi kúni, Ombyǵa kelgen kúnniń erteńinde, Jumabaıdyń hat jazǵan, Ombyda oqyp júrgen týysy — Qurmanǵalı Tuıaquly eken. Hal-jaıdy bilisip, jigit biraz turyp, taǵy da erteń kelmek bolyp, ketip qaldy.

Bireýimizdiń bolsa da týysqanymyzdy kórgen soń, bárimiz de qýanysyp qaldyq.

Erteń kelip, bizdiń tapsyrýymyzben bir sháınek, tórt qańyltyr shuńqyr ákep berdi. Biraz sóılesip, biraz habar aldyq. Soǵys-maıdan jaǵynan aıtqan habary ózimizdiń eptep gazet oqyp bilip júrgen habarymyzdaı.

— Ýfany, Orynbordy áldeqashan alǵan, — dedi.

Jaı sóz sóılegen kisi qusap turyp aıtty. Kúzetshi soldat jýas jáne qazaqsha sózdi bilmeıdi.

Jáne jeltoqsan aıynda Ombyda bólshevık, eser, menshevıkterdiń birigip, Kolchakqa qarsy jasaǵan kóterilisin aıtty.

«...Erkin bolmaı qaldy. Qyzyq bolatyn edi. Eserlerden boldy, áıtpese is bolýǵa kádik edi. Qamaýdaǵylardyń bárin bosatyp, shyǵaryp jibergen. Túnde, eń aldymen sonda barypty. Biraq kóbin qaıtadan ustap aldy. Shaımerden Áljanuly men Kólbaı Toǵysulyn da abaqtydan kóppen birge sol túnde shyǵaryp qoıa bergen eken. Olar osy Ombydaǵy Kúderi moldanykinde bir kún tyǵylyp jatyp, erteńinde elge shyǵyp ketken eken. Ony mundaǵy «Alashordanyń» kisileri bilip qalyp, sońynan eki kúnnen soń qýyp baryp, túý, osy jerden eki kúndik jerdegi bir qazaq aýylynda otyrǵandarynda ustap ákelgen. Toǵysuly óldi ǵoı, Shaımerdennen eshteńe bilmeımin», — dedi.

— Ja-a... bu da kóp habar.

— Ýa, shirkin, «Alashorda!» Kolchakqa eki qasqyrdy ustap ákep berip, shapan kıgen eken ǵoı! Ustap ákelýshiler «Alashtyń» qandaı azamattary? — dedik.

— Ustaýǵa qýyp barǵannyń biri — bizdiń Torsannyń Qazıy, — dedi.

Qazı Torsanuly degen bizdiń Jumabaıdyń aǵaıyny. Torsan degen Qyzyljar ýeziniń jalmaýyzy. Jıyrma bes jyl bolys bolǵan. Nıkolaıdyń ózinen maqtaý alǵan kókjal. Endi onyń balasy Qazı — Aqmolanyń oblystyq «Alash komıtetiniń» múshesi. Gýbernıadaǵy «Alashordanyń» keıbir «azamattarymen» qyryn qabaq bolyp, bir ýaqytta Kólbaı Toǵysulymen birge, Shaımerden Áljanulymen birge «Úsh júz» partıasyn jasasqan.

Sońynan keshikpeı qyzýy basylyp, óziniń ata jolyna túsip, qaıtadan «Alash azamattary» Kolchaktyń túrmesinen qashqan eki qazaqty izdep qýyp, ustap ákep, Kolchaktyń qolyna beripti. Túrmeden túnde baryp, barlyq tutqyndy bosatýshy — bólshevık pen eserler, bosanyp qashqandardy ustap ákelip berýshi — «Alashtyń azamattary».

Páli shirkinder!

Budan keıin taǵy surastyryp, bul oqıǵa týraly ábden anyǵyna jettik. Bylaı bolypty: 1918 jyldyń jeltoqsan aıynda Kolchaktyń isi ábden basynan asyp ketken soń, Ombydaǵy jasyryn bólshevıkterdiń komıteti kóterilis jasamaq bolady. Kolchaktyń mujyqtan jınalǵan áskeriniń birazy bólshevıkterge qosylmaq bolady. Eserler áýeli Kolchakpen tilektes bolsa da sońynan Kolchak eserlerdiń óz bastyqtaryn qýalap, atyp, qamap, únderin shyǵartpaǵan soń, Kolchakqa olar da jaý bolady. Endi sol jeltoqsanda jasalǵan bólshevıkterdiń kóterilisine eserler de qosylady... Qalany túnde alý plany jasalady. Plan boıynsha túpki maqsat vokzalda bolatyn boldy. Túnde bir bólek otrád túrmeni baryp alyp, ishindegi tutqyndardy bosatpaq bolady. Jáne sol saǵatta bir bólek otrád telefonnyń ortalyq stansıasyn almaq bolady. Qalanyń ortasyndaǵy kazak-orystyń atty polkin almaq bolady. Lagerdegi madıar, qyzyl ásker, Avstrıa, Germanıa tutqyndaryn bosatpaq bolady. Sóıtip, bireýdi-bireýmen habarlastyrmaı, bir túnde Kolchakty almaq bolady.

 

22 jeltoqsanda, túnde, á dep iske kirisedi. Bólshevık otrády kelip túrmeni alyp, tutqyndardy bosatady, kazak-orystyń atty polkin alady. Ol eki arada eserlerdiń osaldyǵynan telefonnyń ortalyq stansıasy alynbaı qalady. Sol eki arada Kolchak tyńshylary arqyly tez habarlanyp, bólshevık bastyqtaryn qapylysta tutqynǵa alady. Bólshevık otrádynyń birazy betimen qımyldaı beredi. Keıbir otrádtary shtabtan buıryq bolmaǵan soń, tek jınalyp otyrady, habarsyz qalady. Bulardyń ishinde Janaıdar Sadýaqasuly men Ádiluly bolady. Olar óıtip otyrǵanda, atys bolyp qalady. Kolchaktyń qalyń áskeri tún ishinde tik turady. Atamandar, ofıserler, jandarm qalshyldap, qylyshtaryn asynyp, senimdi soldattaryn ertip shyǵady. Tún ishinde ersili-qarsyly atysady. Qala úrpıedi. Kimniń bolsa da júregi lúpildeıdi... Bólshevıkter úrkerdeı ǵana. Temir joldyń jumyskerleriniń kóbi bólshevıkter jaǵynda. Biraq óıtkenmen de úrkerdeı... Qarý-jaraǵy az, az ǵana otrád. Kolchaktyń óne boıyna qarý-jaraq asynǵan qalyń áskerine qalaı tótep bere alsyn!.. Bólshevıkter jyljyp atysyp vokzalǵa barady. Vokzal jaqta shep quryp atysady. Tań atqansha atysady. Odan jyljyp vokzalǵa taıaý Kýlúmzına stansıasynda kóp atysady.

Bólshevıkterdiń ólgeni ólip, qalǵany erteńinde qasha atqylasyp ketedi.

Ombydaǵy qazaqtan bólshevıktermen sózdes bolǵan, qatynasqan, Áıtpenuly úıinde jatqan tek Janaıdar Sadýaqasuly bolǵan. Ombyda bolǵan belgili jazýshy bólshevık Berezovskııdiń úıimen baılanys qylǵan. Jáne jasyrynyp jatqan Dinmuqambet qatynasyp, sózdes bolǵan. Al olarmen Ábdirahman Baıdildauly sózdes bolǵan. Biraq ne kerek, maqsat oryndalmaǵan. Tóńkeris bola almaǵan. Omby qalasy biraz alaburtyp qoıǵan.

Kóterilis basylǵannan keıin, Kolchaktyń ákimderi qoqılanǵan. Kolchak erteńine jarlyq shyǵarǵan: «Qashqandardy, bólshevıkterdi jasyrǵan adam sotsyz atylady», — degen.

«Qala jáne onyń mańy tegis tintiledi» degen.

«Túrmeden bosanyp qashqandar tegis qaıtyp kórinsin, áıtpese ustalǵan jerlerinde atylady» degen.

Kolchaktyń bul jarlyǵyna qulaq qoıyp, on eki eser túrmeden qashyp shyqqan betimen kete bermeı, Kolchaktyń aldyna qaıtyp barǵan. Kolchak olardy bir túnde atyp tastaǵan. «Alashorda» da qoqılanǵan. Túrmeden shyqqan Shaımerden men Kólbaıdy soǵyp ákelgen.

«Atys bolǵan kúni sen bólshevıkterge oq tasypsyń», — dep, Janaıdar Sadýaqasulyn qýdalap, Zemstvo qyzmetinen shyǵarmaq bolǵan. Jáne «Alashtyń kósemderi» jasyrynyp júrgen Dinmuqambetti izdeı bastaǵan. Ony Baıdildauly jasyryp Qyzyljarǵa, eline alyp ketken. Túrmeden qashyp shyqqan Novıkov degen bólshevıkterdiń bir adamyn Janaıdar jatqan Muqandiki jasyrǵan.

Mine, 1918 jyly Ombydaǵy Kolchakqa qarsy jasalǵan dekabr kóterilisiniń sýretteriniń ushqyndary osyndaı.

Endi vagondarymyzǵa keleıik.

Biraz sóılesip, Qurmanǵalı qaıtyp ketti. Erteńinde Janaıdardy ertip ákeldi. Taǵy da qýanysyp, kenelip qaldyq. Taǵy biraz áńgimelestik. Ash kisige aldymen kerek nárse tamaq qoı. Bular nan men maı ákep keneltti. Maı men nan astyń atasy ǵoı.

Orys joldastar da bizben birdeı qýanysyp, analar kelgende amandasyp kenelip qalady. Olar ketkende: «Ne dedi?», «Ne habar bar?» — dep japyrlasyp qalady.

Janaıdar men Qurmanǵalı budan keıin bizge jolyǵa almady. Óıtkeni bizdiń vagondardy adam júrmeıtin bir tuıyq túkpirge súırep aparyp qoıdy.

Mańymyzdan kóp adam júrmeıdi. Bir túkpirde turdyq. Tek anda-sanda temir joldyń jumyskerleri ótedi. Pysyldap, aqyryp, býlaryn gý-gý etkizip jiberip tartyp, báıgege daıarlaǵan qara aıǵyrdaı júrýge daıarlaǵan, baptanǵan parovoz ótedi. Parovoz baptanyp, birde aıańdap, birde búlkildep jorǵalap, jelip ótedi.

Parovoz vagondardy uzaq jolǵa súırep alyp ketpek. Vagonnyń birinde ujmaq, birinde dozaq. Vagonnyń birinde jurt jumsaq, barqyt oryndyqtardyń ústinde masaırap, rahatqa mas bolady. Birinde jurt muzdy toń, kúl, kómir, tóselgen taqtaıdyń ústinde, sýyq, qarańǵy qapasta uzaq kúnge nár tatpaı, azap tartady. Rahatqa batqandardy kórip parovoz súısinbeıdi. Azap tartqandardy kórip parovoz kúıinbeıdi. Parovoz azap vagondaryn da, rahat vagondaryn da súırep ákete bermek... Ólseń ólip qalasyń — bir jerde tastap ketedi. Parovoz kúıinbeıdi, parovoz súıinbeıdi... Parovoz... Parovoz!..

Vagonnyń haly bir qalypta, nashar. Qyraý, muz, dym, sý, yzǵar. Ýildegen sýyq. Peshke ot jaqsaq, qaınap, ysyp ketedi. Tus-tustan sý aǵady. Pesh sónse, aınala qyraý, muz qatady. Yzǵarly sýyq ańyraıdy. Vagonnyń qasynda túrme ujmaq tárizdi. Vagon — dozaq.

Bala kúnimizde dozaqtyń azabyn sýrettegende aıtatyn edi: «Tońsań, qyp-qyzyl bolyp jaınap turǵan, ólsheýsiz úńireıgen peshtegi otqa tastaıdy. Ottyń kúshtiligi kúndik jerden kúıdiredi. «Kúıdim...» deseń, ólsheýsiz úlken, úńireıgen muzdy teńizge tastaıdy. Muzdy teńizdiń sýyqtyǵy sondaı, kúndik jerden qatyrady. «Tońdym» deseń, qaıtadan otqa tastaıdy...»

Mine, sol dozaq — osy biz otyrǵan vagon. Biraq bul tym tar. Tym qarańǵy. Eki-úsh kisimiz aýyryp qaldy. Aýrýlary yzǵar men ashtyqtan. Pavlovtyń hali nasharlaý.

Kúnde Omby túrmesine barýǵa qumarlanyp otyramyz. Biraq eshkim bizdi tipti kerek qylmaıtyn tárizdi. Eshkim bizdi vagonnan qozǵamaıtyn tárizdi. Qara pále sheńgelin bosatar emes. Qara pále qara qandy tyrnaǵyn batyra túsedi.

Jyljyp kún ótip barady. Ombyǵa kelgeli eki jumadaı bolyp qaldy. ilgergi taǵdyrymyzdan sáýle joq. Konvoımen sý alýǵa, nan alýǵa barǵandar yńǵaıy kelgende ǵana áneýgúngi dúkenshi qatynnan jáne sondaı kez kelip qalǵan adamdardan Kolchak gazetterin alyp turamyz. Gazet sózderi bir qalypty. Árbir ózderine paıdaly sózderin dardaı qylyp qampaıtyp jazady. Biraq qansha aıtqanmen maqtanarlyq eshteńeleri joq ekeni sezilip turady. Soǵys maıdanynda sheginbese, ilgeri basqany kórinbeıdi. Kolchaktyń óziniń alyp turǵan jerleri de tynysh emes ekeni gazetteriniń ár nómirinde-aq kórinip qalady. Sibirdiń ár jerinde — Altaıda, Úrkit mańaılarynda, Eneseı ólkesinde jáne basqa jerlerde Kolchakqa qarsy kresándar astyrtyn top jasap, áreket qylyp jatqany kórinip qalady. Sibirdiń jumyskerleri kóp jerleriniń bári de tynysh qarap jatpaǵany kórinip qalady.

Otyn kerek bolyp, qaraýyldan otyn suradyq. Otyny joq boldy. Sol kezde bizdiń vagondardyń janynan jaı aıańdap, pysyldap parovoz ótip bara jatty. Biz kúzetshi soldatqa:

— Ana, parovozdan otyn surańyzshy, bermes pe eken! — dedik.

Kúzetshi soldat parovozdyń (qara aıǵyrdyń) mashınısinen otyn surady. Mashınıst parovozdy tez toqtata qalyp:

— Ne kerek? — dedi.

Soldat:

— Myna eki vagondaǵy arestavaıt etilgen kisilerge otyn berseńiz qaıtedi? — dedi.

Mashınıst:

— Jaraıdy, kelsin munda! — dedi.

Eki vagonnan eki-ekiden tórt kisiden eki konvoı soldatpen tez parovozǵa bardy. Joldastar asyǵyp otyn alyp keldi. Parovoz turdy. Parovozdan otyndy alǵanda, joldastar bir túrli jaı qımyldap alady. Alyp kep tastap, qaıta barýy shapshań bolady.

Otyndy vagonǵa úıip aldyq. Vagondy jaýyp qoıdy. Bizden otynǵa barǵannyń biri Shafran edi.

Shafran:

— Sender ne bildińder? Biz ana mashınıspen edáýir sóılesip qaldyq. Áýeli bizdiń jónimizdi surady. Jónimizdi aıttyq. Sybyrlap bir boqtanyp qoıdy da:

— Qajymańdar, joldastar, tez endi bulardyń da kezegi keler, — dedi.

Jáne: «Jurttyń bári qazir bul ıtterge qarsy», — dedi.

— Qastaryndaǵy konvoı soldattar baıqamady ma? — dedik.

— Baıqamady, bular bir jýas soldattar kórinedi, — dedi.

Mine, barlyq eńbekshi halyq Kolchakqa ábden qarsy bolyp alǵan, jurttyń kóbi-aq sondaı. Keı kúni qolǵa gazet túspeı qalady. Óıtkeni atamannyń jas «batyrlarynyń» jóndemdileri bolmasa, kúzetke ájettileri kelgende sý alýǵa barǵanda gazet te alǵyzbaıdy, eshkimge sóılestirmeıdi de. Kúzetke jýas partızan soldattar kelgende gazet te alyp kelemiz, eptep sóz qatysyp, az-maz habar da alyp qalamyz... Vagonnyń ishi «endi budan jaman bolmas» desek, erteńinde odan da jaman bolady. Aýyzben aıtýǵa kelmeıdi. Vagondy teńeıtin men biletin qora joq. At qora da odan artyq, sıyr qora da odan artyq. Asty muz. Sýyq kiretin sańylaýlardyń bári de ústi-ústine qatqan muz qyraý. Ot jaqqanda qyraý erıdi, bir qabat muz da erıdi, qaıta qatady.

Vagondarymyz bir jan júrmeıtin jerde. Ombydan álgi kelip júrgen jigitterge endigi turǵan jerimizdi aıtqan bolyp hat jazdyq. Biraq olardan dybys joq. Tutqyndar kún saıyn nasharlaýda. Eki kúnde bir qadaqtaı nan beredi, ózimizdiń nanǵa jumsaıtyn nársemiz taýsyldy. Endi satatyn yńǵaıly nárse qalmady. Kıim satqyzyp júrgizbeıdi. Satatyn jerde joq. Joldastar ash... Tegis qaljyrady...

Bir kúni joldas Pavlov óldi... Aýyrǵaly úndemeı jatýshy edi. Kóp qınalmaı óldi. Bir-aq kún yńqyldady. Shamamyzsha kútip-baǵyp edik, aýyr turmys qoımady. Sabaz ketti. Joldastar tegis qamyǵyp, qatty jabyrqady. Biraq qoldan ne keledi!...

Ombyǵa kelgeli on alty kún boldy degende, vagonǵa on shaqty soldat pen bir ofıser keldi. Orta boıly jas jigit. Qyr muryndy, sopaq bet, boz, saqal-murt joq. Formalary kóz úırengen atamandiki. Vagondy ashyp kirip turyp, qaptalynda salpyldaǵan ádemi bylǵary dorbashasynan qaǵaz, qaryndash alyp, qaǵazdy jaıyp qarap:

— Men myna qaǵazdaǵy attaryńyzdy oqımyn, attary atalǵandar «men», «men» dep tursyn, — dedi.

Bárimizdiń attarymyzdy oqyp shyqty. Keıbir joldastar túregelip, ofıserge taıanyp, kózderiniń qyrlaryn qaǵazǵa jiberip turdy.

Ofıser: — Sizder búgin júresizder, artyq nárselerińdi, artyq kıimderińizdi qaldyrasyzdar! — dedi.

Bir-eki joldas:

— Qaıda júremiz? Qaıda aparasyzdar? — dedi.

— Qaıda baratyndaryńyzdy barǵan soń kórersizder, káne, men qaıtadan attaryńyzdy bir-birlep aıtyp turaıyn, aty atalǵan kisi turyp, bar nársesin, bas kıimderin kórsetsin, — dedi.

Bir-birlep attarymyzdy atap turyp, nárselerimizdi, tósek, kıimderimizdi aınaldyryp kórip, birsypyra iske jaraıtyndaryn aldy. Keıbir «eskertkish» saǵaty bar, «belgi» saqınasy bar joldastardyń olaryn da aldy.

Aınaldyryp kórip:

— Mynaý alynady, — deıdi de alady.

— Artyq nárse, — deıdi.

Meniń qazaqsha jańa kúpim bar edi. Bákenniń kúpisi edi men kıgen, sony aldy.

Tek: «alamyn!» dep, qolymen ózine qaraı ymdap qalady. Ańdyp turǵan soldattary jınaı beredi. (Oryssha aıtatyny: «otbıraıý!»)

Joldastardyń bári kıimderinen jeńildendi. Endi meniń ústimde eki kóılektiń syrtynan kıgen semınarıa formam, oryssha týjerkem bar. Onyń syrtynan kıetin ishi eski kúzen, syrty eski qońyr tiben qazaqsha beshpentim bar. Oryssha shúberek shalbardyń syrtynan kıgen qazaqsha qoı terisi eski shalbarym bar. Etik qazaqsha. Basta aǵylshyn qulaqshyny. Bul kıimmen qoısa da jaman bolmas edi dep oılaımyz.

«Alamyn» degen kıimderin alyp ofıser ketti.

«Qaıda aparady eken?», «Qalaı júrgizedi eken?» — dep, ofıser ketken soń, sóılesip jatyrmyz.

Bir joldas, ne Shafran, ne Trofımov: Men bizdiń atymyzdy jazǵan qaǵazynyń basyn kózimniń qyrymen oqydym. Bir «steptik korpýstyń shtabynyń ámirine dep jazypty», — dedi.

Oryssha mynandaı: «V rasporájenıe shtaba stepnogo korpýsa».

«Bul — qaı jerdegi shtab? Annenkovqa ma? Biraq Annenkovqa bolsa, «Ataman Annenkov shtabynyń ámirine» dep jazar edi ǵoı? Ataman Semenovtyń shtaby ma. Álde?... Joq, basqa bir jandaraldyń ámirine me?... Bul «Step korpýsy» degen qaı jerde?» — dep, joldastar dal boldy.

Joldastardyń bárine de túrli qıal, túrli oı kirdi. «Endi qaıda aparsa da bir shtabqa alyp baryp, «maıdan sotyna» berip, bárimizdi atýǵa aparady», — desti. «Óıtpes» dep endi eshkim aıta almady.

Yzǵarly azap vagonynda joldastardyń bári de qatqan qabaqtaryn qars jaýyp, tunjyrasyp otyrdy.

Kesh boldy. Vokzaldyń mańyn kórip qalaıyn degendeı, vagonnyń bir úlken sańylaýlarynan syǵalap turdym. Vagondarymyzdyń ońtústik jaǵynda qoldarynda birdemeleri bar eki jumysker temir jol boıynda birdeme qylyp júr. Aspan bultty. Kún onsha sýyq emes. Oń jaqtaǵy eki jumyskerden basqa, jaqyn mańda adam bilinbeıdi. Soltústik jaǵymyzda, aldy-artymyzda turǵan kóp jaı vagondardan ún shyqpaıdy, biraq mańaı kúndegideı dybys, daýys, shań-shuń. Temir jol boıynda qyzmetterin atqaryp júrgen keıbir qyzmetkerlerdiń vagondardy qozǵap, daýystap, bir-birine sóz qatyp júrgenderi estiledi. Jaı júrgen parovozdyń pysyldap entikken demderi estiledi. Keı ýaqytta qara jerdi qaqaıyryp jibergendeı kúrsildep, asyǵyp júgirip entikken parovozdyń dybysy, aspandy qaq aıyryp, aqyryp ótken daýsy estiledi. Syqyr-syqyr dóńgelenip, vagondardyń bir-birine soqtyqqan dybystary estiledi. Azyraq jeldenip, ushqyndap qar jaýdy. Kóktegi juldyzdardaı jaryq sáýlelerin shashyp, elektr shamdary jandy. Temir joldyń keıbir jerlerinde qyzyl, kók fonarlar jandy. Otarbalardyń, vagondardyń qozǵalý dybystary kúndegideı. Taýsylmaıtyn tárizdi. Temir jol jumyskerleriniń alystan bir-birine daýystap, sambyrlap, qoldaryndaǵy fonarlaryn bulǵaǵandary kórinedi. Bir-birine ysqyryp ısharat qylǵandary ózge daýystardan ózgeshe jańǵyryǵyp estiledi. Ekpindep ishki Sibir jaqtan saldyr-gúldir etip ókirip, vokzalǵa qaraı poezd ótti. Bir-eki aqyryp baryp toqtaı qaldy. Taǵy da bir-eki aqyryp jiberip, vokzaldan ishki Sibirge qaraı syqyrlap, jer qaıystyrǵandaı bolyp bir poezd júrdi. O da ótti... Kúndegideı vagondardyń qozǵalyp bir-birine soqtyqqan syqyrlary, kúndegideı parovozdyń entigip aqyrǵan daýystary, kúndegideı temir jol jumyskerleriniń shúldirlegen daýystary, ysqyrǵandary, kúndegideı dúrsil...

Ún joq, tún joq qarańǵy, sýyq, muz vagonda biz otyrmyz. Dúnıeniń bólek qalǵan adamdary tárizdimiz. Syrttaǵy tirshilik, syrttaǵy dúnıe bizge qaramaı, óz betimen saldyr-gúldir etip, shýlap ketip bara jatqan tárizdi. Vagonnyń jaqtaýyna súıenip, sańylaýynan qarap kóp ýaqyt turdym. Vokzaldyń, temir joldyń tirshilik sýretin áneýgiden beri baıqamaı júrip, jańa ǵana kórgen tárizdi bolyp turdym...

Tún ortasyna sheıin pesh jaǵyp otyrdyq. Drızgeniń naýqasy qaljaý boldy. Drızge úndemeı jatady. Áli kún saıyn azaıyp shyǵady. Taqtaıdyń ústinde Pavlov ólgen soń, Drızge qatty naýqas bolǵan soń jáne jalpy bárimizdiń halymyz kún saıyn tómen ketip bara jatqan soń, bárimiz de burynǵydan da júdeýleýmiz. Jatqan joldastar jatyp, jatpaǵandarymyz peshtegi janǵan otqa qarap otyrmyz. Vagonnyń peshke taıaý jerleriniń muzdary kúndegideı erip, jylap, tómen qarap sýlary aǵady. Vagonnyń sańylaýlarynan jel kúndegiden ekpindirek ýleıdi. Tystaǵy qattyraq soqqan jeldiń dybysy estiledi.

Tún ortasy kezinde bizdiń vagondardyń qasyna sambyrlap sóılesip kelgen adamdardyń daýystary estildi. Qaraýyl soldat jón surady. Sóılesti. Vagondardy aınalyp júrip sóılesip ketti. Álden ýaqytta entigip, jaı syqyrlap aıańdap, ysqyryp qara aıǵyr — parovoz keldi. Qaraýyl soldat sóz qatty. Bireýlermen sóılesti. Parovoz bizdi qozǵady. Qozǵap, súırep alyp jóneldi. Bir jerge aparyp tastap ketti. Joldastardyń uıyqtaǵandarynyń bári de oıanǵan... Keshikpeı parovoz dúsirlep, taǵy da kelip ala jóneldi. Taǵy da aparyp qoıdy.

Olaı-bulaı saldyrlatyp, súırep alyp júrip, aqyrynda, uzaqqa alyp jóneldi.

Taǵy da qarańǵy túndi qaq jaryp, yrsyldap, entigip, tanaýlarynan dem alyp, temir deneli jalbyr qara aıǵyr bizdi alyp jóneldi. Qaıda aparady? Nege aparady? Aıtpaıdy...

Dúrsildep júgirip bara jatqan vagonnyń sańylaýynan qaradym. Tún qarańǵy. Qap-qara dúleı. Aspanda sáýle joq. Jer appaq qar. Onyń ústine aspannan taǵy da qar túteıdi. Jel qatty.

Ysqyryp soqqan jel aspannan jaýyp turǵan qarmen jerdegi burynǵy qardy uıtqytyp, tútetip, bir-birine qosady. Órshelengen jel appaq qardy uıtqytyp ákep vagonǵa soǵady. Tútegen boran júgirip kele jatqan vagondy qamaıdy. Vagonnyń sańylaýlaryna jarmasyp, syńsyp, yzyńdap sarnaıdy. Poezd dúrsildep zaýlaıdy. Qospaq temir joldyń ústinde dóńgelekter orǵyp bıleıdi. Alasuryp, týlap shaýyp bara jatqan poezdyń kúıi polák eliniń «Mazýrka» kúıindeı oınaıdy. Nemese qazaqtyń «Bozaıǵyr» kúıindeı sarnaıdy. Alasuryp, týlap, shapqylap poezd kúıi oınaıdy. Dóńgelekter sartyldap bıleıdi. Poezda da tynym joq. Yzyńdap sarnaǵan tútekte de tynym joq.

Poezd túnimen dúrsildep júgirdi. Túnimen kúılep, bılep, «Mazýrka» men «Bozaıǵyrǵa» basty. Tań atqan soń bir toqtap turǵan jerde kúndegideı vagondy ashyp, tutqyndardy tysqa shyǵardy. Ekinshi vagondaǵy joldastar da shyqty. Ekinshi vagonnan jas bala tárizdendirip Hafızdy bir orys joldas pen Baımaǵambet kóterip, súıep túsirdi.

— Eı, buǵan ne boldy? Aýyryp qaldy ma? — dep ana joldastardan suradyq.

— Oıbaı, qaraqtarym, ne qylasyńdar! Qıyn boldy. Myna Hafızdyń bul qazir táýir bolǵany. Qazirde de esi áli ózinde emes. Túnimen alasuryp shyqty, — degenge-aq Baımaǵambettiń murshasy keldi. Qaraýyl soldattar asyqtyryp, bárimizdi aıdap, qaıta vagondarymyzǵa kirgizdi. Bizben birge bizdiń vagonǵa ekinshi vagondaǵy joldas Pankratov ta kirip ketti. Vagonnyń esigin bekitken soń, Pankratov:

— Joldastar! Túnde Ombydan beri shyǵysymen-aq bir oqıǵa bolyp qaldy, — dedi.

— E, nemene?.. Ne boldy? — dedik.

— Túnde, Ombydan beri qaraı poezd júrgennen keıin birazdan soń, joldastardyń bári tunjyrap úndemeı otyrǵanda, teris qarap búrisip jatqan Hafız basyn kóterip, Baımaǵambettiń bákisin surady.

Baımaǵambet «bákim qıynda» dep bermedi. Sonsoń Hafız teris qarap búktúsip jatty.

Birazdan soń, búktúsip, qybyrlap jatqan Hafız yńyrsyp, qazaqshalap birdeńe dep edi, Baımaǵambet qasyna baryp, birdeme dep sóz qatty da, jyldam, sasyp, Hafızdy qushaqtap basyn kóterdi. Bárimizge qarap, Baımaǵambet:

— Oıbaı, joldastar, mynany qara, mynaý ózin-ózi óltireıin dep jatyr! — dedi.

Úndemeı tunjyrap otyrǵan joldastardyń bári de serpilip, Hafızdyń ústine tónip qaldyq. Qarasaq, bir mashına shegemen myjǵylap qolynyń tamyryn qımaq bolǵan eken. Tamyryn qıa almaı, qur bileginiń terisin myjǵylap tesip qanatypty. Eki qoly, bilegi qyp-qyzyl qan. Bárimiz jabylyp Hafızdyń qolyn orap, ortaǵa alyp, urysyp, keıip, qaırat sóz aıtyp otyrdyq. Birazdan soń ushyp túregelip, qutyrǵan kisishe esikke baryp, aıqaılap, aqyryp esikti tepkiledi. Biz endi sasyp, Hafızdy ustap, esikten keıin aldyq. Hafız osy bizge boı bermeı julqynyp, aıtpaǵan sózdi aıtyp arpalysty. Qoımady. Qolymyzdan talaı julqynyp shyǵyp ketip, aqyryp esikti tepkiledi. Esi shyǵyp ketken. Aıtqan sóz qulaǵyna kirmeıdi. Tek, julqynyp, bizge jalyna beredi:

— Aǵataılar, qoıa berińder, ózim óleıin, — deıdi. — Myna jaýyzdardan ólgenshe, ózim óleıin, — deıdi. — Qoıa berińder, esigin qırataıyn, sóıtip óleıin, — deıdi.

Biz bolmaı, toqtaý aıtyp otyrdyq. Bir jerde, poezd toqtap turǵan jerde, qolymyzdan julqynyp shyǵyp ketip aıqaılap, esikti tepkiledi. Biz tez ustap, keıin aldyq. Tysta kúzetshi soldattyń daýysy shyqty. Hafız julqynyp, aıqaılap, qaraýyl soldattardy balaǵattaı berdi. Keshikpeı vagondy ashyp, eki-úsh soldat pen konvoıdyń bastyǵy ofıser vagonǵa kirip keldi.

Ofıser aqyryp:

— Bul nemene? — dedi.

Ofıser kirip kelgende-aq Hafız bar kúshimen umtylyp, julqynyp, Kolchakty, úkimetin — bárin boqtap, balaǵattaı bastady... Ofıserdi balaǵattady. Ofıser túsin sýytyp, aqyryp, qylyshyn sýyryp aldy.

Biz jyldam Hafızdyń naýqastanyp sandyraqtap otyrǵanyn aıtyp, ofıserdi toqtattyq. Ofıser toqtap, qylyshyn qynabyna salǵan soń, Hafız endi ofıserge jalyndy:

— Sen adam balasysyń ǵoı, bir oǵyńdy aıamaı, meni qazir atyp tasta, meni endi qınamaı bir-aq atyp tasta! — dep jalyndy. Birazdan soń ofıser ketti. Biz Hafızdy kóp ýaqyt ustap otyrdyq. Tańǵa taıanǵanda ǵana Hafız basyldy. Biraq esi joq tárizdi. Adamǵa sóz qatpaı sulyq jatyp edi, jańa ǵana súıep tysqa alyp shyqtyq, — dedi.

Bizdiń vagondaǵy joldastardyń kóbi úndemeı tamsanyp otyrdy.

— Ombydan shyqqanda eshteńe áńgime qylǵan joq pa edińder? — dedi bireýi.

Pankratov:

— Sóılesip edik biraz, — dedi.

— Ne sóılesip edińder? — dedik.

— Sóıleskende, endi bizdi atady ǵoı. Ne ataman Semenovqa aparady, ne ataman Annenkovke aparady. Qaısysyna aparsa da, endi bárimizdiń saýdamyz bitkeni ǵoı desip otyryp, joldastar áńgimeni qoıyp otyrǵan edi, — dedi.

Keıbir joldastar bastaryn shaıqap, tómen qarap:

— Iá, ras endi!.. Shydaı almaǵan ǵoı, beıshara! — desti.

Keı joldastar tunjyrap, úndemegen boılarymen otyrdy...

Tunjyraǵan qalyń aq qardy syzyp, poezd Kúnshyǵys-Sibirge qaraı dúrsildep júgire berdi, júgire berdi. Taýsylmaıtyn tárizdi júris. Ushy-qıyry joq qaptaǵan qaıyńdy mıdaı dala. Dalany qaptaǵan qalyń aq qar. Qaıyńdardyń orta belinen joǵarǵy jaǵy ǵana qardyń ústinde... Kún áli qarly borasyn. Qar tútetken jelmen shýlap yzyńdaǵan, teńselgen qaıyńdar zaýlap ólimge qarsy taısalmaı ketip bara jatqan poezǵa «Qosh bolyńdar! Qosh bolyńdar!» degendeı bastaryn ıedi.

Sóıtip, Sibirdiń uly temir jolymen zaýlap, Kúnshyǵysqa qaraı soǵyp shapqylap poezd júre berdi... Júre berdi...

Vagonnyń hali Ombydaǵydan da aýyrlandy. Vagondardy jabady da qoıady. Nandy eki-úsh kúnde bir ǵana beredi. Bergen nany jan basyna kúnine bir shırek qadaqtaı ǵana bolady. Sýdyń ózin jetkiliksiz qylyp beredi. Otyndy temir jol boıyndaǵy parovozdardan alamyz. Otyndy parovozdaǵy mashınashylar aıamaıdy. Vagonǵa otyndy bir alǵanda kóbirek qamtyp alyp qoıyp, peshti jaǵyp otyramyz. Otynymyz kóbinese tas kómir bolatyn boldy. Ýaq tas kómir. Tas kómirdiń qoqymy men kúlin vagon astynyń kólkigen sýyn qurǵatýǵa tóseımiz. Pesh sónip, vagon sýyǵan kezde, tósegen kúl men tas kómir qoqymy sýmen aralasyp, muzdy toń bolyp qatyp qalady. Pesh janyp, qyp-qyzyl bolyp, vagon qyzǵan kezde, tas kómir topyraǵy men kúl aralasqan muz qaıta erıdi. Qyp-qyzyl bolyp qyzǵan peshke qyzdyrynyp otyramyz. Ash adamǵa ot ta qýat. Otqa qyzdyrynyp otyrǵan, ashyqqan adam keýip, shóldempaz bolady. Tez shóldeımiz. Sýsap kebemiz. Toqtaǵan jerlerde vagonnyń esigin qaǵyp sý suraımyz, konvoı soldattar kemeline kelmeı sý bermeıdi...

Tutqyndardyń kózderi úńireıdi.

Birte-birte solyp kepken denege juqa qaıystaı bolyp teri jabysty. Qol men betke sý tımeıtin boldy. Tańerteń dúzge otyrýǵa vagonnan túsirgen kezde ǵana joldastar asyǵyp, sasyp, bet-qoldaryn qarmen ysyp jýady. Tas kómirdiń topyraǵy basyp, qap-qara kómirdeı bolǵan bet qarmen ysqan soń, azyraq alamyshtanyp, qońyrqaılanady. Tas kómirdiń topyraǵy qap-qara qylyp bet-aýyzdy basatyny: joldastardyń bári peshtiń aınalasynda otyrady. Kóbi peshtiń aınalasyna, jerge jatady. Sáki taqtaılardyń kóbin otqa jaqqamyz. Jalǵyz-aq aýrýlar, álsizder jatatyn taqtaılardy ǵana qaldyrǵamyz. Aýrýlar kóbeıdi. Eki vagonda da aýrýlar kóp. Ásirese bizdiń vagonda kóp. Bizdiń vagonda Drızge nashar. Bárimiz de jumylyp, aldymen sý men nandy sol aýrýlarǵa saqtap beremiz...

Poezd dúrsildep zyrlap keledi... Qarańǵy tún edi. Joldastardyń kóbi búrisip jatyr. Tún ortasy kezi edi. Peshtegi tolǵan tas kómir qyp-qyzyl bolyp janady. Peshtiń aldynda Shafran men Kachenko, Ananchenko, Kotov — tórteýi otyr edi. Tórteýiniń de tústeri sýyq. Kúbir-kúbir áńgimelesedi. Men de peshtiń qasyna kelip otyrdym.

Shafran:

— Bárimizdi barǵan jerde endi tegis atady nemese óstip vagonda qyrady. Áıteýir endi aman qalý joq, — dedi.

Analar sony aıtty:

— Sot bolsa, tekserý bolsa, Ombynyń abaqtysyna qamar edi. Bulaı alyp jónelgeni — óltirmek bolǵany, — desti.

Men de «olaı emes» dep aıta almadym. Tunjyrap otyrdyq.

Shafran:

— Qalaı qylsaq ta qashý kerek. Odan basqa endi laj joq. Sóıtsek qana birimiz ólsek te birimiz qutylýǵa múmkinbiz! — dedi.

Ana joldastar da sony qýattady. Men úndegenim joq. Shafran:

— Osy poezd júrip bara jatqanda lajyn qylyp, túse qashý kerek! — dedi.

Kachenko:

— Vagonnan qalaı shyǵamyz. Jáne qolda saıman joq. Qur qolmen vagondy buza almaımyz jáne qaraýyl óz vagondarynyń esik aldynda turyp, osy poezd júrip bara jatqanda da qarap turatyn sıaqty. Kórip qalady. Kórip qalsa, harap bolamyz! — dedi.

Kotov:

— Myna peshtiń moıny shyqqan aradan vagonnyń tóbesin buzyp shyqsaq, kórer me edi! — dedi.

Solaı árqaısymyz ártúrli plan oılap otyrdyq.

Bir mezgilde Shafran turyp:

— Myna temir tereze qaqpaq ashylsa jaqsy bolar edi.

Egerde bul ashylsa, onsoń kúzetshi soldat vagondarynyń esik aldynan bizdiń vagonǵa qaramaı turatyn mezgil bolsa, osy tesikten sekirip túsýge bolar edi, — dep, Shafran zyrlap dúrsildep bara jatqan vagonnyń ekpinimen teńselip, temir tereze qaqpaqqa bardy. Temir qaqpaqty shuqylap, biraz aınaldyryp edi, qaqpaq ashylyp ketti. Shafran úndemeı, «kórdińder me?» degendeı bizge qarady. Biz de úndemeı qaldyq. Shafran túnde úıge bas baqqan urysha aqyryn tesikten tysqa basyn shyǵardy. Poezd shaıqalyp, belgili kúıine basyp bılep, teńselip, zyrlap keledi. Shafran bizdiń aldymyzdaǵy konvoı qaraýyldar kele jatqan vagonǵa qarady... Sol kezde myltyq daýysy shańq ete tústi. Shafran basyn keıin julyp aldy. Tez temir qaqpaqty jaba qoıdy. Bizge qarap:

— Ittiń balasy qarap tur eken. Meniń basymdy kózdep atyp jiberip edi, oǵy tımeı ótip ketti. It, túnde júrip bara jatqanda da kúzetip turady eken, — dedi.

Ol tún solaı ótti.

Erteńinde toqtaǵan bir stansıadan nan men sý alyp, biraz jan shaqyrdyq... Júrip kelemiz. Kúndegideı vagon, kúndegideı júris. Kúndegideı pesh. Kúndegideı peshte janǵan tas kómir... Kesh boldy. Poezd qutyryp «Mazýrka» kúıine basyp, orǵytyp bılep keledi. Joldastardyń kóbi peshtiń aınalasynda otyr. Bir mezgilde sákide jatqan Monın Nestor basyn kóterip alyp, sákiden aıaqtaryn salbyratyp jiberip otyrdy da:

— Joldastar! Kolchak qashty! Jańa jandaral Gaıda ótip ketti! — dedi.

Bárimiz de jalt-jalt qarap, tańyrqaǵandaı ańyraıa qaldyq.

— Óı! Ne deısiń? Kolchak qashan qashty? Gaıda qalaı ótti? Ne dep otyrsyń? — dedik.

Gaıda degen, chehoslovaktardyń jandaraly. Qyzyldarmen soǵysyp jatqan maıdannyń basynda bolatyn. Gazetten atyna qanyq bolatynbyz.

Monın jáne birdeme dep sákiden sekirip tústi. Monınnyń aýyryp qalǵanyn bildik.

Monındy jatqyzdyq. Monın taǵy da basyn kóterip alyp:

— Jasasyn sosıalshyl qurama sovet respýblıkasy! — dedi.

Júrip kelemiz.

Qol-aıaq temirmen býylǵan, tilsiz jaýdyń qolynda qalǵan tárizdimiz. Dúleı, qara pále qozǵaltpaı, keýdeni basyp alǵandaı. Osy kórip kele jatqanymyzdyń bári — bir shyrmalǵan aýyr tús tárizdi... Zaýlap júgirip poezd keledi. Keı jerlerde toqtap turady. Keıbir stansıalarda tipti uzaq turatyn boldy. Keı stansıada bizdiń vagondardy aǵytyp alyp, ekinshi poezǵa tirkeıdi. Ekinshi vagondaǵylar da bizdeı. Ondaǵy Hafız nashar aýrý bolyp alypty. Kún saıyn eki vagonda da aýyrǵan kisiniń sany kóbeıip shyǵady.

Ombydan shyqqaly jol boıy Ombyǵa qaraı ótip jatqan poezdardyń kóbinde tolǵan ásker. Kóbi shýlap ótedi. Bári mas tárizdi. Kıimderi nashar. Kóbi mujyq balalary. Dúrsildep, júgirip poezd ótedi. İshinde lyq tolǵan shýlaǵan, bizdeı bolmasa da kir-kir soldat. Keıbir vagondaǵylar zarlap, shýlap án salyp ótedi. Olardy poezd kúnbatysqa alyp barady. Bizdi kúnshyǵysqa alyp barady. Olardy da ólimge aparady, bizdi de ólimge aparady. Mine, qara páleniń úkimi!..

Novo-Nıkolaevsk qalasyna keldik. Bizdiń vagondardy aǵytyp, vokzaldan aýlaq joldyń bir taraýyna qoıdy. Bir kún turdyq... Kózderimiz ǵana jaltyraıdy. Aýyzdarymyzdy ashqanda aq sıyr tisterimiz ǵana kórinedi. Bet-qolymyz qap-qara. Tas kómirdiń topyraqtaı maıda ýaǵy adamnyń terisine, denesine sińip ketedi. Jýǵanmen ońaı ketpeıdi. Novo-Nıkolaevskige kelgen soń, bet-qolymyzdy qarmen ysyp jýǵan boldyq. Bet-qolymyz azyraq qyzyl qońyr tartty.

Keshke jaqyn otyn-sý alǵyzýǵa eki vagonnan bes-alty kisi áketti. Bizdiń ótinishimiz boıynsha, vagondardyń esigin otyn-sý ákelgenshe jappaı qoıdy. Deni saýlarymyz shúpirlep, vagonnyń esiginen qarap turmyz. Bizdiń vagondarymyz turǵan jer azdap adam júrip-turatyn jer eken. Kóbinese kórinetin adam — Kolchak áskeriniń adamdary. Qala jaqtan ba, joq, vokzal jaqtan ba, bilmeımin, bizdiń konvoıdyń bastyq ofıseri keldi. Qasynda eki-úsh áskerı kıimdileri bar — ofıserler bolsa kerek. Kıimderi jańa, ádemi. Jandarynda — qylysh, belderinde — myltyq, jyltyr etiktiń ókshelerinde syldyrmaq temir. Jeńderinde oqalaǵan belgileri bar. Bir uzyn boıly aqquba jigittiń jeńinde jáne qalpaǵynyń mańdaıynda tikken adamnyń qý basynyń sýreti bar. Bóten ofıserdiń bireýi bizge:

— Qaı jerliksińder? Orynborlyq bar ma aralaryńda? — dedi.

— Aqmolalyqpyz, Orynborlyq joq, — dedik biz.

Bir semizshe jas bala praporshık:

— Sovdepshilersińder me? — dedi.

— Iá, — dedik.

Bala praporshık kekete kúlip:

— A-a, bostandyq kerek qylǵandar ekensińder ǵoı... Bostandyq!.. Svoloch! (Svobodý zahotelı?.. Svobodý!, svoloch), — dedi.

Biz úndegenimiz joq. Ofıserler ketip qaldy.

Novo-Nıkolaevskiden Barnaýl — Semeıge qaraı alyp jóneldi. Endi Semeıge aparatynyn bildik. «Step korpýsynyń shtabyna» degeni — Annenkovtyń erkine degeni eken.

Poezd endi tipti jaı, keshigip júretin boldy. Eki kóz shúńireıip ishke kirdi. Sóz azaıyp, úndemeı tunjyrap otyrý kóbeıdi.

Poezd endi kóp turyp, az júrdi.

Drızge óldi... Shirkin sabaz óldi. Bul da Pavlov tárizdi aýyrǵannan úndemeı jatyp óldi. Pavlov Aqmola Sovdepin ekinshi qaıta saılaǵanymyzda aqsha komısary bolyp edi. Sabyrly, baıypty, edáýir oqyǵan adam edi. Aqmolada qatyny, tórt-bes balasy jetim qaldy.

Al Drızge Aqmolanyń revtrıbýnalynyń tóraǵasy edi. Qajyrly, qaıyspaıtyn jáne saıası bilimi jaqsy adam edi. Aqmolaǵa Ombydan kelgen edi. Qaı jerlik ekenin bilmeımin — aıtýshy edi, esimde joq. Drızgeniń ólgenin qaraýylǵa aıttyq.

Qaraýyl soldattar vagonnyń esigin ashyp, ólikti alyp shyǵýǵa buıyrdy. Úsh-tórt joldas ólikti alyp shyqtyq. Bizdiń vagondardyń artynda tirkeýli bir bos vagon bar eken. Sonyń esigin konvoı soldattar ashyp, ólikti soǵan kirgizip qoıǵyzdy. Óletinderge vagondy daıarlap, bos tirkep ákeledi eken. Drızge ólisimen de jáne bos vagonǵa aparyp ony qoıǵan sonda, qosylyp ólikke arnalǵan «pohoronnyı marsh» kúıin jyrladyq.

Keshikpeı Monın óldi. Monın qatty aýyryp, jantalasyp óldi. Joldastar qamyqqan ústine qamyqty. Kekpen qaınaǵan kókirek ý sepkendeı ashydy. Júrekte qaınaǵan kek neshe túıin bolyp baılandy.

Monındy da qaraýylǵa aıtyp, bos vagondaryna aparyp qoıdyq. Monınniń týǵan inisi Iakov aǵasyn shyǵararda jylady. Iakovqa zekirip, ursyp qoıǵyzdyq.

Vagonnyń esiginiń aldynda, shyǵarýǵa daıarlap qoıǵan Monınniń qasyna kep otyryp, óksip jylaı bastaǵan Iakovqa kúıingennen aldymen urysqan men edim:

— Ket ármen! Qazir jylaıtyn ýaqyt pa? Tur ári! Mynanyń ǵana týysqany eken!.. Ket ári, — dedim.

Iakov jylaǵanyn qoıa qoıdy.

Monın Aqmolanyń orysy, soldat edi. Patsha túskennen soldattarǵa bas bolǵan Krıvogýz degen joldaspen ekeýi edi. Edáýir bilimdi jigit edi. Aqmolada eń áýeli sovettiń uranyn shaqyrǵan jigittiń biri edi.

Aqmola Sovdepiniń basqarmasynyń (prezıdıýmynyń) múshesi, salyq (kontrıbýsıa bóliminiń komısary) edi. Sheshen, qajyrly batyr jigit edi. Aqmolada kempir-shal ata-anasy qaldy. Jas qatyny qaldy.

Barnaýyl qalasyna keldik. Odan da kettik. Barnaýylda biraz nan alyp táýir bolyp qaldyq. Bir qadaqtaı maı satyp aldyq. Biraq keýip qalǵan ashtarǵa jópshendi tamaq ne bolady? Nannyń táýirin, jegeninshe maıdy aýrýlarǵa, álsizderge beremiz. Sý da keıde bar, keıde joq. Saýlarymyz shóldep keýip otyrǵanymyzda, azǵana zámzám sýdy aýrýlarǵa saqtaımyz.

Bizdiń vagonda aýrýlardyń ishinde matros Avdeev óte nashar. Onan soń Melokýmov degen bir jigit nashar. Ekinshi vagondaǵylardan ázir Martynov pen Pánkovskıı degen jigitter óldi. Ekeýi de Aqmolanyń óziniki... Martynov Spassk jumyskeri edi. Pánkovskıı qalada turatyn sheber-usta edi. Ulty polák. Ekeýi de Sovdeptiń múshesi. Pánkovskıı eńbek komısary edi. Ekeýiniń de Aqmolada qatyn-balasy qaldy. Pánkovskıı «marseleza» kúıin jyrlap otyryp ólipti. Syrly kúıshil jandy polák ólerinde de kúımen ólipti...

Joldastardyń ólgeni bolmasa, Barnaýyl ýeziniń aýdanyna kirgen soń, halymyz biraz ǵana táýir bolǵan tárizdendi. Ol mynadaı jaıt:

Atamannyń «batyrlary» bizdi ádeıi ashtan qyrý úshin mundaı kúıde ustap kele jatqany belgili. Nan bylaı tursyn, sýdy da taldyryp beredi. Kolchak «erleriniń» bul nıetiniń ústine jol boıy stansıalardyń kóbinde nan joq. Bolsa, biren-saran mujyq qatyndarynyń qolynda júredi. Onda da bolmashy. Al ózge tamaq tipti joq. Bulaı bolýdyń sebebi: birinshi, nan satatyn jáne basqa túrli as satatyn kresándardyń ózi kemtar. Ekinshi, kresándar azyqtaryn Kolchak aqshasyna satqylary kelmeıdi. Onyń ber jaǵynda, Kolchaktyń «batyrlary» kóringen jerde azyq satqysy kelmeıdi. Muny sol Barnaýyl aýdanyna kelgen soń bildik. Sol aýdanda kele jatyp, bir-eki stansıada konvoıymyz bizge nan áperemiz dep, nan taba almady. Sonsoń bir stansıaǵa kelip poezd toqtap, kóp turatyn boldy. Joldan bes shaqyrymdaı jerde bir poselke kórinip turdy. Konvoıdyń soldattary sol poselkeden nan ákelýge bir jerden shanaǵa jegýli eki at ákeldi. Eki vagonnan eki kisi alyp, tórt soldat poselkege ketti... Álden ýaqytta edáýir nan keldi. Biraq nannyń kóbin konvoılardyń ózderi aldy. Azyn bizdiń eki vagon bólisip aldy.

Poselkege eki shanamen bizdiń eki kisini alyp, atamannyń soldattary baryp nan surapty.

Kresándar: «Nan joq, ózimiz de ashpyz», — depti.

Nandy jaǵalaı surap júripti. Eshkimnen nan shyqpapty. Sonsoń bir mujyqqa bizdiń eki joldas qapysyn taýyp, kim ekenderin aıtypty. Bizdiń kisilerdiń kim ekenin bilgen soń álgi mujyq aqyryn:

— Oıbaı, manadan beri bilmedik qoı! — dep dereý ózgerip ketipti. Ol ózgelerine aıtyp, sonsoń mujyqtar atamannyń «batyryna» tisterin qaıraı-qaıraı qalypty.

Barnaýyl aýdanyna kelgen soń, stansıalardan konvoımen temeki izdep júrip, joldastar oryssha gazet alyp keletin boldy. Gazettiń aty «Altaı shuǵylasy» (Altaıskıı lých). Bul gazet Kolchaktyń Ombydaǵy gazetterindeı emes, Kolchakqa qarsylaý gazet, eserlerdiń gazeti bolsa kerek. Gazetten kóp habar alyp qaldyq.

«...Amerıkanyń bastyǵy (prezıdenti) Vılson, Evropanyń tynyshtyǵyn kózdep, jıylys shaqyryp jatyr. Jıylys «Prensı Ostrova» degen jerde. Bul jıylysta Rossıa tynyshtyǵy úshin, Rossıa máselesi qaralmaq. Rossıa úkimetinen jıylysqa ókil shaqyrady. Shaqyrǵanda, bólshevıkter úkimetinen shaqyrady», — deıdi.

Jáne «Bólshevıkterden ókil shaqyrylsa, biz shaqyrsa da ókil jibermeımiz», — dep, Kolchak úkimeti habar jiberdi, — deıdi.

Jáne bul gazet jazady:

— Rossıada eser men menshevık partıalarynyń bastyqtary bólshevık bastyqtarymen sóılesip, yntymaqtasyp, bári birigip, Kolchakqa qarsy kúsh jumsamaq bolypty», — deıdi. Bul týraly eserlerdiń bastyǵy Chernov: «Kolchakqa qarsy turyńdar» — dep, kúlli Rossıaǵa jarnama taratypty, — deıdi.

Eser, menshevıkter endi bólshevıkke kúsh qosyp, Kolchakqa qarsy shyǵypty degen habarǵa joldastardyń bári-aq kóńildenip qaldy. Ásirese levyı eser, joldas Trofımov qýanyp, maǵan qarap:

— Á-á, Seıfýllın, endi jaqsy boldy!.. Endi jaqsy boldy! — dedi. Gazetke qaraǵanda, Sibirdegi barlyq temir jol jumyskerleri, barlyq kresán, barlyq kooperasıa uıymdary Kolchakqa qarsy. Tap osy habardyń shyn ekenin ózimiz de kórip kele jatqandyqtan, ólim halinde otyrsaq ta, aldymyz qyrylyp jatsa da, kóńilimiz tasyp qaldy.

— Endi uzaqqa barmassyń, bálem! — dep Kolchakqa kijingen sóz árqaısymyzdyń aýzymyzdan eriksiz shyqty.

Altaı gýbernıasynyń keıbir jerleriniń kresándary Kolchakqa qarsy kóterilis jasap, Kolchak ony áreń basypty. Kóterilis jasaýshylardyń bastyqtary Altaı taýyna qashyp sińipti. Muny da gazetten oqydyq. Barnaýylda kooperasıanyń gýbernıalyq mekemesin Kolchaktyń ulyqtary kelip tintip, mekemeniń bastyqtaryn abaqtyǵa jaýypty. Osy biz oqyǵan «Altaı shuǵylasy» degen gazetti Kolchak neshe ret japqyzypty, neshe ret aıyp salǵyzypty, neshe ret gazettiń shyǵarýshysyn jaýapqa tartypty. Kolchak japqyzǵan gazetti ekinshi bóten atpen shyǵara beripti. Gazettiń aty birde «Altaı tańy» bolǵan. Birde «Altaıdyń jańa tańy» bolǵan. Sodan «Altaı shuǵylasy» bolǵan. Munyń bárin sol gazetten kórdik.

Mine, meniń álgi Barnaýyl aýdanyna kelgen soń tirimizdiń halimiz biraz táýir bolǵan tárizdendi degenim osy.

Barnaýyldan Semeıge qaraı shyqqan soń halimiz taǵy da aýyrlandy. Nan joq. Sý da joq. Sý da kún saıyn bolmaıdy.

Dúzge otyrýǵa vagonnan túsirgende, tas kómir salǵan qappen qar alyp kiremiz. Sol qardy peshke eritip ishemiz. Vagonnan túsirgende aqyryp, asyqtyryp, konvoı soldattarymyz jóndep qardy da alǵyzbaıdy... áldeneshe kún tútek-surapyl boran soqty. Poezd jóndi júrmedi. Kóp turady. Parovozdyń mashınashylary ádeıi asyqpaıtyn tárizdi.

Bizdiń vagondaǵy aýrýlardyń ishinde Avdeev óte nashar. Ornynan turǵanda táltirektep sendelip turady. Bir ret turyp, vagonnyń esigine taıaý kelmek bolyp edi, táltirektep júre almady. Avdeevtiń betinen kisi shoshıtyn. Jalǵyz Avdeevtiń túrinen emes, tutqyndardyń báriniń-aq túrinen adam shoshyrlyq. Tas kómirdiń maıda ushqyny, kúli — denege, bet-aýyzǵa qap-qara bolyp sińgen, alaryp kózdiń aǵy ǵana kórinedi. Tas kómirdiń ushqyny qap-qara bolyp tanaýǵa, qulaqqa, aýyzǵa tolǵan. Keıbir aýrýlardyń aýyzdarynyń ishi, tisteriniń arasy, ezýleri qap-qara tas kómirdiń topyraǵy...

Joldastardyń bári de endi osy vagonnan qutylsaq eken dep tileıdi. Qaıda aparsa da tez aparsa eken dep tileıdi. Biraq oǵan endi poezd asyǵar emes. Temir jol qyzmetkerleri eshbir poezdy asyqtyratyn kórinbedi. Oǵan qosymsha, surapyl boran da poezdy júrgizetin emes. Bárimizdiń aramyzda óte qaıratty, óte qajyrly joldas Kachenko kóbirek júrip, isti Kachenko basqarýshy edi. Ystyq qyzý qandy ýkraın azamaty aqyn Shevchenkonyń inisi ekenin aqtaǵan edi.

Bir stansıaǵa keldik. Kachenko konvoıdan suranyp stansıaǵa baryp, nan, temeki izdemek. Avdeev yńqyldap jatyr edi.

— Kachenko, bir stakan ystyq sút tap, bir stakan sút tapsań ólmeımin, qan tógip tapsań da tap! — dedi.

Kachenko bildirtpegen bolyp, kózine jasyn irkip alyp, konvoı soldatpen stansıaǵa ketti...

Álden ýaqytta qýanyp, arsalaqtap bir stakan sút alyp keldi. Dereý peshke qoıyp, sútti pisirip, Avdeevke berdik.

Avdeevtiń ólmeı qalýyna úlken sebep osy sút boldy. Onsoń, Avdeevtiń ólmeı qalýyna úlken sebep bolǵan joldas Kondrateva degen aramyzdaǵy jalǵyz áıel boldy. Kondrateva kúndiz-túni Avdeevti kúzetip, kútti. Avdeevtiń áli quryp, siresip jatqan kezderinde, Kondrateva sýdy aýzymen berdi. Avdeevti tońdyrmaı jyly jaqqa alyp jatty, Avdeevtiń qol-aıaǵyn, barlyq denesin ýqalap, qoınyna tyǵyp jatyp júrdi. Sonymen ǵana Avdeev ólmeı qaldy.

Barnaýyl men Semeı arasynda uzaq júrdik. Ári-beriden soń kepken, solǵan, sendelgen tutqyndar sýdyń ózine zar boldy, sý joq... Qardy alǵyzyp turǵyzbaıdy... Kúnine keıde bir márte, keıde eki márte vagonnan shyǵaryp-kirgizgende, asyp-sasyp alyp kirgen az ǵana qoqym qardy eritip, aldymen aýrýlarǵa berip, qalǵanyn saýlar bir stakannan, jarty stakannan bólip ishemiz. Adam balasy ashtyqtan góri shólge osal bolady eken. Eń aldymen, adamǵa ózge astan sý qymbat eken. Keýip shóldegen tutqyn qapastaǵy jolbarystaı qaraıdy. Kóz úńireıip ishine kirip, qyp-qyzyl bolyp jaınaıdy. Sóıleýi azaıa beredi. Delbe bolǵan jylqydaı sendeledi. Bárinen buryn sý kerek. Dúnıeniń eń qymbatty nársesi sý ekenin men sol vagonda ǵana bildim. «Ýa, shirkin, taýdan syldyrap aqqan tas bulaqtar!.. Talaı óttim-aý attap senderdi!..» — degen oı basqa talaı keldi...

Aqyrynda Semeıge keldik. Boran ashylǵan... Tań ata keldik. Temir joldyń nárse tıeıtin stansıasyna bizdiń vagondardy aǵytyp bólek qoıdy. Sý alyp iship, «ýh!» dep dem aldyq. Turǵan stansıamyzdan qala kórinip turady. Eki shaqyrymdaı... Kún shyqqan. Bizdi vagonnan túsirdi. Onsha, kúndegideı asyqtyrmady. Aq qarǵa beti-qolymyzdy ábden jýǵansha ýaqyt berdi...

Jer-dúnıede appaq qalyń qar. Jypyrlap, úlken poselke tárizdenip Semeı qalasy jatyr, kún sýyq emes, jyly. Qalany da qar basqan. Aspanda bult jok. Kirshiksiz appaq qardyń beti gáýhardaı qulpyrady. Tap-taza appaq qardyń myń qubylǵan jaýharymen altyn kúnniń shuǵylasy shaǵylysyp, oınap, neshe túrli ot shashady. Nárse tıeıtin stansıada jumys qylyp qybyrlap biraz adam júr. Stansıadaǵy bir vagonǵa salyp qatyrǵan qoı etterin shanamen tasyp ákep engizip qazaqtar júr. Oılarynda eshteńe joq: bári alqam-salqam...

Konvoıymyzdyń bastyǵy ofıser, bir-eki soldatpen qalaǵa ketti. Qalǵan ekinshi bastyq bizge biraz nan áperdi.

Endi azyraq jan shaqyrdyq. Jáne aldymyzda ne kútip tursa da, qalaǵa kelgen soń, myna azap vagonnan qutylamyz dep, joldastardyń kóńili jadyrańqyrady.

Keshke deıin sol stansıada turdyq, qashan kelip, qalaǵa aparady dep tyqyrshyp otyrmyz.

Keshke ofıser keldi. Vagondy ashyp kirdi.

— No, qaıta júretin boldyq, búgin keshke qaıta júremiz, — dedi.

Biz tań-tamashamyz.

— Bilýge bola ma? Nege qaıtarady? Endi qaıda aparasyzdar? — dedik.

— Qaıta alyp júrýge buıryq qyldy, odan basqasy joq, — dedi.

Ofıser shyqty. Vagonnyń esigin jaýyp qoıdy.

«Bul qalaı? Bulary ne?.. Nege ákelgen? Endi nege qaıtarady?.. Endi qaıda aparar eken?.. — degen oı biraz áńgime boldy. Qazir Semeıdiń haly nashar shyǵar, — dedik. Sonsoń bizdi almaǵan shyǵar... Endi ylǵı vagonda alyp júre berer, — dedik.

— Áýelde Semeıge ásheıin, jolshybaı qyrý úshin ákelgen ǵoı. Endi Sibirdiń bir túkpirindegi túrmege aparar, — dedik.

Qysqasy, ne ekenine túsine almadyq. Túnde Semeıden qaıta júrip kettik. Túnde biraz júrgen soń poezd aıańdady, toqtady. Taǵy da jappaı aıańdap júrdi. Taǵy da toqtap turdy... Kóp ýaqytty solaı ótkizip, taǵy da júrip ketti.

Tań atty. Ol kúni biraz júrdik. Erteńinde kún boran boldy. Poezd jaı aıańdap qana júredi. Aqyryn jortady.

Bul qalaı desek, joldy qar basyp qalyp, poezd júre almaı keledi eken. Jáne poezd qyzmetkerlerinen basqa jan joq... Júk tasıtyn poezd eken...

Poezd aıań men búlkilden artyq júre almady. Jıi toqtaıdy. Uzaq turady. Boran eki-úsh kún soqty. Kúnine jıyrma bes shaqyrym júrgen kúnimiz boldy. Endi tegis qaljyradyq. Nan kórmegenimizge úsh kún boldy. Sý da birde bar, birde joq...

Boran ashyldy. Biraq qardan poezd jyldam júre almaı keledi. Nan da joq, sý da joq. Nan kórmegenimizge endi tórtinshi kúnge aınaldy. Jurt qaljyraǵan ash jolbaryssha búkshıdi. Úńireıgen kóz burynǵydan da jaman úńireıdi. Kózdiń oty azaıyp, ýyty kóbeıdi. Endi sastyq... Jurt daǵdaryp, sazaryp otyrdy.

— Qoı, búıtip qyrylǵansha, bárimizdi bir-aq atyp-atyp tastasyn, esikti tepkilep, nan men sý surap, endi bárimiz shýlap, «ne tegis at, ne nan men sý ber!» deıik degen sóz shyqty.

— Durys! — destik.

Bir jerge poezd toqtasymen esikti tepkiledik.

Qaraýyl soldat kelip aqyryp:

— Ýa, nemene? Ne kerek? — dedi.

Nan men sý suradyq.

— Joq! — dedi.

— Qar alýǵa túsir! — dedik.

Mazaq qyldy, boqtady.

Taǵy da esikti tepkiledik.

— Aý, tarsyldatpa, atamyn! — dedi.

— Atsań, tegis at, áıtpese esikti ash, qar alǵyz.

Konvoıdyń ekinshi bastyǵy kelip, syrtta sóılesip, qar alǵyzýǵa jáne dúzge otyrýǵa esikti ashty. Qapqa jáne shelekke nyǵap toltyryp qar aldyq. Konvoı soldat vagonǵa tez kirińder dep asyqtyryp digerledi. Bizdiń bir Afanasev degen joldas:

— Tura tur, taǵy da qar alaıyq biraz! — dedi.

Soldat aqyrdy. Afanasev eregise ketti. Soldat boqtap aıqaılap, ózderiniń vagondarynda otyrǵan joldastaryn shaqyryp:

— Á-áı, shyǵyńdar beri! Mynalar býnt shyǵaraıyn dep tur! — dep boqtap, — atyp tastaımyn bárińdi! — dep, jalma-jan vıntovkasynyń shappasyn qaıyryp aldy.

Afanasev soldatqa qadala qarap, eki kózimen laǵynet jibergendeı bolyp:

— Al, atsań at! — dep qarsy qarap tura qaldy.

Soldat atpady. Konvoıdyń ekinshi bastyǵy shyǵyp janjaldy basty.

Poezd júrdi. Qardy eritip ishtik. Poezd taǵy da bir jerge kelip turdy. «Qar alyńdar», — dep vagonnyń esigin ashty. Qar alyp jatyrmyz. Poezd uzaq turdy. Poezǵa járdem qylýǵa bir poezd kelgen eken. Parovoz poezdyń aldy-artyna shyǵyp, qabat qatar jolmen bizdiń vagondardyń janynan ótti. Parovozdyń mashınashysy bizge qadalyp qarap ótti. Vagonnyń esigin japqan joq edi. Qarap ótip bara jatqan mashınashyǵa bizdiń joldastardyń bireýi estirlik qylyp:

— Biz ashpyz... Biz tutqyndaǵy bólshevıktermiz... Járdem kórsetińder!.. — dedi.

Parovoz poezdyń aldyńǵy jaǵyna baryp toqtady. Álden ýaqytta uzyn qara tony bar, kir kıimdi, bir qara sur adam bizge qaraı júrdi. Aldyńǵy parovozdan bir-eki kisi túsip qarap turdy. Álgi qara tondy kisi kelip, óz vagonynyń janynda turǵan konvoıdyń ekinshi bastyǵymen sóılesip, qoltyǵynan birdeme alyp berdi. Nandy bastyq bizge alyp keldi, ana kisi qarap turdy. Bastyq bizge kelip:

— Myna nandy ana kisi sizderge berdi, bólip alyńyzdar, — dedi.

Joldastardyń jarq etip kóńildenip, kóńilderiniń kóterilgenin adam aıtarlyq bolmady.

Nanǵa kóńildengennen buryn dostyqqa kóńildendik.

Vagonnyń esigin jaýyp qoıdy. Birazdan soń taǵy da vagonnyń esigin ashty. Esik ashqan konvoı soldattyń biri bizge qarap:

— Ana kisi sizderge nan ákelip tur, alyńdar, — dedi.

Qarasaq eki qoltyǵynda eki úlken qara nan, álgi kisi taǵy da kelip tur eken. Esikten basymdy shyǵaryp, qadalyp betine qaradym. Onyń da eki kózi bizde. Bizben basyn eki-úsh qaıta shulǵyp amandasty. Eki kózi bizde. Jaınaǵan eki kózinde irkilip turǵan jas kórindi. Taǵy da nandy aldyq. Endi álgiden de kóńildi shattandyq...

Erteńinde Barnaýylǵa keldik.

Konvoıdyń bastyǵyna aıtyp ruqsat alyp, bir-eki yńǵaıly kıimderdi vokzalǵa konvoımen aparyp satyp, Kachenko edáýir azyq ákeldi. Nan, kolbasa, maı, temeki. Taǵy da kenelip qaldyq. Temeki tartatyndar tamaqtan buryn temekige umtyldy. Men tań qaldym. Sondaı ash adam nannan, maıdan buryn, qaltyraǵan qoldarymen papırosty ustaı alyp, tez tutatyp, sasqalaqtap, tútinin soryp jibergende, mańdaıynan ter burq ete tústi. Papırosty ústi-ústine ózeýrep sorǵanda, qaıta bir tútin shyǵarǵan joq!

Endi Barnaýyldan Novo-Nıkolaevsk qalasyna sheıin bir qalypta, óıtip-búıtip bardyq. Jolshybaı taǵy bir-eki kisimiz óldi. Dıirmen masteri Iýrashevıch óldi (Kremenskoıdyń kúıeýi).

Novo-Nıkolaevskiden qaıda jónelter eken dep júrek kúpti bolyp turǵanda, Ombyǵa qaraı alyp jóneldi. Endi bul eki ortaǵa jyldam keldik...

Taǵy da Omby vokzalynyń bir qaltarystaý jerine bizdiń vagondardy ákep qoıdy.

Bul jerde eki kún turdyq. Túnde kelip edik... Erteńinde suranyp bizdiń eki-úsh joldas sý alýǵa vokzalǵa bardy. Sý ákelip:

— Bir táýir kıimdi, tolyq adam vokzal jaqta bizge kez bolyp, qyryndap bizben qatar júrip otyryp, osy jerge kelip qaıtty, — dedi.

— E,e, jaı kisi de! — dedik.

— Joq, jaı kisi emes, bizge kózqarasy jaı emes, onsoń ádeıi osy jerge sheıin qyryndap kelip, bizge qarap-qarap ketti, — dedi.

Besin ýaqtysynda Kachenko taǵy da sýǵa baryp kelip, vagondy japqan soń, sybyrlap:

— Banaǵy kisi taǵy da kelip júr. Vagonnyń art jaǵynda, syǵalap qarańdarshy! — dep, ózi vagonnyń bir sańylaýynan syǵalaı qaldy. Biz de syǵaladyq.

Iá, uzyndaý boıly, ústinde ishigi bar, tolyq aqquba adam, jaı júrgenge uqsap, olaı-bulaı júrdi... Álgi kisiniń janynan bir adam óte berdi. Óte bergen adamǵa:

— Mynany qarańyzshy: myna bir vagondardyń ishinde qamaýly adamdar jatyr. Adam kórmegen azapta... Bári de buralǵan ash. Adam balasyn osynsha azapqa salar ma!.. Áne, anaý qylysh asynǵan jaýyzdar kúzetip júr. Mine, erler jurt úshin osyndaı azap tartyp jatyr, — dedi.

Ótip bara jatqan kisi az ǵana toqtap turyp, birdeńe dep júrip ketti. Qaraı-qaraı, tolyq kisi de ketti.

Erteńinde, tús kezinde, bizdiń bir-eki joldas taǵy da sýǵa baryp, sý ákep, vagonǵa engizip jatyr edi. Úsh-tórt kisi sýdy alyp, esik aldynda turdyq. Jáne konvoıdyń ólshep bergen azǵantaı nanyn alyp turdyq. Vagonnyń esigi ashyq edi. Qoltyǵynda bir shúberekke túıgen edáýir nársesi bar bir áıel vagonnyń aldynan ótip bara jatty. Qońyrqaı kıimdi áıel. Sý men nandy alyp bolǵan soń, qaraýyl soldat vagonnyń esigin jaba berdi. Vagonnyń esigin qaraýyl soldat jaba almaı, julqylap syryp jatqanda, álgi áıeldiń qoltyǵyndaǵy shúberekke túıgen nárse esikten jyp-jyldam sekirip, vagonnyń ishine dúrs ete tústi!..

Jalt-jalt qarastyq. Áıel júgire basyp ketip barady eken. Qaraýyl soldat ańyraıyp turyp qaldy. Biz de bir-birimizge tańyrqanyp qarasyp, túıýli nárseni jyldam bylaı alyp qoıdyq.

Áıel ketip qaldy. Vagonnyń esigin bekitti. Túıýli shúberekti tez antalasyp sheship qaradyq: ne eken? Nan, kolbasa, papıros eken!

Tarshylyqta bireýdiń istegen bolmashy dostyǵy kózge qandaı kórinetinin ózi tarshylyqta bolmaǵan kisi bilmeıdi. Jáne aıtsań da dál ózindeı túsinbeıdi.

Bul — ómirde umytylmaıtyn is! Mundaı dostyq tarshylyqtaǵy janǵa taýdaı qaırat, ólsheýsiz shattyq beredi!

Keshegi tolyq erkek pen búgingi áıeldiń kim ekenin bilmedik. Sóıtip, Semeıden qaıtyp kelgen soń, vagonda eki-aq kún turǵyzyp, úshinshi kúni Ombynyń lagerine apardy.

Tendigi úshin kedeıdiń,
Jaýyzǵa kónbeı týladyq.
Zalymdardyń jasaǵan,
Aranyna ýladyq.
Qarańǵy, sýyq zyndandy
Jataq qyldy tánimiz.
Qylyshtyń júzi, myltyqtyń,
Aýzynda boldy janymyz.
Sheńgelinde jaýyzdyń.
Ketip adam sánimiz.
Arystandaı shynjyrly
Órtenip, qaınap qanymyz.
Bir shuńqyr sý, túıir nan,
Úırenshikti as boldy.
Kúl, kómir, qıqym, toń tósek,
Jastyǵymyz tas boldy.
Tas kómirdiń topyraǵy,
Deneni basyp qaralap.
Tas kómirdiń tútini,
Ókpeni qaýyp aralap.
Qol-aıaqta kók shynjyr,
Jylansha jalap, jaralap.
Jaýyzdardyń dozaǵyn,
Kórdik qorlyq azabyn...

X. OMBY LAGERİNDE

Qylysh-myltyqtary, ıyqtaryndaǵy shenderi jarqyldap eki konvoı tur. Biri — burynǵy jaıaý konvoı, biri — qaladan jańa kelip turǵan atty konvoı. Vagondarymyzdan túsirip, qatarlastyryp jatyr. Jańa kelgen konvoıdyń bastyǵy burynǵy konvoıymyzdyń bastyǵyndaı jas ofıser. Bári de jylan sıaqty. Sur jylan, aq jylan, sarybas jylan... Ekeýinińde ıyqtaryndaǵy kúmis oqa pogondary kúnmen shaǵylysqan jylannyń qabyǵyndaı jarqyraıdy. Kúmistegen, oqaly, shashaqty qylyshtary joǵary órmelegen jylansha jyltyldaıdy. Ókshelerindegi syldyrmaqtaı temirleri qozǵalyp qalsa, syldyr-syldyr etedi. Ekeýi de tompıǵan jas jigitter. Moıyndaryna syldyrmaqtaı kúmis qarǵy taqqan, jaqsylap asyraǵan tazy ıttiń kúshikterindeı. Sózderi, júris-turystary bizge ábden úırenshikti bolǵan. «Aı» deıtin ajasyz, «qoı» deıtin qojasyz betimen ketken beıbastaqtar. Ádepsiz sóz, tarqyldaq aqymaq kúlki, kúrildek haıýan daýys. Eki sózdiń birinde boǵaýyz. Bular qamshy men qylyshtaryn talaı sholjańdatqan. Talaı mas bolyp kelip, atamyz dep, qylysh, myltyqtaryn oqtalyp tósegen, talaı boqtaǵan. Talaı «tizeden turyp patshany tile» dep qınaǵan. Bul myrzalardyń adamshylyqtarynyń qandaı ekenin joldastar ábden bilip bolǵan...

Júrýge jaraıtynymyz qatarlasyp turmyz. Eki ofıser bizge qarap, qasymyzda sóılep tur.

— Ana vagonnan bir-eki joldas túse almaı qaldy. Bir-eki áldi joldas túsirip ákelsin... — desti bizdiń bir-eki kisi.

Pankratov degen joldas ekeýimiz túse almaǵan joldastar jatqan vagonǵa kirdik. Tas kómirdiń kúl-qoqymy sýmen aralasyp qatqan vagonnyń eden taqtaıynda eki joldas jatyr eken. Biri — Túrkistan jaqtan kelip qolǵa túsetin Pánkovskıı degen joldas, biri — advokat maksımalıst Smokotın degen joldas eken.

Ekeýi de úndemeı, bizge qaraıdy. Kózderi úńireıip, muzdaı bolyp — qatyp qalǵan...

Áýeli Pánkovskııdi kóterip, súıep túsirip, konvoıdyń atqa jegýli shanasyna ákep otyrǵyzdyq. Smokotınge keldik. Bir aıaǵynda etigi joq eken. Etigi sheshýli janynda jatyr.

Úńireıip qatyp qalǵan kózimen maǵan qadalyp qaraıdy.

— Etigińdi kıe alasyń ba? — dedim.

Yńyranyp, basyn ızep, qımyldady. Qımyldap, otyra almady, yńyrsyp, etigine qarap, «kıgiz...» degendeı ısharat qyldy. Pankratov ekeýimiz ekeýlep etigin kıgizdik. Kóterip, súıep, vagonnan túsirip, ony da ákelip shanaǵa otyrǵyzdyq.

Vagonnan súıep túsirip jatqan álsiregen joldastarǵa qarap, jańa kelgen konvoıdyń bastyǵy kúldi. Burynǵy konvoı bastyǵyna:

— Áli kóp qoı mynalaryń, jolshybaı shyǵyn qylmadyńdar ma? — dedi.

Burynǵy konvoıdyń bastyǵy kúlip:

— Kóp shyǵyn bolǵan joq... Myqty ıtter, altaýy-aq óldi. Berik svolyshtar! — dedi.

Qatarlasyp turdyq. Jaryq dúnıeni, qastaǵy joldastardy jańa ǵana kórip turǵandaı qaraımyn. Joldastardyń bári de kepken, solǵan. Kózderi úńireıip ishterine kirgen. Báriniń ústi-bastaryn, bet-aýyzdaryn qap-qara qylyp tas kómir kúıesi basqan. Sóılegende tisteri ǵana jaltyrap appaq bolyp kórinedi. Kózderi ǵana alaryp jyltyraıdy. Bári de basqa dúnıeniń kisileri tárizdi. Men ózim de basqa bir bóten dúnıeden kelip túsip, bul dúnıeni jańa ǵana kórip turǵan tárizdimin. Toǵyz aı qapasta, qamaýda, qarańǵyda boldyq. Toǵyz-aq aı!.. Biraq toǵyz aıdaǵy kórgen qıyndyq toǵyz jyldaǵydaı!..

Toǵyz aıdyń ishinde keń, jaryq dúnıeden úmit úzip, kir, kúıe basqan joldastarǵa sonsha úırenip ketippiz! Bos júrgen adamdar — bóten dúnıeniń adamdary tárizdi kórinedi. Qylysh asynǵan konvoıshylardan basqa, tirideı kórge kirgen joldastardan basqa, keńshilikte betimen júretin adamdar bizge ertegi tárizdi kórinedi...

Mine, bizdi aıdap jóneldi... Júre almaǵandardy shanaǵa salyp aldy.

Jerde appaq qalyń qar. Qystyń aqyrǵy kezi. Kún jyly. Kúnbatys pen ońtústik arasynan aqyryndap jumsaq jel esedi. Temir jol ústiniń, úı aldarynyń qarlary jipsigen. Alys aspandaǵy qyzyl kúnniń júzi jyly ushyraǵandaı. Júrekke jyly sezim berip, alystaǵy jaz taıanǵan tárizdi. Jerdi qaptaǵan keshegi yzǵarly appaq qar bosap, aıaqqa ilinedi. Qardyń ketetin ýaqyty taıanǵany sezildi. Kúnge qaraımyn... Kúnbatys ońtústik arasynan aqyryndap esken jumsaq jelge betimdi tóseımin. Qaraımyn... Júrek qatty qımyldap soǵady... Kókirektegi baılaýly arystan qozǵalyp, bostandyqty oılap aqyryn qımyldaıdy. Joldastarǵa qaraımyn. Báriniń de kir, kúıe basqan ash betterine qan júgirgendeı. Bári de keýdelerin kerip, taza aýadan qanbastaı jutyp, dem alyp keledi. Báriniń de kepken, solǵan deneleri jipsip jazylǵandaı. Úńireıip, muzdap qatqan kózderiniń janarlaryna jan kirgendeı. Aparatyn jaılary qandaı bolsa da, «Azap vagonynan» jaman bolmas dep, bári de alaburtady. Jan-jaǵymyzdan ótip jatqan qapersiz jandarǵa bári de iship-jep qaraıdy.

Júrek aqyryndap tátti qımyldap soǵady. Kókirektegi baılaýly arystan aqyryndap shynjyryn qozǵaıdy.

Qylyshtaryn jalańdatyp daıarlap kótergen atty konvoı aldy-artymyzdy qorshap aıdap keledi. Qapersiz júzben kólikti jáne jaıaý jurt jan-jaǵymyzdan ótip jatyr. Báriniń oılarynda eshteńe joq tárizdi. Tek ańyraıyp, tańyrqap qarap ótedi...

Bizdi lagerge ákep kirgizdi. Lager Ombynyń temir jol jaq shetinde eken. Lagerdiń ishinde — shyǵar aýyzdaǵy úıden bir qylysh asynǵan, áskerı ádemi kıingen tolyq sary jigit shyqty. Qasynda úsh-tórt soldaty bar, tolyq jigit bizdi alyp, atty konvoıdy qaıtardy.

Lagerdiń aınalasy taqtaımen qorshalǵan qamaý. Qamaýdyń ishinde juqa taqtaılardan bos shegelep, qora tárizdi qylyp istegen uzyn-uzyn on shaqty úıler bar. Bul úılerdi barak deıdi. Lagerdiń syrtqy qamaýynyń qaqpasyn jaýyp, syrtynda, ishinde qaraýyl kúzetshi soldattar turady. Lagerdiń ishi syrtqy dúnıeden bólingen, óz aldyna bir memleket tárizdi. On baraktyń bárinde de tolǵan tutqyndar eken. Baraktardyń esikterin bekitpeıdi.

Tutqyndar bir-birimen qatynasyp júredi. Baraktar qamaý lagerdiń túkpirinde bolady.

Bizdi aıdap lagerge kirgizgende, baraktardyń aralarynda júrgen tutqyndardyń bári de bizge qaraı qaldy. Aıdap kelgen atty konvoıdan bizdi alǵan álgi tolyq sary jigit, qasyndaǵy eki soldatqa:

— Mynalardy ana baraktardyń bos jerlerine aparyp ornalastyr, — dedi. Lagerdi kúzetetin chehoslovaktar eken.

Endi bizdi sol soldattar ertip júrdi. Baraktarǵa taıanysymen, aldymyzdan burynǵy shyǵyp qarap turǵandardan basqa, taǵy da ár baraktan kórden shyqqandaı súmetilgen adamdar aqyryndap shyǵa bastady. Kóbi — ózimiz tárizdi azyp-tozǵan, aryǵan tiri ólikteı, kózderi úńireıgen arýaqtar. Baraktarǵa keldik. Jatqan tutqyndardyń birsypyrasy jınalyp bizge kelip, jónimizdi suraı bastady. Jónimizdi aıtyp jatyrmyz. Jamyrap ornalastyryp jatyr. «Ashpyz» degen soń, árqaısysy júgirip nandaryn ákep berip jatyr. Bizdi barak ishinde úıir-úıir qylyp bólisip áketti. Otyrǵyzdy. Nandaryn jegizip, jan-jaǵymyzdan qamalap, kórgen-bilgenimizdi surap jatyr. Qaınaǵan sý ákep shaı berip jatyr. Sý ákep jýyndyryp jatyr...

Lagerdegi joldastar myń jarymdaı eken. Bular jan-jaqtan jınalǵan, túrli jasta, túrli formada, túrli jaqtan jınalǵan eken. Bulardyń ishinde orys, noǵaı, jebireı, nemis, madıar, koreılik, taǵy basqalar bar .

Bári syrtqy dúnıeden taqtaı qorǵanmen bólingen, lager ishinde óz aldyna bir bóten dúnıede ómir súrip júrgen jandar tárizdi. Baraktaryna bireýi kirip, bireýi shyǵyp, qybyrlap qumyrsqasha qaınaıdy. Baraktyń ishinde kir-kir taqtaı sáki. Bir jeri synǵan, bir jeri qısaıǵan. İshi sasyq, kúńgirt, qarańǵy. Tutqyndardyń bári de júdeý. Kóbiniń kıimderi órim-órim. Kóbi aýrý. Kóbi meńzeń. İlinip, súmetilip, buralyp júredi. Kún saıyn ólip te jatyr eken.

Qalaı bolǵanmen, óz aýylymyzǵa kelgendeı jadyrap, kenelip qaldyq. Ashtan qaýsap, keýip kelgen joldastar tamaqtanyp, toıyp, kenelip qaldy.

Horvat degen madıar — orta boıly, dóńgelek bet, qara sur jigit bizge (qazaqtarǵa) as ákep berip, áńgime aıtyp, qasymyzdan shyqpaıdy. Ózi oryssha shalalaý, súrinip sóıleıdi. Horvat, qyzyldardyń atty otrádynda bolypty. Chehoslovaktar Ombyny alarda Maránovka degen Ombynyń Qyzyljar jaǵasyndaǵy stansıasynda bolǵan qandy maıdanda bolypty. Maránovkada neshe myń chehoslovaktar qyrylǵan. Sany artyq chehoslovaktar ústerin kelip basqansha, azǵantaı ǵana, maıdanda kógentúpte qalǵan qyzyldar Maránovkany bermeı, qara jerdi qanmen boıap jatyp alǵan. Mine, sol maıdanda Horvat bolǵan. Maránovkanyń soǵysyn Horvat óziniń shala tilimen jyr qylyp sóıleıdi. Horvatpen birge Ombyda qyzyl otrádqa kirgen qazaq jigitteri bolypty. Horvat bolǵan qyzyl otrád qarysyp, jaýǵa berilmeı jatyp atysyp, kóp qyrypty. Aman qalǵany shamaly.

— Eshteńe emes, joldastar. Eshteńe etpeıdi. Bizdiki bolady. Aqyrynda biz alamyz, — deıdi.

— Áı, biz alǵanymyzsha mynalar bizden ne qaldyrady deısiń? — deıdi bir joldas.

— Eshteńe etpeıdi, eshteńe etpeıdi, biz bulardyń bárin baýyzdaımyz, — dep Horvat suq saýsaǵymen ymdap, óz tamaǵyn baýyzdaǵandaı shalyp jigerlendi.

— İs uzaqqa aınaldy ǵoı. Jer-dúnıeniń bári qyzyldarǵa jabylyp jatyr. Qyzyldar qashan keledi?.. İstiń aqyry sozyldy ǵoı, — dedim men.

Horvattyń qasyna kelgen aqquba jigit, o da madıar, maǵan qarady.

— Ýaıymdama, joldas, qyzyldar keledi!.. İs uzaqqa aınalsyn. Patshalar úshin bes jyl soǵystyq, endi proletarıat úshin on bes jyl soǵysamyz... Aqyrynda jalpy jer-dúnıe júzinde bizdiń ǵana úkim bolady, — dedi.

Lagerde Atbasar Sovdepiniń bastyqtaryna jolyqtyq. Atbasar Sovdepi jýastaý bolǵan sebepti aqtar úsh-tórt-aq kisini kógentúpke alyp qalyp, ózgesin qoıa bergen eken. Kógentúpke qalǵandardyń biri — Atbasar Sovdepiniń tóraǵasy Basov. Jáne bizdiń Aqmola Sovdepine kelip ketkender. Atbasarda Sovdep jasaǵan bólshevıkterdiń sany shamaly edi de... Lagerdegilerden ár túrli táýir habarlar esittik. Olar gazet alyp turady eken. Gazetterin surap alyp oqydyq. Gazet — Kolchak gazeti. Kolchak alyp turǵan jerlerde Qyzyl partızandardyń shyqqanyn anyqtap bildik. Reseıden qyzyldardyń áli de ilgeri basyp, jyljyp kele jatqanyn bildik. Jasyrsa da gazetinde «pálen qalany tastadyq, túgen qalany tastadyq» — dep qoıypty. Gazet qoldan-qolǵa júgirdi. Ásirese bizge áser bergen Qyzyl partızandardyń kóbeıgeni.

Vagonnyń turmysynan góri táýir bolǵanmen, lagerdiń hali de nashar eken. Tutqyndardyń jartysyndaıy aýrý. Kúnde besten, onnan kisi ólip turady. Tutqyndardyń kóbiniń kıimderi joq. Qystaıǵy sýyq, ashtyq shyńdaryna jetip qalǵan. Báriniń denesi qur súıek pen teri. Bári de ash arýaq. Kóbi — sandalǵan delbe, jandy kóleńke. Biz kelerdiń aldynda ǵana tutqyndarǵa burynǵylarynan góri táýirlep as bere bastaǵan eken. Biraq shyńyna jetken ashtardyń kóbi mal bolmaı jatyr. Aýrýy súzek (tıp) deıdi. Biraq bári — ashtyqtyń, jalańashtyqtyń, sýyqtyń, las jerde jatqandyqtyń áseri. Bizdiń qyryq shaqty joldastardyń deni kelisimen eki kúnnen soń aýyryp qaldy. Bári de bastan keshken ashtyqtyń, sýyq yzǵardyń zardaby. Kóbiniń deneleriniń ár jeri isip ketti. Birazdan soń óle bastady. Bizdiń qyryq shaqty joldastardan alty-jeti-aq kisi jyǵylmady. Aýrýlardyń bárin sol baraktarda bólek salyp qoıǵan. Baqtashylar, kútýshileri, dárigerleri — tutqyndardyń ózderi. Aýrýlar jatqan baraktyń bir jaq esikterinen kúnde jańadan aýrýlar qosylyp kirip jatyr, bir jaq esikterinen kúnde ólikter shyǵyp jatyr. Árıne, azdap bolsa da, jazylyp, saýlarǵa qosylyp jatqandar da bar. Saýlar jatqan baraktarǵa baryp qarap tursań, tyń tutqyndardyń keıbireýleri úımelesip gazet oqysyp otyrady. Keıbireýleri úımelesip áńgime aıtysyp otyrady. Keıbireýleri mujtıǵan, jyrtyq, kir-kir karta men taqtaıdan jonyp jasaǵan doıby oınap otyrady. Keıbireýleri qur sandalyp ananyń qasyna bir, mynanyń qasyna bir baryp, gazet oqyǵandardy, áńgime aıtqandardy tyńdap júredi. Doıby men karta oınaǵandardyń oıyndaryna qarap turady. Keıbir baraktarda skrıpka, syrnaı (garmon) oınaýshylar da bolady. Án salýshylarda bolady. Álsiz tutqyndar seń soqqan balyq tárizdi, sendelgen delbe, jandy kóleńke tárizdi. Kóbi meń-zeń bolyp otyrady, jatady. Barlyǵynyń jalpy reńderi birtúrli nashar. Baraktyń ishinde qalaı bolsa solaı shegeleı salǵan qıýsyz, qısaıǵan, solqyldaǵan eki qabat taqtaı sáki bar. Tutqyndar sol sákige jatady. Sákileri kir-kir. Baraktyń ishi tutas kir, sasyq. Saýǵa sanalyp jatqandardyń óziniń kóbi aýrý. Kún saıyn aýrý kóbeıip jatady. Kún saıyn saýlardan úzilmeı aýyryp shyǵady. Vagonnan góri táýir bolǵanmen, lager de dozaqtyń bir buryshy tárizdi. Ásirese túngi túri jaman. Tún ishinde oıanyp ketseń nemese biraz uıyqtamaı jatsań, uıyqtap jatqan tutqyndardyń neshe túrli uıqysyraǵan sandyraǵy estiledi. Kóbi yńqyldap uıyqtaıdy. Keıde tutqyndardyń shoshyp oıanyp, sóılenip, alasuryp, betaldy tura umtylatyndary bolady. Sol alasurǵan boıymen esalań bolyp aýyryp qalatyndary bolady. Lagerdiń ásirese túngi sýreti yńyrsyp demalǵan qara pále basyp, shala tunshyqqan qarańǵy dozaqtaı.

Al aýrýlar jatqan baraktarǵa barsań, ol jerde de yńqyl, bul jerde de yńqyl. Kúıip-janyp jantalasqan aýrýlar. Mursasy quryp, úndeýge áli kelmeı aqyryn dem alyp, sónýge taıanǵan shamshyraqtaı álsiregen aýrýlar. Sandyraqtap jatqan aýrýlar. Keıbireýleriniń sandyraqtarynan qorqynysh sózder estiledi. Keıbireýleriniń sandyraqtarynan qýanysh, shattyq sózder estiledi. Keıbireýleriniń sandyraqtarynan kókirekterine sert, arman, ıman qylyp saqtaǵan sózderi estiledi... Aýrýlar jatady. Kútýshi joldastar aralap, damylsyz aýrýlardy súırep, kóterip, sý berip júredi. Shamasy keletinderin súırep tysqa shyǵaryp, kirgizip júredi. Kútýshilerdiń qabaqtary tastaı bolyp qatqan...

Mine, baraqtyń jaıy osyndaı. Eń táýir jeri — baraktardyń esikterin jappaıdy. Kirip-shyǵyp júrýge yqtıarly. Syrtqy dúnıeden bólinip, qorshaýly qamaýda jatqanmen, baraktardyń birinen-birine kirip-shyǵyp júrýge bostandyq bolǵan soń turmysymyz vagondaǵydan jaqsy tárizdi boldy.

Lagerde sóıtip jata berdik. Bir kúnimiz bir kúnimizge uqsas...

Biraz kún ótti. Jaz taıandy. Oryssha, qazaqsha gazet oqımyz... Qyzyldardyń dáýirlegenderine júrek alaburtady. Lagerge kelisimen Ombydaǵy bostandyqtaǵy júrgen biren-saran dostarmen habarlastyq. Olar ruqsat alyp lagerge de kele bastady.

Bizben qatynasyp, bizge as jiberetin — Ombydaǵy Muqandiki, sonda jatatyn Janaıdar jáne Qurmanǵalı.

Lager ishinde ashananyń qaınaǵan sý alatyn jerinde bir kúni sý ala kelgen kóp joldastardyń arasynda turǵan Zikirıa Múkeıulyn kórdim. Amandasyp, sóılesip qaldyq.

«Sen barakta joq ediń ǵoı...» — desem, Zikirıa lagerdiń ishindegi bir berik bólmede (karserde) jatyr eken.

Biz lagerge kelmeı turǵanda, barakta jatyp júrgen kezinde, Zikirıa bir kúni ashanaǵa sý ala kelgen betinde, qashýǵa yńǵaılanypty. Ony kúzetshi chehoslovaktar sezip qalyp, Zikirıany ustapty. Jaýap alǵanda Zikirıa eshteńe bilmeıtin mylqaý bolyp sóılepti. Sodan soń Zikirıany baraktarǵa qoımaı, lagerdiń ishindegi biren-saran jazalylardy qamaıtyn berik bólmege jaýyp tastaıtyn bolypty. Berik bólmeden Zikirıany kóp shyǵarmaıdy eken. Bizdiń ony kórmeı júrgenimiz sol eken.

Lagerge kelgennen keıin, syrtqy dúnıemen qatynasqan soń, birsypyra habar bildik.

Qyzyl otrádtaǵy qazaqtardyń, Sovdepshi qazaqtardyń ne bolǵanyn zerttedik.

Qyzyljardaǵy uıymdasqan azǵana qazaq jumyskerleriniń taǵdyryn túneýgi kúni Qyzyljar lagerinde bilgenbiz. Olar týraly basqa, jańadan oǵan qosarlyq habar bilmedik. Qyzyljardyń jaraqtalǵan qazaq jumyskerleriniń bastyǵy Ysqaq Kóbekulyn aqtar tóńkeris kúni atqan. Kárim Sóteshulyn tóńkeris kúni Qyzyljardyń musylman baılary uryp óltirgen. Ǵalı Esmaǵambetulyn Qyzyljardyń baılary uryp óltirgen. Muqan Esmaǵambetulyn úsh aıdaı abaqtyda ustap shyǵarǵan. Ózgeleri jasyryn ketken, bular týraly budan basqa jańarǵan habar bilmedik. Shaımerden Áljanulyn Qyzyljar ýezinde ustap abaqtyǵa salǵan. Odan Omby túrmesine jibergen. Omby túrmesinen Shaımerdenderdi qysty kúngi (1918 jyl, jeltoqsanda bolǵan), Ombyda Kolchakqa qarsy kóterilis jasaǵanda, bólshevıkter túnde túrmeden bosatyp jibergen. Túrmeden bosanyp shyǵyp, Shaımerden men Kólbaı ekeýi qazaq arasyna qaraı qashqan. Bulardy Ombydaǵy oblystyq «Alashordalar» qýyp, ustap ákep, Kolchaktyń qolyna bergen. Kolchak Kólbaıdy túrmede keshiktirmeı óltirgen. Birazdan soń Shaımerdendi de atyp óltirgen. Bular týraly, Ombyǵa bizdi ákelgen bette de tolyǵyraq aıtyp ótkemin.

Al Ombydaǵy qyzyl otrádqa kirgen qazaq jumyskerleriniń taǵdyrlary qandaı bolǵanyn aıtaıyn.

Ombydaǵy qazaq jumyskerleriniń birazy jaıaý otrádta bolǵan. Birazy atty otrádta bolǵan. Jaıaý otrádta qazaq jigitteriniń ishindegi basshylary: Muqametqalı Tátimuly, Shókeıuly, Jumabaı Tólenbaıuly, otrádtyń ishindegi basshylary: Ýgar (Muqataı) Jánibekuly, Zikirıa Múkeıuly.

Chehoslovaktar soǵysynda, qyzyl otrádtardaǵy qazaq jumyskerleri Ombyny qorǵaǵan qandy maıdanda bolǵan. 1918 jyly maýsymnyń basynda chehoslovaktar Qyzyljardan temir jolmen onnan asa poezben Ombyǵa qaraı kelgen. Ár vagonda qyryq-otyz chehoslovak soldat. Ár chehoslovaktyń óne boıy tolǵan qarý-jaraq. Vıntovka da onda, pýlemet te, zeńbirek te onda, maýzer de, bomba da onda, qylysh, sapy da onda. Bári — ásker tártipterin ábden úırengender. Bularǵa qarsy turǵan qyzyl áskerdiń sany da, ol ýaqytqa qaraǵanda, edáýir. Biraq bular ásker tártibin, soǵys ádisterin jóndi bilmeıdi jáne quraly da az. Jańaǵy aıtylǵan qazaq jigitteri áli jóndele almaǵan. Top-top bolǵan qyzyl otrádtyń ishinde. Bulardyń qarý-jaraqtary da kem, ásirese oqtary az. Birazdary — otrádqa ózi tilenip kirgender. Bular jaýdyń basym ekenin kórse de, chehoslovaktardyń jolyn bógep, aǵashty, ormandy dalada, temir jol boıynda shep quryp soǵys ashady.

Saımany artyq, soǵys tártipterin jaqsy biletin jaý otty, ýly qorǵasyndy jańbyrsha jaýdyrady. Qyzyl ásker shep quryp, oqty oqpen qarsylap, qyp-qyzyl oqtyń astynda, bytyrlatyp atqylap jatyp alady. Eki kún, eki tún tynym almaı soǵysady. Neshe ret lek-lek bolyp oǵyn burshaqtaı jaýdyryp qaptap kelgen dushpandy qozǵalmaı jatqan qyzyldar jýsatyp salady. Qyzyldardyń ózderi de neshe ret qozǵalyp, jaýǵa qarsy umtylady. Aqyrynda qyzyldardyń oqtary da taýsylady, adamdary da azaıady. Saımany basym jaý aqyrynda kerip áketedi. Qyzyldardyń tabany aýmaı qalǵandary lajsyz sheginedi. Árbir aǵashtyń túbin, árbir jeroshaqtyń túbin qanǵa boıap qaldyrady. Maránovkany alǵan soń, chehoslovaktar temir jolmen bógelmeı Ombyǵa keledi. Omby vokzalynyń janyndaǵy Kýlomzıno stansıasynda Ombynyń aqyrǵy otrádtary chehoslovaktardyń aldynan shyǵady. Bulardyń kóbi — sol chehoslovaktarmen soǵys bolyp jatqanda ǵana qoldaryna myltyq alyp shyqqan jumyskerler. Bulardyń ishterinde de jıyrma bes shamaly qazaq jumyskerleri bolǵan. Á degende qoldaryna myltyq túspegen soń bul qazaq jumyskerleri Ombyda jınalyp kelip janjal qylyp, myltyq saraıyndaǵy qaraýyldy óltirip, qarý-jaraqtanyp, chehoslovaktarǵa qarsy shyǵady. Kýlomzıno stansıasynda chehoslovaktarmen taǵy da qyp-qyzyl soǵys bolady. Taǵy da qyrǵyn bolady. Adamnyń qany taǵy da sýdaı aǵady. Kýlomzıno stansıasynda adam qany tambaǵan jer qalmaıdy. Aqyrynda jaý Kýlomzınony da alyp, Ombyǵa kiredi. Kýlomzınoda soǵysqan jıyrma bes qazaq jumyskerleriniń jıyrmadaıy oqqa ushady, tirideı qolǵa túskenderin chehoslovaktar tilgilep óltirip, bastaryn myjǵylap aǵashqa asyp ketedi. Bul soǵystaǵy qazaq jigitterinen Zikirıa Múkeıuly qolǵa túsip, aman qalady. Sońynan Ýgar (Muqataı) Jánibekuly qolǵa túsedi. Soǵys basylǵannan keıin, ólgen qazaq jigitterin qazaqtar kelip jınaıdy. Biraq qyrylǵan qyzyldardyń bastary, betteri sonsha myjǵylanǵandyqtan, kóbin anyqtap tanı almaıdy. Qyrylǵan qazaq jigitteriniń ishinde bireýin Muqametqalı Tátimulyna uıǵarady. Bárin jınap kómedi. Muqametqalı Tátimulynyń eline joldastary kóńil aıtyp hat jazady. Ertis parohodynda matrostyq, jumysyndaǵy týǵan aǵasy Ombyǵa kelgende, Muqametqalıdyń Ombydaǵy joldastary jınalyp, aǵasyna qazaqsha estirtip kóńil aıtysady.

Mine, Ombyda Sovet týynyń astyndaǵy, qazaq eńbekshilerinen shyqqan qyzyl azamattarynyń taǵdyrlary osyndaı bolǵan...

Bul jerde Muqametqalı Tátimuly týraly anyqtalyp bilingen oqıǵalaryn aıta keteıin. Munyń «ótken ótkelderi», bastan keshirgen erlikteri — eńbekshi tap azamatyna aıta júrerlik qyzyqty áńgime.

Muqametqalı Tátimuly men Abdolla Asylbekulynyń 1919 jylǵy soǵys maıdanynda óz qoldarymen istegen isteri ertegi tárizdi. Biri Oral taýynda, biri jyraq kúnshyǵysta — Japonıamen shekarada. Jáne Sabyr Sháripulynyń istegenderi men bastan keshkenderi birtúrli qyzyqty,tańqalarlyq ertegi tárizdi. Bir úlken «dastan» tárizdi. Bular týraly taǵy da jazarmyz. Bul jerde Muqametqalıdyń ne qylǵanyn aıta keteıin. Muqametqalı chehoslovaktardyń soǵysynan aman ketedi. Chehoslovaktar jeńip, aqtar Ombyny alǵan soń, Muqametqalı jáne Telimbaıuly degen qazaq jigit ekeýi qyryq shamaly qyzyl otrádtaǵy joldastarmen sheginip otyryp, Eshim qalasyna barady. Bular Eshimdi aqtar alyp turǵan ústine barady. Eshimge bara, kıe-jara aqtarmen shartta-shurt soǵys qylyp jeńip, abaqtyǵa qamalǵan qyzyl áskerlerdi, bólshevıkterdi bosatyp alyp, Eshimnen ketedi. Jolshybaı ár jerde kóterilgen aqtarmen soǵysyp otyryp, Ekaterınbor, Túmen qalalaryna bet alady. «Vagaı» stansıasyndaǵy soǵysta Jumadil Telimbaıulyna oq tıedi. Sonsoń Jumadildi Vátkaǵa jiberedi. Muqametqalı sol ýaqytta «Ombynyń asaý júzi» degen júz shamaly otrádqa kiredi (Omskaıa dıkaıa sotná). Sol betimen Muqametqalı Oraldyń soltústik jaq maıdanynda bolady.

Oktábr meıramynda Koshýven zavodynda bolady. Bul jerge Oktábr meıramyna Máskeýden bastyqtar keledi. Zınovev bólshek-bólshek bolǵan qyzyl otrádtardy qurap, tártipti ásker qylyp ketedi (Regýlárnaıa armıa). Quralǵan qyzyl áskerin «Pýtılevtiń birinshi atty bolat polki» (Pervyı Pýtılevskıı stalnoı kavalerııskıı polk) dep ataıdy. Pýtılevtiń birinshi atty bolat polkiniń Muqametqalı pýlemet bastyǵy bolady.

Bul polk qurylyp bolǵan kezde bular aqtyń qursaýynda qalady. Aqtar bulardy aınala qysady. Aqyrynda Bolat polk qamaǵan aqtardyń bir jaǵyn qıratyp, buzyp-jaryp ótedi. Glazo degen qalanyń janyndaǵy qyzyl áskerge qosylady. Sol maıdanda qysty ótkizedi. Bularmen jedel Oraldyń soltústik jaǵynda aqtarmen maıdandasqan qyzyl áskerdiń bir polki «Qyzyl búrkit polki» degen polki bolady. Qazaqsha sóz qulaqqa jatyq estilmegenmen, oryssha ádemi estiledi. Bul Pýtılevtiń birinshi atty bolat polki, qyzyl búrkit polktary týraly (Polk krasnyh orlov) lagerde otyryp, Kolchak gazetterinen kóp oqydyq.

1919 jyly sáýir aıynda Oraldyń tústik jaq maıdanyna Troskıı keledi. Troskıı kelgen soń Qyzyl áskerdiń rýhy erekshe kúsheıedi. Oraldy, Sibirdi jaýdan aıyrýǵa Troskıı uran salady... «Jaý qolyndaǵy asaý Sibir men qart Oral bizdi kútýde...» — degen Troskııdiń kúshti sózderi qyzyl áskerdiń qaıratyn tasytady. Troskııdiń aıtqan kúninde maýsymnyń basynda (úshinshi maýsymda), ishinde Muqametqalı bar, qyzyl ásker Oraldyń Temirqazyǵy — Ekaterınbordy alady. Ol kezde Muqametqalı — pýlemet vzvodynyń bastyǵy. Ol arada jarasy jazylyp, Telimbaıuly áskerge keledi. Sol betimen qyzyl ásker jyljyp otyryp, aqtardy domalatyp aıdaı beredi. Aqtarmen beldeskende Muqametqalı men Jumadil aldyńǵy qatardan qalmaıdy. Eshimdi, Ialýtorovskini alǵannan keıin, Muqametqalı súzek bolyp aýyrǵan soń, Ekaterınbor qalasyna jiberiledi. Jumadil Ombyny alyp, Kolchakty qashyryp, Barnaýylǵa barǵan jerde aqtardyń qolyna túsedi. Aqtar Jumadildi keskilep óltiredi...

Mine, Ombydaǵy qyzyl otrádqa kirgen qazaq jumyskerleriniń isteri osyndaı bolǵan. Al aqtardyń qolyna túsken Ýgar (Muqataı) neshe qashyp shyǵyp, talaı jerde qaıta qolǵa túsip, aqyrynda qashyp, jasyryn turmysqa kirgen.

Uly maıdanda, tarıhı synda bizdiń eńbekshi taptan shyqqan shyn erler, mine, osyndaı bolǵan. Bilekterimen istegen bulardyń qaırattaryn, keıin jazarmyn dep, bul araǵa jazbaı otyrmyn. Bular revolúsıa týynyń astynda qaterli qıyn keshýlerden sóıtip, taısalmaı-aq ótken... Onsoń Kókshetaý Sovdepiniń bastyqtarynyń biri Sabyr Sháripuly edi. Sabyr aqtardyń qolyna túspeı, jasyryn júrispen ketken. Sabyr týraly sońynan bilingen maǵlumattardy keıin jazarmyn.

Ombydaǵy oqýshylardyń «demokrat sovet» jasap, bólshevıkterge qosylǵandarynan Dosuly jylysyp Kókshetaýdaǵy eline ketken. Janaıdar Sadýaqasuly ǵana Ombyda...

Bizdiń Ombyǵa kelip toqyraǵanymyzdy estip, Qyzyljardan Jumabaı Nurkınniń ákesi keldi. Ol kóp azyq ákelgen eken, ony aldyq.

Soldat lagerdiń qaqpasynyń aldyn jáne lagerdiń qorǵanynyń burysh-buryshtaryn ǵana kúzetedi. Barlyq baraktardan lagerdiń qaqpasyna qaraı júretin joldy bir-aq ótkel qylyp, tikendi symtemirden qylǵan sharbaq bar. Tystan lagerge kirip, baraktarǵa kelgen kisi sol tiken sym sharbaqtyń ótkel aýzymen ǵana júredi. Mine, sol ótkeldi eki soldat kúzetip turady. Baraktardyń astynda bos júremiz. Kúnine eki mezgil lagerdiń ortasyndaǵy baraktardyń lager qaqpasy janyndaǵy tiken sym sharbaq ishindegi taǵy da symmen qorshaǵan keń jerge seıil quryp júrip kelemiz. Lagerdi kúzetetinder — chehoslovaktar.

Lagerdegi tutqyndar jińishkelep lagerdi bıleýshi komendanttan dári-dármek ákelýge ruqsat alyp, konvoı soldatpen lagerden shyǵyp, qala aralap, dúkenderge baryp qaıtady. Sóıtip, tanys úılerge de baryp keletin boldy. Biz de sol jónmen kelip jatqan Jumabaıdyń ákesine baryp, Muqandikine baryp, Janaıdarmen, Muqanmen sóılesip kelip júretin boldyq.

Lagerden qalaǵa shyqqanda bizdi ertip júretin konvoı — chehoslovak soldattary. Bul «batyrlar» burynǵydaı emes, jelikteri basylyp, istegen lańdary ne ekenin endi sezgen tárizdi. Bularmen ashyq sóılesetin boldyq. Keıbireýleri «bárin qylǵan solar...» — dep, ofıserlerin boqtaıdy. Keıbireýleri ofıseriniń aldaýymen Sovdepke qarsy istegen lańdaryna ókingendeı tunjyrap bastaryn shaıqaıdy. Keıbireýleri sovet úkimetin aıyptaıdy.

— Bizdi elimizge jibermeı bóget qyldy, biz sonsoń ǵana soǵys qyldyq, — deıdi.

Qysqasy, chehoslovak soldattarynyń kóbi bizge jaqyn tartatyn boldy. Sóıleskende bizdi «týysqan» («brat») dep sóıleıdi. Lagerden ertip shyqqan soń, qaıda baram deseń de aparady.

— Týysqan, endi óziń bil, sen olaı-bulaı bolyp qashyp ketseń, meni atady! — deıdi.

Lagerden shyǵyp júrgende qashamyz desek, qashyp ketetinbiz, biraq shyǵyp júrip qashqan soń, lagerdegi kóp joldastarǵa kesir bolatyn bolǵan soń, eshqaısymyz konvoımen qalaǵa shyǵyp júrgende qashpadyq. Biraq áıteýir lagerden qashýdyń planyn quryp júrdik...

Jaz taıanyp, jylymyq túse bastady. Kósheniń qary erip jatyr. Júrek pen kóńil burynǵydan basymyraq qımyldaı bastady. Bıylǵy jazdan júrek zor shattyq kútedi. Kókirektegi shynjyrly arystan qımyldap, qaranyp, kúshin jınaı bastady. Lagerden buryn da qashqan eken, qazir de biren-saran adam ebin taýyp qashyp ketip jatyr. Qıal júıtkıdi. Tátti qıal túrli jobalar qurady. Aýyrmaı saý júrgender sóılesip, sózdi bekittik. Qashpaq boldyq.

Ruqsat alyp, konvoımen Jumabaı, Kachenko úsheýmiz lagerden qalaǵa baryp kelip júrip, eki bılet taptyq. Birin Janaıdar Sadýaqasuly, birin Qurmanǵalı Tuıaquly taýyp berdi. Kóp joldas ketýge bılet jetpeıtin bolǵan soń, men konvoımen Muqandikine baryp, Janaıdardan álgi 1917 jylǵy oqyp júrgen kedeı jastary ashqan «demokrat sovetteriniń» (Pedagogıcheskıı Sovet ýchashıhsá) shtempel mórlerin aldym. Jáne jelim, ótkir báki, sıa qaryndash, qaǵaz, qalam, sıa tapqyzyp aldym.

Lagerge kelip, pyshaqpen rezeńke mórdiń áripterin sógip aldym, kesip, keıbir áripterin jóndep, bárin qaıta japsyryp «oqytýshylar sovetiniń» móri qylyp aldyq. Mór oryssha mynadaı bolyp shyqty:

«Pedagogıcheskıı Sovet ýchashıhsá». Osy mórdi oqýshy shákirtterdiń bıleti qylyp birneshe bılet jasap alystyq. Janaıdar taýyp bergen dokýment — kýálik qaǵaz Omby oıazy Sileti bolysynyń qaǵazy Dúısenbi Ásıuly degendiki eken. Jasy 26-da. Basqa tús belgileri joq. Meniń 24, 25-tegi kezim... Bul qaǵaz meniń jasyma týralaý keldi. Jáne buryn qashpaq bolǵan men bolǵan soń, bul qaǵazdy men alǵam. Ol dokýmentke úılestirip, men myna mórmen taǵy bir qaǵaz jazyp aldym. Meniń bıletimdi bul jerde kórsete keteıin. Mynadaı edi. (Lagerden qashqandaǵy bılet qaǵazdyń qazaqsha aýdarmasy

QAZAQ OQYTÝSHYLARYNYŃ PEDAGOG SOVETİ

Kýálik

Osy kýálikti kórsetýshi Ombydaǵy eresekter oqıtyn orta dárejeli pedagog mektebiniń oqýshysy shyn Dúısenbi Ásıuly. Sileti № 112 eliniń qazaǵy, Omby ýezi. Jasy 26-da. Ásıuly oqýdan jazǵy tynysqa bosandy. Rastyǵyna kýálendirip, qol qoıyp, mór basamyz.

Pedagog soveti tóraǵasynyń orynbasary: (qol qoıǵan)

Hatshy (qol qoıǵan)

1919 jyl, 25 mart (Mór basylǵan)

Janaıdar taýyp bergen dástábirne de mende. Myna ózim jasaǵan dástábirneni sol Dúısenbi Ásıulynyń atyndaǵy qaǵazdyń jónimen jazyp aldym. Janaıdar taýyp bergen dástábirnege qol qoıǵan «Alashordanyń» ýezik komıteti atynan, komıtet tóraǵasy Sadýaqas Jantasuly.

Orys, qazaq joldastarmen sóılesip, sóz pisti.

«Qashyp ustalǵan tutqyn tergeýsiz atylady» dep Kolchak jarlyq shyǵardy. Biraq oǵan qaramaı-aq aýrýdan saýlarymyz qashpaq boldyq.

Jumabaı shyǵyp ákesimen ketpek. Ózgemiz basqa jónmen ketpekpiz. Jylymyq túsip, qar erı bastaǵan soń, baraktardyń aralyǵyndaǵy, aldaryndaǵy jınalǵan qarlardy, tógilgen shaıyndy sýlar men erip qatqan muzdardy oıyp, atqa jekken shanalarǵa salyp, tasyp shyǵara bastady. Qar tasýshylar — jıhangerler soǵysynda tutqyn bolǵan avstrıalyqtar. Bularmen sóılesip, tasyp shyǵaratyn qardyń astyna jatyp shyqpaq boldyq...

Ol kúni erte turdyq. Júrek qattyraq soǵady. Kóńil alaburtady. Tańerteńgi qatqan salqyn ýaqyt. Aspan bulttaý edi. Kún surǵylt. Jýynyp-kıinip aldyq. Shúmekti qazannan qaınaǵan sý ákep shaı ishtik. Ol arada tutqyndardyń bári de turdy. Kúndegideı bári de qumyrsqasha qybyrlaı bastady. Biz tyqyrshyp, tysqa damylsyz shyǵamyz. Birazdan soń qar tasýshylar da keldi. Baryp sóılestik... Áýeli Jumabaıdy jóneltpekpiz. Táýekel qaıyǵyna taǵy da miner saǵat taıandy... Plan ábden jasalyp bitken. Sóz ábden sóılenip baılanǵan. Endi tek bir-birimizge úndemeı qaraımyz... Bel býylǵan. Eki baraktyń arasynda qarlardy oıyp, daıarlap, shanany qamap, onnan asa tutqyn qoldaryna kúrek alyp tur. Syrttan kúzetshi soldat sezbesin dep, bári de shanaǵa qar salǵan bolyp jaı qorshap turǵan jurt.

«Káne, júr, daıar bolyp qarap turmyz», — dep joldastar Jumabaıdy shaqyrdy.

Jumabaı jyldam basyp jóneldi. Kelip tez shanaǵa jatty. Kúrek ustap, muzdy, kirli qarlardy daıarlap turǵan tutqyndar tez jan-jaǵynan bastyryp, toń qardy salyp jiberdi. Jumabaı qarǵa kómildi. Qardyń ústine taqtaı qoıyp, taqtaıdyń ústine avstrıalyq otyryp, «shúý!» — dedi. Par jegilgen eki at dyryldatyp shanany alyp jóneldi... Shana tiken sym sharbaqtan aman ótti. Sym sharbaq aýzyndaǵy cheh soldattary qarap turyp qaldy. Odan ótken soń, shanaǵa qaqpa aýzyndaǵy soldattar qaqpany ashty. Shana aman lagerden shyqty.

Qozǵalyp kóńildi azyraq toqtatyp, joldastarmen sóılesip, aýrýdan saý Abdolla ekeýmiz erteń qashpaq boldyq.

Aýyryp jatqan Baımaǵambet pen Bákenniń qasyna keldim. Olarǵa sút ákep berip, Hafızdiń, Afanasevtiń qasyna keldim. Afanasev ólip qalǵan eken. Jáne Smokotın ólip qalǵan eken. Hafızge sút ákep berdim. Taǵy da basqa naýqas joldastardy jaǵalap kórdim...

Kóńil alaburtyp, oımen dúnıe kezip, túnimen uıyqtaı almaı shyqtym... Erteń qashpaq bolyp qoıǵan Abdolla túnde aýyryp qaldy.

Túnimen júrek alyp-ushyp, ushqyr kóńil uıyqtatpady. Túnimen ushqyr qıalmen istemegen is qalmady...

Men elge de bardym. Jas kúnimnen úırengen jerlerdi, taýlardy kezdim. Qalyń ný, shyńyraý shatty, bıik quzdy, qıyn shyńdardyń bastaryna shyqtym. Taýlardy, salalardy, oıdy-qyrdy basqan appaq qarlarmen alysyp, ombylap maltydym. Jynys ormandardy, buralǵan kók órim taldardy araladym. Jazǵy kesteli kilem tósegendeı kók jibek shópti keń dalalardy kezdim. Elge baryp, saǵynyp-sarǵaıǵan anamdy kórdim. Es bilgeli qushaqtap, súıip, erkelep kórmegen anamdy qatty qushaqtap, aldynda balasha erkelep jattym. Taǵy da túrli qıal basty bılep, uıqy bermedi. Qashqyn bolyp, bóten esimmen bóten elderdi qydyryp júrdim. Partızandardy taýyp alyp, solarmen birge aqtarmen ańdysyp ta júrdim. Qashqyn bolyp, óz aldyma jigit jınap, elsizge shyǵyp, taýǵa bekinip, dushpandardan kek alyp ta júrdim. Men Túrkistan bardym... Rossıa bardym. Sovet úkimeti bar jerlerge bardym... Meniń barmaǵan jerim joq... Men izdedim, qýdym bostandyqty!

Erte turyp, qar tasýshylardy tosyp, tysqa bir shyǵyp, bir kirip júrdim. Olar kele qoımady. Aýrýlarǵa jańa sút pisirip berdim.

Otyrdym. Kún jyly. Jazdyń ıisi shyǵyp, kókirekke kiredi. Shyraıly qyzyl kún qamaýǵa altyn nuryn shashady. Baraktyń kúngeı jaqtarynyń qary jipsip erı bastady. Kele jatqan jazdy sezip, júzi jylynǵan kúndi kórip, jan-janýar shattanǵan kúıge túsken tárizdi.

Qar tasýshylar keldi. Júrek soqty... Kókirektegi shynjyrly arystan julqyndy... Baryp sóılesip, qazir jónelmek boldym. Barakqa kirdim. Aýrý joldastardy kórdim... ishimnen bárine qosh aıtyp turdym.

Keshigip qalǵan ekenmin, bir joldas kelip asyqtyrdy. Aýrýdan saý joldastarmen qoshtastym. Tysqa shyqtym.

Shanany qorshap, kúrek ustaǵan joldastar meni kútip tur eken. Dereý men de shanaǵa jattym... Jyldam qarmen kómdi. Etpetimnen jatyrmyn. Ústime aýyr kesekterdi bastyryp saldy.

Tus-tusymnan qamap turǵan joldastar jalma-jan qalyń muzdy, kirli qarmen meni bastyrdy. Muzdy, kirli kesek ılenip jatqan qoqym kardyń ústine taqtaı salyp, kisi basyp otyrdy... «Shúý», — dedi. Dúrildep shana jóneldi. Moınymdy, shyntaqtarymdy, belimdi qatty ezip barady. Aýyr salmaq syrtymnan nyǵarlap janshyp barady... Keýdemdi qysyp tunshyqtyrdy. Biraq men kóterdim, shydadym. Barlyq kúshimdi jınap, jaýyrynymmen kóterip, eki qolymdy tirep jáne moınymmen kóterip, mańdaıymdy tirep jattym... Lagerdiń úlken qaqpasy syqyrlap ashylyp, shana dúrildep lagerden shyqty...

Qapastan qutylyp, jalpy bostandyq, teńdikti kórý úshin jáne óshken úndi qaıta tiriltý úshin, belimdi, moınymdy ezgen aýyrlyqtarǵa shydadym...

XI. QASHYP SHYQQAN SOŃ

(Kereký joly)

Lagerden shanamen dyryldatyp súırep alyp shyǵyp keledi.

Qalyń qarǵa kómilip shanada jatyrmyn. Qardyń ústinen qar tasyǵan avstrıalyq tutqyn soldat basyp otyr. Moınymdy, keýdemdi, belimdi aýyr salmaq shanaǵa janyshtaı túsedi. Kúshimdi jıyp, aqyryn denemdi qımyldatyp qoıamyn. Demimmen erigen qar sýy tamshylap, moınyma, betime aǵyp jatyr.

Álden ýaqytta shana toqtady. Avstrıalyq tutqyn soldat shanadan túsip, shanany aýdaryp, qardy tókti.

Maǵan sybyrlap: «Jata ber, jata ber, qarmen birge!..» — dedi.

Men ádeıi lyqsyp, qarmen birge domalap jerge tústim. Ústi-basyma erigen qar jabysyp qalǵan eken, avstrıalyq soldat ústime jabysqan qarlardy, qıqymdardy tazalap, qolymen qaǵyp, qardyń ústinde, meniń qasymda otyrdy.

Meni qarmen ákep tókken jeri — Ombynyń qazaq jaqtary otyratyn kúnshyǵys jaq sheti. Qaıyń toǵaıdyń qasy. Qalanyń qar, boqtyq, qıqym tógetin jeri. Mańaıdan «eı» derlik jerden ótip jatqan biren-saran shanaly, jaıaý adamdar bizdi eleıtin emes.

Avstrıalyq tutqyn soldat: — «Káne, endi qaıda barasyń?.. Qalaǵa barsań, shanaǵa min! — dedi.

Shanaǵa mindim. Endi avstrıalyq soldat qaıtadan qalaǵa alyp jóneldi. Qalaǵa kirdik. Baratyn úıim — Muqandiki — taıaý, qalanyń biz sol túsken jaq shetindegi lagerdiń qasynda. Muqan úıine týra kelmeı, bir kóshede shanadan tústim. Tutqyn soldatpen qosh aıtystym.

— Qosh, jolyń bolsyn! — dep, soldat qolymdy ustap qosh aıtyp, jónimen júrip ketti.

Men burylyp, kóshemen jaıaý júrip kettim.

Sáske kezi. Sáýir aıynyń basy. Kún jyly. Kóshe men qalanyń qarlary erip, eptep jyljyp sý aǵady. Kóshe men qoranyń ishi azdap qojalaqtanyp, bylǵanysh bola bastaǵan. Aıaǵymda sholaq tumsyq, keń, eskileý soldat etik. Ústimde semınarıa porymdy oryssha sholaq beshpenttiń syrtynan kıgen qazaqsha eskileý beshpent — ishik. Jeńderi qyrqylyp jyrtylǵan. Syrty — tas kómirdiń kúıesi sińgen eski qońyr tiben shúberek. Basymda kóneleý qulaqshyn. Moınymda sharf, belimde eski qońyr shúberek belbeý. Bar kıimim osy. Bul syrt kıimdi lagerden konvoımen qalaǵa shyǵyp júrgende kımeıtinmin. Onda ylǵı bir noǵaı qyzyl áskerlik jigittiń shıneli men soldat bórkin kıip shyǵatynmyn.

Muqandikine keldim. Jeńgeı esik ashyp, qarsy shyqty. Amandasyp kirdim.

— Joǵary shyq, shyraǵym! — dedi.

— Birjolata keldim, — dedim.

Jeńgeı qashyp shyǵyp kelgenimdi bile qaldy da:

— Jaraıdy, qaıyrly bolsyn, shyraǵym! Endeshe, tórgi úıge, ana qaryndastaryńnyń bólmesine otyra ǵoı, — dedi.

Qaryndastardyń bólmesine kirdim. Jeńgeı birge kirdi. Úıde Muqan da, Janaıdar da joq eken. Úıde qaryndasym men jeńgeı ǵana bar eken. Amandasyp otyrdyq. Men saqtyq qylǵym keldi.

Jeńgeıge: — Men ázir munda otyrmaımyn, saraılaryńyz bolsa, sonda baryp otyra turaıyn! — dedim.

Jeńgeı:

— Qoı, otyra ber, kim keledi deısiń?.. Bireý kelse balalardyń bólmesine kirmeıdi. Esik jabýly turady. Otyra ber! — dedi.

Men oǵan bolmadym. Ár túrli oı kirdi! Meni Kolchak Muqannyń úıinen ustap alsa, úı ıelerine jaqsy bolmaıdy. Al qoranyń esigi ashyq saraıynan ustap alsa, úı ıeleri «biz bilgenimiz joq», — dep jaltarýǵa bolady. Osy oımen, saqtyǵym ustap, jeńgeıge bolmastan úıden shyǵyp, pishen úıgen saraıǵa baryp otyrdym. Pishenniń ústine shyǵyp, shuńqyrlap aldym, qısaıyp jattym. Kún jyly. Sáýir, eptep qardy jipsitip jatyr. Saraıdyń tóbesinen aqyryndap pishenge tamshy tamady. Sáýirdiń dymqyl ıisi aýany bılep alǵan. Jadyraǵan deneniń kúshi artqandaı. Jan-janýar jazdy sezip, jadyrap kóńildengendeı. Qoradaǵy erigen qardyń shalshyǵyn shylp-shylp etkizip, shúpirlesip, jamyrasyp, shúńkildesip aq qazdar júr. Byldyrlap, kúlip, júgirisip jasyrynbaq oınaǵan balalarsha, birin-birin qýalap oınap torǵaılar júr. Shalshyqty shylpyldatyp saraı aldynda sıyr júr. Bastalǵan jazǵa bári de shat, bári de qýanyshty tárizdi. Jan-janýarlardyń bári de qystaı búrisip otyryp, shýaqqa jańa shyqqan tárizdi.

Kózim ilinip ketken eken, saraıǵa Janaıdar kelip oıatty. Amandasyp, kúlistik. Janaıdar bolmastan úıge ertip bardy. Jeńgeı sary maıǵa quımaq quıyp pisirip, samaýryndy qaınatyp shaıdy jasap, daıarlap otyr eken.

— Qaraǵym, endi sheshinip, shaı iship otyra ber! Úıge tanıtyn kisi kele qoımas. Tanıtyn kisi kelse qaryndastaryńnyń bólmesine kirip otyrarsyń! — dedi.

Endi sheshinip, jýynyp shaıǵa otyrdym. Toǵyz aıdan beri ishpegen shaıdy iship, jemegen quımaqty jep, kenelip, áńgimelesip, tirshiliktiń tolqynyna máz bolyp otyrdym.

Erkekten batyr, erkekten aqyldy áıel bolatyn shyǵar. Biraq Bátıma jeńgeıdeı batyr, aqyldy, ornyqty áıeldi kórgenim joq. Jaıshylyqta árkim-aq batyr, árkim-aq aqyldy ǵoı. Batyrlyq pen aqyldylyǵyn tarshylyqta kórsetken adamǵa kisi bas ımes pe! Mundaı ilýde bireý ǵoı. Sol, aldynda bas ıerlik, «ilýde bireý» derlik adam — Bátıma jeńgeı.

Qylyshynan qan tamyp turǵan Kolchaktan qashyp kelgen adamdy úıine engizip, tórine shyǵaryp, aspaı-saspaı syılap otyrý kimniń qolynan keler! Erdiń eri qaýip qylatyn iske syr bildirmegen áıeldi qaıtyp maqtamassyń?.. Áńgimelesip, Janaıdar, Bátıma jeńgeı, qaryndastarym, — bárimiz otyrdyq. İshki sholaq oryssha beshpentimniń túımeleri — semınarıanyń sary túımesi. Ony qaryndasyma keskizip tastap, qara túıme taqqyzyp aldym.

Tús kezinde úıge bir el qazaqtary keldi. Meni tanymaıdy. Jaı sóılesip otyrdyq. Muqannyń oqýdaǵy ul balasy keldi. Jáne oqyp sol úıde jatatyn bir-eki qazaq balasy keldi. Biri — ózimizdiń osy kúngi Qaskeı Ótekın. Muqan keldi. Bárimiz birge otyryp et jedik... Qazaqtar jón suramaı qoıa ma?.. Meniń jónimdi surady. Men, árıne, laıyqty qylyp «jónimdi» aıttym. Bir daýly jumyspen kelgen qazaqtar eken. İsteri «Alashordada» eken. «Alashorda» teris bılik qyldy desip otyrdy.

Keshke Janaıdardyń bólmesinde otyryp, endi júris-turys plan týraly áńgimelestik. Túrkistan ketpekpin. Túrkistanda Sovet úkimeti. Júris plan eki túrli.

Biri — Ombydan otarbamen Qyzyljar barý, Qyzyljardan Torgovaıa (saýda) kóshesinde 64-shi úıden Ábdirahman Baıdildaulyn surap, Baıdildauly sonda bolsa jolyǵyp, sóılesip, onda bolmasa, «Taıynsha» degen kóldiń qasyndaǵy sonyń eline barý. Odan kúsh-kómek alyp, Kókshetaý ýezindegi feldsher Nıazulyna barý. Odan Dosulyna jolyǵyp, Atbasarlatyp Aqmola ýezin basyp, Betpaqdalamen Túrkistan ótý.

Ekinshi plan — Ombydan otarbamen, Altaı gýbernıasyndaǵy Slavgorod («Shot») qalasyna barý. Slavgorodta bir-eki bólshevık úılerine barý. Odan Pavlodar (Kereký) qalasyna barý. Odan Baıanaýyl qalasyna kelý. Baıan taýynyń ishinde Súıindik degen elden ákemniń naǵashysyn taýyp alý. Baıan qalasyndaǵy feldsher Shaıbaı Aımanulyna jolyǵý. Ol jerde biraz bolyp, tynyǵyp, Aqmola ýezine ótip, Betpaqdalamen Túrkistan ótý. Janaıdar Ábdirahman Baıdildaulyna, Ábilqaıyr Dosulyna, Dinmuqamet Ádilulyna hat jazbaq boldy. Ol kúni sonda bolyp, erteńinde Muqannan jolǵa biraz aqsha alyp, júrdim.

Muqannyń at-shanasyn jegip, vokzalǵa meni Janaıdar alyp jóneldi. Vokzalǵa keldik. Tym taıanbaı, bir kóp vagondardyń qasynda men attyń janynda qaldym, Qyzyljarǵa júretin poezdyń qashan júretinin bilýge Janaıdar vokzalǵa júgirip ketti. Birazdan soń «Saǵat onda júredi eken», — dep keldi. Onǵa áli eki saǵat bar. Meni kópshilik bar jerge turǵyzbaı, bıletti Janaıdar satyp almaq. Sóıtip, meni vagonǵa mingizip qaıtpaq. Vokzalǵa jınalǵan kópshilikten qaýip qylatynymyz — tanıtyn adam kez bolyp qalýy múmkin deımiz. Óıtkeni men 1913 jyldan 1916 jylǵa sheıin Omby semınarıasynda oqyǵandyqtan, Ombynyń oqyǵan qazaqtarynyń kóbi meni tanıdy. Ásirese «Alashordadaǵy» qazaqtar kez bolyp qalsa, jumys sózsiz bitedi. Mine, sol sebepti meni attyń qasyna qoıyp, bıletti Janaıdar alyp, meni poezǵa tystan mingizip jibermek. Janaıdar kóp kútip qalatyn bolǵan soń jáne menimen sóılesip júrgenin bireý baqylap turyp, shataq qylar dep, Janaılardy bolmaı qaıtardym. Janaıdarmen qosh aıtysyp, aıańdap vokzalǵa kirdim.

Vokzalda halyq kóp, ıin tiresedi. Neshe kúnnen beri bılet ala almaı qamalyp jatqandar. Kóbi qorjyn-qapshyq arqalaǵan erkek-áıeldi mujyqtar. Ústi-basy kir, saqaly ósken kári soldattar. Jáne topyrlaǵan, kim ekeni belgisiz adamdar. Bulardyń bári vokzaldyń jabaıy, qara adamdar otyratyn úıinde (3-inshi klasynda) eken, men de bulardyń qasyna kelip kirdim.

Vokzal úıi keń. Edeni tas. Úlken kirpish úı. Saspaı turyp, topyrlaǵan halyqty kózben aralap kórip aldym. Betimdi, qıapatymdy, júris-turysymdy buzyp aldym. Ersili-qarsyly kirip-shyǵyp, Kolchaktyń vokzaldy baqylaıtyn áskerleri júr. Ofıserlerdiń ıyqtary, jandaryndaǵy qylyshtary jarq-jurq etedi. Júristeri syrt-syrt. Vokzal úıiniń ishi qujynaǵan qumyrsqanyń ıleýindeı. Yń-jyń, tarsyldap bireý kirip, bireý shyǵady. Yń-jyń, bireýde bireýdiń jumysy joq. Buryshqa taıaý turǵan ústel men buryshtyń arasynda qatyn-qalashtarmen edende otyrǵan bir kári soldat pen jáne bir mujyqtardyń qasyna keldim. Qyzyljarǵa júretin poezdy suradym. Bılet satylatyn tesik áli ashylǵan joq eken. Otyrdym. Buryshtaǵy eki-úsh mujyqqa kári soldat áńgime aıtyp otyr, Germanıa maıdanynda bolyp, Reseıden jańa qaıtyp kele jatqan soldat eken. Bólshevıkterdi áńgime qylady. Áńgime aıtýǵa ysylǵan soldat tárizdi.

Eki erkek mujyq, bir qatynmen úsheýi tyńdap otyr. Men otyrǵan jerimnen syrǵyp, taıanyp otyrdym. Soldat ózinen basqa kisi bilmegen áńgime aıtyp otyrǵandaı qylyp sóıleıdi...

— Bólshevıkter me?.. Ol ıtter kúshti. Barlyq fabrık, barlyq zavod olarda. Neshe túrli myltyq, zeńbirek, pýlemet, oq-dári olarda tolyp jatyr. Kezdeme, shaı, qant olarda. Neshe túrli saıman-mashınalar olarda. Aıyrplan, tank, oq ótpeıtin avtomobıl olarda. Qyzyl ásker de kóp. Reseıdiń barlyǵy qyzyl áskerge kirdi. Qazir qaptap kelip Oralǵa sheıin alyp qoıdy. Biraq beri, Sibirge qaraı júrmeı otyr...» — deıdi.

— E, nege júrmeı otyr? — dedi bir mujyq.

Soldat: — Ádeıi júrmeı otyr!.. Olar qý shaıtandar, Sibir halqy Sovdepke, bólshevıkterge qarsy boldy... Bólshevık úkimetin qulatty. Mine, endi myna tilep alǵan úkimetteriniń qandaı ekenin ábden kórsin dep otyr. Ózderi qozǵalsyn dep otyr!.. — dedi.

Qastaryna súıretilip kelip, qısaıyp tyńdap otyrǵan menen ımenip, qatyn soldatty túrtip, «baıqa» degendeı ym qaqty.

Soldat meniń betime qarap, qolyn ızep qoıdy da:

— Óı, ol ózimizdiń aǵaıyn kórinedi. Otyra bersin, solaı emes pe, á? — dedi.

Men: «bilmeımin» dep basymdy shaıqadym.

Kolchaktyń baqylaýshy ofıserleri ótip kele jatyr edi. Soldat sózin qoıa qoıdy. Ofıserler ótip ketken soń, bir mujyq saqaldy soldatqa:

— Sen olardyń áskerine Reseıdegi halyqtyń bári de kirdi deısiń be? — dedi.

Soldat: — Iá, jumysker, kresán halqynyń soǵysqa jaraıtyndarynyń bári-aq kirdi. Qaıtsin? Ózderi úshin kiredi. Pomeshıkten alǵan jerlerin ońaılyqpen kresándar qaıtyp berer me? Baılardan alǵan fabrıka, zavodtaryn jumyskerler qaıtyp berer me?.. Mine, sol sebepti bári de áskerge ózderi tilenip kirip jatyr!.. — dedi.

Men topastaý tilmen: «Bólshevık munda kelmeı me?» — dedim.

— Keledi! Olar bul ýaqytqa sheıin ádeıi kelmeı jatyr. Sibir halqy myna úkimetiniń qandaı ekenin ábden bilsin dep jatyr. Endi osy qar kete qaptap keledi! — dedi.

Men basymdy shaıqap: — Áı-aı, jaman... jaman.., — dedim.

— E, nege jaman? — dedi.

— E, jaman bolmaı qaıtedi? Bólshevık jaman. Talaıdy, barlyq halyqty qyrady, — dedim.

— Ne deısiń sen, týǵan? Olar sen tárizdi, men tárizdi kedeı adamdarǵa tımeıdi. Olardyń ózderi de ylǵı senimen men tárizdi kedeı, jarly adamdar... Olar tıse, baılarǵa, tórelerge ǵana tıedi. Olardy «jaman» dep, «talaıdy», «qyrady...» degen sózderdiń bári — ádeıi senderdi nandyryp qoıýǵa taralǵan ótirik sózderi. Sen ondaı sózge nanba, — dedi.

İshimnen súısinip otyrǵanymdy bildirmeı, basymdy shaıqap: — Áı, bilmeımin, olar kelse jaman bolady, — dedim.

Ol arada jurt topyrlap bılet satatyn tesiktiń aldyna kezekke tura bastady...

Men de baryp tizbekke turdym. Halyq ıin tiresedi. Bılet alýǵa tizilgen tizbek tipti uzyn. Syǵylysyp tizilip turmyz. Kóp ýaqyt ótti. Aqyrynda «poezd joq» dep jurt tizbekten tarady.

Buryshta úımelegen qalyń mujyqtyń arasyna taǵy da kelip otyrdym.

Bir qoıan bórikti, jaman kıimdi, on bes, on altylardaǵy sary bala meniń qasyma keldi. Maǵan noǵaısha sóz qatty. Noǵaı balasy eken, ekeýmiz de lezde shúıirkelesip, bala meniń qasyma otyrdy. Vokzal ishinde kópke kórinip júre bermeı, sol buryshta jattym. Noǵaı bala bireýdiń shaınegimen qaınaǵan sý ákeldi. Nan, sút satyp ákeldi. Shaı ishtik. Vokzal ishi qumyrsqanyń ıleýindeı qybyrlaıdy. Jurt qaqtyǵyp, ıin tiresedi. Vokzalǵa tarsyldatyp, bireý kirip, bireý shyǵady. Dań-duń dybys. Bireýde bireýdiń isi joq... Poezd joq. Jurt tyqyrlap zaryqty...

Kesh boldy. Tysqa shyǵyp kelip, buryshqa taǵy da jattym. Manaǵy sóılesip otyrǵan mujyqtar men kári soldat ketip qalypty. Noǵaı bala qasymda. Vokzaldy baqqan áskerler bir kirip, bir shyǵyp, sart-surt etip júr. Bir mezgilde áskerler kóbeıip, esikten kirip-kirip tura qalyp, jurtqa:

— Vokzaldan shyqpaısyzdar. Bılet tekseriledi! — dedi...

Bir-eki áskerı kıingen jigit etikteriniń temirleri syldyrlap, tas edenge aıaqtaryn syrt-syrt basyp ortaǵa keldi.

— Bárińiz de qozǵalmaı bıletterińizdi shyǵaryp, daıarlap otyryńyzdar, qazir jaǵalaı kóremiz! — dedi.

Jurttyń bári oryndarynda qunjyndap shyǵaryp jatyr.

Men de jaı, sylbyr qımyldap «qaǵazymdy» alyp, ustap otyrdym. Bılet tekserýshiler úıdegi kóp kisiniń bir shetinen jaǵalap, qaǵazdaryn kóre bastady.

Tas edendi syrt-syrt basyp etikteriniń temirleri syldyrlap, eki jigit kóp bógelmeı jaǵalap keledi. Bizdiń aldymyzǵa kelip, bizdiń qaǵazdarymyzdy esik pen tórdeı turyp kórip, óte shyqty. Sóıtip, sydyra qarap shyǵyp ketti.

Jurt qaǵazdaryn alǵan qýystaryna qaıta salyp, taǵy da bet-betimen qımyldady. Bireýler shyǵady, bireýler kiredi. Bireýler qaqtyǵyp topyrlap júredi. Bireýler jatyr, bireýler otyr, poezd joq.

Túnimen bılet alýǵa neshe ret tizbektelip turyp, neshe tarqadyq. Poezd kelmedi.

Qyzyljar jaqtan poezdar Kúnshyǵys-Sibirge qaraı ótip jatyr. Qyzyljarǵa qaraı poezd joq. Ne sebepten ekenin eshkim bilmeıdi.

Vokzalda túndi ótkizdik. Tań atty. Vokzal úıinde qalaı bolsa solaı jatqan qara halyq oıanyp, taǵy da qybyrlaı bastady. Taǵy da bireý kirip, bireý shyǵyp, jurt ıin tiresip, qaqtyǵyp, vokzal ishin dań-duń qylyp, topyrlady. Men de tysqa shyǵyp kirdim.

Noǵaı balasy bireýdiń shaınegimen qaınaǵan sý men sút, nan ákeldi. İship, jep otyrdyq. Poezd joq. Jattyq. Turdyq. Endi saryǵyp jalyqtyq. Tús boldy. Tysqa shyqtym. Vokzaldyń esikteriniń aldynda qybyrlaǵan kóp halyq qaqtyǵyp seńdeı soqtyǵady. Tanymal bireý kezdesip qalar ma degendeı baıqap, ıin tiresken jurttyń ara-arasymen vokzalǵa esik aldyna keldim. Tozǵan kir-kir soldat kıimdi, bir ilmıgen júdeý sary orys jigittiń kózi kózime túse ketti. Qarsy keledi eken. Betimdi aýdarǵansha:

— A-a, amansyń ba? Sen de munda ekensiń ǵoı? — dep qolyn sozdy. «Shúkir», — dep ótip kettim.

Vokzalǵa kirdim, qalyń kisiniń arasyna qaqtyǵyp, biraz júrdim. Álgi ilmıgen sary jigit taǵy da ushyrasa ketti. Betime qarap balasha yrjıyp kúldi.

— Sen lagerden qashan shyqtyń? — dedi.

Lagerden shyqqan jigit ekenin bile qoıdym. Saspaı, salqyn júzben betine qaradym.

— Jaqynda shyǵyp edim... Júr, tysqa shyǵaıyq — dep, esikke qaraı júrdim. O da júrdi. Endi sóılespeı, tez tysqa shyqtym. O da shyqty. Ońasha baryp turdym. Qasyma keldi.

Jaı salmaqpen turyp:

— Sen lagerde bolyp pa ediń? — dedim.

— Iá, tanymaısyń ba? Seni men kórgennen tanı kettim. Sen jetinshi barakta boldyń ǵoı. Men segizinshi barakta bolǵamyn, — dedi.

— Seni qashan shyǵardy? — dedim.

— Meni shyǵarǵaly tórt-bes kún boldy. — dedi.

— Endi qaıda barmaqsyń? — dedim.

— Endi óz jaǵyma, Perm gýbernesine baramyn... Poezdy kútip jatyrmyn, — dedi.

Jaı turyp, túsimdi buzbaı, sybyrlańqyrap:

— Sen biraq baıqap júr. Bulardyń bir shyǵarǵan kisisin qaıta ustap aparyp qamap qoıatyn da minezderi bolatyn. Osy vokzalda olardyń syrttan baqylap júrgen kisileri kóp. Sen lagerden shyǵyp edim dep, munda eshkimge sóıleme!.. Jáne maǵan da jolama! — dedim.

Túsi ózgerip, qorqyp ketti.

— Jaraıdy, jaraıdy... Sóılemeımin!.. — dedi.

— Endi jaı júre ber! — dedim.

Budan keıin tanys jigit taıanbady. Ol kúni taǵy da neshe ret bılet alýǵa tizbekke turyp tarqadyq.

Birde tizbekke turǵanymda qasymnan bir-eki qazaq jigiti ótti. Ekeýi de oqyp júrgen jigit. Lagerden konvoımen shyǵyp júrgende bireýin Jumabaıdyń ákesi jatqan qazaq úıinde kórgenmin. Bireýi — beti qyp-qyzyl sharyq tabaqtaı uzyn jigit. Bireýi — alasa sur jigit. Ekeýi qasymnan eki-úsh ret ótti. Biraq túrim, qıapatym, kıimim ózge bolǵan soń, meni kórse de tanymady. Birazdan soń taǵy da qalasha kıingen semiz qazaq pen bir orysshalaý qazaq jigit keldi. Men ádeıi búrisip turdym. Tanymal adamdar emes. Ekeýi de meniń qasyma keldi.

Jigit:

— Sen qaıda baratyn jigitsiń? — dedi.

— Qyzyljarǵa baratyn jigitpin, — dedim.

— Sen endeshe bizdi tizbekke turǵyzbaı-aq, bizge de Qyzyljarǵa eki bılet alshy, — dedi.

— Jaraıdy. Biraq bılet satylǵan kezde sizder qaıda bolasyzdar? — dedim.

— Biz ana pervyı klass úıinde bolamyz. Bılet satylǵanda aqshasyn beremiz! — dedi.

— Jaraıdy, — dedim. Saýdagershe kıingen semiz qazaq meniń betime qarap turdy.

— Sen óziń qaı jerdiń jigitisiń? — dedi.

— Osy Omby jigitimin, — dedim.

— Qalanykimisiń, eldikimisiń? — dedi.

— Qalanykimin, — dedim.

Qazaq bireýdiń jónin suraýǵa qandaı qumar.

— Qalanikimin deımisiń? Kim balasysyń sen? — dedi.

— Balýan Qajymuqannyń jaqyn inisi bolamyn! — dedim. Semiz qazaq Qajymuqandy biledi. Meni bilmedi. Oılanyńqyrap turyp:

— Munda kórmep edim... — dedi, — Qyzyljarǵa jaı barasyń ba? — dedi.

— Jaı, bir sharýamen baramyn! — dedim.

— Onda kimge barasyń? — dedi.

— Sadyq molda degen kisinikine baramyn!.. — dedim. Semiz qazaq endi «Sadyq moldany» biraz túbirlep surap qoıdy.

Qasyndaǵy orysshalaý kıingen jigit maǵan taǵy da aqyl aıtpaq boldy.

— Biz anaý pervyı klass úıinde otyrmyz. Sen endi osy tizbekke turyp, bizge de eki bılet alarsyń. Ornyńnan aırylyp qalma... Óziń bir jýas jigit kórinesiń! — dedi.

— Aırylmaspyn! — dedim.

Ekeýi pervyı klass úıine ketti.

Ol kúni de Qyzyljarǵa poezd kelmedi. Endi shydaı almaı ábden zaryqtym. Vokzalda ýaqyt ótken saıyn qaýip kóbeıetin boldy. Kesh boldy. Endi Qyzyljarǵa qaraı júrýdi lajsyz tastap, Altaı gýbernıasyna, Slavgorodqa qaraı júrýdi oıladym. Qyzyljar jaqtan Sibirge qaraı ótip jatqan poezdyń bireýi ińirde jetip keldi. Poezd yrsyldap tur. Jurt jabyrlap, dabyrlap túsip jatyr. Birtalaı kisi vokzalǵa keldi. Keıbireýler qoldaryndaǵy bıletterin árkimge saýdalaı bastady. Bir jabaıy kıingen qazaq jigit maǵan jetip keldi.

— Bılet alasyń ba? — dedi.

— Ne bılet? — dedim.

— Ombyǵa jumyssyz kisige bılet satpaıtyn bolǵan eken. Bıletti Ombydan asyryp Tatarka qalasyna sheıin alyp edim. Qazir endi ózim Ombyda qalatyn bolǵan soń bıletimdi sataıyn dep edim! — dedi.

Sol arada tez oılandym...

Ombydan Slavgorodqa baratyn kisi Tatarka qalasyna baryp túsip, Tatarkadan Qulyndy temir jolynyń otarbasyna minip ketedi.

Sol arada Kúnshyǵys-Sibirge qaraı, Slavgorodqa júrýge bel baıladym da qazaqtyń bıletin satyp alyp, tysqa shyqtym. Poezd júk pen adam tasıtyn (tovaro-passajırsk. poezd) eken. Nómirli orynǵa qaǵaz almaǵan, tek bıleti bar jurt betimen syıǵanynsha minedi. Bir qarańǵy qyzyl vagonǵa jurt asyǵyp, talasyp, shýyldasyp minip jatyr eken.

Men de mindim. Mine almaı, qaqtyǵyp jylap jatqan kempirdi mingizdim. Qarańǵyda sıpalap kelip, bir kóldeneń taqtaıǵa jattym. Qasyma basqa bireýler de kelip jatty. Birazdan soń qońyraýlar qaǵyldy. Lyqsyp, qozǵalyp, saldyrlap, poezd jyljyp jóneldi.

«Ýh!» — dep demdi bir-aq aldym. Tynys keńigendeı boldy. Túnerip jáne sáýlelenip, ottary jarqyldap, birte-birte jyljyp Omby qala berdi... Yrsyldap, saldyrlap poezd keledi. Vagonǵa mingenderdiń birazy maıdannan qaıtyp kele jatqan Kolchaktyń soldattary eken. Qarańǵy vagonda syǵylysyp jatty. Bólshevıktermen soǵysý áńgime boldy. Áńgimeni jurt qyzdyrdy. Birimizdiń túrimizdi birimiz qarańǵy vagonda kórmeımiz. Tek ár jerden ár túrli daýys shyǵady. Bir daýys kújildep shyǵady. Bir daýys jińishke, bir daýys qyzý, bir daýys salmaqty. Qarańǵy vagonnyń ishinde túrli daýys áńgimeni kókpar qyldy. Sózge men de qatynastym. Keıbir daýys bólshevıkterdi qaralap sóıledi. Keıbir daýystar eptep qorǵaıdy. Sóıtip, edáýir jamyrap sóılep jatyp, jurt áńgimeni birtindep qoıyp, uıqyǵa ketti...

Erteń tús kezinde poezd Tatarka qalasyna keldi. Poezd toqtasymen, men tústim. Ár vagonnan alty-jeti kisi tústi. Bir vagonnan bir-eki noǵaı jigiti tústi. Qoldaryndaǵy júkteri shamaly. Ekeýi jaıaý aıańdap qalaǵa qaraı júrdi. Sońdarynan júrip qastaryna keldim. Ekeýiniń de kıimderi, túrleri qala muǵalimderiniń túrlerindeı. Amandastym. Ekeýi de úıirilip menimen amandasyp, jón surady.

— Omby qazaǵymyn, Slavgorodqa baramyn, — dedim.

— E, endeshe bizge joldas ekensiz ǵoı! Biz de Slavgorodqa taıaý bir stansada túsemiz. Otarbaǵa birge mineıik. Bizdiń qasymyzda bol, — dedi.

— Jaraıdy, jaqsy boldy, sizderge jaqsy joldas bolaıyn, — dep eki noǵaı jigitiniń qasyna erdim. Bireýi:

— Atyń kim? — dedi.

— Dúısenbi, — dedim.

— Áıdá, bir ashanadan shaı isheıik! — dedi.

Qalanyn shetindegi bir jaman las ashanaǵa kirip, shaı ishtik.

Odan qalanyń shetki dúkenderin araladyq. Eki noǵaı jigittiń biriniń aty — Qabıbolla, biriniki — Qamza.

Ekeýi de Shadrın qalasyniki eken.

— Bul jaqqa saýdamen kelip edik, — deıdi.

Ekeýi de muǵalim eken.

Dúkenderge kirip ár nárseniń narqyn bilip júr. Bir qol jáshikteri bar. Ony kezek alyp júremiz. Bir kezdeme dúkenine kirdik. Ana ekeýi ár nárseniń narqyn bilip turdy. Men de kóldeneń sáki taqtaıǵa minbelep turdym. Sákiniń ústinde sol kúngi shyqqan orys gazetiniń nómiri jatyr eken. Gazetti aýdardym. Gazettiń birinshi betinde iri áriptermen basylǵan telegramma habaryna kózim túse qaldy.

«...Vengrıada Sovet ókimeti ornady. Sovnarkom quryldy.

Vengrıanyń jalshy taby — proletarıaty «Lenın bizdiń jáne bar dúnıe proletarıatynyń jolbasshysy» dep Máskeýge telegramma berdi», — degen sózdi ishimnen oqydym. Qaıta-qaıta oqydym. Qýanysh qoıynǵa syımady. Biraq noǵaı joldastaryma eshteńe sezdirgenim joq...

Qaıta aıańdap vokzalǵa keldik. Slavgorodke poezd keshke júredi eken. Vokzalda kútip júrdik. Vokzalda, vokzal aınalasynda tolyp júrgen ásker. Atty, jaıaý ásker ersili-qarsyly sart-surt etedi. Deni chehoslovaktar. Kıimderi jyp-jyltyr, ádemi, ylǵı shuǵa, ıne-jipten jańa ǵana shyqqandaı. Betteri de maı jaqqandaı jyltyraıdy. Temir joldyń keıbir taraýlarynda zeńbirek ornatqan temir saýytty otarbalar tur. Jaı júrip bilsek, jasyrynyp júrgen biraz bólshevık otrády bir-eki kún buryn osy Tatarka qalasyna kelip, biraz atys qylyp, bóriktirip ketken eken. Tipti qalany ala jazdap ketken eken. Qalada qazir «ásker tártibi» (Voennoe polojenıe) júrýli eken. Sol sebepti Tatarkadan basqa jaqqa júretin kisilerdiń kim ekendikterin bilip, bılet satyp alǵanda da bıletti tekserip satady eken. Muny bilgen soń, noǵaı jigitteri, men de Tatarkadan Slavgorodqa otarba bıletin ala almaımyz ǵoı dep daǵdardyq.

Eki noǵaı otarbamen júrip, saýda istep júrgen alys jerdiń kisilerine senimsiz kózben qaraýy múmkin dep, qaýip qylady.

Men qaqtyǵyp, bılet alýǵa bizge jol tımeı qalady ǵoı dep qaýip qylamyn.

Árkimnen surastyryp, úsheýmiz aqyldastyq. Slavgorod jolyndaǵy ekinshi stansıaǵa jaıaý baryp, sol jerden bılet alyp, otarbaǵa minbek boldyq. Óıtkeni ekinshi stansıada otarba bıletin teksermeı satady eken. Úsheýmiz Slavgorodqa baratyn Qulyndynyń temir jolymen jaıaý jóneldik. Kún jyly. Qar soqtalanyp, jipsip erip jatyr.

Kún tómendegen kezde Tatarka vokzalynan shyǵyp, aıańdap otyryp, keshke álgi, jol boıyndaǵy ekinshi stansıaǵa keldik. Surastyrdyq — poezd Tatarkadan ińirde keledi eken. Bılet tekserilmeı satylatyny ras eken. Temir joldyń bir jumyskeriniń úıshigine kirip, shaı qaınattyryp ishtik. İńirde bılet alyp, Tatarkadan keletin poezǵa tirkeledi degen bir vagonǵa kelip mindik. Bu da nárse vagony. Qarańǵy, ishinde nómirli oryndary joq. Tutas sáki taqtaı ornatqan. Sákiniń ústine jurt syıǵansha minedi. Bizden keıin de kóp kisi mindi... İńir aýǵan kezde otarba súırep, Slavgorodqa qaraı alyp jóneldi. Biraz áńgimelesip jatyp, uıyqtadyq... Erteńinde oıanyp, turmaı jatyrmyn. Poezd bir qalypta dúrsildep aıdap keledi. Vagon ishi jaryq. Kún shyqqan ýaqyt. Vagon ishinde tutas sáki taqtaıǵa lyq tolǵan halyq. Qaınap turysyp jatyr. Jurttyń bári ábden turyp bolsyn dep men jatyrmyn. Tanıtyn kisi joq pa eken dep eleýsiz syǵalap, jaı kóz jiberip, baıqap jatyrmyn. Tanymal kisi kórinbedi. Sonda da saqtanyp, qıapatymdy, túrimdi buzǵan qalpymdy aýdarmaı turyp, poezd toqtaǵan jerde tysqa shyǵyp jýyndym. Qaınaǵan sý alyp, basqa da as satyp alyp, úsheýmiz shaı iship tamaqtandyq. Jıyn otyrǵan jurt shúńkildesip, taǵy da jamyrasyp, túrli áńgimege kiristi.

Otyrǵan jurttyń bári orys. Aralarynda meniń eki joldas noǵaıym bar.

Onsoń men jáne oqýdan qaıtyp kele jatqan qazaqtyń bir-eki jastaý qara domalaq balalary keledi.

Kóbi jabaıy mujyq orystar. Jalǵyz-aq eki-úsh oqyǵan tústi, táýir kıingen orys keledi. Úsheýi de adam feldsheri eken. Áskerge almaq bolǵan Kolchaktyń jarlyǵymen baryp, qaıtyp keledi eken.

Bir stansıada túsip, nanǵa orap pisirgen aq irimshik mánti satyp ákeldim. Qaǵazǵa oraǵan boıymen noǵaı joldastarymnyń aldyna ákep qoıdym. Noǵaı joldastarym:

— Dúısenbi-aý, jańa ǵana as iship edik qoı, nesine ákeldiń? — dese de bolmaı jegizbek boldym.

Qasymyzda otyrǵan feldsherdiń biri maǵan qarap:

— Kim satyp otyr eken? — dedi.

— Mujyq qatyndary satyp otyr eken, — dedim. Feldsher bala oıynyna aralasyp, aqyl aıtqan úlken, «aqyldy» kisishe basyn shaıqady.

— Óı jaman, znakom, ish aýrý bolasyń, jeme! — dedi. Men doǵal tilmen.

— Nemene, ish aýrý bolady? — dedim. Feldsher túsindirmek bolyp, kúlip, óz ishin qolymen túrtip kórsetti.

— Myna, ish aýrý bolady, jaman, anany jeme! — dedi.

Vagonda jaǵalaı otyrǵan jurttyń kóbi qarap otyr. Men túsingendeı boldym da betimdi tyrjıtyp jaqtyrmaǵandaı qolymdy bir-aq siliktim de, aq irimshikti jeı bastadym.

— İsh aýyrsa ólim bola ma? Báribir... Bizge ólgen de, tiri júrgen de báribir, — dedim. Feldsher:

— Nege báribir? — dedi.

— Báribir: bizde aıaıtyn ne bar? Meniń túrim mynaý... Kıim mynaý... Maǵan báribir, ólimnen qoryqpaımyn. Mine, sen ólme!.. Seniń tiri júrgeniń jaqsy. Túriń jaqsy, kıimiń jaqsy... Áne, altyn saǵatyń bar. Sen tirshilikti qımaısyń. Saǵan tiri júrý jaqsy. Men ólimnen qoryqpaımyn! — dedim.

Feldsher:

— E, sen nege ólimnen qoryqpaısyń? — dedi.

— Ólimnen nesine qorqaıyn?.. Ólsem jalqy qalatyn eshteńem joq. Jáne men qara jerden jaraldym. Ólsem qaıta qara jerge baramyn. Báribir: qansha «ólmeımin» degenmen, bári aqyrynda qara jerge qaıta barady, — dedim. Sol arada feldsher ekeýmiz osy sózge talastyqta kettik. Ekeýmiz de sózdi kóbeıttik, jurttyń bári kúlisip, ańyraıysyp tyńdap otyrdy. Poezd syrǵyp, dúrsildep júrip keledi. Vagondaǵy mujyqtardyń keıbireýleri ıirilisip, meniń qasyma keldi. Jurttyń bári meniń jaǵyma shyqty. Keıbir mujyqtar kóńilindegi sózin aıtyp jibergende, dańǵoılanyp, meni jaýyrynymnan qaǵyp-qaǵyp qoıdy. Aqyrynda feldsher jeńildi.

Eń aqyrynda:

— Sen kimsiń óziń? — dedi.

Men bildirtpesem de, ishimnen azyraq sasyńqyrap qaldym.

Biraq jaýapqa bógelmedim.

— Men qazaqpyn, — dedim.

Úsh feldsherdiń biri kúlip kelip, meniń qolymdy ustap qysty.

— Jaqsy... jaqsy! — dedi.

Noǵaı joldastarym da tańyrqasyp, kúlisip, meni aınaldyra bastady. Baıqamaı artyǵyraq ketkenimdi bilip, endi artyn eptep, ańqaý qıapatpen jaımaladym.

Orystar óz betterimen sóılesip ketti.

Eki noǵaı joldastarym:

— Eı, Dúısenbi, jaraısyń!.. Sen tipti oılamaǵan jerden edáýir sóz shyǵardyń ǵoı. Dál oqyǵan kisideı sóılediń. Sen qansha oqyǵan ediń? — dedi.

— Oıbaı, ánsheıin, Ombyda kúndizgi jumystan keıin keshke úlkenderdi oqytatyn jerden eki-aq qys oqydym. Sondaǵy oqytýshylardyń kóp aıtqan sózderin, tek toqyp ala bergendik qoı... Áıtpese biz ne biledi deısiń! — dedim.

— Áı, joq! Sen bizge shynyńdy aıtpaı otyrsyń. Sen az oqyǵan jigit emessiń! — dedi.

Ekeýi meniń betime qarap, bir-birine oılaryn maquldatty.

Bireýi birine:

— Qarashy! Beti oqyǵan kisiniń, ıá shákirttiń betindeı emes pe? — dedi. Ekinshisi:

— Ia-á, oqyǵan kisiniń betindeı, shákirttiń betindeı! — dedi.

Sodan keıin noǵaı joldastarym saıasat týraly áńgime sóıleı bastady. Men olardyń sózderin tyńdap qana otyryp, áńgimeniń ishinde tatar, bashqurt elderiniń jaılaryn suradym.

— Bashqurt, tatardy qazir kim bılep tur? — dedim.

— Bashqurt, tatardyń qazir ishki bılikteri ózderinde. Qazir bólshevıkter avtonomıa berdi! — dedi. Men ańqaýsyp:

— E, sender de orystan bólek óz aldaryna han bolyp kettińder me? — dedim.

Ekeýi de maǵan qarap, meniń habarsyz ańqaýlyǵyma bastaryn shaıqap kúldi.

— Joq, avtonomıa bolǵanda, han-sultany bolmaıdy, jamýrıat, oryssha, respýblıka boldy, — dedi.

— Qaıdan bileıin, bizdiń qazaqtyń hanyndaı bólek han bolǵan ǵoı desem... — dedim.

— E, senderde han bar ma? — dedi.

— Bar. Bókeıhan degen han bar, — dedim.

Ekeýi de saqyldap kúldi. Bókeıhannyń han emes ekendigin sóıledi. Handy, Bókeıhandy jamandady. Bashqurtstannyń Zákı Ýálıtulyn aıtty. Ony da jamandady. Rossıanyń kirme, ýaq ulttaryna bólshevıkterden basqa eshkim erik bermeıtinin aıtty.

Men bólshevıkterdi jamandadym. Olar birsypyra sózben bólshevıkterdi «jaman», «buzyq» dep sóz taratýshylar — «jalpy teńdik, bostandyqqa qarsy adamdar» dep túsindirdi. Munyń bárin ózderi is júzinde kórgendikterin sóıledi... Aqyrynda:

— Áı, Dúısenbi, qoı, aqylyń, bilimiń táp-táýir bolǵanmen ózińdi ábden teris jolǵa salyp, jalǵanǵa, ótirikke nandyryp tastaǵan ǵoı, — desti.

Kúni boıy júrdik.

Slavgorodqa jaqyndaǵanda, bir stansıada eki noǵaı joldasym túsip qaldy. Olar túsýge jaqyndaǵan kezde adres jazyp alystyq. Meniń ótirik adresimdi olar jazyp aldy. Olardyń adresin men jazyp aldym.

Bireýiniń adresi: Qamza Merkaıdaruly, Sháripuly. Shadrın qalasy. Músilim bolysy. Qurman aýyly. Saýdager muǵalim.

Ekinshisiniń adresi: Qabıbolla Muqammet Zákiruly, Kárimuly. Shadrın qalasy. Músilim bolysy. Sultan aýyly. Saýdager muǵalim («Qulyndy joly»). Vagon júrip kele jatqanda, qaltamdaǵy dápterimdi alyp, qaryndashpen jazdym. Eski emlemen jazyp aldym. Eski emlemen jazyp edim, jazýyma qarap turyp ekeýi bir-birine qarap, tamsanyp, jymıysty:

— Jaraıdy! Ne deseńder de meıilderiń! — dedim.

Túsetin stansıasynda ekeýi qosh aıtysyp túsip qaldy...

Ymyrt jabylyp, qas qaraıǵan kezde Slavgorodqa keldik.

Qulyndy temir jolynyń toqtaǵan ushy — osy Slavgorod qalasy. Qazaqtar Shot qalasy deıdi.

Qala men vokzaldyń arasy tórt-bes shaqyrymdaı eken.

Ámiri, áli keletinder atpen ketti. Birsypyra kisi shubap qalaǵa jaıaý tarttyq: kúndik jibip taptalyp, keshke qatyńqyraǵan qalyń qardyń buzylǵan tar soqpaǵymen kelemiz. Aı joq, kesh qarańǵy. Buzylyp, syńar aıaq, oıylyp qatqan soqpaqpen maltyǵa aıańdap qalaǵa kelip kirdik. Qybyrlaǵan jan kórinbeıdi. Qalada kóshe sıaqty kóshe joq. Úlken úıler de joq. Bári bir qatar ǵana alasa úıler. Poselke tárizdi, qalyń qar basyp qalǵan qala.

Menen basqa jurt ózdi-ózderiniń belgili úılerine ketti. Men jalǵyz aıańdap, túneıtin úı izdep júrip kelemin. Bir-eki qylysh asynǵandar kez boldy.

— Túneıtin úı (postoıalyı dvor) qaıda? — dep suradym.

Atamannyń eki soldaty jón siltedi. Júrip kelip, nusqaǵan úıdiń qaqpasyn qaqtym. Úıdiń aınalasyndaǵy qar terezeni kórsetpeıdi. Álden ýaqytta qaqpany ashty.

— Túneýge bola ma? — dedim.

— Bolady, syısań, biraz kisiler bar edi, — dedi.

Kirdim. Kelgenderdi qondyratyn qospaq eki bólme eken.

Túnek úı kir-kir las. Bir buryshta qyzyl ala buzaý tur. Úıdiń aýasy sasyq jáne mahorka sasıdy.

Qonyp otyrǵan biraz mujyqtar jáne qatynymen bir syǵandar eken. Topyrlap gýlegen mujyq. Otyrdyq. Keshikpeı jatýǵa yńǵaılandy. Buryshtaǵy jas buzaýdyń qasyna, taqtaı salǵan edenge men de jatýǵa yńǵaılandym. Jatyp ta mujyqtar áńgimelerin qoımady. Áńgimeni týdyratyn — qatyny bar qara saqal syǵan. Áńgimeleri taǵy bólshevıkter. Syǵan bólshevıkterdi jamandaıdy. Biraq Kolchaktyń mujyqtarǵa istep jatqan zorlyqtaryn, dúrelerin tipti ádemilep sýretteıdi.

Sóıtedi de:

— Laj joq!.. Amalsyz, pálen jerdegi kresándardyń kóbi bandy (banda) bolyp, taýǵa, ormanǵa qashyp baryp, qyzyq bolyp jatyr... Al qar ketken soń kresánnyń deni-aq súıtip qyzyl banda bolyp ketedi, — deıdi.

Ózge mujyqtar ony qostap bastaryn shulǵı túsedi.

Syǵan taǵy da: «Qazirgi úkimettiń bul tártibiniń kesirinen, qar ketip, kún jylyǵan soń, qara halyqtyń bári-aq «qyzyl banda» bolyp ketse, soǵyssyz jer bolady deısizder me? Osy kúnniń ózinde ár jerde bandalar soǵysyp júr ǵoı... — dep, maǵan burylyp qarady.

— Siz Tatarkeletip keldińiz ǵoı? Jaqyn arada sol qalada da qyzyl bandalar edáýir soǵys qylyp, kóp nárse alyp ketipti ǵoı?.. — dedi.

Men eptep laıyqtap, kórgen-bilgenimdi aıttym. Sóıtip jattyq, uıyqtadyq.

Erteń erte turyp, shaı iship, kóshege shyqtyq.

Slavgorod Altaı gýbernıasynyń temir jol túsken ýezik qalasy bolsa da, ásheıin bir baılaý poselke eken. Turǵan jeri jyp-jylmaǵaı, mıdaı dala. Ózin jym-jylas qylyp qar basypty. Endi aldymen kósheniń qarlary, úı, qora mańdarynyń qarlary soqtalanyp, taptalyp erı bastap, buzylyp qojalaqtanypty. Qalada qazaq bar ma dep suradym.

Eki-aq úı qazaq bar eken. Bir úıine bardym. Erkekteriniń bári erte turyp, qalanyń bazaryna ketipti. Sózge jarymaı, bazarǵa qaraı júrdim. Sol kúni bazar kúni eken. Jan-jaqtan, kóshe-kósheden atqa shana jekken mujyqtar bazar bolatyn maıdanǵa aǵytylyp kelip jatyr. Kóshe aınalyp, pochta úıine kirdim. Ombyǵa — Muqandikine, Janaıdarǵa hat jazyp saldym. Bazarǵa keldim. Bazar qalanyń orta kezindegi keń, ashyq, qotan tárizdi jerde eken. Aınala jaǵalaı dúkender. Bári kresán. Biren-saran ǵana qalashylaý kıingen adam kórinedi. Qazaq kórinbeıdi. Dúkenderdi ashqan. Saýda istelip jatyr. Shanalarda tıeýli qap-qap bıdaı, suly, arpa, un, jáshik-jáshik maı. Jáne tıelgen qaraǵaı, syrǵaýyl, tezek, taǵy basqa nárseler. Shanalarǵa baılaýly satatyn ógizder, qoılar, attar, shoshqalar kórinedi. Bazarda halyq kóp. Seńdeı soqtyǵady. Bireýler alyp jatyr. Bireýler saýdalap jatyr. Bireýler berip jatyr. Bireýler kórip jatyr. Dúkenderdiń ish-tystary da, japyrlaǵan shanalardyń aralary da qybyrlap qujynaıdy. Bazar qumyrsqanyń ıleýindeı. Bazardy aralap, jón suraıtyn qazaq taba almaı tur edim. Jarbańdaǵan bireýge kózim túse ketti. Qarasam bir qazaq eken. Basynda tymaǵy, ústinde shapan kúpisi bar. Qasyma keldi, ekeýmiz amandasyp sóılese kettik.

Pavlodar (Kereký) ýeziniń, Baıanaýyl aýdanynyń qazaǵy eken. Rýy — qarjas. Aty — Smaǵul. Osy «Shot» qalasyna (Slavgorodtyń qazaqsha aty) jumys izdep kelgen eken. Endi Pavlodarǵa qaıtaıyn dep júr eken. İzdegenge suraǵan, ekeýimiz joldas bolýǵa qýanysyp qaldyq. Ózi jumys qylyp, Ombyda da bolǵan eken. Meniń jónimdi surady. Aıttym: — Omby ýeziniń Sleti boıyndaǵy qazaǵy... Ombyda árkimde malaılyqta bolyp edim. Sońǵy jyldarda jemshik te aıdap edim. Ombydaǵy balýan Qajymuqannyń jaqyn inisi bolamyn. Pavlodar ýezinde, Baıanaýyl aýdanynda naǵashym bar edi, sony izdep baramyn. Týǵaly kóre almaı júrip, endi bıyl izdep kelemin, — dedim.

Eki jaıaý Pavlodarǵa birge júrmek boldyq.

Smaǵul:

— Endi búgin munda bolyp, osynda bir dúkenshi noǵaıdyń otyny bar edi, sony kesip, jaryp, úıip berip keteıik. Jıyrma som beredi... Erteń júremiz, — dedi.

— Jaraıdy, — dedim.

— Endeshe, dúkenshi noǵaıǵa baryp sóıleseıik, myna jerde, dúkeninde! — dedi.

— Baraıyq, jaraıdy, dedim.

Dúkenshi tolyq, uzynsha boıly sary noǵaı eken. Sóılestik, bir aınalyp kelmek boldyq.

Smaǵul jatqan úıimen birjola qosh aıtysyp shyqpaq boldy. Páter úıi — Slavgorodtegi qazaqtyń bolystyq «Atqarý komıtetiniń» keńsesin kúzetýshi qazaq úıi eken. Slavgorod ýezine eki bolys qazaq qaraıdy eken. Birin «Saryarqa eli» deıdi eken. Sol «Saryarqa eliniń» bolystyq komıteti Slavgorod qalasynyń ózinde bolady eken.

Páter úıine keldik. Alasalaý úı. Úıdiń mańdaıynda boıalǵan taqtaı. Taqtaıda:

«Saryarqa eliniń bolystyq komıteti», — degen oryssha jazý. Komıtetke kirdim. Kishkentaı aýyz úıden tór úıge kirdik. Tór úı komıtet keńsesi eken. Eki-úsh bıik aǵash ústel. Ústel ústerinde qoqsyp jatqan qaǵazdar, sıa saýyt, qaǵaz, syzǵysh, esepshot, is tirkeıtin jaman muqabaly jýrnaldar. Tórdegi ústelde bir orys esikke qarap qaǵaz jazyp otyr. Oń jaq janynda ústelde jáne bir jas orys qaǵaz túptep otyr. Sol jaq buryshtaǵy ústelde orysshalaý kıingen, basynda qara topy taqıasy bar qazaq jigiti otyr. O da birdeme jazyp otyrǵan tárizdi. Onyń qasynda jáne bir orysshalaý kıingen jastaý qazaq jigiti bir qaǵazdy ustap, túregelip qarap tur. Otyrǵan topy taqıaly qazaq jigiti «Saryarqa» komıtetiniń bastyǵy tárizdi. Keńseniń ishi las. Taqtaı edeni kir. Aýasy jaısyzdaý. Úıdiń irgelerinde Kolchaktyń áldeneshe jarlyqtary, jarnamalary japsyrýly tur. Oń jaqta bir esik ashyq tur. Esiktiń ar jaǵy bir tarlaý bólme. İshindegi kórinip turǵan nárseleri nasharlaý. Qazaq úıiniń jabdyqtary. Komıtettiń kúzetshi qazaǵynyń jatatyn bólmesi sol eken. Biz komıtetke kirip kelgenimizde, sol bólmeniń esiginen bir júdeýleý nashar kıimdi qazaq áıeli qarady. Keńse qyzmetkerleri de tomsarǵan, topas jalqaý betterin kóteristi.

Smaǵul qazaq áıeli qaraǵan bólmege kire berip, esik aldynda bógelińkirep qalǵan maǵan da «júr» degendeı ymdady. Men júrýge attaı bergenimde tórgi ústelde qaǵaz jazyp otyrǵan orys alaryp qarady:

— Qaıda barasyń?.. Aıaǵyńmen edendi bylǵaısyń! — dedi.

Men esik aldynda, bosaǵada otyrdym...

Bolys pen hatshylar ónimsiz isterin isteı berdi.

Smaǵul keshikti. Men otyryp, janymdaǵy ıne men jipti alyp, qoı terisi qolǵabymnyń bir sógilgen jerlerin tigip aldym.

Komıtetten Smaǵul endi birjola shyqty.

Dúkenshi noǵaıǵa keldik. Noǵaı balasyn qosyp berdi. Úıi qalanyń kúnbatys jaq shetinde eken. Noǵaıdyń báıbishesi tysqa shyǵyp, otyn salatyn qoranyń janynda jatqan jýan dińgek syrǵaýyl qaraǵaılardy kórsetti. Saraıynan eki kisilik ara temirin, ketpen balta pen toqpaǵyn alyp berdi. Dińgekteriniń jýandyǵyna eki kisiniń qushaǵy áreń jetedi. Dińgekterdi otynǵa laıyqtap áýeli aramen kesý kerek. Sonan soń ketpen baltamen shaýyp, toqpaqpen uryp jarý kerek.

Sáske tústen besinge sheıin Smaǵul ekeýimiz alasuryp, jýan syrǵaýyldy aramen keskiledik. Alasuryp aıanbaı julqynyp qımyldaımyz. Deneden ter monshaqtady. Ter kóılekterdiń, beshpentterdiń syrtynan ótti. Kópten jumys kórmegen bilek pen bel byt-byt bolyp dýyldaıdy. Qan burqyrap termen aralasyp tasydy. Bet qyzardy. Julqynǵannan talyp, eki qar solqyldady. Besinde biraz damyldap, noǵaı báıbishesiniń istegen asyn ishtik. Noǵaı áıelderi asty qandaı tátti qylyp isteıdi.

Et jep bolǵan soń, tátti sorpasyna quımaq qatyq qosyp berdi. Mańdaı terdi súrtip qoıyp ishtik. Báıbisheniń quımaq qatyǵynan taǵy bir kese ishtim.

Besinnen keıin kún batyp, aqsham jamyraǵansha, taǵy da alasuryp syrǵaýyl kestik. Keshke noǵaıdyń jyly, taza úıinde sóılesip otyrdyq. Termen sý bolǵan beshpentterimiz ben syrt kóılekterimizdi aýyz úıine jaıyp qoıdyq. Saýdager noǵaı úsh-aq bas. Ózi, báıbishesi men balasy. Bir qyzmetker orys qyzy bar. Keshke taǵy da asqa syılady. Taǵy da saǵynǵan quımaq qatyqqa toıyp keneldim. Ústel basynda áńgimelesip, jón surasyp otyrǵanymyzda, saýdager maǵan: «biraz ýaqyt jumys isteýge qal» — dep aqyl aıtty.

— Óziń myqty, táýir jigit kórinesiń, osyndaı qar erip jatqan jaman ýaqytta sonaý Kerekýge (Pavlodarǵa) jaıaýlap ketýiń jaramaıdy. Onan da biraz kún osynda jumys qylyp, biraz mal taýyp, qar ábden ketip, kún jylynyp, jer keýip, kók shyqqan soń júrgeniń aqyl bolar edi. Táýir jigit kórinesiń, tilimdi alsań sóıt, shyraǵym!.. — dedi.

Men asyǵystyǵymdy, bógele almaıtynymdy aıttym.

Erteń erte turyp, kesilgen dińgekterdi sáskege sheıin alasuryp, byt-byt qylyp jaryp, úıip berdik.

Jolazyqqa nan, maı alyp, tús kezinde Slavgorodtan Pavlodarǵa qaraı jaıaý júrip kettik. Ekeýmizdiń de kıimderimiz aýyr emes. Qolymyzda taıaq. Bel býýly. Qar jolymen aıańdap kelemiz. Qarǵa kómilgen Slavgorod jylmıyp, birte-birte artta qalyp barady. Aınala tóńirek tesiksiz appaq, jylmıǵan dala aq teńizdeı. Jyp-jylmaǵaı soqpaq jolmen júrip kelemiz. Qar ılenip, azdap jipsigen. Soqpaq jol azyraq erip, buzylǵan. Soqpaq joldyń ushy-qıyry joq tárizdi. Anda-sanda qara-qura kórinedi. Júrýge qıyn. Jol boıynda anda-sanda ǵana áredik qalyń qardyń ortasynda qaraıyp qyltıǵan mujyq úıleri kez bolady.

Kún tómen túskenshe júrdik. Kún eńkeıgen kezde artymyzdan qos-qos atqa jaıdaq shana jekken bireýler zyrqyratyp keledi eken. Aıdalada, appaq qardyń ústinde, jol aýzynda sharshaǵan eki jaıaý qarap turdyq. Aldyńǵy qos atty shanadaǵy bir jýandaý, ishik kıgen túlki tymaqty qazaq eken.

Burqyratyp jetip keldi. Attary aýyzdyǵymen alysady. Sálem berdik, túlki tymaqtynyń aýzy qybyr ete tústi. Qatarlasa berdik.

Smaǵul:

— Otaǵasy, bizdi biraz jerge sheıin mingize ketińiz! — dedi. İshik pen tymaq qaıyrylmaı óte shyqty. Onyń sońyndaǵy qos at jekken de qazaq eken, o da óte shyqty. Bári ótip ketip qaldy.

Taǵy, artymyzdan, kóz ushynda qarly jonnan qos-qos at jekkender kórindi. Olar da lezde gýildep jetip keldi. Joldan shyǵyńqyrap turdyq. Kresándar eken. Aldyńǵy qos at jekken kresán bizge jaqyndaı bergende daýystady:

— E, eı! Otyryńdar myna shanaǵa!.. Áıdá, attar myqty! — dedi.

Biz ańyraıyp turyp qaldyq. Kresán bizben qatarlasyp, bir túrli kóńildengen daýyspen daýystap, sóılep tura qaldy.

— Áıdá, minińder!.. Ne, turǵandaryń?.. Áıdá, shanaǵa otyryńdar! — dedi.

Qýanyp ketip, jalma-jan shanasyna, kresánnyń qasyna otyrdyq, kresán aıdap jóneldi. Jipsigen sylqyldaq qarmen jaıdaq shana syryldap, jylmańdap ytqydy. Kresán bazardan kóńildenip kele jatqan kórinedi.

— E-eı, ı-ı! Suńqarlar!.. Eı-eı, e-e-ı-ı-ı!! — dep shybyrtqy qamshysyn úıirip qoıady. Kresánmen jón surastyq. Saıasat týraly sóılestik.

— Úkimet qalaı? — dep suradym. Kresán bizden ımenbeı áńgimelerin góıtti. Kolchakqa jalpy kresánnyń nege qas ekenin sóıledi. Kresánǵa Sovet kerek ekenin sóıledi. Aqyrynda:

— Qar ketip, jer kepken soń bólshevıkter keledi. Barlyq kresán kóterilip, Kolchakty qýamyz... — dedi.

Kóp áńgimelestik. Jol boıy elsiz. Keshke kresán joldan burylyp, bizben qosh aıtysyp, poselkesine ketti. Biz jol aýzyndaǵy bir tórt-bes úıli nashar qazaqtarǵa qondyq.

Slavgorod pen Pavlodardyń arasy júz elý eki (152) shaqyrym. Erte turyp júremiz, túste damyldaımyz. Keń dalany basqan qalyń qar kún saıyn jipsip erı túsedi. Jıyrma, jıyrma bes shaqyrymdarda ǵana kezdesken poselkelerdiń kóshe-kósheleriniń erip kólkigen qar sýy kún saıyn kóbeıip aǵady. Jaman buzaýbas etikten shylqyldap aıaqqa sý ótedi. Qonǵan jerde shulǵaýlarymyzdy syǵyp keptiremiz. Sý ótken aıaq aqjem bolyp úldireı bastady. Dene qataıyp, tolyp, isinip aldy. Slavgorodten eki jaıaý araǵa úsh qonyp, tórtinshi qonaqqa Pavlodarǵa keldik.

Pavlodar Ertis ózeniniń jaǵasynda, mańy jazyq. Pavlodarda qazaq jaqtary bólegirek turady, qaladan bir-eki shaqyrymdaı. Kúnshyǵys-tústik jaǵynda. Jataq ishinde Smaǵuldyń Ombyda júrgende birge jumys qylysatyn bir Ábdirahman degen joldasy bar eken, sonikine kelip tústik. Ábdirahmandikinde eki kún jattyq. Ábdirahman Ombydan eki qyz balaly, baıy ólgen, múlikti bir qatyn alyp kelip, edáýir aýqatty jigit bolǵan eken.

Ózi endi mal bazarynda saýda qylady eken. Ol qatyny Pavlodarǵa kelgen soń ólip, bir molda qazaqtyń qyzyn alǵan eken. Ábdirahman Smaǵuldaı emes, pysyq, bilgishteý. Kıimderi jaqsy, burynǵy jumyskerligin umytyp, endi nyǵyzsyp, saýdagerler qataryna kirgen tárizdi. Úıinde Smaǵulmen birge eki kún jattym. Túrli áńgimeniń ishinde saıasat týraly, «Alashorda» týraly áńgime qozǵaımyn. Ábdirahman «Alashordaǵa» ábden sengen. Eptep «Alashordanyń» minderin aıtyp, sóz qozǵap qoıamyn. Ábdirahman bolmaıdy... Ábdirahmandikine Ábil degen jaltań kóz, qyr muryn qara jigit keldi. Semeıden «Alashordanyń» áskerinen kelgen eken. Onymen kóp áńgimelestim. «Balýan Qajymuqannyń inisimin» — degen soń, deneme qarap, meni de balýanǵa uıǵarysty. «Alashorda» «batyrlarynyń» biraz áńgimelerin bildim. Ábilmen kóshege shyǵyp, Pavlodar qalasyn araladym. Qar eptep erip jatyr. Mal bazaryna bardym. Ábilmen mal bazarynan tabyspaq bolyp, qalanyń ishin araladym. Qazaq pen orys balalary oqıtyn shkolǵa bardym. Meshitke juma namazyna jıylǵan musylmandardy baryp kórdim. Sózderin tyńdadym. Qaıta mal bazaryna kelip, Ábilmen birge jataq qalasyna qaıttym.

Endi Pavlodardan Baıanaýylǵa júrmekpin. Eki arasy júz toqsan eki (192) shaqyrym. Joldas izdep, sol Baıan jaqtan kelgen bir qalashylarmen birge júrýge sóz baılastym. Baıanaýyl jaqtyń hali nashar eken. Eli jutap ashyǵyp jatyr eken. Smaǵul Pavlodarda jumysta qalatyn boldy... Qalashylarmen dúken aralaýǵa, qala ishine bazarǵa bardyq. Dúken aralap bazarda júrmiz. Kún jyly. Tús mezgili. Dúken aralarynyń qary jipsip, erip jatyr. Kólkigen sý kópirship aǵyp jatyr. Dúken arasyndaǵy qybyrlaǵan jurt jazdyń jyly kúnine jadyrap, alshań-alshań basady. Dúken aralarynda ataman Annenkovtyń soldattary da júr. Porymdary kózge óte tanys. Bári beshpentsheń, bastarynda qoqyraıǵan qara seń-seń bórik, jandarynda qylysh. Omyraýlary tolǵan tizýli oq. Iyqtarynda «shen». Shenderindegi eki árip: «A.A.» jazýlary bar. Soldattardyń keıbireýleri qytaı jigitteri. Árıne, qytaı jigitteri bolǵanda, Qytaıdan bezip, qańǵyryp júrgen óńkeı buzyqtar. Keıbireýleriniń belderinde jáne qanjarlary bar. Syrttan jaı baqylap qarap turdym. Atamannyń eki qytaı soldattarynyń aldynan bir salt atty qazaq óte berdi. Atamannyń batyrynyń biri attyń quıryǵynan ustaı aldy. At shómeńdep táltirektedi. Qazaq artyna qarap, quıryǵyn qysqan buralqy ıtshe eńkeıip tebindi. Soldat bákimen attyń tý quıryǵynan bir shýmaq qylyp short kesip aldy. Qazaq qyrdyń qazaǵy tárizdi. Jaltaqtap, qorqyp, jan-jaǵyna qarady. Bir-eki jaıaý qala qazaǵy namystanyp, soldattarǵa birdeme dedi. Soldattar boqtady. Qazaqtar ereýildep, soldattyń qolyndaǵy shýmaq qyldy almaq boldy. Jurt jınalyp qaldy. Kóbi qazaqtar. Atamannyń eki soldatyn qamaǵan qazaqtardy kórip, atamannyń úsh-tórt kazak-orys soldaty jetip kelip aqyrdy. Qylyshtaryn sýyryp aldy.

Qazaqtar shortannan qashqan shabaqsha jan-jaqqa bytyraı jóneldi. Súmeńdep bara jatqan bir-ekeýiniń jaýyryndaryna jarqyldap qylyshtyń jalpaǵy da tıip qaldy.

Qalashylarmen bazardan qaıtyp, jatqan jataǵymyzǵa keldik. «Saryarqa» gazetiniń nómirlerin taýyp alyp oqydym. Álgi atamannyń batyrlarynyń istegen júgensiz buzyqtyǵy esimnen ketpeı otyrǵanda, «Saryarqa» gazetiniń 1919 jyl 26 naýryzda shyqqan 47-nómirindegi bir el adamy jazǵan «Júgensizdik» degen maqalaǵa kózim túsip, oqydym. Ol mynaý:

Gazetten:

«JÚGENSİZDİK

Baıanaýyldaǵy mılısıa bastyǵynyń qımylynan osy kezde Baıan mańaıyndaǵy qazaqtar kópshil tusyndaǵydan artyq dirildep tur. Buryn zemstvo bıliginde turǵanda qoıdan qońyr jýas mılısıa bastyǵy endi qataldyqqa kópshilderden kem túspeı tur.

...Ianvardyń aıaq kezinde on eki kazak-orys mılısıonerleri Baıannan eki júz (200) shaqyrym jerdegi Besoba baraǵyna ótti. Jolyndaǵy Aqbettaý eliniń qazaǵyna qylmaǵany joq: sózge kelmeıdi. Kóringen qazaqty qamshynyń astyna alady, qatyn-bala, jaı turǵan kisi, urýdan saý qalatyn kisi bolmaıdy. Keıbireýlerge on bes, jıyrma bes shybyqtan sanap turyp, dúre salady: urýyn «sondaı aqsha bereıin» degende ǵana qoıady; laý atty aqsha almaı, ıesine qaıyrmaıdy, tymaq, kilem, shalbar, tekemet, qysqasy, qazaq úıinde kóńiline ne nárse unasa sony alady. Kiletti ózderi kiltin alyp ashady.

Áıelge zorlyq qylǵan jerleri de bar.

Máselen: Ábdir Moınaqulyn qatyn, bala, kelinimen sabap, Beken degen balasyna dúre salǵan. Qolynda aqsha joq bolyp, qaıtarynda myń som daıar qylmaqshy bolǵan. Laýǵa mingen atyn eki júz (200) som alyp qaıtarǵan.

7-aýyl qazaǵy Ordabaı Adyr balasynan bir tekemet, bir jastyq alǵan.

Ataqty Máshhúr Kóbeıuly degen moldany sabaǵan.

Temirbolat degen kisiden balasy ekeýine dúre salyp, eki júz som alǵan.

Odan 6-aýyl Abaıdildá qajynyń balasy men moldasyna on bes shybyqtan dúre salyp, eki júz elý som alǵan.

Odan Asqar Tobbas balasyna dúre salyp, bir tymaǵyn alǵan.

Ospan Bıtaqaı balasyna dúre salyp, eki júz elý som, bir tymaq alǵan.

Áshim Dosqara balasynan bir tymaq, jetpis som alǵan.

Jalpaq Óndirbaı qatynynan «ólgen baıyńdy tap!» — dep, qatynyn sabap bir kilem alǵan.

Jylqyshy Dúısenbaı Qarasholaqulynan elý som alyp, on eki at mingen.

Odan 2-aýyl Ábil Shalqarbaıulyna dúre salyp, aǵasy Nuǵmandy sabap, mertiktirip, ekeýinen eki júz som alǵan.

Súleımen Órkenbaı balasynan eki júz som alǵan.

Qamıt Shoqanulynan dúre salmaǵan aqysyna eki myń som alǵan.

Slambek Imanbekulynan bir myń bes júz som alǵan.

Jámbek Imanbekulynan 10 shybyq dúre salyp, bes júz som alǵan.

Asqar Janqulanulynan bir myń som alǵan.

Qıash Álimbaı balasyna jıyrma bes shybyq dúre salyp, jıyrma bes som alǵan.

Musabekke de jıyrma shybyq dúre salyp, jıyrma bes som tóletken.

On birinshi aýyl Túktibaı Toǵaıbaıulynan myń som alǵan.

Qaıtarynda Aqkelin elin basyp, Ajmaǵambet Jamaqulyna on bes shybyq dúre salyp, úsh júz som alǵan.

Ýchıtel Súleımen Erjanuly «Elime tıme» dep kúni buryn jalynyp, bes júz som, bir tymaq, bir shalbar syı berip, tórt atpen poselkege aparyp salady.

Jurttyń kórgen jábirshiligin bárin túgel terýge hatqa syımaıdy. Jurt túsine almaı ań-tań; bireýleri «bólshevık sol shyǵar-aý» — deıdi. «El bolamyz, tizginimizdi qolymyzǵa alamyz degenge orystardyń beıbastaqtary basynyp, istep júr», — deıdi. «Qudaı, jolyma kez qylma!» — degennen basqa elde shama joq. Orystyń basy kórinse úıinen úrkip qashqannan basqasy joq. Shamdanǵan jurt kóp, biraq orystyń esi barlary, tentegin tıar dep otyr. Meni de áke-sheshem jylap jibermeı otyr.

El jaqsylary joǵarǵy orys ulyqtaryna telegramma berýge, qoldaryn qoıýǵa taıaqtan, talaýdan qorqyp otyr. «Baıanǵa barmaı otyrmaımyz, bilip qoısa maqtaı ma?» — desedi. Qashan, kisi tekserýge kele me, joq pa, oǵan deıin qol is qylyp jibere me dep qorqady.

Baıannan otyz shaqyrymdaı jerde Aleksandrovskıı zavodsymaǵy bar. Basqarýshy Gronengo degen bireý. Bul Gronengo25 ıýn jarlyǵynda «mende jandaryń qalady» dep, qulaq estir jerdegi qazaqqa tegin qyzmet qyldyrmaq tursyn, qyzmet bergendigi úshin aqy alǵan. Eki aıdaı qazaqty áýre qylyp, alyp qala almaǵan edi. Byltyr kópshil dáýirinde qorqyp, qazaq bolysyna túspekshi bolǵan. Qazaqtar 25 ıýn jarlyǵy tusyndaǵy kúnásyn umytpaǵandyqtan qabyl almaǵan. Endi sol Gronengo 5 fevral kezinde joǵarǵy mılısıa bastyǵyn mılısıonerlermen shaqyryp alyp, kóńiline jaqpaǵan qazaqtardy tekpiletip, óziniń astyńǵy úıin abaqty qylyp, soǵan tyqqyzyp jatyr. Ázirge abaqtyǵa jabylǵan qazaq: 1) Tóre Qarekeuly. 2) Asqar Júsipuly. Gronengo segiz myń som berińder, abaqtydan shyǵasyńdar», — dep qaltasyna qolyn salyp qaıqıyp júr.

3) Ájibaı degen qazaq aqysyn bermegendigi úshin baıdy buryn sókken eken. Soǵan dúre salmaqshy bolǵanda, tanys kazak-orystary dúre salmady, baıdyń aıaǵyna jyǵyp qushaqtatyp, keshirtedi.

4) Ámire degen qazaq bezbenin ýaqytynda aparyp bermegen jazasy úshin bir at, bir túıesin baı qolyna alyp tur; bezbendi de baı aldy. Ámireni shaqyrtsa, qorqyp Ámire jolamaıdy. Sonymen, at, túıe Gronengonyń qolynda tur. Byltyr jazǵytury bir kazak-orystyń joǵalǵan bir qap nany úshin, keıin úı istetip qalǵan bir aýyldan toǵyz qunan ógiz tóletip alyp edi. Onda «Alasapyrandaǵy is» dep, kúni búginge deıin joqtalmaı ketip edi. Endi mılısıa bolyp júrip, talaýdy kásip qylǵan tárizdi. Kazak-orystarǵa «qoı!» deıtin bastyǵynyń túri joǵarǵy. Endi buǵan kimnen toqtaý? Búıtip qazaq qalaı kún kóredi. Eki el arasynda tynyshtyq qalaı saqtalady.

Baıan taýy»

«Alashordanyń» dostary — Kolchak ákimderiniń ataman «batyrlarynyń» istep jatqandary osy. Kózben de kórdik. Mine, el adamdarynyń jazǵandarynan da oqyp otyrmyz.

«Saryarqanyń» taǵy bir nómirin (1919 jyl, 6 aqpanda shyqqan 71-shi nómiri) qarap otyryp, «Úrjardan» degen maqaladan ataman Annenkov pen qazaqtyń bolystarynyń, «Alashorda» bastyqtarynyń tilektestigin sýretteıtin myna bir sózderdi oqydym:

Gazetten:

«ÚRJARDAN

...Ataman Annenkov eldiń basshylaryn (bolystaryn) shaqyryp sıez jasady. Sezge on eki bolystan bes kisi keldi...

...Odan soń bolystardan bolys basy 10 jigitten surady. Qazaqtar bermek boldy. Ol jigitter ásker ónerin úırenip, ár bolystyń ishinde garnızon bolyp turady... Ataman Annenkov qazaqtyń oqyǵan, basshy, jurt aǵasy adamdaryn (Álıhan, Muqametjan, Ahmetjan, Jaınaquly) biletinin aıtqanda, qazaq shý etti. «Bizdiń ákemizden artyq kóretin kisilerimizdi biledi ekensiz! Olar «jat!» dese jatamyz, «tur!» dese turamyz», — dep, sonda Annenkov aıtty: Olardy Jetisý qazaqtarynyń atamany Afonov jek kóredi, «avtonomıa almaqqa jarmasady» dep, men qazaqtyń ol azamattaryna senemin! Qazaq pen orys arasynda ot jaǵyp, Afonov shaǵystyryp júr: Afonov, meniń qazaqqa myltyq bergenime de, qazaq polkin jasaǵanyma da qyryn qarap jaqtyrmaıdy, — dedi.

Annenkovtyń tilmashy — Keńsebaı Úmbetbaıuly»

Jáne «Saryarqa» gazetiniń sol 1919 jyly 26 naýryzda shyqqan 74-shi nómirin qarap otyrdym. Búl nómirde atamannyń «batyrlary» qazaq halqynyń nasharlaryn — qara buqaralaryn ıtshe tepkilep jatqanda, «Alashorda» áskeriniń bólshevıkterge qarsy «batyrlyq» qylyp jatqanyn kórsetetin «Qazaq qalaı soǵysady» degen maqalaǵa kózim tústi.

«QAZAQ QALAI SOǴYSADY

«Alash Ordanyń» tuńǵysh jasaǵan 1-Alash polki Jetisý maıdanynda kópshilderge qarsy soǵysta júrgeni alashqa málim.

...Jigitterdiń azyraq qımyldaryn jazamyn: Kópshilder Saratovkaǵa shabýyldap turǵanda, 29 oktábrde bizdiń júzdiktegi Baltaı Beısebekuly degen jigit jortýylda júrip Aıazbaı baqshasynyń qasynda (Saratovkadan 7 shaqyrym) tastap ketken bos qystaýdy kóre ketkeli barady.

Buǵyp bekiniste otyrǵan jaýǵa dýshar bolady. Eki kópshil shyǵa kelip bas salyp, jigit esin jıǵansha shylbyrynan ustaı alady. Budan qutylý oılaǵanda múmkin emes. Sóıtsek... Epsiz, ıkemi joq qazaqtyń sasyp esi shyqpaı, kózdi ashyp-jumǵansha atynyń basynan júgenin sypyryp tastap, kópshilderdiń birin myltyǵynyń dúmimenen sereıte bir túıip, shý dep tebinip, atty bir salyp jóneldi. Júgensiz basy bosaǵan at tura shaýyp, zymyrap kete bardy. Esi shyqqan kópshilder myltyqtaryn alyp atqansha jigit qutylyp kete bardy. Shaýyp kelip jortýylda júrgenderge bildiredi.

Mynadaı bir gáp taǵy boldy. Andreevka qalasyna bizdiń júzdik shabýyl jasaǵan kezde, Ahmetqalı Ormanbaıuly degenge jıyrma jigit berip, qalanyń soltústik jaǵyna shyǵyp, kórinis qylý tapsyrylǵan edi. Ózgemiz qalanyń ońtústik jaǵynan tımekshi edik. Ormanbaıuly quıynsha aǵyzyp baryp, qalaǵa kirip, kópshilderdiń áńki-táńkisin shyǵaryp, jaman sastyryp, jolymyzdy qyldy.

Taǵy da jigitterdiń bir qımyly: 29 oktábrde bir top qazaq áskeri oqtarynyń bárin atyp taýysyp, Saratovkadan salyǵymyzǵa qaraı shegingende Qaǵazbek Dáshkibalasy degendi 12 jigitpen artymyzǵa tastadyq. Jaýdy aldandyryp, Tutsalyqqa ótkizbe dep. Qaǵazbek 150 kópshildi bir jarym saǵat bógep, bizge jibermedi. Qaǵazbektiń bul qaıratynyń arqasynda shyǵynsyz sheginip, aman qutyldyq. Osy sıaqty ójettikter tolyp jatyr...»

Oqyp bolyp, jerge túkirdim. Ol nómirin qoıa salyp, «Saryarqanyń» 1919 jyly aqpannyń 20-synda shyqqan 70-nómirin aldym. Bul nómirde Aqmola ýezinde mujyqtardyń kórgen jábirshiligin aıtyp, elden jazǵan Baısalbaıulynyń sózderine «Saryarqa» basqarmasynyń qaıyrǵan jaýabyn oqydym. «Saryarqa» basqarmasy «Aqmola qazaqtary «Alashorda» áskerin, «Alashorda» mılısıasyn jasamaı jatyr. Sondyqtan orystardan zorlyq kórip jatyr...» — dep jazady. Basqarma sózi mynaý:

Basqarma: «Jol, joba umytylyp, Rossıa memleketi aıýandyq saparǵa bet aldy. Bas aman, mal túgel qalmaqqa jalǵyz ádis — qazaq halqy, birik. Berekeńdi joıma. Alalyqty tasta. Jumyla jurt jumysyna kiris. Azamatyńdy atqa mingizip, qarýlanyp, ózińdi-óziń qorǵa. Kisige senbe, quba qalmaq zamany týdy dep qaqsaǵaly jyldan asa boldy. Jalǵyz Semeı oblysy men Oral oblysy, Torǵaı oblysynyń Qostanaı ýezi bolmasa, ózge oblystardyń, ásirese Aqmolanyń qazaqtary, tymaǵyn basa kıip, búrkenip, mılısıa jasaýdan zyr qashty. Qamsyz eldi, jigersiz, ynjyq, qaırat qyla bilmeıtin eldi kim basynbaıdy? Obalymyz ózimizge, silkinbegen, adam bolýǵa tyryspaǵan. Búıtip júre bersek, armanda, shermende bolyp, dúnıe júzinen joǵalamyz da. Qaıyrýsyz ketken haıýan mujyqtardan kek alýǵa jolmen júrip is qylatyn zaman áli kelgen joq. Aqyl surap, bosqa úmittenip, tamaq isirip dáme qylarlyq dáneme joq. Jergilikti ákimderge bildirip kórińizder, biraq odan jelbýaz bolyp, ózderińizdi-ózderińiz aldaýdan basqa óneri bar dep aıta almaımyz. Óıtkeni: «malymdy urlady, jerime tústi» jalasy daıar tur. Sizdiń «ustaǵannyń qolynda, tistegenniń aýzynda» ketemiz be, qaıtemiz deıtinińizdi bilip, basqa kelmeı turǵanda-aq aıtqamyz. Áli de keshtik qylmaıdy. Azamatty atqa mingizý jaǵyn halyqqa túsindirýlerińiz kerek. Búgin bir aýylǵa kelgen pále jalpy elge kelmesine kimniń kózi jetedi? Kelmeı de otyr ma? Jetisýdaǵy baýyrlarymyz qyrylyp jatqan joq pa?»

«A-aı, myrzalar-aı! Semeı, Oral, Qostanaı, Torǵaı oblystaryn búldirip, «Alashorda» áskerin jasaǵandaryńmen turmaı, tuzaqtarǵa túspeı jatqan Aqmola oblysynyń qara buqarasyn da qanǵa boıamaqsyńdar-aý!» — dep, gazettiń ekinshi betin aýdardym.

«Saryarqanyń» nómirlerin aqtaryp, jobaly maqalalaryn, túrli habarlaryn, túrlishe maǵlumattaryn oqydym.

«Saryarqa» gazeti «Alashordanyń» bas úkimetiniń tili. Alashorda gazetine, árıne, shyndyqty jazbaıdy, bolyp jatqan shyn oqıǵalardy ózgertip, ózinshe ádemilep, ózine tıisti paıdaly sózdi qampaıtyp jazady. Biraq qansha qampaıtqanmen gazetterine qaraǵanda da «Alashordanyń» hali óte jaısyz ekendigi kórinedi. «Alashorda» «mınıstrleriniń» bólshevıkterge qarsy jibergen áskersymaqtarynan basqa, istep jatqan bes tıyndyq kórnekti ister kórinbeıdi.

Jalǵyz-aq, az bolsyn, kóp bolsyn, qolynan kelgenshe qaırat (qazirgishe belsendilik) kórsetip jatqan «Alashordanyń» jastary ekeni gazetterinen kórindi, jastar uıymy barlyq Qazaqstannyń ultshyl jastaryna nusqa berip, Qyzyljarda «Jas azamat» degen gazet shyǵaryp jatyr. Semeıdegi «Abaı» atty sol kezdegi barlyq Qazaqstandaǵy jalǵyz jýrnal «Alashorda» jastarynyń qolynan shyǵyp jatyr. Bul gazet pen jýrnaldyń atlasy azaıyp, kómek surap salǵan jaryna «Alash» jastary tus-tusynan kómek jınap jatyr. «Saryarqa» gazetiniń 1919 jyl 20-synshy aqpanda shyqqan jańaǵy 70-inshi nómirinde «Gazet, jýrnal oqýshylarǵa» dep, «Abaı» jýrnalynyń shyǵarýshysy Aımaýytuly mynany jazady:

Gazetten:

«GAZET, JÝRNAL OQÝSHYLARǴA

«Qazaqtyń bir gazet, bir jýrnaly podpısshigi (oqýshylary) joqtyqtan jabylyp qaldy» — dep, Novo-Nıkolaevskidegi shyǵatyn orys gazetinde jazylypty. Ol aıtqany «Jas azamat» gazeti men «Abaı» jýrnaly. Bul habary beker: «Jas azamat» kúni búginge sheıin shyǵyp otyr. Qarjy jaǵynan kemdik kórip, toqtaı ma degen kirbeń bolyp edi. Endi toqtamas deımiz. Óıtkeni Omby jastary ádebıet keshinen myń som, Semeı jastary bes myń somdaı kómek jiberip otyr. Taǵy sondaı kótermeleýshiler tabylatyn kórinedi. «Abaıdy» toǵyz júzdeı alýshy bar. «Abaı» birjola jabylǵan joq. Esebi bitkenshe, jalpy jıylysy bolǵansha, taǵy sol sıaqty sebeptermen ýaqytsha toqtap tur. Bastyrýshy ýaq qaryz qaýymy. «Abaıdy» toqtatpas, shyǵarar. Shyǵarmaǵan kúnde de «Abaı» jabylmas. Jalǵyz jýrnalyn jaýyp qoıyp, tynysh otyrýǵa oqyǵan jastardyń, talapty azamattardyń namysy, ujdany jibermes, qaıtse de shyǵarar degen úmitimiz kúshti.

«Abaı». Shyǵarýshy — Júsipbek Aımaýytuly».

«Saryarqanyń» jáne osy nómirinde Ombydaǵy «Jas azamat» uıymyndaǵy jastardyń jınaǵan járdemderiniń esebin Ǵabbas Toǵjanuly mynandaı dep jazady:

Gazetten:

«ESEP

Omby jastary jasaǵan qazaqsha saýyqtyń kiris-shyǵys esebi.

Barlyq kiris alty myń úsh júz toqsan eki som, on bes tıyn.

Taza túsim úsh myń júz seksen toǵyz som jıyrma bes tıyn.

Syılyq bergender:

Sultan Ábdiraqymuly bes júz som, Aqqaǵaz Dosjanqyzy elý som jáne bir kúmis túrik teńge. Shaıahmet Ótegenuly jıyrma úsh som, Baltabaı Boranqululy bir kúmis qasyqpen shanyshqy, Ámına Qýanyshqyzy bir altyn júzik, Bıbinur Áıtpenqyzy bir altyn júzik, Gúlıa Dosymbekqyzy bir kúmis júzik, Ǵazıza Dosymbekqyzy bir kúmis teńge. Asfandıar Shormanuly bir shırek temeki. Muratbek Seıituly bir qadaq qant. Jamyn Tólemisuly bir qadaq shaı. Barshalaryna «Tilek» qaýymy atynan jarylǵasyn aıtamyn.

Ǵabbas Toǵjanuly».

Gazetten:

«JAS AZAMAT» GAZETİNE JÁRDEM

«Jas azamat» gazeti aqshasy joqtyqtan toqtaǵaly tur degen sózdi «Saryarqanyń» 68-inshi sanynda kórip, járdem suraǵanda, Qalbergen Qul balasy qyryq som, Shyrǵaı Mustambaı balasy jıyrma som, Ámire on bes som, Ǵazıza Mustambaı kelini bes som, ózim, Ydyrys Mustambaıuly bes som. Barlyǵy seksen bes som berdi. Bul aqshany «Jas azamatqa» jiberdim.

Gımnazıs Mustambaıuly ».

Mine, jastardyń uıymy osyndaı...

XII. BAIANAÝYLǴA KELÝ

Erteńinde qalashylarmen Pavlodardan shyqtyq. Kún jyly. Qar basymyraq eridi. Pavlodar Ertis ózeniniń jaǵasynda. Kóshe-kósheden ıreńdep, burqyrap aqqan sary laı sý tus-tusynan Ertistiń jarynan sarqyrap qulaıdy. Ertistiń muzynyń ústine de sary sý kólkigen. Ertisten eptep óttik. Qalashy tórt kisi. Menimen beseý. Kólik eki at, bir túıe, úsheýi de aryq, nashar. Eki atqa jaıdaq shana jekken. Shanalarda bıdaı men un salǵan eki-úshten qap, bir-eki jaman jáshik. Túıeniń ústinde de úsh qap astyq.

Jolǵa túsip kórdik. Joldyń keı jeriniń qary tipti ketip qalǵan. Qarly jerleri sylqyldap túsip ketken. Ertisten ótip jolǵa túsken soń-aq joldyń aýyrlyǵyn kórip, táltirektep shómendegen kólikterdiń túrin kórip, qıynshylyqty sezdim. Ertisten bir shaqyrymdaı shyqpaı-aq qara at shanasyn shómendep súırelep kelip, aqyrynda tarta almaı qoıdy. Olaı-bulaı biraz aınaldyryp, boldyra almaǵan soń, ıesi men qara at qaldy. Ala at pen sary túıeli úsh qalashy, menimen tórteý bolyp, maltyǵa jyǵyla jyljyp kelemiz. Bárimiz de jaıaý. Tory ala at pen sary túıe jol boıynyń kóksoqta bolyp jatqan qalyń qaryna kılikkende ombylap, maltyǵyp jyǵylady.

Qary ketken alamysh jerinde tory ala at shómendep, shanany tarta almaı turyp qalady. Jer ústiniń bári kólkigen kók sý. Jyǵylǵan túıe men atty súıep, demep turǵyzamyz. Jyǵylǵan saıyn túıeniń júgin túsirip qaıta artamyz. Júris ónbedi. Munyń qasynda bógelmeı, jaıaý júrip ketken qyzyqpen birdeı eken. Shylqyldap aıaqtan sý ótti. Qalashyny tastap, jalǵyz júrip ketýge kóńilim barmady. Tory ala at pen sary túıeni qalqaqtatyp jetektep, qamalap, jaman etikpenen sý keship tolarsaqtap kelemiz. Tórteýmizdiń de tilegenimiz eki kóliktiń qýaty. Qalashylar jutap, ashyǵyp jatqan qatyn-bala, kempir-shaldaryna tezirek azyq jetkizý úshin, tory ala at pen sary túıeniń qýatyn tileıdi. Álsiz at pen túıeniń júkterin qolymen súırep kele jatqan tárizdimiz.

Eki týlaqtyń júrgeninen turǵany kóp. Aıaqtaryn eki basyp, bir jyǵylady. Jyǵylǵan saıyn túıeniń júgin, astyq toltyrǵan qaptardy kóterip shyǵyp, qaıta artamyz. Arqanyń teri beshpentten ótti. Qardyń sýy etikten, aıaqtan ótti. Aýyr beınetke belsheden battyq. Ol kúni Pavlodardan on shaqyrymdaı jol júrip, keshke, qary ketken jol boıyndaǵy bir alamysh jerge qondyq. Qary ketse de jer sý.

Kún batqan soń sýyq bola bastady. Qar men sý muzdady. Termen sý bolǵan kıim, sý ótken jaman buzaýbas etik pen shulǵaý da soqtalanyp muzdady. Tońdyq. Ásirese juqa kıimdi men tońdym. Biraq tońǵanymdy qalashylarǵa aıtpaımyn. Áreń dep ot jaǵyp, qyzdyrynǵan bolyp, sý qaınatyp, kesh bolǵanda nanmen shaı ishtik.

Tún boldy. Sýyq. Astyq salǵan qaptardyń arasyna búrisip-búrisip jattyq. Muzdaǵan dene shydatpady. Tún ishinde oıanyp kettim. Tula boıym sup-sýyq bolyp, tońyp qatyp qalǵan eken. Turdym. Tóńirek typ-tynysh. Alamysh jerdi aq torǵyndaı jeńil munar basqan. Aspan aınadaı. Toqymdaı bult joq. Aı joq. Tek kók shatyr aspanda byrdaı bolǵan altyn juldyzdar qulpyryp, jerge altyn sáýlesin tógedi. Tóńirek typ-tynysh. Qalashylar búrisip-búrisip, tompıǵan qaptardyń aralarynda pysyldap uıyqtap jatyr. Qaptardyń qasynda shókken boıymen moınyn salyp, tanaýlary shýyldap sary túıe jatyr. Muzdaǵan jerdiń jas ıisi aýaǵa kóbirek shyqqan. Jer-dúnıe muzdap, munarlanyp, qalǵyp uıyqtaǵan tárizdi. Jalǵyz-aq uıyqtamaı júrgen tory ala at. Basyn jerden almaıdy. Qar astynan jańa arshylǵan shóptiń túpterin tyrs-tyrs julady. Tory ala at tory ala jerden tumsyǵyn almaıdy.

Muzdap tońǵan deneni jylytýǵa áreket qyldym. Ersili-qarsyly júrip, julqynyp qımyldap, deneni biraz qyzdyryp kelip jattym. Taǵy da muzdap, tońyp, neshe ret oıanyp, qımyldap, deneni qyzdyryp jattym...

Erteńinde taǵy da kóksoqta bolyp erigen qarmen, kólkigen laı sýmen, qary erigen, sazdanǵan jermen maltyǵyp taǵy aýyr azap kórdik. «Ekibastuz» men Ertis arasyndaǵy temir joldan óttik. Bir-eki poselkeden óttik.

Qysqasy, sóıtip, beınetti shegip otyryp, bir jumadan soń ǵana qarsyzǵa shyqtyq.

Jol boıy elsiz. Qara-qura óte sırek kórindi. Anda-sanda, biren-saran búrisken qazaq úıleri kórinedi. Jutaǵan dala, jutaǵan el qojyraǵan kúntaqa qońyr saýlyq tárizdi.

Bir qazaqtan shanamyzdy eki aıaqty aǵash arbaǵa aıyrbastap aldyq. Endi azyraq táýir boldy. Óıtkenmen de kólikterimiz júgin alyp júre almaı, damylsyz toqtaımyz. Kólik laýlaıtyn el joq. Aınala el tegis mesheý. Jutqa shaldyqqan. Ash. Óte júdeý. Tory ala at pen sary túıeni aıdap, jaıaý júremiz de otyramyz. Eki nashar kólik aqyryn ilbıdi, yrbıǵan, jamaýly aǵash arba aqyryn qıralańdap yńyrsıdy. Jol ústinde anda-sanda jutaǵan eldiń jaıaýlary kez keledi. Taban neshe jerden úldiredi. Júris ónbeıdi. Sonda da qarsyz qurǵaq jerge shyǵyp, azyraq boı jazǵan soń, qalashylar menimenen áńgimelesýdi kóbeıte bastady. Pavlodarda bir surasyp bilisken jóndi endi qaıta-qaıta anyqtap suraıtyn boldy. Meniń «jónim» belgili. Omby qazaǵymyn. Jas ýaqyttan kóbinese qalada jumysta bolǵamyn. Áke-shesheden jastaı aıyrylǵamyn. Endi Baıanaýyl taýynyń ishindegi naǵashymdy izdep kelemin...

Naǵashymdy túbirlep suraıdy.

— Dál bergi rýy qaı rý ekenin bilmeımin. Áıteýir Aıdabol — Qarjastyń biri, — deımin.

Onyma qanaǵattanbaıdy. Aınaldyra beredi. Ózderiniń jónin baıandap sóıleıdi. Qarjas ishinde táýir aýyldyń adamdary ekenin aıtady.

— Baıanaýyl taýynyń kúnshyǵys pen ońtústik jaǵynda, «Shoqpar», «Áýlıe» degen taýlar — aýyldarymyzdyń mekeni, — deıdi.

Qalashynyń úlkeni — shoqsha, uzynshalaý qara saqaldy, orta boıly, ashań, qara tory kisi. Keńbaı qajynyń balasy, aty — jańylmasam, Smaıyl. Bir joldasy — ashań, quba jigit, Kenbaı qajynyń aǵaıyny, aty Bekmuqambet. Ekinshi joldasynyń aty — jańylmasam, Tólebaı, qalaǵa aralasyp paıda taýyp júrgen jigit.

Bir kúni túıeniń aldynda menimen qatar kele jatyp, Bekmuqambet menen syr surady.

— Dúısenbi, dámdes bolyp kele jatyrmyz ǵoı, sen osy tegin jigit emes shyǵarsyń... syryńdy aıt! — dedi.

Kúlkige, oıynǵa shaptyrdym da qoıdym. Birazdan soń Bekmuqambet keıin túıeniń artynda qalyp, Tólebaı menimen qatar júrip kele jatyp, endi ol syr surady.

— Dúısenbi, sen bizden jasyrma. Biz óziń qandaı bolsań, sondaımyz. Sen ne bolsań, biz de sol bola ketemiz... Syryńdy sen bizden jasyrma. Bizde ózińdeı izdegenge suraǵanbyz. «Poselkeniń atyn urlas» deseń de, biz senen tartynbaımyz, — dedi.

Munyń da suraýlaryn kúlki qyldym da qoıdym.

Baıqaımyn, meni baqylap aldy. Bir jerge kólik shaldyryp, tynyǵyp jattyq. Tús kezi edi. Joldyń jaǵasy. Janymyzda ýaq adyrlardyń sheti — bir kishkene tómpesh bar edi. Kún jyly. Kúnestegen jerden qyltıyp kók shyǵa bastaǵan. Tómpeshtiń kúngeıinde men kúnestep jattym. Kóz kóretin tóńirekte qybyr etken qara joq. Boztorǵaılar ǵana kókke shyǵyp, jerge túsip zarlaıdy...

Uıyqtap ketippin. Shaıǵa oıatty. Keldim. Arbanyń qasynda synyq-ketik tostaǵanmen shaı iship otyrdyq. Meni endi Smaıyl aınaldyrmaq boldy.

— Apyrym-aı, Dúısenbi! Jańa, ana betkeıde uıyqtap jatqanyńda, birtúrli bolyp jattyń. Maǵan birese tap qasqyr tárizdi bolyp kórindiń. Birese dál burynǵy batyrlardyń biri tárizdi bolyp kórindiń, — dedi.

— Tóbeniń betinde jatqanda sizdiń oıyńyzǵa solaı kelgen ǵoı, — dep ańqaý oıynǵa jubattym da qoıdym.

Júrdik. Jol boıy Smaıyl «Boz jigit» qısasyn óleńdetip jatqa aıtyp otyrdy. Qatar kele jatyrmyz. Kún jyly. Jer qara. Jol kepken. Jaz ıisi keýdeni ashady. Kóńil jadyraǵan, sylqyldap aıańdap kelemiz. Kólikter de ilbıdi. Aǵash arba ǵana qıralańdap, syńsyp jylaǵanyn qoımaıdy. Smaıyl «Boz jigit» óleńin biraz aıtyp bolyp:

— Á-áı, Dúısenbi-a-aı! Bizge syryńdy aıtpaı kelesiń ǵoı... Sen de osy «Boz jigit» tárizdi bir ersiń ǵoı, á-á? — dedi.

Men túsinbegen bolyp, úndegenim joq. Birazdan soń Smaıyl ekeýmiz kólikterdiń aldyna túsip, qatar júrip otyrdyq. Endi Smaıyl syr ashyp sóılesýge kiristi.

— Dúısenbi! Sen menen ımenbe, ekeýmiz qushaqtasyp dos bolaıyq. Bizdiń aýylǵa júr, apar degen jerińe jetkizip salaıyn. Sen jasyrma, syryńdy aıt. Sen tegin jigit emessiń, jaı bir jigit emessiń! — dedi.

— Jaı bir jigit bolmaıtyn nemenem bar? — dedim.

— Jaı bir jigit emessiń deıtinim, — tulǵań jaı jigittiń tulǵasyna kelmeıdi. Onsoń óziń etigińmen sý keship, kóksoqta qar sýymen Kerekýden (Pavlodar) bizben birge erip shyqtyń. Bizben birge aýyr beınetke shydap kelesiń, jaıaýlyqqa shydap kelesiń, qabaǵyńdy shytpaısyń... Osynyń bárine qaraǵanda, ne bireýden bir zorlyq kórip kele jatqan jigit tárizdisiń, ne bireýge óziń zorlyq qylyp kele jatqan jigit tárizdisiń. Áıteýir, tegin jigit emessiń. Sen jasyrmaı shynyńdy aıt, qushaqtap dos bolaıyq! — dedi.

Men endi azyraq keıidim.

— Sizder osy, qur betaldyna «syryńdy aıt», «syryńdy aıt» dep qoımaıtyndaryńyz qalaı? — dedim. Bekmuqambet pen Tólebaı da qasymyzǵa keldi.

— Al, azar bolsa, meni bir ne ury, ne kisi óltirgish dep oılap kele jatqan shyǵarsyzdar. Ondaı bolsam men qazir sizderden jasyrmaǵanda eshteńe qylmas edińizder. Ótirik bolsa da men endi sizderge «urymyn, kisi óltirgishpin» deıin be?.. — dedim.

Smaıyl sasyp qaldy.

— Oıbaı, jaı aıtamyn, Dúısenbi!.. Shyraǵym! Renjip qaldyń ba?.. Olaı bolsa, budan bylaı ondaı sóz aıtpaıyq endeshe, renjı kórme, qaraǵym! — dedi.

Sodan keıin aınaldyrýdy qoıdy...

Onnan asa kún júrip, Baıanaýyl taýynyń kúnshyǵys sáskelik jaq qataryna keldik. Qalashylardan bólinetin ýaqyt jetti.

Besin kezi, kún qońyr buıralaý edi. Jol aýzynda tústenip, damyldap jatyrmyz. Qalashylar osy jerde sáskelik jaǵyna qaraı, óz elderine júrmek. Baıan taýy jıyrma shaqyrymdaı tur. Tóńirek jazyq dala emes. Adyr-budyr buıratty. Keı jerleri ǵana jazyq, alqapsha. Kúnbatys jaqta Baıan taýy. Sáskelik ońtústik jaqtarda da taýlar — «Shoqpar», «Áýlıe» taýlary. Kózge túserlik jerde jandy qara-qura joq. Qystan shyqqan el áli qys taýlarynda. Kerekýden shyqqaly jol mańaıynda biren-saran qazaq aýyldaryn kórgemin. Burynǵy, qazaq arasyndaǵy, qyrdaǵy top-top mal kózge túspegen. Sol mal áli de joq. Burynǵydaı qara qurttaı qybyrlaǵan mal kórinbegen soń, anda-sanda jyrada, saıda, tóbeniń eteginde búrisip-búrisip otyrǵan, tomashadaı qazaqtyń úsh-tórt úıli aýyldary kózge de kórinbeı qalady eken. Eli bir jaqqa aýyp ketip, ıesiz qalǵan jer tárizdi. Qar ketkenmen, kók áli shyǵa qoıǵan joq. Surǵylt jerde túr joq. Qońyltaq, syrdań jerdiń beınesi dál jazǵyturymǵy qara sýyqta qujyraǵan aryq saýlyq tárizdi.

Smaıyldan júretin jerimdi surap aldym. Baıan taýynyń ishindegi kazak-orys stanısasyna (qalasyna) barmaqpyn. Stanısada adam feldsheri Shaıbaı Aımanulyna barmaqpyn. Ombyda men semınarıada oqyǵanymda, Shaıbaı adam feldsheri shkolynda oqyǵan edi. Semınarıany men 1916 jyly bitirgen edim, Shaıbaı 1917 jyly bitirgen edi. Shaıbaı ekeýmiz dos edik. Oqý bitirgen soń ekeýmiz de óz týǵan-ósken jerlerimizge qyzmet qylýǵa ketken edik. Men Aqmolaǵa, Shaıbaı Baıanaýylǵa, poshtanyń nasharlyǵynan, sırek bolsa da, hatpen sóılesip turýshy edik. Ekeýmiz jaı dos emes, syrlas dos edik. Bóline qalsa izdesetin saıaqtaı edik. Endi sol Shaıbaıǵa barmaqpyn. Shaıbaıdy kórgen soń, Shaıbaıdan anyqtap bilip alyp, naǵashyma barmaqpyn. Onsoń biraz kúsh alyp, Aqmola ýeziniń ońtústik jaq túkpirindegi elge soǵyp, úkimeti sovet Túrkistanǵa ótpekpin.

Baıanǵa baratyn jóndi Smaıyldan anyqtap surap aldym.

Baıanǵa qaraı júretin jónde, Baıannyń tómengi eteginde buırat kórinedi. Kóz ushynda, buırattyń tóskeıińde bettiń qalyńdaı jabysqan úsh-tórt qaramyq kórinedi. Smaıyldyń aıtýynsha, sol aýyl — súıindik, qarjas Jantemir qajynyń aýyly. Qajynyń Imantaqý degen balasy bar. «El adamy». Smaıyldyń nusqaýynsha men sonda baramyn. Sonsoń ar jaǵyn sol aýyldan surap anyqtap bilemin...

Kishi besin kezinde kóshtik. Qalashylar óz jónine ketti. Men qosh aıtysyp, Baıanǵa qaraı aıańdadym. Jolazyqqa alǵan qaltamda tezek shoǵyna pisirgen túıetaban nanym bar. Qolda taıaq. Belde eski shúberek belbeý. Adymdap júrip kettim. Edáýir júrdim. Ortadaǵy buıratty balaqtap oıǵa túskende qyzyl kún Baıan taýynyń ıyǵyna mindi. Orsk, Atbasar, Aqmola arqyly Semeıge salynyp jatqan temir jol boıyna keldim. Jalǵyz úı kúzetshi oryspen biraz otyryp sóılestim. O da qazirgi úkimdi jamandaıdy... odan shyǵyp, azdaǵan qara-qura mal kóringen ekinshi oıdan óttim. Jónimnen qıǵashtaý úsh-tórt kıiz úı kórindi. Burylmaı, toqtamaı shapshań adymdap kelemin. Jantemir qajynyń aýyly bar buırattyń aıaǵyna kelgenimde, qyzyl kún altyn sáýlelerin shashyratyp, Baıannyń tasasyna kirdi. Batty...

Buıratty órlep kelemin. Qabat-qabat beles, saladan-salaǵa órlep shyǵamyn. Aýyl áli joq... Apaq-sapaq boldy. Tura qalyp tyńdaımyn. Dybys joq. Taǵy adymdaımyn. Kele jatqan jerim — elsiz, jansyz buırat. Buırattan ári aldym shoǵyrmaq, tunjyraǵan taý... Ábden sharshadym. Tabannyń úldirep jaralanǵan jerleri aýyryp, júrgizbeýge aınaldy. Aýyl joq. Adasqan tárizdimin. Júre almaıtyn boldym. Endi sol buırattyń bir jerine jatýǵa oılap turdym. Otyrdym. Elsiz buırat. Kúnbatystaǵy aqsham birte-birte azaıyp, tómen túsip barady. Dybys joq. Jel joq. Kele jatqan qara túnniń qara kóleńkesi buırattyń oı-shuqyryna tolyp, saı-saıyn órleı bastady.

Bultsyz aspan da qarańǵy tárizdi. Aı joq. Jaryq juldyzda joq. Shyqqan juldyzdar kómeski ǵana jyltyldaıdy. Basqa lezde neshe túrli qalyń oı tasyǵan seldeı tolyp jınaldy. Túrli oı, ótken-ketken ómirdiń túrli sýreti aǵytylyp, kóz aldyma kelip ótti. Bastan keshken jazasyz azap kóz aldyma keldi.«Nege bulaı?.. Ne qylmys úshin osynsha beınet bastan arylmaıdy?.. Týǵanym, óskenim, oqyǵanym — bári qorlyq úshin, azap úshin, beınet úshin bolǵany ma?.. Nege týdym?.. Nege óstim, nege oqydym?..

Mine, elsiz buıratta kesh jamylyp jalǵyz otyrmyn!.. Kórmegen jer. Kelmegen jer. Ólip qalsam — dereksiz ketkenim. Endi júrýge ál joq. Qýattyń, kúshtiń jetken jeri osy ǵana... Endi, budan bylaı qıyndyqpen kúresýge mursha joq. Meniń kelgen jerim osy ǵana...»

Osy oılar qara bulttaı túnerip kelip, tóbemnen basty... Endi tirshiliktiń jaryq kúnin kórýdiń úmiti úzilýge aınalǵan kezde qara bulttyń astynan naızaǵaıdyń oǵyndaı altyn sáýle jarq etkendeı boldy. Shoshyp oıanǵandaı ushyp túregeldim.

«Ia!.. Qoı!.. Osynyń bári qalyń nashardyń bostandyǵy úshin emes pe edi! Álsizdiń teńdigi úshin emes pe edi!.. Tym kóp emes pe bul úshin qurban bolǵan jan! Tym kóp emes pe bul úshin tógilgen qan men tógilgen jas!.. Teńdik alatyn kún taıaý bolsa kerek qoı!» — degen oı ózge oıdyń bárin julyp tastaǵandaı boldy.

«Qoı, júrý kerek!.. Jetý kerek! Tabý kerek!» — dep júrip kettim.

Biraz belesten astym. Tyńdadym... Aldymnan úrgen qanshyqtyń daýsy estildi. Aldymdaǵy belesten astym. Qojyrmaqtanyp japyraıǵan qaramyqtar kórindi. Jetip keldim. Mal men adam kórinbeıdi. Bir-eki ıt úredi. Úsh-tórt bólek balshyq úı eken. Úı qoralardyń mańynda qoqyrsyǵan synyq arbalar, arbalarǵa jınaǵan júk tárizdi nárseler. Arǵy shetki qyrandaǵy úlkendeý úıge keldim. Qystaýynan áli kóshpeı otyrǵan aýyl. Qoralarynyń mańynda jas qı, jas tezek. Jas qıdyń ıisi shyqty. Qoraǵa kirdim. Qora las, shylqyldaq bylǵanysh, maldyń jas tezeginiń, jas japasynyń sasyq ıisi burqyraıdy. Sıyr ıisi shyǵady... Bir-eki bala-shaǵa men báıbishe qatyn otyr. «Erkegimiz joq» dep qondyrmady. Qaıta tysqa shyqtym. Qataryndaǵy ekinshi táýirleý úıge keldim. Qoranyń esik aldynda bir áıel tur eken. Amandastym. Qara kóleńkede qadala qaraımyn. Sypaıy áıel tárizdi. Basynda kımeshek, keń kóılek, jelbegeı shapan jamylǵan. Qyrsha muryndy, aqquba áıel. Jasy qyryq shamasynda. Sózi, beti, daýsy aqyldy áıel ekenin bildiredi.

— Shyraǵym, bizdiń de úıimizde erkek joq edi. Osyndaı jaman ýaqytta tanymaıtyn kisini qondyrý qorqynyshtaý ǵoı... Qaıdan kele jatqan jigitsiń? — dedi.

«Kerekýden kelemin» dep jón aıtyp, «qudaıy qonaqpyn», — dedim.

— Qaıyr, úıge kir endeshe, shyraǵym, áıteýir renjimeseń, saǵan beretin etimiz joq. Qystan jutap shyǵyp otyrǵan elmiz, óziń de kórip kele jatqan shyǵarsyń, — dedi.

— Kórip kelemin ǵoı, maǵan ettiń keregi joq! — dedim.

Úıine kirgizdi.

Eki bólmeli balshyq úı. Bestik lampy janyp tur. Ózderi aldyńǵysynda eken. Jer edenge kıiz, tekemet tósegen. Esik aldy men pesh mańynda ǵana tósenish joq. Esikten kirgende, oń jaq buryshta, keptirip búktegen mal terileri teksheleýli, jınaýly tur. Onyń aldynda eki jas buzaý jatyr. Buzaýlar jatqanmen úı ishi taza. Tórdiń aldynda salynǵan tósekter. Tósekte boıjetip qalǵan eki qyz bala jatyr eken. Sheshesi balalaryn turǵyzdy. Eki áıel bala turyp, shapandaryn jamylyp, tósekteriniń ústine otyrdy. Jeńgeı bir buryshta bólek jatqan erkek balasyn turǵyzdy.

— Paıziken shyraǵym, turyp samaýyr qaınatyp jibershi. Úıge bir qonaq keldi, — dedi.

Maǵan: «Joǵary shyǵyp otyr, shyraǵym!» — dedi.

Tym joǵary shyqpaı otyrdym. Lampyny ortaǵa qoıdy. Paıziken turyp samaýyr qoıa bastady. Jeńgeı tórden beri, qyzdaryna taıaý, maǵan qarsy otyrdy. Taza, jaryq, jyly úıge kirip, kóńil jaılanyp, maldasymdy quryp otyrdym. Syrt kıimderim sumpaıy. Aıaqta buzaýbas jaman etik. Butta jamaýly qazaqsha qoı terisi shalbar, úste tas kómirdiń kúıesi sińgen, jeńderi qyrqylǵan syrty qońyr tiben, ishi kúzen beshpent ishik. Belde eski shúberek belbeý. Basta qara mysyq terisinen istelgen eski qońyr barqyt tysty qulaqshyn, moıynda eski sharf.

Jeńgeı endi anyqtap jón suraı bastady. Jónimdi aıttym. Baıaǵy, «Ombydan naǵashysyn izdep kele jatqan Dúısenbi» bolamyn.

Jeńgeı sypaıylap jaýap alyp otyr. Biraq qoımaı qaǵyp, túbirlep, anyqtap suraıdy. Paıziken de samaýyrdy tutatyp kelip sóz tyńdap otyrdy. Eki qyz bala da kózderiniń astymen maǵan qadalyp qarap, bir sózdi jibermeı tyńdap otyr. Ekeýi de boıjetip qalǵan. Kókórimdeı ekeýi egiz qozydaı. Turymtaıdyń balapandaryndaı, kózderi móp-móldir qaraqattaı. Betteri dóńgelekteý, qara tory. Shapandaryn jamylyp, qabattasyp otyr. Ber jaǵyndaǵysynyń basynda qara eltiriden istegen qońyr barqyt tymaǵy bar.

Jeńgeı túbirlep jón surap sóılesip otyr. Suraǵan sózderiniń bárine jaýap berip boldym. Biraz jaýap alǵan bolǵan soń, jeńgeı aqyryn tamsandy.

— Apyrym-aı, shyraǵym-aı, túrińe qaraǵanda, jaman jigit tárizdi emessiń, júrip kele jatqan jónińe qaraǵanda, tipti aqylsyz kisiniń isindeı eken, — dedi.

— Nesin aıtasyz? — dedim.

— Nesin aıtpaıyn, sonaý Ombydan aýylynyń kim ekenin, qaıda ekenin anyqtap bilmeıtin, atasynyń kim ekenin bilmeıtin «bir naǵashymdy izdep kelemin» deısiń jáne mezgilsiz, jaman ýaqytta izdep kelesiń. Aq pen qaranyń arasynda, joldyń eń jaman ýaǵy — jazǵyturǵy ýaqytta izdep kelesiń. Osyndaı ýaqytta sonsha jerden, osyndaı alys tanymaıtyn jerge kelesiń. Jáne, onyń ústinde, bul jaqtaǵy eldiń qystan qaýsap jutap shyǵyp, ashyǵyp jatqan qaraózek shaǵynda kelesiń. Aqyly bar kisi aýylynyń qaıda ekenin bilmeıtin, atasynyń kim ekenin bilmeıtin naǵashysyn alys jerden izder me? İzdegende jazǵyturymǵy, joldyń qıyn ýaqytynda izder me? Jáne jutap, ashyǵyp jatqan eldi izder me? Jaz ábden shyǵyp, kók jetilip, azdy-kópti jurttyń aýzy aqqa tıip, jurt tyńaıǵanda izdemes pe! Jáne reti kelse, ne «Ekibastuz» zavodyna baryp, jumysqa kireıin dep, ne myna temir jol boıyndaǵy jumysqa kireıin dep edim deısiń. Qazir ne «Ekibastuzda», ne myna temir jolda jumys bar ma? Bul jaqta paıdaly jumys bolsa, bul jaqtyń ózińdeı jigitteri jumys izdep, paıda izdep Ertis boıyna, parohodqa — Ombyǵa keter me edi? Ony neǵyp bilmeısiń? Bul jaqtyń ózindeı paıdaly jumys izdegen jigitteri jyl saıyn Omby jaqqa barady. Ony bilseń kerek qoı. Parohodpen osy jaqtan jyl saıyn lek-lek bolyp Ombyǵa baryp júrgen jigitterdi kórip, olardan bul jaqtyń jaıyn surap bilseń kerek qoı... Munyń bárin bilmes deıin desem, sóziń men túriń oǵan kelmeıdi. Kele jatqan jóniń, isiń aqylsyz jigittikindeı emes. Qaıranmyn, shyraǵym, — dedi.

— Ras endi, qalaı dep aıtýǵa da sıatyn bolǵany ras. Ózim á degende Ombydan bir shyǵyp qaldym da, joldan qaıtýǵa yńǵaısyz kórip edim. Jáne bul eldiń bıyl mundaı halge ushyraǵanyn Kerekýge kelgen soń bir-aq bildim, — dedim.

Jeńgeımen sóılesip otyrǵanda, eki qyz bala árbir sózdi qaǵyp alyp, jipke tizip otyrǵandaı ańdyp qarap otyrdy. Ásirese arǵysy. Onysy bergi baladan úlkendeý tárizdi. Bergi qyz balanyń tymaǵynyń kóleńkesine betin jasyryp, meniń betimniń, kózimniń árbir qubylysyn ańdyp, móldirep qadalyp otyr. Sheshesine jónimdi aıtyp, baıandap jaýap berip otyrǵanymda, tymaqtyń kóleńkesinen ańdyp, maǵan qadalyp tesile qarap otyrǵan móldir qaraqattaı eki kózge kózim eki-úsh ret túsip ketti. Burynǵy bir tanys adammen kóp ýaqyttan soń bir jerde kez bolyp, tanyr-tanymas bolyp otyrǵan tárizdi. Qyz balanyń bul qarasy maǵan yńǵaısyz kórindi. Óıtip qaratpaýǵa oılandym. Móldirep qadalyp otyrǵan kózine «qapıada qarsy atqandaı, men de qadala qarap qalsam, búıtip qaraýyn qoıar edi» dep oıladym. Sheshesimen álgi retpen, sózine bajaılap jaýap qaıyryp otyrmyn. Aqyryn, eleýsiz ornymnan qozǵalyp otyrdym. Arǵy qyz balanyń tymaq kóleńkesindegi beti jaryqta qaldy. Betin jaryqqa shyǵaryp qoıyp qadalyp otyrǵan kózine qapıada men de qadala qaraı qaldym. Sasyp qaldy. Kózin aýdara qoıdy. Betin kóleńkege kirgize qoıdy. Muny menimen sóılesip otyrǵan sheshesi de jáne sińlisi men inisi de sezgen joq. Jeńgeımen toqtalmaı, jaı sóılesip otyrmyz. Biraq bergi tymaq kóleńkesinen qara kóz qadala qaraýyn qoımady. Taǵy da eptep qozǵalyp otyryp, óte qadalyp otyrǵan qara kózdi kóleńkeden jaryqqa shyǵardym. Taǵy da, qapıada qarsy naıza atqandaı qara kózge men de qarsy qadaldym. Taǵy da jańaǵydaı kóleńkege túsip ketti. Sóıtip, sózben jeńgeımen arbasyp sóılesip otyryp, kóleńkeden ańdyp qadalǵan qara kózdi toıtarýǵa kózben qarsy da oq jiberip otyrdym. Kóleńkeden qadalǵan kóz toıtarylmady. Bul atysty kóleńkeden qadalyp otyrǵan qara kózben ekeýmiz ǵana bilisip otyrdyq. Bir mezgilde úlken qyz bala qozǵalyp, ar jaǵyna qısaıdy. Sheshesine aqyryn:

— Apa, beri kelshi, — dedi.

Sheshesi qyzyna qarady. Aqyryn qyzyna qaraı buryldy.

Aqyryn: «Nemene?» — dedi.

Qyzy men sheshesi irgege qaraı qısaıyp jatyp sybyrlasty. Qyzy bizge estirtpeı, sheshesine aqyryn sybyrlap, biraz sóz aıtty. Sybyrlasyp bolyp, ekeýi bastaryn kóterip, burynǵydaı otyrdy. Sheshesi jaı baısaldy júzben kózin lampyǵa salyp eshbir oısyz keıipte otyrǵandaı boldy. Qyz sheshesine men týraly birdeme aıtqanyn júrek sezip otyr. Biraq «ne aıtty eken?» dep otyrmyn.

Az ǵana ýaqyt úndemeı otyryp sheshesi maǵan:

— Shyraǵym, atym kim dep ediń? — dedi.

— Dúısenbi, — dedim.

— Oryssha oqyǵan ba ediń? — dedi.

— Joq! — dedim.

— Oryssha til bilesiń be? — dedi.

— Azyraq bilemin, — dedim.

— Qazaqsha oqyp pa ediń? — dedi.

— Azyraq oqyp edim, — dedim.

— Qaıda oqyp ediń? — dedi.

— Ombyda bir keshke oqytatyn oqý ashylǵan edi, sonda oqyp edim, — dedim.

— Ombyda oryssha oqyǵan jigitterden biletiniń bar ma? — dedi.

— Bar, — dedim.

— Kimdi bilesiń? — dedi.

— Asylbek Seıituly, Musylmanbek Seıitulyn bilemin. Jáne sol Seıituldarynyń taǵy bir-ekeýin bilemin. Jáne Asaı Shortanbaıulyn bilemin. Shaıbaı Aımanulyn bilemin, — dedi.

— Olardy qalaı bilesiń? — dedi.

— Seıituldarynyń úıi sol Ombyda bolatyn, sodan biletinmin. Onsoń Shaıbaı Aımanulyn jáne Shormanulyn biletinmin, men Qajymuqan degen aǵamnyń attarymen, orys meıramynda olardy talaı jerge aparýshy edim. Ásirese Shaıbaı degen jigitti kóp tanýshy edim. Onymen tipti jaqyn edim. Meıramdarda atpen júrip, qalanyń shetine shyǵyp kóńil kóterýshi edi, — dedim.

— Bul jigitter qazir qaıda? — dedi.

— Bilmeımin, Asylbek Seıituly bir jerde doktor bolsa kerek, Asfandıar qaı jerde ulyq ekenin bilmeımin. Shaıbaı da bir jerde doktor dep edi, — dedim.

— Shaıbaımen jaqsy bolsań, onyń eli qaı jaqta ekenin bilýshi me ediń? — dedi.

— Osy Baıanaýyldyń mańaıynda deýshi edi, — dedim.

— Shaıbaıdyń ákesiniń atyn bilesiń be? — dedi.

— Ákesiniń aty Appas bolsa kerek edi, — dedim. Jeńgeı aqyryn jymıyp kúldi.

— Jaraıdy, bildiń... Olaı bolsa, Asylbek Seıituly qazir osy Baıanaýyl stansıasynda doktor, Shaıbaı da sonda feldsher, ekeýi bir orynda qyzmet qylady! — dedi.

Úlken qyzyna qarap:

— Páteri... solardyń páteri qaıda edi? — dedi. Úlken qyzy:

— Meshittiń qasyndaǵy, álgi pálen degendikinde, — dedi.

Manadan beri kómeskileý seziktenip otyrǵanym, endi aıqynǵa shyqty. Shaıbaıda meniń bir-eki sýretim bolýshy edi. Móldirep qadalǵan qara kóz sol sýretterdi kórgen eken. Shaıbaıdaǵy sýretimniń sońǵysy 1918 jyly tutqynǵa túserdiń aldynda túsken sýret edi. Meniń ondaǵy túrim men Kolchak lagerinen qashyp kelip otyrǵandaǵy túrimniń aıyrmasy jer men kókteı. Arasynda bir-aq jyl ótse de, on jyl aýyr beınet kórgendeı, túrim ózgergen edi. Qara kóz sonda da shyramytty...

Jeńgeı:

— Jaraıdy. Shaıbaımen jaqsy tanys pa ediń? — dedi.

— Ia, ashyna jaı edik, — dedim.

— Endeshe, Shaıbaıdyń aýyly osy, mynaý taýdyń aldyńǵy jaǵynda. Osy jerden on bes shaqyrym bolar ma eken, sondaı. Ákesi aýylda. Ózi qalada. Bizge aǵaıyn bolady. Olardy bı balasy deıdi. Biz olarǵa aǵaıyn bolamyz, — dedi.

Shaı keldi. Paıziken men sheshesi shaı jasady. Bala quıdy. Bárimiz shaı ishtik. Bir-eki jigit keldi. Olar da jón surady. Aıttym.

Jeńgeı olarmen qosylyp naǵashymdy meniń dolbarymmen nusqalap tapty.

— Naǵashyńnyń tirisiniń aty İlıas deısiń... Aqsaqaldy shal. İlıastyń ákesiniń aty Qasqabas bolsa, ol — Botbaı İlıas. Júnistiń İlıasy ǵoı, — dedi. Jigittiń bireýi:

— İlıastyń Júnis degen bir týysqan molda inisin bilesiz be? — dedi.

— Bilmeımin. Áıteýir, bir týysqany bar deýshi edi. Oryssha oqyǵan adam deýshi edi, — dedim.

— E-e, sol, sol... Júnis oryssha oqyǵan molda edi. Oryssha bala oqytýshy edi. Men sol Júnisten oqyp edim. Beıshara, ólip qaldy ǵoı... Aýyldary osy taýdyń soltústik eteginde, — jıyrma shaqty shaqyrymdaı ǵana. Osy taýdy ylǵı bókterlep otyryp, erteń sáske túske barasyń, — dedi.

Naǵashym, tez ońaı tabylǵanyna qatty qýandym. Biraq izdep kele jatqan dosym Shaıbaı Asylbek Seıitulymen bir páterde turǵandyǵy planymdy buzyp jiberdi. Jáne bir «jolyqsam» dep kele jatqan kisim Asaı Shormanov edi, Seıituly bul jaqta bolǵan soń Asaıǵa da bara almaıtyn boldym. Doktor Seıituly menimen óte tanys. Oqýdaǵy kúnnen tanys. Odan 1916 jyly Aqmola ýezine olar aýyl sharýasynyń sanaǵyn alý qyzmetine kelgende, biraz Aqmola qalasynda birge bolǵamyz. Odan 1917 jylda, men qazaq komıtetindegi kezde, Asylbek Seıituly Aqmolaǵa eki ret kelgen. Jáne biz Sovdep jasaýǵa qam qylyp jatqanda da kelgen. Ofıser Abylaıhanuly ekeýi «Alashorda» mekemesine saılap, elge salyq salyp, «Alashordaǵa» aqsha jáne mılısıa (ásker) jınamaq bolǵan. Biz qarsy shyǵyp, úsh kún udaıymen Aqmolada jalpy jıylys (mıtıń) quryp aıtysqamyz. Aqmola halqy tegis bizdiń aıtqanymyzben ketken. Doktor Asylbek pen ofıser Abylaıhanuly qashyp ketken... Endi bul Baıanda, Shaıbaımen bir páterde. Baıan — kazak-orys qalasy. Kolchaktyń ókirip turǵan kezi. Shaıbaıǵa barsam, Asylbek bilip qalsa, Ombydan qashyp, Altaıdyń Slavgorodine kelgenim, odan jaıaý Kerekýletip, kóń etikpen sý keship úsh júz elý (350) shaqyrym júrip Baıan kelgenimniń bári bosqa ketedi ǵoı dep qaýip qyldym. Shaıbaıǵa bara almaıtyn boldym. Jigitter shyǵyp ketti.

Meni bir úıge aparyp jatqyzýǵa jeńgeı Paızikendi qosyp berdi. Paıziken ekeýmiz tysqa shyqtyq... Aı joq. Tún qarańǵy. Túnergen buırat ishi tipti qarańǵy kórinedi.

Tóńirek tym-tyrys. Tysqa shyqqan soń Paıziken áńgimelese bastady. Aıańdap kelemiz. Jatqyzbaq úı shette eken.

— Seniń túsiń bir túrli unady maǵan. «Túsi ıgiden túńilme» degendeı, sen táýir jigit kórinesiń. Bizdikine qyzmet, jigit qylatyn jigit kerek edi. Sen bizdikine tursań qaıtedi? — dedi.

— Oıbaı, qaraǵym, jigit jaldaýdy áke-shesheń bıleıdi ǵoı. Ákeń úıde joq kórinedi. Senin búı degeniń bola ma? — dedim.

— Bolady. Meniń aıtqanymdy áke-sheshem buzbaıdy. Ekeýmiz sóz baılasaq bolǵany. Bizdiń úıdiń jumysy da aýyr bolmaıdy. Osy kúni jigit tabylady ǵoı. Biraq sen táýir jigit kórinesiń, sondyqtan saǵan aıtyp kele jatyrmyn, — dedi.

Bala jabysyp qoımady.

— Jumystaryń qandaı? — dedim.

— Jumys aýyr emes. Azǵana jylqyny baǵý. Bıe saýý. Kóshkende júk artysý. Úıde bolǵanda úı jumysyn qylý, — dedi.

— Aqylaryń qandaı bolýshy edi? — dedim.

— Qaıdan bileıin, óziń aıt! — dedi.

— Men, aıǵa, eń kem alǵanda júz somnan alyp júrdim, qaraǵym, — dedim.

— Oıbo-o-oı! Ondaı aqy bu jaqta bolmaıdy, — dep bala azyraq uıalyńqyrap, yńǵaısyzdanyp qalǵandaı boldy...

Jatatyn úıge keldik. Paıziken meni aıtty. Úı ıesi: bir kempir men jigit, kelinshegi úsheýi eken. Úı ishi kedeı. Úıi — úı emes, úıshik. Alasa, jaryǵy kómeski bilte sham. Úıshikti qazandyqty peshpen bólgen. Úıshik bylǵanysh, las. Tól ıisi shyǵady. Úı ıeleri momyn adamdar. Men barysymen jatýǵa qozǵaldy. Manaǵy ana úıge kelgen eki jigit keldi. Taǵy da menimen sóılesip turdy. Ketpeı Paıziken de turdy. Esikke taıaý, lastaý irgege maǵan bir shomyt tósep berdi.

Eki jigit pen Paıziken sóılesip qarap turdy. Eki jigittiń oryssha oqydym degeni maǵan: «Bılet qaǵazyń bar ma?» — dedi.

— Bar, — dedim.

— Káne, kórsetshi, — dedi.

Beshpent ishindegi qalyń kóılegimniń tós qaltasynan bólek búktelgen eki-úsh qaǵaz bar edi. Bir-bir taraq aq qaǵaz. Biri — bir qazaqsha jaı jazý. Biri — bılet qaǵaz. Áýeli búkteýli qalpymen ashpaı epsizdenip, aq qaǵazdy alyp berdim. Jazyp qarap:

— Óı, mynaýyń aq qaǵaz ǵoı? — dedi.

— Á-á, endeshe, mynaý shyǵar! — dep, aq qaǵazdy qaıtyp alyp, búktelgen boıymen qazaqsha jazýy bar qaǵazdy alyp berdim. Ony ashyp kórip:

— Oı, mynaýyń da bir qazaqsha sóz jazylǵan jaı qaǵaz ǵoı! — dedi.

— Túý, o da emes eken ǵoı. Endeshe, mine, mynaý! — dep bılet qaǵazdyń ózin alyp berdim.

Ashyp, mórin kórgen soń, tekserýshilerdiń kóńilderi tyndy. Bıletti ózime qaıyryp berdi. «Jóndep, búktep belgilep qoı. Óziń bir ańqaýlaý jigit kórinesiń, joǵaltyp alarsyń. Bıletińdi berik saqta. Bul basyń ǵoı, baıǵus!» — dedi.

— E, joǵalmaıdy ǵoı, — dedim.

Lagerden qashyp shyqqaly bılet kórsetkenim osy. Qazekeń qalaı!..

Naǵashymnyń aýylyna qaraı júretin jóndi taǵy da anyqtap surap aldym.

Shomyttyń ústine sheshinip, rahattanyp, ústegi kelte kıimderdi tósek qylyp, kósilip tyrashtanyp jattym...

Erteń erte júrip kettim. Aýa taza. Aspanda bult joq. Jumsaq esken jel jibekteı. Kún shyqqan. Kún jer júzine altyn sáýlesin búrkedi. Jerdiń kógi jańa shyqqan murttaı tyrbıyp shyǵa bastaǵan. Jalańash sulýdaı qushaǵyn ashyp Baıan sulý tur. Sulý denesin altynmen býlaǵandaı. Baıannyń qyzyqty denesine qarap kóz sýaryp kelemin. Kórgen azap, aýyr beınet endi artta alys qalǵandaı. Keshegi sharshaǵan, talǵan dene búgin temirdeı. Deneniń tyrsyldaǵan kók bulshyq etteri kók temirdeı tyrsyldaıdy. Qamshynyń órimindeı búgilip bultyldaıdy. Taza aýadan kókirekti kóterip dem aldym. Kóńil qulash serpip kóterildi. Jer júzi tegis kóńildengendeı.

Kókke shyǵyp dóńgelenip, myń qubylyp jyrlaǵan boztorǵaılar da shattyq kúılerin jyrlaıdy.

Baıan taýyn etektep kelemiz. Taýǵa jarysa shyqqan, taýdy etekteı shyqqan neshe túrli ádemi aǵashtar jasaryp, butaqtary búrshik ata bastapty. Buıra shashty, yrǵalǵan sulý aq qaıyń. Súmbideı tik qyzyl qaıyń. Órimdeı solqyldaǵan kók tal. Jal-quıryǵy tógilgen jalbyr qara aıǵyrdaı qara tal. Taý basynda suńǵaq sulý, kók qalpaqty qaraǵaı. Jasaryp búrshik atqan aǵash ıisi. Jańa jelbirep shyǵyp kele jatqan kók ıis, býlanǵan qara jerdiń jas ıisi — bári qosylyp taza aýaǵa jupar búrkip turǵandaı. Tunyq aýa adamdy ıisimen qandyratyn ýyz qymyzdaı. Deneni qýattandyra bókterlep, kemerlep jińishke soqpaqpen kelemin. Oń jaǵymyzda, taýdyń eteginde adyrlar, buırattar. Odan ári sala-salamen baryp jazylǵan qıyry alys keń dala.

Taýmen kelemin. Túrli kúı estiledi. Baıan sulý syńqyldap, túrli kúıge salady. Taýdyń saı-saıynan sýmańdap, syldyrlap, aǵashtardyń ara-arasymen bulaqtar aǵady. Ireńdep syrǵanaǵan bulaq sýy sozylǵan kók jibekteı. Taýdan tómen syldyrap aqqan kók bulaqtyń syńqyly dúrkirep oınap júgirgen jas balalardyń shýyndaı. Aǵash aralarynda qustardyń ár túrli daýsy shyǵady. Keıbireýleri jasyrynbaq oınaǵan balalarsha zyryldap ushyp-qonyp, jasyrynyp, ysqyryp oınaıdy. Birin-biri qýalaıdy. Keıbireýleri jińishke daýyspen úlbirek ándi syńqyldap jyrlaıdy. Keıbireýleri názik kúıin túrli qubyltyp saıraıdy. Aǵash qustarynyń kúıine qyrdaǵy boztorǵaıdyń quıqyljyǵan jyry qosylady. Baıannyń taýy, tasy, syldyrap aqqan bulaqtary, órmeleı shyqqan aǵashtary, qyry, oıy — bári de jyrlaıdy. Bári de shattyq únin qosady. Sulý Baıan túrli kúımen jyrlaıdy.

Taýdy bókterlep, bulaqtardan attap basyp aıańdap kelemin. Tús bolǵanda bir bulaqtan jýynyp, sý iship, tezek otyna pisirgen qaltadaǵy nannan jep, bulaqtyń basynda, kógalda kúnestep, tynyǵyp jattym.

Birazdan soń taǵy da júrdim. Taý eteginde, óli qystaýlarynda otyrǵan bir-eki aýylǵa soqtym. Naǵashymnyń aýylyn anyqtap surap aldym. Qystan ábden qaljyrap shyǵyp otyrǵan el júdeý. Mal az. Aýyl-aýyldyń mańynda, qotandarynda juttan ólgen maldyń jýsap jatqan julmalanǵan jemtikteri. Shaıbaı aýylynyń on shaqty sıyryn baǵyp júrgen bir jigitine jolyqtym...

Besin kezinde Baıannyń soltústik baýyryndaǵy naǵashymnyń aýylyna keldim.

Aýyldyń kúnshyǵys jaǵynda tezek terip júrgen qatynnan naǵashymnyń úıin suradym. Qoralaryn qıqym basqan, myjyraıǵan jaman úıshikter. Tyshqannyń kózindeı jyltyraǵan kishkene terezeleriniń bútini joq. Pushyq kisiniń murnyndaı jaman qoralary ańǵal-sańǵal. Ár úıshiktiń mańynda úıilgen kúl, qıqym, jas qı, qamba, qorda, shashylǵan aǵash. Shetki úıshikke keldim. Úıdiń kúngeı jaǵynda eki-úsh qatyn urshyq ıirip otyr eken. Amandasyp, naǵashymnyń úıin suradym. Kórsetti. Kórsetken úıshikke keldim. Úıshiktiń syrtynda dáret alyp naǵashym İlıas otyr eken. Qapsaǵaı, býyryl saqaldy shal.

Sálem berdim:

— Assalaýmalıkim!..

— Álıkim sálem, amansyń ba, shyraǵym! — dedi.

— Ózińiz de amansyz ba, — dedim.

Jón surady, tanymady. İlıastyń meni sońǵy kórgenine tórtinshi ǵana jyl bolyp edi. 1915 jyly İlıas bizdiń elge kelip, bizdiń aýylda bir jumadaı bolyp edi. Onda men Ombydan oqýdan aýylǵa jazǵy tynys ýaqytynda kelip jatqan kezim. Úıde İlıastan áńgimeler surap otyrýshy edim. İlıas jigit kúninde joryqta kóp júrgen kisi. Joryqta júrgendigin, bastan keshken áńgimelerin maǵan kóp sóıleýshi edi.

Mine, İlıaspen bir juma áńgimeleskenimizge tórtinshi ǵana jyl boldy. Endi İlıas meni tanymady. Ońashada tez tanytyp, jónimdi aıtyp alaıyn dep oıladym.

— Meni tanısyz ba? — dedim. Betime qarap turdy.

— Shyraǵym, jańylyp qalmasam... tanyńqyramadym... — dedi.

Ońasharaq alyp shyqtym. Otyrdyq. Bir-birimizge qadala qarasyp otyrdyq.

— Shyn tanymadyńyz ba? — dedim.

— Joq... tanymadym... — dedi.

— Sákendi bilýshi me edińiz? — dedim. Tańyrqaı qaldy.

— Qaı... Sáken?.. Seıfollanyń Sákenin be? — dedi.

— Iá, — dedim.

— Bilem... — dedi. Biraq áli de tanymady.

— Endeshe sol Sáken menmin, — dedim.

Selk ete túskendeı boldy. Kózderi sheńberdeı boldy...

— Qoı, shyraǵym!.. Sáken sendeı emes... Óıtip balalyq qylma! — dedi.

Tanymady. Nanbady.

İshimnen: «Apyrym-aı, sonsha ózgerip, túsimniń sonsha buzylyp ketkeni me!» — dedim.

On shaqty aıdyń ishinde túsime on jyldyq ózgeris kirgenin sonda ǵana aıqyn bildim. On aı qınalǵan jan betke on jyldyq tańba salǵanyn sonda ǵana sezdim. Slavgorodte bir aınaǵa qarap qalǵanymda, óz betimnen ózim selk etip shoshyp qalyp edim... Mańdaıymda buryn bolmaǵan úsh-tórt syzyqty kórip, az kúngi dozaqtyń, sansyz azaptyń tańbasy ǵoı dep edim... Sol arada oıǵa kele qalyp, taǵy da bir tamsandyryp, qaıran qaldyrǵan nárse — sol kúngi qonyp shyqqan Jantemir qyzynyń, Shaıbaıdyń úıinen kórgen sýretimnen meni shyramytqany boldy. Úsh-aq jyl buryn ózimdi kórgen naǵashym meni tanymaıdy.

«Men Sákenmin» dep tursam da, nanbaıdy! Burynǵy sýretimdi kórgen qyz tanıdy!..

Naǵashyma bastan-aıaq áńgimeni aıtyp jáne óziniń bizdiń elge kelgenderin aıtyp, bizdiń úıdiń adamdarynyń tegis attaryn aıtyp, áreń dep Sáken ekendigime nandyrdym.

Meniń Sáken ekenimdi bilgen naǵashym baıǵus jylady.

— Qaraǵym-aı, qandaı halge túskensiń! — dedi.

— Endi jylamańyz... Meniń Sáken ekenimdi úı ishinen basqa tiri pendege aıtpańyz. Meniń atym Dúısenbi... «Ekibastuz» zavodyna jumysqa barǵan Aqmola ýezine qaraǵan bir jıennen týǵan jıenshar deńiz. Rýy Qýandyq. Aty — Dúısenbi, naýqastanyp, endi eline qaıtyp barady eken — deńiz.

Sózdi solaı baılap úıge kirdik. Úı — ortasyn jaman qojyr qazandyq peshpen bólgen, inshik. İshi qoqsyq. Óte kedeı. Úıde úsh-tórt kempir, bir-eki kelinshek, bir-eki jigit, bir-eki bala otyr eken. Amandastyq. İlıas, meniń jónimdi jańaǵydaı qylyp aıtty. Birazdan soń otyrǵan bóten qatyn-qalash ketti. Esikti ishinen bekitip, ońasha qalǵan qatyn-balasyna naǵashym meniń shyn jónimdi aıtty. Naǵashymnyń qatyn-balasy kózderi sheńberlenip, áńgimeni ańyraıyp tyńdady. Áńgimeniń aqyrynda bir-bir jylasyp aldy. Sonymen úıge ornyǵyp jaılastyq...

Naǵashymdikine tyǵylyp, on bir — on eki kún jattym. Bir úıdiń dombyrasy bar eken, sony shertip jatamyn. Tabannyń jaralary jazyldy. İlıas naǵashym óte kedeı. Bar maly — kóterem, qyrshańqy kók at, ornynan áreń turatyn qońyr ógiz. Tórt-bes eshki, bir buzaýly sıyr. Bul malǵa qarap otyrǵan jan: kempir men shal, balasy, jıyrmanyń ishindegi jigit — Raqysh. Baıy ólip qaıtyp kelip otyrǵan İlıastyń qyzy. Ol qyzynyń eki-úsh balasy... Úı ishiniń jabdyǵy da nashar. On somǵa tatıtyn nárse joq. Bári — kóterem, qyrshańqy, kók sholaq atqa laıyq: japyraıǵan qara pushyq quman, eski shoqpyt tekemet. Burynǵy zamanda bolǵan bir kórpeniń silemi, yrbıǵan aǵash esik. Bir-aq kózi bútin, shoqpyt jamaýly, syǵyraıǵan kishkene tereze. Aldy-arty synǵan, yrsıǵan ábdire nusqasy. Temirmen jamaǵan shynyaıaq. Qalaǵan tastary shodyraıyp-shodyraıyp turǵan qazandyq. Synyq dıirmen, jamaýly aǵash sary tabaq, taǵy da tolyp jatqan qoqsyǵan nárselerdiń jurnaǵy, silemi. Úı shıki bujyr qyshtan salynǵan, úı emes, inshik deýge bolady. Myjyraıǵan alasa úıdiń qabyrǵasy qojyr-qojyr. Dál sheshek qojyrlaǵan qazaqtyń betindeı.

Naǵashymnyń endi bir úıi — İlıastyń aǵasy Júnistiki Aqmola — Qarqaraly ýezeri jaq shettegi Qarjas eliniń ishinde eken. Baıannan júz shaqyrymdaı jerde. Júnis ózi kempirimen ólgen. Júnistiń jalǵyz balasy Muqaı sol Qarjastaǵy qaıyn jurtyna kóship baryp otyr eken. Muqaıdy men kórgen emespin, İlıas úıiniń aıtýyna qaraǵanda, Muqaıdyń sharýasy táýir bolsa kerek. On shaqty sıyr, jıyrma shaqty qoı tuıaǵy, úsh-tórt jylqysy bolsa kerek. Muqaıdyń otyrǵan qaınynyń aýyly Baıannan Aqmola ýeziniń ońtústigine qaraı júrgende jolda eken. Meniń jónimde bolǵandyqtan, bul maǵan óte jaqsy boldy.

Endi İlıas ekeýmiz júrmekpiz, jolshybaı Muqaıǵa barmaqpyz. Odan ári İlıas bizdiń elge sheıin menimen birge barmaq. Júrýge qamdandyq. İlıas balasyna jaǵalaı at izdetip taba almady. Bar aǵaıyndary bermedi. Aqyrynda qońyr ógizge arba jegip, azyqqa taba nan alyp, İlıastyń baı aǵaıyny Nógerbek qajynyń balasynan sary maı satyp alyp, İlıas ekeýmiz júrip kettik. Arbaǵa minsek ógiz tarta almaıdy. Taǵy da ógizdi qaqpalap jaıaý salpańdadyq. Kúnuzyn ógizdi qaqpalap, salpańdap, keshke bir nashar qazaqqa qondyq. Erteń erte ol aýyldan shyqtyq. Baıannyń qara qyrtysyn aıǵyzdap kazak-orys egin jaılarynyń aralarymen kelemiz. Kele jatqanymyzda tús kezinde jol aýzynda kóship bara jatqan bir úıli qazaqqa kez boldyq. Bir-eki túıege júk artqan, bir atqa, bir ógizge arba salǵan. Eki-úsh erkek. Bir jas áıel. Shoqsha qara saqaldy, salt atty qazaq İlıaspen tanysa ketti. Amandasty. «Jol bolsyn» aıtysty. Biraz sóılesip, ozyp ketken kóshine baryp edi, bir jigitpen shoqsha qara saqaldy qaıta kelip, İlıaspen ilinise bastady. İlıastan bir aqy daýlady. Janjaldasty. Men sózderine kirisip edim, shoqsha qara saqaldy bolmady. Kóshtegi bireýin shaqyrdy. Baıanaýyl qalasynyń (stanısasynyń) bir baı kazak-orysynyń eginshisi eken:

— Qalaǵa baıǵa aparyp beremin... Sender qashqynsyńdar, — dedi.

Úsh qazaq qońyr ógizdi arbasymen aldy. Ózimizdi birge aıdap, jalǵyz úı qonatyn jerine, kazak-orys eginjaıynyń qasyna apardy. Laj qurydy. Kazak-orys baıynyń buzyqtyǵyn úırengen bir zakonshik «batyr» kórinedi. Menen bılet qaǵaz surady. Kórsettim. Qaǵazǵa tóreshe túıilip, oqyǵan tárizdenip qarady. Ombydan — Kolchaktan qashqaly meniń bılet qaǵazymdy eki-aq jerde tekserip kórdi. Biri — sulý Baıannyń kúnshyǵys eteginde, Jantemir qajynyń aýylynda. Biri — jáne sol Baıannyń kúnshyǵys eteginde osy, yzam keldi. Yza bolmaı qaıtersiń! Omby vokzalynda, Tatarkada, Slavgorodte, Kerekýde (Pavlodar) Kolchaktyń ádeıilegen ańdýshylary bılet qaǵaz suramaıdy. Al sonsha jerden izdep kelgen Baıan taýynyń etegindegi qazaqtar ilikken jerden bılet qaǵaz suraıdy! Kolchak bilse, bulardy tyńshylarynyń bastyqtary qylar edi-aý dep oıladym. Kolchaktyń jyltyr ıyqty jylandarynan, sulý Baıan, seniń etegińe jabysqan qazaq baılarynyń sum minezderin úırengen qazaq azǵyndary — qarabetter «saq» eken-aý dedim. Ol kúni shoqsha qara saqaldyń jalǵyz jappasynda boldyq.

Bosatpady. Keshke kún sýytyp, qaıtalama boran boldy. Qarly boran kúnimen soqty. Bir dalada, eginjaıynyń arasynda, jalǵyz jappada, shoqsha qara saqaldyń ámirinde búrisip otyrdyq. Boran tań ata ashyldy. Sáske kezinde ózimizdi bosatty, ógiz ben arbany alyp qaldy. Qoldan keler qýat joq, alys jer. Joldasym álsiz shal, ózim qashqyn. Bul arada ne qaırat qylýǵa bolady? Jaıaý kete bardyq. Bylaı shyǵyp, shaldy óz aýylyna keıin qaıyryp, joldy shaldan anyqtap surap qaǵazǵa jazyp alyp, ózim jalǵyz Muqaı naǵashym otyrǵan aýyl qaıdasyń dep júrip kettim.

Keshegi qap-qara jerdiń ústi appaq. Qubyladan qońyr jel aqyryn esedi. Jaqyn mańda el joq. Tek kózge kórinerlik jerlerde anda-sanda qaraıǵan, qybyrlaǵan eginshiler qaralary kórinedi. Jáne olaı ótken, bulaı ótken biren-saran júrgen-turǵandar kórinedi. Taǵy da jalǵyz jaıaý soqpaq jolmen adymdadym.

Kún kóterile qar eridi. Tús kezinde qar qalmady...

Bir jerde otyrǵan, kıiz úıge shyqqan úsh-tórt aýyldyń janynan óttim. Odan bir buırattyń ishindegi İlıas aıtqan ıesiz kólge keldim. Jaǵasynda ıesiz qalǵan bir úı, qora tur eken. Pushyqtyń murnyndaı ańyraıyp-sańyraıyp qalǵan buırattan astym. İlıas aıtqan «Bylqyldaq» degen jerge keldim. Endi elge kıliktim. Burynǵydaı emes, maldyń sabaǵy kórine bastady. Qazaq arasyna kirgeli toptanǵan qoǵamdy maldy endi ǵana kóre bastadym. Óıtkeni bul jaq qystan onsha jutamaı shyqqan eken.

İlıas aıtqan «Qojanyń qoryǵy» degen jerge keldim. Kıiz úılerine shyǵyp otyrǵan bir baılaý aýylǵa burylyp, bir baılaý úıge kirip, kóje ishtim. Jolshybaı kólkip jaıylǵan qar sýyn jalańaıaqtanyp biraz keship otyrdym. Kún buırattyń jelkesine mingende, sol buırattyń betinde otyrǵan İlıas aıtqan Aısa aqsaqaldyń aýylyna keldim. Aýylynyń qasynda bir qudyqty tazalap, sýyn tógip jatyr eken. Uzyn jalpaq aq býryl saqaly kúrekteı bolyp, Aısa aqsaqal qudyq basynda otyr. Tórt-bes jigit qudyq tazalap jatyr. Qudyqtyń laı sýyn bireýi qaýǵamen, bir-ekeýi satylap temir shelekpen tógip jatyr eken. Aısamen amandasyp jón aıtystyq.

Endigi aıtatyn jónim: «Baıannan», «Ekibastuzdan» Qarjas Babas Balabaı aýylyna ketip bara jatqan jigitpin».

Shala-pula jón suraı sala, Aısa aqsaqal qaljyńdaı kúlip, qudyq jumysyna jumsady.

— Ýa, erim, tulǵań durys kelgen eken, myqty shyǵarsyń!.. Káne, mynalarǵa qaıratyńdy kórsetip jibershi!.. — dedi.

Qaýǵamen biraz sýlaryn tógip berdim. Aısa jigitterdi shaqbaı qyldy.

— Óı, shirkinder-aı, myna jigittiń qımylyndaı qımyldasańdarshy! — dedi.

Aısanikine qondym. Aısamenen áńgimelesip otyrdym.

Úıi eki bólmeli, shıki qyshtan qalaǵan úı. Malǵa da, jabdyqqa da baılaý kórindi. Biraq qatty qystan keıingi jazǵyturymǵy mal sharýasynyń ábigerinen úıiniń ishi bylyqtaý. Jas tóldiń ıisi seziledi. Aısa namaz oqyǵanda, meniń namaz oqymaǵanymdy kelisimsizdeý kórdi.

— Shyraǵym, táýir jigit kórinesiń, namaz oqymaıtynyń jaman eken, — dedi.

— Namazǵa kıimderim jaramaýshy edi. Shıqan shyǵyp júr edi!.. — dep syltaýrattym.

Erteń erte shaıǵa qaramaı, qymyz iship júrip kettim. Ol jyly qymyzdy eń aldymen sol Aısanykinde ishtim.

Aısanyń aýylynan shyǵyp, buırattan assam, aldymdaǵy «Dalba» taý men aralyq oıdaǵy dalada, kıiz úılerine shyqqan qatar-qatar úsh-tórt aýyl otyr eken. Bul aýyldar da ájeptáýir maldy kórindi. Kele jatqan soqpaǵymnyń kók ezýinde otyrǵan táýir kıiz úıli bir aýylǵa keldim. Aýyl jańa turyp jatyr eken. Tútin shyqqan shetki bozshalaý, otaýshalaý úıge keldim. Úıdiń syrtynda bir ertteýli at, aýyzdyǵy alynǵan tusaýly, ottap júr. Úıge kirip kelip, sálem berip, jaı tura qaldym. Sol mezgilde bir qyzyq is bolyp qaldy.

Kirip kelsem, jańa ǵana tańerteńgi shaılaryn iship otyr eken. Dastarqannyń tórinde bir jigit otyr. Jigit dóńgelek, bota kóz, qyr muryndy, qyltyq qana murtty, qara tory jas jigit. Tórde móldirep, shanshylyp shaı iship otyr eken. Aýyl jigiti emes, attan jańa ǵana túsip otyrǵan jigit tárizdi. Belin de sheshpegen. Shaı iship otyrǵan óńge úsh-tórt kisi aýyldyki tárizdi. Al dastarqannyń tórindegi qara tory jigit shanshylyp, shynyaıaqpen shaı urttap otyr. Kirip kelgende-aq tanı qaldym. Byltyrǵy, 1918 jylǵy qysty kúni Aqmolada keshki kýrsta ózimnen oqyǵan bir jigit «shákirtim» eken. 1917-1918 jyly Aqmolada semınarıada Kereký ýezi, osy Baıanaýyl aýdanynyń qazaǵy súıindik qarjas Kárim Sátbaıuly degen jigit oqyǵan. «Alashorda» partıasy atynan Semeı, Aqmola oblystarynan ýchredıtelnoe sobranıege saılaýǵa salynatyn belgili Ábikeı Sátbaıulynyń inisi. Kárim Sátbaıuly Aqmolada bizben janasyp júretin. 1918 jyly Aqmolada qazaq balalary, qazaq jigitteri oqıtyn kýrs ashqamyz. Sabaq beretin men bolǵanmyn. Sol kýrsqa Kárim elden kelgen bir jigitin kirgizgen. Ekeýi Matjan degen belgili qazaq baıdykine jatatyn. Mine, sol 1918 jylǵy keshki kýrsta ózimnen oqyǵan dóńgelek, bota kóz, qara tory jigitpen endi 1919 jyly sáýir aıynda Baıanaýyl aýdanynda, Dalba taýynyń aldynda, qazaq aýylynda, shetki úıde, tańerteń kez boldym. Dastarqannyń tórinde shoqpardaı bolyp shanshylyp shaıdy urttap otyrdy. Ózi sándileý kıinetin. Áli de solaı kórinedi. Sálemimdi aldy. Keıbireýleri amandyq aıtysty: «Kelińiz, shaıǵa kelińiz», — desti.

Ádeıi tómenirek, dastarqannyń shetine jetpeı otyrdym. Syr bergenim joq. Jón surasty. Aısa aqsaqalǵa aıtqan jónimdi aıttym: «Baıannan, myna Babas Balabaı aýylyna bara jatyrmyn», — dedim.

Jaı, sulyq, jalqaý túspen baıqaımyn — shákirt jigit maǵan qadalyp otyr. Bir-eki shynyaıaq shaı ishtim. Jigit eki kózin almaıdy. Basqalar ony elep otyrǵan joq. Shákirt jigitim kózin aýdarmaı otyr. Betine qaradym, jigit maǵan:

— Sizdiń atyńyz kim? — dedi.

— Dúısenbi, — dedim.

Shákirt jigit bolmashy tamsanǵandaı boldy. Úndegen joq. Salmaqtylaý jigit edi. Úndemeı tynyp qoıdy. Bu da tanı almady. Júretin jóndi anyqtap surap alyp, birazdan soń júrip kettim. Shákirt jigit qala berdi. Tysqa shyqqan soń, «ońasha shyǵaryp alyp aıtsam qaıtedi?.. — dep azyraq oılanyp loblydym. Aıtýdy paıdasyz kórdim. Aıtsam, bireýden bireý estip, jurtqa jaıylyp keter dep, aıtpaı júrip kettim. Ol kúni kún jyly bolmady. Kúnbatystan yzǵyryq jel úrip turdy. Kádimgi jazǵyturǵy qaıtarma qara daýyl. Aspanda tasyǵan seldiń seńderindeı qaptap, sur ala bulttar shaıqalyp, júzip ótip jatty. Kógi jetilmegen qara jer: dala, oı, buırat, adyr, taýlar surǵylt tartyp, bir túrli súıkimsiz qojyraǵandaı. Quddy jazǵyturymǵy kóntaqa qońyr saýlyq tárizdenip turdy. Kúni boıy jolym elsiz boldy. Tek jolǵa taıaý, Dalba taýynyń eteginde, qystyq úıinde otyrǵan bir jalǵyz úıge soǵyp, joldyń jónin surap aldym. Elsiz Dalba taýyn aralap óttim.

Kún batýǵa taıanǵanda Dalba taýlarymen ushtasqan kóp adyrlardyń ishinde, belgili İlıas aıtyp bergen bólegirek turǵan «Qaratoqa» degen adyrǵa keldim.

«Qaratoqa» adyryn alystan kórgennen-aq tanı ketkenmin. «Adyrdyń ústinde qystaý kórinip turady», — dep edi. «Sol aýylǵa qonarsyń», — dep edi. Jáne «Qaratoqa» degen atty túbirlep kóp surap edim. Óıtkenim: meniń qazaqsha bergi rýym «Qaratoqa» edi.

Kún sur ala bulttardy jamylyp, oń jaqtaǵy buırat adyrlardyń tóbesine mingende, men kelip «Qaratoqanyń» ıyǵyna mindim. Qystaýǵa keldim. Adam joq. Jańa ǵana kóship ketken tárizdi. Úı qoralar ańǵal-sańǵal. Buzylǵan apandar tárizdi. Úı qoralarynyń ishi-syrty las, shylqyldaq, boqtyq, qı, sasyq. Bir-eki jańadan ólgen maldyń jemtikteri jatyr. Jemtikterdiń qasynda eki-úsh ıt jatyr eken. Menen jemtikterin qyzǵanyp, shabalanyp, arsyldap úrip keldi. Ańǵal-sańǵal úıdiń birine kirip shyqtym. Eshteńe joq. Qystaý adyr ústinde. Eki bosaǵa tárizdi. Adyrdyń arasynan sozylǵan ózek oıpań tómen sozylyp dalańqaı bolyp ketken. Men turǵan «Qaratoqa» adyrynyń túbinen sarqyrap ózen aǵyp jatyr. Kóz ushynda jaıylyp júrgen qara-qura mal kórindi. Alys tárizdi... Sur bulttardy jamylǵan kún adyrdan ári túsip barady. Alysta kózge kórinip jatqan maldyń aýylyn taba alam ba? Joq pa?.. Iesiz qystaýǵa qonsam ba?.. Myna aǵyp jatqan ózennen sý ákelip, qaınatsam?.. Ana ıtter qyzǵanǵan jemtikterdiń etinen ákep asyp jesem?.. Nesi bar?.. Ombyda Kolchak lagerinde bizben birge jatqan qyzyl madıarlar kúnde orystyń bir ıtin ustap óltirip soıyp jeıtin. Bir kúni Horvat degen meniń ámpeı madıarym men Pankratov degen orys jigiti maǵan ıttiń sorpasyn ákep bergen. Men ishkemin. Nesi bar ishpeıtin... Biz madıarlardan artyq bolyppyz ba... Al olar ıt etin jegende, men ólip jatqan jylqy etin nege jemeımin?.. Osy oılarmen loblyp, qazandyqty úıdiń úńireıgen terezesinen kelip qaradym. Qaıta shyqtym. Esik aldyndaǵy tómpesh kúl qordaǵa shyqtym. Kúl tómpeshtiń aldyndaǵy jemtikti aq tós qara ıt pen ala moınaq ıt tyrnalap jatyr eken. Meniń jemtikke kóz salǵan oıymdy sezgendeı-aq, ekeýi jaýǵa shapqandaı maǵan qarsy arsyldap tura umtyldy.

Alys bolsa da oıdaǵy qybyrlaǵan qara-quraǵa qaraı júrip kettim. Joldaǵy taldy ózennen sheshinip óttim. Shymyrlap, ekpindep aqqan laı sý sýyq. Muzdaı bop deneni qarıdy. Burqyraǵan laı aǵynnyń ekpini qańbaqtaı qylyp ertip alyp ketkisi keledi. Aǵyzyp, domalatyp aparyp batyryp, alyp qashyp kókpar qylǵysy keledi. Laı sýdyń yzǵary shekeden ótti...

Kún ábden batqan kezde baǵanaǵy kóringen qara maldardyń mańynda, bir ózensymaqtyń boıynda otyrǵan bir aýyldy taptym. «Qaratoqa» adyryndaǵy qystaýdyń ıeleri eken. İlıas aıtyp bergen bir orta sharýaly qazaqtyń úıinde qondym.

Erteń erte shaı iship jáne bir tostaǵan qymyz iship, qonǵan úıdiń tal otynyn baltamen butap berip júrip kettim.

Kún sýyq. Aspanda jóńkilgen, qaptaǵan sur bult. Kúnbatystan yzǵarly jel yzǵyryp, syrdańdap qara jerdi jalaıdy. Keıde aspandaǵy jóńkilgen sur bulttar tutasyp, qalyńdap, tómendep qaptaıdy. Ekpinimen yzǵarly jeldi kúsheıtip, jelmen birge aq qıyrshyq qar búrkip ótedi. Keıde kóterilip jalyrańqyraıdy. Elsiz bir daladan óttim. Bir ólkege keldim. Taǵy da burańdap aqqan bir taýly ózennen eki ótip bir aýylǵa keldim. Alǵashqy ótkende sheshinip jalańashtanyp jaldap óttim. Sýyq kúndegi muzdaı aǵyn sý denege jylansha oralady. Keıin ıterip kisini jibermeıdi. Ekinshi ótýge ózenniń jaǵasyna kele bergenimde ózenniń arǵy jaǵyndaǵy kórinip otyrǵan aýyldan kele jatqan bir atty kisi aldymnan shyǵa keldi. Qara saqaldy, qara tory, qyzyl shyraıly, orta jasta, beti jarqyndaý kisi. Astynda qulager bıe. Sálemdestik. Jón surastyq. Ótkeldiń qaı jer ekenin suradym. Aıtty. Ótkelge qaraı júre berdim. Qara saqaldy qulager bıeni buryp, qasyma jetip keldi:

— Shyraǵym, men ótkelden ótkizip salaıyn, minges! — dedi.

— Joq, ózim-aq ótemin ǵoı. Raqmet, júre berińiz!.. — dedim.

Kisi qaljyńdap, sózdi oıynǵa aınaldyryp:

— Ýaı, sen qalaı jigit ediń?.. Men onyńa bolmaımyn!.. Bul qandaı sypaıylyq! Seni ótkizbeı jibermeımin! — dep, kóldeneńdep turyp aldy.

Taldy ózennen mingesip óttim. Kisimen qosh aıtystym.

Ózenniń ólkesindegi aýylǵa soǵyp, jón surap aldym.

Besin kezinde bir buırat ishindegi aýylǵa keldim. Áýeli aýyldyń ber jaǵynda, buırat ishinde jaıylyp jatqan qoıǵa keldim. Qoıdyń ishine kelip, bir qalyń kódeli ózekke otyrdym. Tómpege pisirgen qaltamdaǵy nan men maıdyń qalǵanyn alyp jep otyrdym. Astyndaǵy qyzyl ógizshesin qaqpalap, sabalap, tanaýlaryn pysyldatyp qoıshy bala keldi. Sálem berdi. Amandastyq. Eki kózi nan men maıda. Ógizinen sekirip tústi. Qasyma keldi. Ústi basy shoqpyt-shoqpyt. Túsi súzekten turǵandaı. Bozdaǵy shyǵyp jaq júni úrpıgen. «Otyr», — dedim. Otyrdy. Nan men maı berdim. Qarmaq qapqan alabuǵasha qaǵyp alyp, kómeıledi.

— Maıdy da kóretin kún bolady eken-aý! — dedi.

— E, elińde maı joq pa? — dedim.

— Oıbaı, el qystan qaljyrap shyqty ǵoı! Maı tatpaǵanymyzǵa talaı bolǵan shyǵar! — dedi.

— Myna baǵyp júrgen qoıyń edáýir ǵoı. Munyń ıesinde neǵyp maı bolmaıtyn boldy? — dedim.

— Ózderine bar bolǵanmen, bizge tıe me!.. Jáne maı jyldaǵydaı mol emes qoı, — dedi.

— Aqyǵa ne alasyń? — dedim.

— Jóndi aqy derlik aqy joq, — dedi.

— Sonda da? — dedim.

— Bir put bıdaı, bir etik, onan soń bir eski shekpen, — dedi.

— Soǵan osy qoıdy jazdaı baǵasyń ǵoı? — dedim.

— Iá, — dedi.

Biraz sóılesip otyryp, qosh aıtysyp júrip kettim. Muqaıdyń týǵan apasy bar, İlıas aıtqan, bir aýylǵa kelip, Muqaıdyń apasynykine keldim. O da bir kedeı úı eken. Naǵashy apaǵa, «Ekibastuz» zavodynan kele jatqan jıen bolyp, jón aıttym. Endi ol aýyl men Muqaı naǵashym otyrǵan Balabaı aýylynyń arasy alys emes eken.

Namazdyger kezinde Balabaı aýyly otyrǵan Saryadyrǵa keldim. Saryadyr mańaıyndaǵy taýlardan, ózge adyrlardan bólegirek turǵan adyr. Turǵan jeri edáýir bıik. Kóp jerden kórinedi. Balabaı aýyly Saryadyrdyń qaq basynda, áli qystaýynda. Saryadyrdyń basyndaǵy Balabaıdyń qystaýy tyrbıyp shoǵyrmaqtanyp kórinip tur. Saryadyrdyń ber jaǵynda kóringen jan joq. Saryadyrdyń tómengi etegine kelgenimde, aspandaǵy surǵylt bulttar qoıýlanyp, tómen salbyrap, sýyq jel yzǵarlana soǵyp, biraz qar ushqyndap jaýyp ótti. Saryadyrdyń ıyǵyna sharshap, talyǵyp shyqtym. Bıikke shyǵyp alyp, aýyldan tasalaý bolǵan soń otyryp, biraz tynyǵyp alyp, aýylǵa keldim.

Aýyl tórt-aq úı. Qystaýynyń, úı qoralarynyń janynda kıiz úıde otyr. Maldaryn qoraǵa qamap, jaılap jatyr. Tórt úıdiń biri Muqaı naǵashymdyki. Bireýi — úlken úı, Muqaıdyń qaıyn atasy Balabaıdyń óziniki. Úshinshi úı Balabaıdyń úlken balasynyki. Tórtinshi úı bir kórshilesiniki. Bireýler qoraǵa mal qamap qybyrlap júr. Bir jigit qoranyń qasynda bir ker tóbel bıege shelekpen sý berip otyr eken. Sonyń qasyna keldim. Sálemdestik. Jaýyryndy, boıshań, deneli, at jaqty, kúrek tisteri molyraq, sary jigit. Saqal, murt az, seldir. Iektiń ushynda ǵana bir shoq tastaq jerdiń qyzylshasyndaı sary qylshyq seldireıdi. Ústinde kelte eski lánke kúpi, belin býǵan. Aıaqta saptama etik. Basta batyrlardyń dýlyǵasy tárizdi eskileý qaramen tystaǵan qara eltiri tymaq. İlıas úı ishiniń aıtýymen Muqaı ekenin tanydym. Qora jaqta, kıiz úıler jaqta kirip-shyǵyp júrgen biren-saran jurttyń bizde isi bolǵan joq.

— Siz Muqaısyz ba? — dedim.

— Iá... Ony qaıdan bilesiń? — dedi.

Men Sáken ekenimdi, qaıdan kele jatqanymdy qysqasha aıttym. Á degende aýzyn ashyp, qulaǵyn sala qalsa da, Muqaı jymyń etip kúlip jiberdi.

— Myrza, úı demeı-aq, jaı-aq jónińdi aıtsań da, qazaq balasy bireýge bireý qonaqasy beredi ǵoı! — dedi.

Meni «Sákenniń jıendigin satyp turǵan, Sákendi biletin bireý» dep oılady, nanbaıtyn boldy. Nandyrýǵa áńgimeni tez baıandadym. İlıastikine kelgenimdi aıttym. Onyń úı sharýasyn, mán-jaıyn aıttym. İlıastyń joldan keıin qaıtyp ketkenin aıttym. İlıastyń kedeıligin, jalańashtyǵyn, ashtyǵyn aıttym. İlıastyń ózine, kempirine, balasy Raqyshqa shuǵa beshpentimdi, artyq kóılek-dambalymdy berip ketkenimdi aıtyp, «tanyr» dep ústimdegi Raqyshtyń jamaýly-jamaýly jyrtyq beshpentin kórsettim. Jáne İlıastyń Raqyshtan úlken bir balasy qys ortasynda ólgen eken, sony aıttym. Muqaı endi nandy. Túsi buzyldy. Bolǵan kóńilsiz habardy tótennen bir-aq estigen soń jylady. Endi ol meni kep qushaqtady. Sóıtip otyrǵanymyzda, qolynda taıaǵy bar, saqalyna aq kirgen, deneli, qyr muryn qara tory kisi keldi. Balabaı eken. Muqaıdyń kóz jasyn kórip, meniń de máz bolmaı turǵan túrimdi kórip, Balabaı tez istiń mánisin surap, úıirile tústi.

Muqaıdykine keldik. Meniń aıtýymmen, Muqaı meni aýyldyń adamdaryna bylaı dep tanystyrdy: «Ekibastuz» zavodynan Aqmola ýezindegi eline qaıtyp bara jatqan, ákemmen bir týysqan Qatsha apamnyń balasy — jıen eken... — dedi.

Muqaıdyń úıi qońyr, jamaýly tórt qanat úı. Jas qatyny bar. Kishkene qyzy bar. Úı jabdyqtarynyń, buıymdarynyń shamaly ǵana «kún kórgish» derlik nasharlaý ǵana túri bar. Tórge salǵan kórpede otyrmyn. Muqaı qatynyna İlıastyń úlken balasynyń ólgenin aıtty. Qatyn daýystap jylady. Dereý bala-shaǵalary kelip, Balabaıdyń kempiri jáne úlken balasynyń qatyny Muqaıdyń qaryndasy eken, ol júgirip kelip, daýystap, Muqaıdyń qatynymen qushaqtasyp jylady. Boıjetken, boıshań, dóńgelek bet, bir qara tory qyz keldi. Muqaıdyń baldyzy, Balabaıdyń qolyndaǵy qyzy eken. Balabaıdyń úlken balasy keldi. Kishi balasy keldi... Tórt úıdiń bala-shaǵa, qatyn-qalashy jınalyp qaldy. Birazdan soń jylaý basylyp, jurt tarady.

Bul el qystan tek qysylyp qana shyqqan eken. Balabaı aýyly aman, kúıli shyqqan eken. Balabaı aýyly ońasha. Saryadyrdyń basynda. Pavlodar ýezi Baıanaýyl aýdanynyń Qarqaraly, Aqmola ýezerimen shektesken eń shetinde, Saryadyrdyń basynda turyp, Balabaı aýylynan qubylaǵa qarasań, Qarqaraly ýeziniń jerleri kórinedi. Kúnbatysqa qarasań, Aqmola ýeziniń jerleri kórinedi. Ońtústikke qarasań, Semeı ýeziniń jerleri de qashyq emes, kógerip kórinip turady. Aýyldyń úıi shaǵyn — tórt úı. Tórt úı bir-aq úıdeı. Kóp kisi kelmeıdi. Aýyldyń adamdary qazaqnamaı, jabaıy, jadaǵaı. Bári aqkóńil. Qýlyq-sumdyq baqqan emes, sóz aıdaǵan suǵanaq emes. Adamdarmen tez úıir bolyp kettik. Aýyl az ǵana sharýasyn baqqan, momyn aýyl.

Muqaıdykinde tynyǵyp jattym. Tórt-bes sıyry bar eken, bári buzaýlaǵan. Quımaq, qatyq pen qaımaqqa qaryq bolyp jatyrmyn. Jıyrmaǵa jeter-jetpes ýaq tuıaǵy bar eken. Úsh-tórt jylqysy bar eken. Bireýi — aryq aıǵyr. Mingishi de, kóligi de sol tory sholaq aryq aıǵyr eken. Kún ábden jylynyp, kók jetilip, sol tory aıǵyr kúılengen soń Muqaı aıǵyrǵa jaıdaq arbasyn jegip, meni Aqmolanyń ońtústigine, ózimizdiń elge alyp júrmek. Kún jylynyp, kók jetilip, tory sholaq aıǵyr kúılengenshe, Muqaıdykine tynyǵýǵa ornyǵyp jattym.

Sóıtip, bárin qosqanda ýaqyttyń qıynshylyqty kezinde jaıaý segiz júz (800) shaqyrym jol júrip, Semeı, Aqmola gýbernıalarynyń tórt ýeziniń túıisken jerindegi Saryadyrdyń basynda Balabaı aýylyna kelip demaldym, segiz júz shaqyrym jol júrdim degenim mynaý:

1919 jyly qylshyldaǵan qańtarda ataman Annenkovtyń otrády bizdi Aqmoladan Qyzyljarǵa aıdap keldi. Aqmola — Qyzyljar arasy bes júz (500) shaqyrym. Munyń úsh júz elý shaqyrymdaıyn jaıaý júrdim. Ombydan qashyp, otarbamen Slavgorod kelip, odan qar erı bastaǵan kezde Pavlodarǵa jaıaý keldim. Júz elý eki (152) shaqyrym. Pavlodardan kóksoqta sý men Baıanǵa jaıaý keldim. Júz toqsan eki (192) shaqyrym. Baıannan Saryadyrǵa — Balabaı aýylyna jaıaý keldim júz shamaly shaqyrym. Bárin qosqanda — (800) segiz júz shaqyrym bolady. Bul joldyń ásirese aıaqqa qıyn bolǵany, eki tabandy úldiretip, qanyn aǵyzyp, janǵa qattyraq batqany — sońǵy tórt júz elý (450) shaqyrymdyq júris. Slavgorod pen Saryadyrdaǵy Balabaı aýylynyń arasy...

Balabaı aýylyna úıir bolyp aldym. Óńkeı bir momyn, aqkóńil, jadaǵaı, jabaıy adamdar. Sińisip kettim. Tez ońala bastadym. İsingen dene qaıtyp, taralyp, taramystandy. Dene jińishke kók temirdeı búgilip kúsheıdi. Balabaı aýylynyń aǵy mol. Quımaq, qatyq, qoıý qaımaq, jańa baılap saýǵan ýyz qymyzǵa kánigi boldym. Kún ábden jylydy. Kók gýlep shyǵa bastady. Balabaı aýyly Saryadyrdyń Temirqazyq jaǵyna, baýyrǵa, Kókózekke qondy. Balabaı aýylynyń senimdi bir óz kisisindeı boldym. Balabaıdyń qyryq shaqty jylqysy bar. Júz elý qoıy bar. Birtalaı sıyry bar. Mal sharýalaryna qatynasa bastadym. Kógaldaǵy jeli basyna baryp, bıe saýdyratyn boldym. Bıe saýatyn Balabaıdyń qyzy... Shettegi jalǵyz aýyl bolǵandyqtan ury-ótirikten qorqynyshty. Olaı ótken, bulaı ótken joryqshynyń joly. «Jaman aıtpaı jaqsy joq», bir kúni jortýylshy jaý kelip soqtyqsa, «táıt» degizip, jer soqtyryp ketedi. Temirqazyqtan kúnshyǵys jaqta, on-on bes shaqyrymdaı jerde otyrǵan el bolmasy, aıqaıǵa keletin el joq. Júrginshi ury kóp. Jaman ýaqyt. Malǵa saq bolý kerek. Qamsyz bolmaý kerek.

Bir kúni kún eńkeıgen kezde Balabaı bıikke qaraýylda otyryp, Saryadyrdyń ońtústik jaǵyndaǵy buırat shoqyǵa jaý kelgenin kóripti. Asyǵyp aýylǵa keldi. Aýyldaǵy bar erkek atqa mindik. Bárimiz alty-aq kisimiz. Jaý bir top deıdi. Maǵan Balabaıdyń qyzy minetin qyzyl jorǵa atyn erttep berdi. Bir-bir soıyl aldyq. Bir myltyǵy bar eken, ony men aldym. Jaý bekigen buırat shoqyny qurylǵan plan boıynsha eki bólinip, alystan orap qamadyq. Jaý bizdi burynyraq kórip qoıyp, «Semizbuǵy» taýyna qaraı qashyp barady eken. Uzap ketken eken. Biraz sońynan baryńqyrap, biraz qaraýylda turyp qaıttyq.

Osydan keıin men Balabaı aýylynyń qaýipti kúni, qaýipti túninde jylqy kúzetýine, jylqy ińirtteýine kirise bastadym. Mańaıda, bir jerde júrisi sýyq jortýylshy kórinip qalsa, men de Balabaıdyń jaramdy atyna minip, jylqy ińirttesip kelýge baratyn boldym. Jylqy kún saıyn ińirde, jatarda, aýylǵa ıiriledi. Jylqy ıirilgen soń, qoımen birge jylqyny da kúzetip otyramyz. Bir kúngi keshtiń ǵana sýretin azyraq aıtyp óteıin.

Mine, qoranyń shetinde, jibek kóktiń ústinde tekemet salyp, Balabaıdyń qyzy qotandaǵy maldy kúzetip otyr. Iyǵynda shapan. Qolynda óziniń sheshen dombyrasy. Jazǵyturǵy kesh jibekteı. Aspan kókpeńbek. Byrdaı qyp, sansyz altyn shegemen sándegen kóktorǵyn shatyrdaı.

Tek áredik-áredik jibek torǵyndaı qaqtap bederlegen juqa kúmisteı aq sharby bulttar bar. Olar kókke jalatqan bederli kúmis tárizdi. Aı kók shatyrǵa asqan altyn tabaqtaı. Juldyzdar men aı qara jerge jaryq sáýle tógedi. Jazǵyturymǵy keshpen býlanǵan jer uıqyǵa mas bolyp, qalǵyǵan tárizdi. Jer ústin uıqynyń jumsaq, jeńil munary basqan tárizdi. Býlanǵan jerdiń jas ıisi taza aýaǵa sińip tolǵan. Tóńirek jym-jyrt. Qotandaǵy ıirilgen mal byrdaı. Aýyl tym-tyrys. Maýjyrap qalǵıdy. Kókke toıǵan qotandaǵy maldar maýjyrap uıyqtaıdy. Tek anda-sanda qotannyń ár jerinen maldyń uıqysyrap mekirengeni, yńyrsyǵany, ishin tartqany estiledi. Qozǵalyp, tuıaq seripkeni estiledi. Bıik aspan, jer-dúnıe tynysqa kirgen. Tóńirek, aýyl, qotan tátti uıqynyń munarynda, mal úıqynyń terbeýinde. Qotanda byrdaı bop aqyryn yńyranyp qoı jatyr. Maýjyrap jýsap ıirilýli jylqy tur. Jylqynyń shetinde, tekemet ústinde qotandy kúzetip Balabaıdyń qyzy men ekeýmiz ǵana oıaý otyrmyz. Aqyryn dombyra shertip Sáýlim otyr. Shalqamnan kókke qarap, juldyz sanaǵandaı, men jatyrmyn. Qasymyzda qańtarýly báıge kúreń qasqa aıǵyr tur. Sulý, júırik kúreń qasqa aıǵyr qalǵyp ketip, anda-sanda ishin tartyp, tamsanyp qoıady. Tóńirek tym-tyrys. Tek Sáýlimniń qolyndaǵy yńyrsyp tolǵanǵan dombyranyń áni ǵana aqyryn syńqyldap shyǵady. Dombyra saryny yńyrsyp, qaltyrap, aqyryn tolǵanady. Torǵyn, jumsaq tunyq aýany dirildetedi. Názik, qaltyrap tolǵanǵan ádemi dybys maýjyraǵan qotandy, tynys tartqan dúnıeni aqyryn áldılep, jumsaq terbegen tárizdi... Sáýlim dombyrasyna «Zulqıanyń ánin» salady. «Zulqıa» Aqmoladan shyqqan belgili án edi. Zulqıa esimdi bir baqytsyz áıeldiń zary... Zulqıa zarly, qasiretti ánin jas baladaı ózin-ózi jubatyp otyryp salǵan tárizdi...

...Ospanbaıdyń qyzy edim men Zulqıa,
Zulqıanyń qolynda garmonıa.
Áldı-aı!
Bir jamanǵa qor bolyp ketkenimshe,
Bir jaqsymen bolaıyn kompanıa,
Áldı-aı!
Qoı, qoı bópem! Qoı, bópem!
Jylama, sáýlem, áldı-aı!
Myń sıyrdy bastaǵan ker qunajyn,
Qasiret oılaı betime tústi-aý ájim,
Áldı-aı!
Mal berdim dep bir jaman ıe bolad,
Qasirettiń isine bar ma lajym? —
Áldı-aı!
Qoı, qoı, bópem! Qoı, bópem!
Jylama, sáýlem, áldı-aı!
Qyzyl shilik aýylym aralynda,
Teńim emes sol jaman, baramyn ba?
Áldı-aı!
Ózim teńdi sol jaman adam bolsa,
Saý basyma saqına salaıyn ba?
Áldı-aı!
Qoı, qoı, bópem! Qoı, bópem!
Jylama, sáýlem, áldı-aı!
Kim tyńdaıdy qyz sorly jylaǵanmen?
Kózdiń jasyn kól qylyp, bulaǵanmen?
Áldı-aı!
Shyńyraýǵa túsken soń shyǵý qıyn,
Jalbarynyp táńirden suraǵanmen,
Áldı-aı!
Qoı, qoı, bópem! Qoı, bópem!
Jylama, sáýlem, áldı-aı!

Iá, ózin-ózi jubatpasa, kim jubatqan qyz sorlyny! Kim tyńdaǵan qyz sorlynyń jylaǵanyn, kim kórgen onyń kóz jasyn!

Qotandaǵy qoıdyń uıqysyrap, aýyr, meńireý yńqyldap yńyranǵany ǵana, ıirýli turǵan jylqynyń qalǵyp, oıanyp ketip aýyr kúrsingeni ǵana Zulqıanyń zarly ánin, qasiretti óleńin qostaǵan tárizdi... Maýjyraǵan jer men kókte ún joq... Jer men kók meńireý...

Mine, bul — Balabaı aýylynda keshke aýylǵa ıirilgen jylqy men qotandaǵy qoıdy kúzetip júrgen kóp keshterdiń biriniń sýreti.

Japsarlas otyrǵan bir aýyldarǵa, sol eldiń bolysy men prıstavy keldi.

Kolchak, alash zamanynda mılısıa bastyǵyn «nachalnık» dese de, Baıan mańyndaǵy el «prıstav» deıtin.

— Nege kelipti? Ne jınaı kelipti? — dep Balabaı aýly úrpıisip qaldy. Tez habarlasty.

— Soǵysqa kerek dep aýylnaı bir at, bir arba, bir kesek kıiz, bir adamnan jınaı kelipti. Buıryqtary tyǵyz bolsa kerek. Osy shytyrlatyp jatyr... — desip keldi.

Onyń artynan ile «jaraǵan at-arbany qolsha alady eken», — degen habar keldi. Bolys ta, prıstav ta qatań desedi. Bolystary — qarjas Shormannyń bir balasy.

Balabaı aýylynda bir táýir arba bar. Onsoń tórt-bes táýir at-aıǵyr bar. Ásirese báıge jıren qasqa aıǵyr. Balabaı balalarynyń aıtýynsha jıren qasqa aıǵyrǵa Shormannyń bolys balasy qunan kúninen suqtanyp júredi eken. 1916 jyly, qazaq jastaryn áskerı jumysqa alǵanda jıren qasqa aıǵyr — báıge alyp júrgen dónen. Shormannyń bolys balasy Balabaıdyń eki balasyn áskerı jumystan qaldyryp, báıge qasqa dónendi alady. Patsha túsken soń báıge qasqany Balabaıdyń balalarynyń ózderi qaıtadan ustap alady. Endi Kolchak pen «Alashorda» zamanynda Shormannyń bolys balasy qaıta bolys bolyp, «Alashorda» áskerine kómek jınap, eldi «shytyrlatqan» betimen kelip, Balabaıdyń jıren qasqa aıǵyryn kózdeıdi.

Balabaı aýyly sasty. Muqaı menen aqyl surady. Men ózimshe aqyl aıtqan boldym. Balabaıdyń da, Muqaıdyń da arbasyn aýyldan qashyǵyraq jerdegi ózektiń jaryna tyqqyzdym. Balabaıdyń jylqysyndaǵy bes-alty jaqsy at, aıǵyryn ustatyp, tizgizip, azyqqa qatyq, qymyz, irimshik alyp, ózim jıren qasqa aıǵyrǵa minip, qasyma Balabaıdyń qasynda otyrǵan úıdiń jigitin (ıesin) alyp, tizilgen at-aıǵyrlardy soǵan jetektetip, taýǵa shyǵyp kettim. Elden bolys pen prıstav ketken soń, aýyldyń bireýi taýǵa kelip habar qylatyn boldy. Habar qylǵanda bir bıikteý jerge kelip, alystan atoı beretin boldy.

Biz at-aıǵyrlardy taýǵa ákelip, taýdyń basyndaǵy qoraǵa attardy kirgizip, pishen salyp qoıyp, qaraýyl qarap kúndi ótkizip, túndi ótkizip jattyq.

Sóıtip, at-aıǵyrlar men arbany aman alyp qaldyq.

Solaısha Balabaı aýylynda aıdan asa jattym.

ÓZİMİZDİŃ ELGE KELÝ

Muqaıdyń tory sholaq aıǵyry toıyndy. Kók jetildi. Jaz tolyqsydy. Jurt aqqa molyqty.

Bir kúni Muqaı arbasyna tory sholaq aıǵyryn jekti. Eskileý tekemetin arbaǵa saldy. Men kóshir bolyp, aıǵyrdyń tizginin ustadym. Muqaı «úlken kisi» bolyp, arbanyń orta beline otyrdy. Balabaı aýylymen qosh aıtysyp júrip kettik. Men Muqaıdykinde kıimderimdi taǵy da ózgertińkirep aldym. Baıanda, İlıastikinde bastaǵy qulaqshyndy qaldyryp, qońyr eltiriden tymaq istetip eski shytpen tystatyp kıgemin. İlıastyń balasy Raqyshqa ishten kıetin oryssha shuǵa beshpentimdi berip, onyń bir eski, jamaýly jyrtyq qazaqsha beshpentin kıgemin. Endi Muqaıdyń qatynyna, syrttan kıip kelgen, syrty kúıe bolǵan qońyr tiben, ishi kúzen beshpent ishigimdi berip, eski, jyrtyq, jamaýly láńke shapanyn kıdim.

Sóıtip úste — jyrtyq, jamaýly eski láńke shapan, basta — jaman qońyr tymaq, butta — jamaýly qoı terisi shalbar. Aıaqta jaman jamaýly buzaýbas etik. Belde — eski shúberek belbeý. Nusqam kóshir bolyp, arbanyń aldyna otyryp, at aıdap, at doǵaryp, at arqandap, at jegip júrýge laıyqty.

Muqaıdyń aýylynan bizdiń elge kelgen joldy bul araǵa jazbaımyn. Tek ózimizdiń el shetine qalaı kirip, ózimizdiń aýylǵa kelgendigimdi ǵana aıtyp óteıin.

Pavlodar ýeziniń japsarynan Aqmola ýezine kirdik. Ýez aımaǵy úlken. Aıańdap, onnan asa kún júrip, japsar elderden ótip, Aqmola elderiniń kúnshyǵys-tústik jaqtaǵylaryn aralap otyryp, Aqmolanyń ońtústik shetindegi bizdiń elmen japsar, aralas otyratyn ózimizdiń jaqyn rýlas elderge keldik. Talaı qyzyqty áńgimeler qaldy.

Jolshybaı tústengen, qonǵan elderde áńgimelesip otyramyz.

«Bólshevık pen sary orysty» áńgime qylamyz. «Sary orys» dep Kolchaktyń ákimderin, orys baılaryn aıtady. Qalyń qara buqaranyń kóbi-aq «sary orysty» kúńkildep qarǵaıtyn bolypty. Keıbir jerlerde «bólshevık kelse eken» degendi de aıta bastapty.

Buryn bizdiń el jaz jaılap otyratyn «Sabyrqoja» degen ózenge keldik. Sońǵy jyldary «Sabyrqojaǵa» bizdiń el kele almaı keıin, Esen degen ózenniń boıynda qalǵan eken. Sabyrqoja men Esenniń arasy (100) júz shaqyrymdaı. Arada, jolda, jol mańynda el sırek. Tek Sabyrqojadan on bes, jıyrma shaqyrymdaı jerde, jolymyzda «Qundyzdy» degen ózende bir-eki aýyl bar. Odan shyqqan soń on bes, jıyrma shaqyrymdaı jerde, «Shóptikól», «Jamankól» degen kólderdiń basynda bir-eki aýyl bar. Odan shyqqan soń jolda «Nura» degen ózenniń boıynda bir-eki poselke bar. Odan ári bizdiń elge sheıin el joq. Jurttyń aıtýynsha elsizde jol tosqan júrginshi ury kóp. Qorqynysh. Bul habarlardy árkimnen ár túrli estip, tory sholaq aıǵyrdy aıdap kún eńkeıgen kezde Sabyrqoja ózeninen óttik. Jónimizde, ózenniń biz ótken jaǵynda bir-eki aýyl otyr. Baı aýyl, aq aýyl. Mal kóp. Ózenniń boıynda qalyń kógaldy byrt-byrt julyp, pysqyryp, qaptap qybyrlap qulaly jylqy jatyr. Aýyldardyń syrtynda qaptap, byrdaı bolyp, yzyńdap, qalyń aqtyly qoı jatyr. Aýyl mańynda sıyr, túıe, qara-qura kóp. Aýyl baı, ataqty aýyl. Zamanynda Aqmola ýezin bılegen aǵa sultan Qudaımende Qońyrqulja tóreniń balasy Jáńgir tóreniń aýly. Bergi aýyl Jáńgirdiń óz aýly. Arǵy qasyndaǵy aýyl bir baılaý tóleńgittiń aýly. Jáńgir aýlynda kúmbezdeı úsh aq orda tur. Shaǵaladaı shańqan aýyldyń syrtynda jekerek taǵy bir appaq úı tigilip jatyr. Eki kózim aýyl men malda. Bizdiń elmen japsar otyrsa da buryn Jáńgir aýlyn kórgen joq edim. Biraq Jáńgir aýly týraly kóp áńgimeler estýshi edim.

Biz Sabyrqoja ózeninen ótip bir ózekke túsip, endi odan shyǵa kelgenimizde aldymyzdan qarsy, bir at jetektegen salt atty jigit shyǵa keldi. Saqal-murt joq. Ashań, aqquba jigit táýir kıingen... Tanı kettim. Sálemdestik. Jón surasyp, tura qaldyq. Muqaı sóılesip tur. Tanymaǵan adamsha, men jaı aýylǵa qarap otyrdym. Bul jigit osy eldiń balasy edi. Aty Áýesqan, ákesi Ahmetjan qoja. Áýesqan Aqmolada men oqyǵan qalalyq orys shkolynda oqyǵan edi. Menimen bir klasta emes, keıingi klasta oqyǵan edi. Ózi 1916 jylǵy qazaq kóterilisi kezinde «bir orysty óltirdi» degen jalamen bir qys abaqtyda otyryp shyqqan edi. Muqaımen ekeýi jón surasyp tur. Jaı, sýyq júzben betine qaradym. Áýesqan maǵan qadalyp tur eken. Muqaıǵa:

— Toqa, Eneń balasynyń qaı aýylyna bara jatyr edińiz? — dedi.

— Jánibek aýyldaryna, — dedi Muqaı.

— Ol aýyldardyń qaısysymen jegjat edińiz?

Muqaı:

— Seıfolla degen kisi bizdiń jıen bolýshy edi, — dedi. Men taǵy da Áýesqannyń betine jaı qaradym. Áýesqan endi maǵan óte qatty qadala qarady.

— Siz osy Sákenniń nesisiz? — dedi. Men túsinbegen bolyp: «Sákenińiz kim?» — dedim. Áýesqan: «Kádimgi Seıfollanyń Sákeni... Sadýaqas...» — dedi.

Men ań-tań bolǵansyp, ańyraıyp Muqaıǵa qarap: — Bul kisiniń Sákeni kim? — dedim.

Áýesqan jyldamdatyp: «Oıbaı, Sákendi bilmeýshi me edińizder. Seıfollanyń Sáken degen balasy bar edi ǵoı... Shirkin, ketti ǵoı!» — dep meniń jaıymdy aıtty.

Tanytpaı ketetin boldyq. Biraq Áýesqandy qımadym. Al qazaq jaıy belgili. Syryńdy dosyńa aıtsań, dosyń óz dosyna aıtady. Sóıtip, seniń dosyńa aıtqan syryń elge jaıylady. Sonda da Áýesqanmen sóıleskim keldi.

Áýesqan: «Qaıyr endi!» — dep qozǵala berdi.

— Sizdiń atyńyz kim? — dedim.

Taǵy da meniń betime qadalyp tura qalyp:

— Áýesqan, — dedi.

— Meni tanymadyńyz ba? — dedim.

Áýesqan attan ushyp tústi. Jylap kelip, meni qushaqtaı aldy. Arsalaqtap balasha qýanyp jatyr. Attan túsip kógalǵa otyrdyq. Kóp sóılesip otyrdyq, kóp habar bildim.

«Kolchak ábden sumdyq bolyp aldy. Aqmola men Atbasar arasynda bir poselkege ylǵı bólshevık kresándar jınalyp, Atbasardy almaq bolyp turǵan jerinde, solardy qyrýǵa Atbasardan, Aqmoladan kóp ásker shyǵyp, bárin qyryp, poselkelerin jermen-jeksen qylypty. Sodan keıin Aqmolada «bólshevık» degendi atyp jatyr. Túrmedegilerdi atty. Bireýdi bireý óshtikpen «mynaý bólshevık» dep kórsetse bolǵany, ustap alyp abaqtyǵa jabatyn boldy. «Qumkól» eliniń bir muǵalimin «bólshevıksiń» dep, qalaǵa aparyp, túrmege salyp atty. Beketaıuly Tileýbekti de abaqtyǵa saldy. Balasy Seıitraqmandy abaqtyǵa saldy. Ózińniń joldasyń Nurǵaıyndy atty. Taǵy da tolyp jatyr atqan adamdar», — dedi.

Ózenniń joǵarǵy jaǵynan bir tazy ertken, salt atty, sary jigit keldi. Sálemdestik. At ústinde turyp, sary jigit Áýesqannan bizdiń jónimizdi surady. Áýesqan:

— Súıindik jaǵyniki. Toqa Seıfollanyń naǵashylary eken, — dedi. Sary jigit:

— Á-á, Sákenniń ákesi Seıfollanyń ba? — dep jáne birdeme dep júrip ketti.

Áýesqanmen qosh aıtystyq. Onyń aıtýymen Jáńgirdiń óz aýylyna qonbaı, arjaq qasyndaǵy baı tóleńgiti Baıtýǵan degenniń aýylyna qonýǵa keldik. Óıtkeni Jáńgir aýylynda bolys pen tilmash jatyr eken.

«Jazym bolyp tanyp qalar» dep Áýesqan Jáńgir aýylyna qonbaýymyzdy uıǵardy. Biz Baıtýǵan aýylyna kelgenimizde kún batýǵa taıanǵan kezi edi. Aspandy bult basyp, jeldetip, eptep jańbyr sirkirep ketip tur edi.

Baıtýǵan edáýir baı, eki-úsh júzdeı qoıy bar. Sıyry, ógizi kóp. Úlken boz kıiz úıi bar. Tory aıǵyrdy úıdiń syrtyna doǵaryp tastap, úıdiń janyna keldik. Baıtýǵan, kempiri men ekeýi úıine bizdi kirgizbedi, qondyrmady. Baıbalam salyp, baıaparlanyp: «Qondyrmaımyn, ketshi-ket!.. Qazaqtyń qańǵyǵanynyń qonaq úıi emespin! Aýlaq júr!» — dep jatyr.

Basqa barar jer joq. Daǵdardyq. Tamaq bermese de ketpeýge bel baıladyq. Qazaqsha aıtystyq. Urystyq. Janjaldasyp eriksiz úıge kirdik. Ózderi úıde otyrmady. Tysta boqtap júr. Balaǵattap júr. Biz qarakóleńke úıde otyrdyq. Álden ýaqytta kelini ot jaqty, jigit balasy keldi. Bári de bizge tym-tyrys. Baıtýǵan úıge kirip otyrdy. Kempir de kirip-shyǵyp júrdi. Bárimiz de otqa taıaý otyrmyz. Endi kempir de kelip otyrdy.

Sol aı — «orazanyń» aıy edi.

Aýyzasharǵa daıarlap, qaınatyp otyrǵan shaıy bar eken, jasady, lajsyz bizge de shaı berdi. Balasy qatynyn urdy. Jigit bylsh etkizip qatyndy tumsyqqa perip kep qaldy. «Shirkinderdiń sypaıysy-aı!» — dedim ishimnen. Endi birazdan soń azyraq boı úırenisip, Baıtýǵanmen áńgimelese bastadyq. Men bilmegen bolyp, Jáńgir tóreni surap otyrmyn. Baıtýǵan Jáńgir tóreni, oı, maqtady! Maqtady! Myrzalyǵyn maqtady.

— Bir jyly, bir tumsa kúshiktegen qanshyqqa toqty soıyp saldy... Zeket bergende sanap, aldynan ótkizip, júz jylqydan júz birinshisi aıǵyr bolsa da, aıagóz at bolsa da, moldaǵa ustatyp berýshi edi... Qurbanǵa ógiz soıýshy edi. Malaılaryna bir bólek arnatyp qurban shalǵyzýshy edi. Bul tóreden myrza jan joq edi ǵoı...» — dedi. Ábden bajaılap surap bolyp, Baıtýǵan ábden tóresin maqtap bolǵan soń, men tóreni jamandaýǵa kiristim.

Túnimen jańbyr jaýdy... Tóseksiz búrisip, Muqaı ekeýmiz tór aldynda jattyq. Erteńinde erte turyp, álgi kempir bizdi taǵy da boqtap, úıge kirgizip qoıǵan qamyt-saımandarymyzdy tysqa atqylap laqtyryp júr eken... Atty sýǵaryp biraz shaldyryp aldym. Sáske kezinde júrip kettik. Joldyń sazynan at aýyrlap, arbany tarta almaǵan soń, biraz jaıaýlap, keshke Shóptikólge keldik. Shóptikólge taıanyp, aıańdap kele jatqanymyzda, artymyzdan ushyrtqan úsh atty kisi jetip keldi. Sálemdesti. Taǵy da tanı kettim. Bizdiń qonaıyn dep kele jatqan «Shóptikól», «Jamankóldegi» aýyldardyń jigitteri. Bul aýyl da bizben japsar otyratyn Toqa degen baýyrlas el. Tek bolystary basqa. Atty aıańdatyp kelemiz. Úsh jigit te qatarlasyp aıańdap bizden jón surasyp keledi. Úsh jigittiń bireýi 1917 jyly osy eldiń aýyldyq sıezerin jasap, komıtetterin saılaǵanda, meniń birsypyra kún qasymda bolyp edi. Aty Ábish. Kele jatyp betine qaraımyn, Ábishtiń de eki kózi mende. At ústinde qısaıyp maǵan kóp qarap otyrdy. Men túsimdi buzbadym. Úsh jigit bizben sóılesip otyryp tanymaı júrip ketti. Keshtetip kelip Shóptikóldegi Beısembaı aýylyna qondyq.

Ol aýylǵa tanytpaı, Shóptikóldiń qasyndaǵy Jamankól basynda otyrǵan Kóshmaǵambet aýylyna sáske túste keldik.

Aýyl kóship jatyr eken. Bul aýylda bizdiń ákeımen nemere-shóbere eki apaı bar edi. Endi bularǵa amandaspaı ketýdi, tanytpaı ketýdi laıyq kórmedim. Bir apaıdyń jyǵyp jatqan úıiniń qasyna kelip tura qaldyq. Úılerin jyǵyp kóship jatqan aýyl bizdi elegen joq. Sol arada bizdiń qasymyzǵa keshegi at ústinde jolyqqan Ábish degen jigit kele qaldy. Tanymaıdy. Amandasty. Ábishti ońasha alyp shyqtym.

— Meni tanısyń ba? — dedim.

Árıne, endi Ábish tanydy. Qolymdy ustap, kózine jas aldy. Ábishke qysqasha jaıdy aıttym.

— Endi sen ana apaıǵa baryp túsindirip aıt. Jylaýshy bolmasyn. Jaı amandasaıyq. Bilinbeı qalsyn, — dep Ábishti jiberdim. Ábish baryp, shańyraqtan úıdiń ýyqtaryn alyp júrgen apaıǵa jaılap aıtyp tur. Kórip turmyn. Ekeýi bizdiń arbaǵa qaraı júrdi. Taıana berip, apaı aıǵaılap jylap qoıa berdi!..

Lezde «Shóptikól», «Jamankól» basyndaǵy aýyldardyń balasyna sheıin bilisip, áńgime qyldy. Lezde burqyratyp jan-jaqtan shabysyp, júgirisip kelip jatyr. Laj joq. Bilindik.

Ol aýyldan et pen qymyzǵa toıyp alyp, arbaǵa eki myqty aıǵyrlaryn jegip, burqyratyp júrip kettik. Jolshybaı qaladan kele jatqan bir saýdagerge jolyqtyq. Shala noǵaı saýdagerler eken. Jaldanyp kele jatqan ishterinde bir-eki bizdiń aýyldyń jigitteri bar eken. Qastarynan óttik. Bizdi tanyǵan joq. Qasymyzdaǵy Kóshmaǵambet aýylynan erip shyqqan balany jiberip, álgi bizdiń aýyldardyń eki kisisine jasyryp aıtqyzdyq.

— Áýeli úlkeni — Dilmaǵambet, bildirtpeı, eleýsiz kelsin. Onan keıin ekinshisi — Alshaǵyr, eleýsiz kelsin, — dedim.

Baryp aıtty.

Bizdiń arbaǵa Dilmaǵambet jetip keldi. Jylap, kózinen jas aǵyp júr. Entelep, alaqtap, sybyrlap, bizden:

— Sáken qaıda?.. — dedi. Bu da tanymaıdy.

Men kúlip: «Sáken men. Biraq jylama! Jylasań búldiresiń. Ana saýdager noǵaılaryń bilse, jaqsy bolmaıdy», — dedim... Nura degen ózenniń boıyna tústenip, at shaldyrýǵa saýdagerler de toqtady. Biz de toqtadyq. Attardy doǵaryp, shaı qaınattyq. Endi arsalaqtap Alshaǵyr keldi. Qýanyp jatyr. Balasha kazak-orystardy syrttan boqtaıdy.

Ol kúni jolǵa qonyp, erteńinde tús kezinde bizdiń aýyldarǵa keldik. Birdeme qylyp esebin taýyp, jaldaýshy baıynan bólinip, salt atpen Dilmaǵambet bizben birge júrgen. Dilmaǵambetti ozdyryp aýylǵa jiberdik. Jibergendegi maqsat: birinshi — úı ishinde, áke, sheshe, ini, qaryndastaryma daıarlyqpen kóriný, ekinshi — meni ózimizdiń úıdiń ishinen basqaǵa bildirtpeý. Áýeli jaqyn aǵaıyndarǵa da bildirtpeý. Bilinbeı úıge baryp, biraz bolyp, Sovet ókimeti bar Túrkistanǵa ótip ketý. Bul kópten mıǵa ábden ornyqqan, bekitken planym. Osyny ábden túsindirip, Dilmaǵambetke aıtyp jiberdim.

— Bizdi Pavlodar ýezinen kelgen ákeıdiń naǵashylary eken desin de qoısyn, — dep qaıta-qaıta aıtyp, qatty tapsyryp jiberdim.

Júrip kelemiz. Aýylǵa jaqyndadyq. Dilmaǵambet ozyp ketken. Bir jaqyn aǵaıynnyń ústinen ótip bara jattyq. Bir top kisi aýyldyń aldynda sóılesip otyr eken. Qastaryna salt atty jastaý bala jigit kelip edi, bizge jiberdi. Salt atty jigit ótip bara jatqan bizge shaýyp keldi. Tanı qaldym. Qatar aýyldas Súleımen degen kisiniń Jaman degen balasy. Sálemdesip, jón surady. Aıttyq:

— Pavlodar ýezinen kele jatqan Seıfollanyń naǵashysymyz. Aıdabolmyz... — dedik.

Bala kisilerge shaýyp bardy, aıtty. Aıta salyp, qaıta shaýyp keldi. Taǵy da jónimizdi anyqtap surap ketti. Tanyǵan joq. Ózim de tanıtyn qylǵan joq edim, betimdi qısaıtyp, bir kózimdi soqyr qylyp otyryp edim.

Ózimizdiń aýylǵa bir-aq bel qalǵanda, qarsy aldymyzdan, belden, bir jetegi bar salt atty jigit shyǵa keldi. Bizge aldymyzdan at jibergen eken dep oıladym. Bul bos at jetektegen bizben aýyldas, bala kúnimizden birge ósken, bir Qadyrbek degen jigit eken. Qadyrbekpen aýylda júrgende kedeıdiń saıaǵyndaı ámpeı edik. Bizben sálemdesip tura qaldy.

«E-e, bul óz betimen ketip barady eken. Bul da tanymady ǵoı shirkin!» — dep oılap turdym.

Muqaımen jón surasty. Jón surasyp bolyp, «qaıyr endi!» dep, atynyń basyn buryp aldy. Shydamaı:

— Siz qaı aýyldyń jigitisiz? — dedim.

Daýsymdy tanyp, betime jalt qarady. Shydamaı, kózim kúlip turǵan tárizdi edi. Qatty qysylyp, sasyp, sekirip tústi. Kúlip jatyrmyz...

Qadyrbektiń eki atyn jegip, aıdap júrip kele jatqanymyzda edáýir jerde bir top atty kórindi. Qatty keledi. Kele jatqan ókshesi bizdiń jónimiz. Bizden ótip barady. Aramyz edáýir jer. Oılanyp topqa qaradyq. İshinde kımeshekti bir áıel bar sıaqty.

Qadyrbek: «Oıbaı, anaý bizdiń aýyldyń adamdary eken!.. Anaý kımeshekti Jamalekeń eken!» — dep, qol bulǵap, aıqaılady.

Salt atty top bizge qaraı atty qoıyp qaldy. Burqyratyp keledi. Biz arbadan túsip turdyq. Bizdiń aýyldyń adamdary... dúrsildetip jetip keldi. Anadaı jerden attarynan domalasyp túse júgirisip keldi. Bárinde de es joq. Ásirese ana sorlyda es joq, ne aıtyp, ne qoıǵanyn bilmeıdi...

«Ózimizdiń úı ishinen basqaǵa bilinbeımin» dep kelgen qashqyndy, erteńinde mańaıdaǵy tórt-bes bolys eldiń bári bildi. Bir jumadan soń barlyq Aqmola ýezi bildi... «Jaıaý» pochta!..

XIII. KOLCHAKTYŃ JANTALASQAN SHALYǴY

Men elge kelgen kezde Kolchak jantalasýda eken.

Tumsyǵy qanǵa batqan saıyn, qutyrǵan qasqyrdyń kózine qan tola beredi. Kóringenge shabady. Bireýdi jaryp ketedi. Bireýdi baýyzdap ketedi. Kóringenge shabady. Kóringenge tisiniń qanyn jaǵady. Qutyrǵan qasqyr qanǵa kánigi bolady. Shashylǵan qanǵa mas bolady. Kózine qan tolady. Qutyrǵan qasqyr ımený, oılanýdan ketedi...

Á degende qutyrǵan páleden seskenip, jan saýǵa qylyp seskenip qalǵan el, páleniń basyp alǵanyn kórip janyn qorǵaı bastaıdy. Qutyrǵan aýzyn arandaı ashqan pálemen qarsylasady. Shýlasady. Tus-tusynan balta, shot, aıyr, kúrek, baqan alyp shyǵady. Qutyrǵan qandy qasqyrdy qamalaıdy. Talaı jan jaralanady. Talaıy qurban da bolady. Aqyrynda, qandy páleni qamalap júrip óltiredi. Men elge kelgen qarsańda, Kolchaktyń qanǵa kánigi bolyp, kózine qan tolyp, kóringenge shaýyp jatqan kezi eken. Qanǵa mas bolǵan pálege buqara halyq qarsylasa bastaǵan kezi eken.

ER AMANTAI KÓTERİLİSİ

(Marınovka)

Qostanaı aýdanynda ábden ashynǵan buqara halyq (kresándar) qozǵalyp jasaq salyp, Kolchakqa qarsy jasana bastapty. Eńbekshi halyq burynǵy sovdepshilerdiń sońyna erip, kóterilip maıdanǵa shyǵady. Áýeli kóterilis poselkelerden bastalyp, tez jan-jaqqa órship, keshikpeı kóterilgen qara buqara Qostanaıdy kelip alypty. Biraq temir jolmen kelgen Kolchaktyń qalyn áskerine shydap tura almaı, uzaqqa bara almaı, kóterilis jasaýshylar Qostanaıdy tastap ketipti.

Bul Qostanaı kóterilisiniń basynda Jáleıuly degen, Taran degen kresándar bolypty.

Bul kóterilispen jedel Atbasar, Aqmolanyń aralyǵynda, Esil ózeniniń boıyndaǵy poselkeler de Kolchakqa qarsy qozǵala bastapty. Qarý jınapty. Jasaq jasapty. Jasaqtaryn «Tóńkerisshil halyq áskeri» dep atapty. Jasaqqa bastyq sovet-shtab saılapty. Shtab Esil boıyndaǵy Amantaı (oryssha Marınovka) degen poselkede bolypty. Bul kóterilistiń basynda Gorlanov, Korolev degen jigitter bolypty. Gorlanov poselkede adam feldsheri. Men Aqmolada oqyp júrgen kezimnen Gorlanovpen tanys edim. 1917 — 18 jyldary Aqmolada sovdep zamanynda-aq sovet úkimetiniń jolyna kórine shyǵyp edi. Korolev bizdiń qyzyl áskerdiń úıretýshisi edi. Sovet qulaǵanda qolǵa túsip, tutqynda bolyp, Qyzyljarǵa qyzyl áskermen birge aıdalyp barǵan edi. Odan keıin Korolevti biz Qyzyljar lagerinde kórip ketip edik. Korolev lagerden shyǵyp, Esil boıyndaǵy eline kelgen eken. Sóıtip, Kolchakqa qarsy kóterilisti bastaǵan eken...

«Amantaı» tóńkerisshil sovettiń Temirqazyǵy — uıasy bolypty. «Amantaı» jan-jaqqa uran salypty. At shaptyrypty. Kókke shaıqaltyp qyzyl týdy tigip tastapty. Tus-tusynan Amantaıǵa kresándar aǵylyp, shubap quıyla bastapty. Belsenip, kúshti bılep, «Amantaı» kúndiz-túni daıarlanypty. Atbasar, Aqmolany alý planyn jasapty. Atbasar. Aqmola qalalarynyń ákimderi, baılary alaqtapty. «Amantaıǵa» bólek-bólek ásker jiberip, eshteńe qyla almapty. Kolchaktan járdem surap, Ombyǵa telegrammany bozdatypty. Qandy qasqyr alaqtap sasypty. Jandary muryndarynyń ushtaryna kelipti, Kolchak Ombydan, Qyzyljardan «Kár qylǵysh» áskerin jiberipti (Karatelnye otrády). «Kár qylǵysh» otrádynyń bastyqtary Omby men Qyzyljardyń belgili kazak-orys atamandary — Katanaev pen Volkov, Shontonov sıaqty «kár qylǵysh» ofıserler, 3 ataman Atbasarǵa kelip, aýzynan jalyn shashyp, qylyshtaryn jarqyldatyp ámirin júrgizipti. Aqmola, Atbasardyń barlyq aq áskerin Amantaıǵa attandyrypty. Amantaıǵa attanǵan Kolchaktyń Aqmola, Atbasar áskerlerine, tilenip qala baılary da qosylypty. Az bolsa da, «Alashorda» azamattarymyz dep júrgen myrzalar da qosylypty. Bári sherý tartyp attanyp, júrip kelip, Katanaev, Volkovterdiń buıyrǵan saǵatynda, tańerteńgi alakóbede, tus-tusynan Amantaıdy qamap alypty. Ońtústik-kúnshyǵys jaǵynan Aqmolanyń «aq batyrlary», soltústik jaǵynan Atbasardyń «aq azamattary», kúnbatys jaǵynan Qostanaı aqtarynyń áskerleri de kelipti. Aqmola, Atbasar «batyrlarynyń» aralyǵynan Katanaev, Volkovtyń Qyzyljar — Ombydan ákelgen «kár qylǵysh» áskeri kelipti. Sóıtip, pýlemet, bomba, vıntovkany avtomobılderge ornatyp alyp, qalyń jaý tus-tusynan Amantaıdy qorshap alyp, bytyrlatyp oqtyń astyna alypty.

Tóńkerisshilder Amantaıdy aınala or qazyp alyp, qarsy atqylap, jaýdy jibermeı jatyp alypty. Amantaıdyń ústi qalyń naızaǵaı oınaǵandaı shań-shuń, yń-jyń bolypty. Myń naızaǵaı jerge túsip, jańbyr jaýǵandaı bolypty.

Oqtary taýsylǵansha jaýyn ilgeri bastyrmapty. Amantaıdyń oǵy taýsylǵan soń «aq batyrlar» tumsyqtary qan-qan bolyp, shýlap, Amantaıǵa kiripti. Kár qylǵysh «erler» — Amantaıdy astyn ústine keltiripti.

Ý-shý!.. Adamnyń júıke tamyrlaryn shymyrlatatyn jumystar jer-kókti titiretipti. Talapty. «Oljaǵa» qaryq bolypty.

Sosyn avtomobılder burqyratyp kóshe-kóshemen shapqylap, árbir úıge kerosın shashyp, ot qoıyp, órt salypty. Úılerinen úrkip shyqqan kempir-shaldy, qatyn-balany «aq batyrlar» naıza ushyna ilipti, topyrlatyp atpen, arbamen bastyrypty. Avtomobılmen ezgilepti. Ý-shý bolǵan Amantaıdy kúlmen, qandy topyraqpen bastyrypty... Orystyń «erlerinen» tilenip erip barǵan «Alashorda» azamattary qalyspapty. Ózi tilenip kelgen, Aqmola «Alashorda» komıtetiniń múshesi Táshtı Nósershi balasy qoly, basy, tumsyǵy qan-qan bolyp, eki kók arba «olja» alyp shyǵypty.

Sóıtip, qutyrǵan qasqyrlar er «Amantaıdy» tıpyl qylypty. «Amantaıdy» eziskenderdiń keıbireýleri kázir «sovetshil» bolyp júr. Qostanaıdyń, Amantaıdyń únin óshirgen soń Kolchak qanǵa mas bolyp, qolyna ilikkendi ata beripti. Aqmolada bólshevıkti qýattaısyń dep, iriktep, qazaǵy bar, orysy bar jetpis shamaly kisini atyp óltiripti. Keıbireýlerdi kóshede aıdap kele jatyp atyp tastapty. Jurtqa kórsetip, tal túste de ata beretin bolypty. Aqmolanyń qasynda salynyp jatqan temir jol boıynda jumystaǵy biraz ǵana jumyskerlerdi bir túnde ofıserler baryp, jýsatyp qyryp ketipti. «Bólshevıkti jaqtaıdy» degenderdi topyrlatyp ustap ákep, dúrelep túrmege toltyrypty. Aýrý bolǵan soń bizden aıyryp, Aqmola túrmesinde alyp qalǵan bizdiń joldasymyz, ýchıtel Nurǵaıyn Bekmuqambetulyn atyp óltiripti. Bireýdi bireý arazdyqpen: — «Pálen bólshevık» dep shaqsa da ustap, abaqtyǵa qamaıtyn bolypty. Qaraǵandy, Spassk, Nildi zavodtaryn ıiskelep tekserip qolǵa ala bastapty. Jumyskerlerdiń buryn ustalǵan aldyńǵy bastyqtarynan basqa, keıingilerinen 1917-18 jyly Sovdepte bolǵandaryn jáne «bólshevıkterge nıettes» degenderin ustap dúrelep, Aqmola abaqtysyna ákelip qamapty. Bular: Orynbek Bekuly, P.Ýmashuly, Samýzın, Ýshakov, Qasen Musauly jáne bulardan azǵana buryn, bir kúni zavodtyń kóshesinde kele jatyp, Nurmaq Baısalyqulyn bireýdi «joldas» (oryssha «tovarısh») dep qalǵan bir aýyz sózi úshin Kolchak soldattary ustap dúrelepti. Úıin tintipti. Kempir sheshesin, qaryndastaryn qorqytyp, shýlatyp bastarynan asyra myltyq atypty. Nurmaqty Aqmolaǵa aparyp qamap, bir Babaıuly degen noǵaı baıynyń ara túsýimen shyǵarypty. Qysqasy, Aqmola, Atbasar, Qostanaı aýdandarynda Kolchaktyń «batyrlary», «bilimdi ákimderi» qutyrǵan qasqyrsha oınaq salypty. Maıly tumsyqtaryn Qyzyl qanǵa batyrypty. Atbasarda 1918 jyly sovdepte bolyp, el arasynda jasyrynyp júrgen feldsher Ádilbek Maıkótulyn «Alashorda» «azamattary» ustap, abaqtyǵa qamapty. Túrmede azǵana ustap «kár qylǵysh» «sary orys» áskerine tal túste atqyzypty. Jurttyń kózinshe! Kár qylǵysh soldattary atýǵa aıdap bara jatqan Ádilbektiń sońynan samsap telmirip qarap turǵan jurttyń kózinshe kishkene balasy jylap júgiripti.

Ádilbek balasymen qoshtasýǵa burylyp tura qalypty. Soldattar balany da atýǵa myltyqtaryn kezep tura qalypty... Ádilbek qolyn bir-aq siltep, júre beripti. Júz adym jerge barǵan soń, Ádilbekti jurttyń kózinshe atyp, qanǵa boıap jýsatyp salypty...

Mine, qylyqtary osyndaı.

Aqmolaǵa Omby lagerinen qashyp kelgen bizdiń Makalkın degen joldasty ustap alyp, atyp tastapty.

Bular ánsheıin myńnan birin ǵana aıtyp otyrǵan mysaldar. Áıtpese «oqyǵan», «bilgish», «adamshylyqtary zor» myrzalardyń qylyqtarynyń bul ánsheıin ushqyndary ǵana ǵoı...

Keshikpeı Aqmola ákimderi sybyrlap kózin qadap, meni de izdeı bastady. Bizdiń eldi baǵyp otyrǵan Nildi zavodyndaǵy Kolchak mılısıasynyń aýdandyq bastyǵy Efremov degen orys jigiti eken. Efremov Aqmolada menimen birge oqyǵan jigit edi. Mılısıalarynyń bir-ekeýi bizdiń eldiń jigitteri edi. Aqmola ákimderi, meniń qashyp kelgenimdi estı sala meni ustaýǵa Efremovqa jasyryn tyǵyz buıryq jibergen eken. Bir kúni zavodqa barǵan sol zavodtyń jumyskeri bizdiń aýyldardyń Sáden degen bir pysyqtaý jigitinen Efremov maǵan qupıa sálem aıtyp jiberipti. «Sákendi ustap, qalaǵa jetkiz» degen jasyryn tyǵyz buıryq bar. Men qalaǵa bul aýdanǵa «kelgen Sáken bilinbeıdi» dep qaǵaz qaıyraıyn, Sáken saqtanyp, kórinbeı júrsin. Onan soń bólshevıkter kelgende Sáken meni de esine alsyn», — depti.

— Jaraıdy, — dedim.

Jáne meniń halimniń onsha qaýipti bola qoımaǵany — bizdiń aýdandaǵy el meni Kolchakqa ustap bermeıdi. Bir arazdyqpen bolmasa, ókimetten qashyp júrgen kisini qazaq ustap bere qoımaıdy.

Bizdiń eki bolys eldiń bolystary (bolystyq ýpravalary) menimen árbir ister týraly aqyldasyp júretin boldy. Sol qarsańda oıazdyq zemstvonyń buıryǵymen bolys basyna jıyrma attan jınaǵan alymdy meniń aıtýymmen bizdiń Nildi eli baılarǵa saldy.

Tez Túrkistanǵa júrip ketýge bolmady. Óıtkeni jol qıyn.

Túrkistanǵa Aqmola oblysynyń ońtústik shetindegi ataqty Betpaq dala (Golodnaıa step) arqyly júredi. Bizdiń elden «Betpaqdalaǵa» deıin úsh júz shaqyrym. «Betpaqdalanyń óziniń jalpaqtyǵy 4-5 júz shaqyrymdaı. Odan ári Túrkistan aımaǵy bastalady. Onyń jeri qum. «Betpaq dala» — shól, elsiz, ańnan basqa jan joq. Kıik, qasqyr, túlki ǵana meken qylady. Saryarqanyń shalqar kólderi, uzyn aqqan kókoraı ózenderi, syldyrap taýdan aqqan bulaqtary «Betpaq dalada» joq.

Asanqaıǵy aıtqan: «Betpaq dala» — qýarǵan, qý dala, tastaq. Kókoraı shalǵyny da joq. Kók betegeli belderi de joq. Syńsyǵan ormany da joq. Betpaq dala jyp-jylmaǵaı. Sulap jatqan ólikteı sup-sur, qýraǵan dala.

Sup-sur betinde tyrbıǵan, kúnge kúıip qýaryp qalǵan baıalysh. Jáne tyrbıǵan kókpeńkók soıaýdaı qońyr jýsan, seldiregen qyzyl ızen. Báriniń de túri qup-qý. Anda-sanda soqyrdyń kózindeı syǵyraıǵan shuńqyr qudyq bar. Sýy az, ashshy. İshinde qańbaq, baqa, qosaıaq jáne basqa maqulyqtar tolǵan. Bul soqyr qudyqtardy Betpaqqa jetik kisiler ǵana biledi.

Betpaq pen Túrkistan aımaǵynyń sheginde Shý ózeni bar. Bizdiń shetki elderdiń birazy Shýdy qystaıdy. Arqadan Shý qystaýǵa barǵan el Betpaqtan ótip barady. Barǵanda, kúzgi qar sýymen kóship barady da, Arqaǵa Betpaqty basyp Shýdan qaıtqanda, jazǵy qar sýymen kóship qaıtady. Sol sebepti Túrkistanǵa tez júrip kete almaı, salqyn túsýdi, Shýǵa kóshetin shetki elderdiń kóshýin kútip jattym.

Atbasardyń ońtústik jaǵynan kisiler keldi. Er Amantaı kóterilisiniń jaıyn anyqtap bildim. Jáne Qostanaı kóterilisi men oǵan japsarlas Torǵaı «Alashordasynyń» áreketterin bildim. Jáne Atbasar ýezin basyp, Torǵaı ýeziniń shetin janap, bizdiń joldas Sabyr Sháripulynyń Sovet úkimeti qolyndaǵy Aqmeshit qalasyna ótip ketkenin bildim. Bul týraly qysqasha bolsa da keıin biraz jazbaqpyn. Óıtkeni Sabyrdyń bastan keshirgen isteri ertegi tárizdi.

TORǴAI «ALASHORDASY»

Qazaqstanda «Alashorda» úkimeti ekige bólinip qurylǵany belgili. «Alashorda» úkimetiniń kúnshyǵystaǵysy Semeıde, kúnbatystaǵysy Oral oblysynda, Jympıty qalasynda, bul eki «Alashorda» úkimetiniń aralyǵynda Torǵaıda bir úkimeti boldy. O da belgili. Torǵaıdaǵy «Alashorda» úkimeti mańyndaǵy japsarlas Qostanaı, Yrǵyz aýdandaryn da baǵyndyryp turýǵa talpynyp jatty. Bir kezde japsarlas aýdandardy baǵyndyryp ta turdy. Muny endi bul arada qysqasha bastan aıtaıyn.

Áýeli 1918 jyly naýryzda Yrǵyz qalasynda sovet úkimeti jasalady. Biraq Yrǵyzt sovetiniń ómiri uzaq bolmady. 1918 jyly maýsymnyń basynda chehoslovaktar býnt bastap, Sibir aımaǵynda sovet úkimetin qulatqan soń, sol maýsymnyń ishinde Yrǵyzǵa belgili Orynbor kazak-orys atamany Dýtov áskeri Torǵaıdan kelip, sovetti taratyp, óz úkimetin jasap ketedi. Budan keıin tórt-bes aıdan soń, qazan kezinde Yrǵyzda qaıtadan sovet úkimeti qurylady. Úkimet qurýshylardyń basynda ýchıtel Báımen Almanuly men Kısılev joldas bolady.

Budan keıin birazdan soń Kaspıı teńizinen ótip, túıeli kerýenmen kóp qarý-jaraq, oq-saıman alyp, Adaıdyń kósilgen kóshpeli qumdy dalalarynan ótip, Aqtóbe maıdanyna Jangeldın keledi. Oqtary taýsylyp, sasyp turǵan qyzyl áskerdi kerýenmen ákelgen oq-saımanǵa molaıtyp tastap, Jangeldın az ǵana áskermen Yrǵyzǵa keledi.

Yrǵyzdan bastyǵy Almanuly bolyp, biraz kisi qosyp alyp Torǵaıǵa attanady. Torǵaıǵa kelip sovet ornatady. Torǵaıdaǵy «Alashorda» óziniń áskerimen sol Torǵaı aýdanyndaǵy bir shet aýylǵa baryp ornap jatady. Sodan 1919 jyldyń naýryz kezinde, aýyldaǵy «Alashorda» Torǵaı qalasyndaǵy sovet úkimetine sóz salady:

«Endi biz Torǵaı sovetine baǵynǵymyz keledi. Osy qalpymyzben qarý-jaraq, áskerimizbenen Torǵaıǵa baryp, sovet úkimetiniń ámirimen qyzmet qylyp tursaq eken», — deıdi.

Ol ýaqytta Jangeldın Yrǵyzda bolady. Jangeldın telegrammen sóılesip, «Alashorda» tilegin qabyl qylyp, «Alashorda» bastyqtarynyń biri Ahmet Baıtursynulyn qasyna shaqyrtyp alady. «Alashorda» áskerin shubatyp, tymaǵynyń qulaǵyn jymyra kıip, kózin qasyndaǵy joldasyna qysa túsip, ker dónendi keri aıyldap, ker tartyp, ker qamshylap, kerdeń basyp saýsyldap Torǵaıǵa kiredi. Jaılanyp ornalasady. Sovet mekemelerine kisilerin kirgizedi. Áskerge komısarlardyń pomoshnıgi qylyp Kárim Toqtybaıulyn kirgizedi. El bıleý, saıasat isterine Dýlatuly, Espoluldary kirisedi. Baıtursynuly Jangeldınmen Máskeýge ketedi.

Keshikpeı «Alashorda» kóterilis (býnt) jasap, Torǵaıdy «óziniki» qylyp jarıalaıdy. Jangeldınniń qoıyp ketken Amangeldi Imanuly degen komısary men onyń biraz senimdi joldastaryn tutqynǵa alyp, qamap tastaıdy.

Sodan keıin keshikpeı Torǵaıǵa, álgi Qostanaıda Kolchak úkimetine qarsy kóterilis jasap, Qostanaıdy tórt-bes kún alyp turyp, sany, saımany asqan aqtarǵa shydaı almaı qashqan qyzyl partızan otrádtary keledi.

Qyzyl partızandar Torǵaıda sovet úkimeti bar dep keledi. Áýeli Torǵaıǵa Tarannyń otrády keledi. Otrád Torǵaıǵa jaqyndaǵan soń, Taran qasyna on shaqty joldas alyp, Torǵaıǵa ozyp keledi. «Alashorda» bulardy ustap, bir-eki joldasy men Tarannyń ózin atyp óltiredi de, ózgesin abaqtyǵa qamap tastaıdy. Sóıtip, dereý Tarannyń kele jatqan otrádynyń aldynan aldaý-arbaý biletin bastyqtarymen otrád shyǵarady. Alashorda otrády Taran otrádyna kelip arbasady. «Alashorda» otrádynyń bastyqtary Taran otrádymen sóılesedi. Munyń aldynda Taran otrády páleni sezińkirep qalady. Dúdamaldanady. «Alashorda» sóıleıdi. Sóılegende búı deıdi:

«Bizdiń Torǵaı sovet úkimetiniń qolynda. Biz sovet áskerimiz. Senderdiń kim ekenderińdi biz bilmeımiz, sol sebepti saqtanamyz. Bizdiń Torǵaıǵa kiretin bolsańdar, qazir bizge qarý-jaraqtaryńdy jınap berip kiresińder. Sender qyzyl bolsańdar, Torǵaıdan keterinde jaraqtaryńdy qaıtyp beremiz... Egerde bul jerde bizge qarý-jaraqtaryńdy bermeseńder, senderdiń oılaryń túzý dep biz sene almaımyz. Onda biz senderdi Torǵaıǵa bul túrlerińmen kirgize almaımyz. Bizge senbeseńder, mine, sovettiń komısary Jangeldın qol qoıǵan mandat...» — dep qaǵazdaryn kórsetedi.

Taran otrády lajsyz qarý-jaraqtaryn «Alashorda» otrádyna jınap beredi.

Qarý-jaraqty jınap alǵan soń «Alashordanyń» qýlary Taran otrádyn tutqynǵa alyp, Torǵaıǵa aparmaı, Atbasarǵa qaraı aıdap ketedi.

İle Taran otrádynyń sońynan Torǵaıǵa, Qostanaıdan shyqqan Jelaevtyń qyzyl partızan otrádtary keledi. Jelaev, jolshybaı «Alashordanyń» Taranǵa qylǵanyn estip keledi. Taǵy Torǵaıdan Jelaevqa qarsy «Alashorda» áskeri shyǵady. Jelaev kelgen betimen «Alashorda» áskerine oq jaýdyrady. «Alashorda» áskeri tym-tyraqaı qashady. Dalbaqtap, tońqańdap Torǵaıdaǵy «Alashorda» qashady. Qashqanda tek ketpeıdi, túrmedegi komısar Amangeldi Imanuly men joldastaryn óltirip ketedi. Jelaev Torǵaıdy alyp, kerekti azyq-túligin tıep alyp, júrip ketip, sovet úkimetiniń qolyndaǵy Yrǵyz qalasyna soǵyp, Shalqarlatyp soǵys maıdanyndaǵy qyzyl áskerge baryp qosylady. Jelaev otrády ketken son «Alashorda» urandasyp, qaıtadan Torǵaıǵa keledi. «Alashorda» endi qodańdap, qaırattanady. Keshikpeı 1919 jyly mamyr aıynda Jelaevtyń izimen Yrǵyzǵa ásker jiberedi. «Alashorda» áskeri Yrǵyz sovetiniń az ǵana jaraqty qyzyl otrády eki bólek bolyp, Yrǵyzdan uzaq kejeýilge ketkende keledi. Áskersiz qalǵan Yrǵyzdy «Alashorda» alady. Úkimetin jasaıdy. Yrǵyz ıspolkomynda bolǵan keıbir qazaq jigitteri (Jamanmurynuly, Toıbazaruly, Súgirbaıuly) jalt berip, «Alashordaǵa» kirisip ketedi. Yrǵyzdy jaý alǵanyn Almanov, Kısılevter qyzyl otrádpen kejeýilde júrgende estip, Shalqar aýdanyn basyp, soǵys maıdanyndaǵy qyzyl áskerge baryp qosylady.

Kısılev pen Almanovtyń qasyndaǵy orysy bar, qazaǵy bar, biraz joldastary qysalshań ýaqytta Aqtóbedegi soǵys maıdanynan qoldaryndaǵy saımandarymen «Alashordaǵa» qashyp baryp kirip ketipti.

Bólshevıkke qosylyp is qylǵany úshin, Yrǵyzdan «Alashorda» segiz (8) qazaq jigitin atyp óltiredi. (Álmen ýchıtel, Qaınarbaı ýchıtel, Moldaqul usta jáne basqalar). Torǵaıdan «bólshevık boldyń» dep on segiz (18) qazaqty atyp óltiredi.

Mine, bajaılamaı qysqasha aıtqanda, elden alǵan «alymy», «salyǵyn», eldi dúrelegenderin aıtpaǵanda, Torǵaı «Alashordasynyń» qylyqtary osyndaı.

Torǵaı «Alashordasynyń» basynda bolǵan bilimdileri: Mirjaqyp Dýlatuly, Ahmet Baıtursynuly, Eldes Omaruly, Teljan Shopanuly, Myrzaǵalı Espoluly, Sálimgereı Qaratileýuly, Asfandıar Kenjeuly, Kárim Toqtybaıuly taǵy tolyp jatqan oqyǵan «alashtyń azamattary»...

Túrkistan, Shýǵa qaraı «Betpaq dalamen» kóshetin elderdiń kóshýin kútip men júrdim... Aqmolamen astyrtyn habarlasyp turamyn. Ombydaǵy lagerden bosanyp kelgen Baımaǵambetten habar keldi. Omby lagerindegi aýyryp qalǵan joldastardyń kóbi ólipti. Ólmegenderiniń qasha alǵany qashypty, qasha almaǵandaryn jyraq kúnshyǵys Sibirge aıdap jiberipti. Ólgenderdiń ishinde bireýi qazaq Báken, bireýi noǵaı Hafız, ózgeleri orys.

Aqmola ýeziniń ońtústik jyraq shetindegi Kúnek elindegi 1916 jylǵy qazaq qozǵalysynda Nıkolaıdyń elge shyqqan «Kár qylǵysh» áskeriniń bir bastyǵy men jeti atty soldatyn óltirgen, azyraq oqyǵan balasy 1917-18 jyly Aqmolada bólshevıkterge qosylǵan Taqyr Omardyń úıinen jasyrynyp júrgen Ádiluldary týraly habarlar keldi.

Biraz kún ótti...

Kúz taıandy. Kolchaktyń jany kúretamyryna taıanǵany sezile bastady. Elge timiskilep, kejýilshi, tyńshy otrádtary kóbirek shyǵa bastady. Bizdiń Nildi zavodyna keldi. Meni izdeı bastady. Bir kúni kún batyp bara jatqanda, bizdiń aýyldar úrpıisip, qozǵalysyp, sybyrlasyp qaldy... Bir alqap-oılaý jerde otyrǵan eki aýyl edik. Keshke jaqyn tysta tur edim. Ústimdegi kıimderim qazaqsha edi. Kúnshyǵys jaqtan, keń alqap oıdy órlep jele shoqytyp, qoqyrańdap salt atty eki soldat aldyńǵy aýylǵa keldi. Aýyl bir baı aǵaıyn aýyl edi. Baı úıiniń aldyna kelip, eki atty soldat minbelep tura qaldy. Attarynan túspeı turdy. Aýyldyń jigit-jeleń, qatyn-balasy ekeýiniń mańyna jınalyp qaldy.

«Tanymas, ózim kórip, jónderin bilip qalaıyn», — dep, soldattar turǵan aýylǵa qaraı jaıaý aıańdap júrdim. Soldattardyń aınalasyna jınalǵan tobyrdan qaryna quryq ilgen bir atty kisi bizdiń aýylǵa qaraı júrdi. Jelip keledi. Baıdyń Áresh degen jylqyshysy eken. Maǵan qarsy keledi. Qozǵalǵan bolyp, maǵan qamshysyn qarsy siltedi: «Qaıt» degenine túsine qaldym da birdemege aınalǵan bolyp otyrdym.

Áresh keldi. Túsi surlanyńqyrap ketipti. Jaı betimen júrip kele jatqan kisishe maǵan burylmaı:

— Qaıt keıin, analar seni surap tur. Túrleri jaman. Jyldam aýyldaryńa júrip, myna atqa minip, anaý bizdiń jylqyǵa ketken jylqyshy bolyp ketip qal! — dedi.

Áresh te, men de aýylǵa keldik. Bizdiń aýyl úrpıisip qalǵan eken. Shesheı baıǵus pen qaryndastarym jylaı bastady. Olarǵa keıip, jastaryn súrtkizdim de Áreshtiń atyna minip, qolyma quryq alyp, jaıylyp jatqan myrzanyń aýlynyń jylqysyna ketip qaldym. Jylqyda júrdim. Kún batty. Apaq-sapaq bola bastady. Soldattar álgi baıdyń aýlynan qastaryna bir atty kisini ertip alyp, jylqyǵa qaraı qıystap keledi. Aıańdap, baıqastap júrmin. Jele shoqytyp ótip ketti. Birazdan soń bir atqa minip, álgi baıdyń jylqyshysy Áresh keldi. Men aýylǵa keldim.

Jatarda men aýylǵa túneýge saqtyq qylyp, aýyldyń tusyndaǵy bir qalyń qaraǵannyń shetinde tóbeshiktegi tórt buryshty, bıiksheleý qylyp shıki qyshtan soqqan beıitke bardym. Túnde jalǵyz kelip beıittiń esiginen kirip, úńireıgen, tompaıǵan qabyrlardan attap, beıittiń buryshyndaǵy shóptesinge jatyp uıyqtap qaldym. Qarańǵy tún. Beıittiń ishi tym-tyrys.

XIV. TÚRKİSTANǴA JÚRÝ

Kúz bastaldy. Salqyn tústi. Túrkistan shekarasyndaǵy Shý ózenine qaraı «Betpaq dala» arqyly shetki elder kóshe bastady. Men de júrýge qamdandym. Joldas pen at izdedim. Erip júretin joldas tabyldy. Biraq minetin myqty at tabylmady. Árıne, ol kezdegi bizdeı kisige jalpylama kisi joldas bolmaıdy da. Aýylyn, áke-sheshe, qatyn-balasyn qyzyqty kóretinder ondaıda joldas bolmaıdy. Bizdeı «qashqynǵa» uzaq jolǵa jortýyl izdegen, qıynshylyqta «qaırat kórsetýge» qumar, «erlik», «jigittik» izdegen jigitter ǵana eredi. Mundaı jigitter tabyldy. Biraq olarǵa mingizip alyp júretin táýir at tabylmady. Uzaq, qıyn jolǵa minetin myqty at ózime de tabylmady. Bizdiń ákeıdiń bir at, bir aıǵyry bar. On shaqty jylqysynyń ózgesi — taı-baıtal, qulyndy bıe. Aıǵyry nashar, aty myqty. Biraq ol qystaı ań aýlaıtyn kásibine minetin jalǵyz aty. At satyp alýǵa artyq shama joq. Baı aǵaıyndar bar. Biraq olar nashar kúninde, jaıaý júrgen kúninde at bermeıdi. Buǵyp júrgen, jaıaý júrgen kúnderinde, basyna qıynshylyq is túsken kezde aǵaıyn bolmaıdy. Ondaı kezeńde qaıta tabalap, mazaqtap, kúlip otyrady. Al «ulyq» bolǵan kezinde, kúshti kezinde, aqshaly kezinde, jaıaý júrmeı, pochtamen, avtomobılmen júrgen kezinde aǵaıyn, baýyr da kóp, at ta kóp, dos ta kóp bolady. Elge qashyp kelgen soń, aǵaıyn arasyndaǵy jalǵyz er kóńildileýi Dáýletbek degen aǵaıyn minýge bir atyn bergen edi.

Ol aryqtap qaldy. Uzaq jolǵa jaramaıdy. At taba almaı qysyldym. Baı aǵaıyndardan at surap bet qaıtty. Kóńil qaldy. Jerge túkirip shyqtym. Yza qaınady, túrli oı keldi...

Jasymnan, úıden shyǵyp júrgeli, kólik kemtarlyǵynyń yzasyn talaı tartqandarym kóz aldyma keldi... Eń alǵashqy Nildi (Ýspen) zavodyna kishkene kúnimde oryssha oqýǵa jibergende ákeı, bir jamaǵaıyn Raıys degen kisiniń inisi Ákildik degenniń túıesiniń artyna mingestirip jiberip edi. Nildi zavodynan oqýdan qaıtqanda Ákildiktiń aǵasy Raıystyń artyna mingesip qaıtqan edim.

Odan soń, Aqmolada oqyp júrgenimde, jazǵy bosaǵan ýaqyttarda úsh ret ózimizdiń eldiń Uzyn Omar, Sadyq degenniń júkti arbasyna ilesip, jaıaýlap elge qaıtqan edim.

Aqmolaǵa barǵanda da árkimmen ilesip baratyn edim. Birde jaqyn aǵaıynymyz Qanekeń men Bıdiń úıleriniń attaryn minip, Ázimqan degen aǵaıyn jigit ekeýmiz qashyp ketip edik. Odan keıin Ombyǵa oqýǵa baryp, qaıtyp júrgende de júrginshilerge erip júretin edim. Birde Aqmola noǵaıy, usta Muqametjan Manasapulynyń kók sholaq at jekken arbasyna minip ketken edim. Birde Aqmola qazaǵy Qojamberdi Sársenulynyń arbasyna otyryp ketken edim. Tipti, 1916 jyly semınarıany bitirip, «kisi bolyp» aýylǵa kelip edim. Qaıtadan Aqmolaǵa qaraı júrerde baı aǵaıyndar shetki poselkege sheıin arbaǵa jegýge at bermep edi. Sonda báriniń jylqylary qara qurttaı qybyrlap, shyrq aınalady. Keń sary dalanyń quba jonnyń ústeri qaptaǵan jylqydan kórinbeıdi, qap-qara byrdaı bolyp jatady. Sonda bir Ybraıymbek degen nasharlaý aǵaıynnyń balalary ǵana tory ala atyn jegýge berip edi...

Aqyrynda, ákeıdiń kúreń sholaq atyn minip, qasyma joldas erte almaı, bir kórshi elden Shýǵa kóshetin ońasha aýylmen sóz baılap, sol aýylǵa, Túrkistanǵa jalǵyz júrip kettim.

Ońasha aýylmen kóship, el shetine shyqtyq. Ózge kóshken el qara ozyp ketip qalypty. Jalǵyz aýyl taýlardy aralaı kóship kelemiz.

Taýlar — kópti kórgen qarttardyń betterindeı betterin ájim aıǵyzdaǵan, qabaǵyn salǵan Arqanyń taýlary, adyrlar, buırattar. Olardan asqan soń — ushy-qıyry joq, shóbi suıyq, quba jondar, shubalǵan qıyrsyz dalalar.

Aýylǵa túıege artqan qosy bar tórt-bes kisi kelip qosyldy. Bular aýylmen jaqyn tanys, Shýǵa kóship bara jatqan Taraqty eliniń adamdary Mádibek, Aqbergender eken. Aqmola qalasyna baryp, bolystarynyń ústinen qıanattaryn aıtyp aryz berip, túk qyla almaı keledi eken. Bularmen tanysyp, shúıirkelesip, óte jaqyndasyp qaldym. Bári de adamshylyqtary bar jaıdary jigitter. Bir-birimizdi syılap, aralasyp aldyq. Bular Aqmoladan biraz habar aıtyp keldi.

Bárimiz úsh-tórt úıli ońasha aýylmen kóship kelemiz. Birimizge-birimiz serik. Jortýylshy ury kóp, qorqynysh.

Ońasha aýyl saqpyz... Mádibekter kelip qosylǵan jerde, aýyl taý ishindegi qystaý ústinde eki-úsh kún otyrdy. Aýyldyń Temirqazyq jaǵynda buralǵan keń ózektiń boıynda sol taýlardy qystaıtyn shetki elderdiń az úıli 4 — 5 aýyldary otyrdy.

Tún edi. Uıyqtap jatyr edik. Men bir jigitpen qystaýdyń balshyq úıinde jatyr edim. Meni shyǵaryp sala kelgen bizdiń ákeı kıiz úıde edi. Tún ortasy kezinde, meni bireý oıatty. Oıandym. Serik aýylymyzdyń bastyǵynyń jigit balasy eken.

— Nemene? — dedim.

Kúbirledi:

— Oıbaı, tur! Bir qyzyq bar... Bir-eki poshtabaı, biri — qazaq, biri — orys-aý deımin, myna aýylǵa kelip jatyr. «Balqash teńizinen kelemiz», — deıdi. «Áneýgi osy jaqtan barǵan on eki ásker orysqa jolbasshy bolyp, aparyp salyp kelemiz, — deıdi. Áneýgúni osy jaqtan, óne boılary tolǵan qarý-jaraq, on eki tóre Balqashqa qaraı ótken eken ǵoı. Solardy aparyp salyp kele jatsa kerek... Túregel, baraıyq, sen qaǵazdaryn kór... Bul qudaı aıdap kelgen olja ǵoı... Bizge ne qylady?.. Bulardyń aparyp salyp kele jatqandary qashqyndar ǵoı, — dedi.

Oıyma sap ete tústi. Men aýyldan Túrkistanǵa bet alyp shyǵardyń az ǵana aldynda bizdiń eldiń shetin basyp, qastarynda bir áıel bar, qarý-jaraqty on eki orys, beti «Balqash» bolyp ótip ketti dep edi. Jurttyń aıtýyna qaraǵanda, deni ofıserler edi. Bizdiń eldiń bir aýylynyń jylqysyn ıirip turyp, alty-jeti iri at-aıǵyryn tizip alyp ketti dep edi. Solardy aparyp salyp kele jatqan kisiler ekenin bile qaldym.

— E, o ne kerek... júre bersin. Aparyp salyp kele jatqan kisileri kim ekenin, ne ekenin qaıdan bildińder?.. Qoı, tekke pálege soqtyqpaı jaı júrýge kerek! — dep jatyp qaldym.

Tań atty...

Túndegi, myna aýyldaǵy eki poshtabaıdyń attaryn ury áketti. Ózderine qazaqtar laý bermeı jatyr. Lay bermeý bylaı tursyn, qorjyndaǵy nárselerin, er-toqymdaryn alyp qoıypty, — desti.

Túste bir-eki kisimen álgiler jatqan aýylǵa keldim.

Aýyl alqapta. Kúzdigúngi jyly, qońyr kún. Dala shýaqtaý. Qarǵalarsha úımelep aýylda jınalyp júrgen qazaq. Poshtabaılar otyrǵan úıge kelip otyrdyq. Kórdim: «qazaq poshtabaıy» degenderin tanydym. Men Aqmola túrmesinde otyrǵanda, bir kezderde tereze aldyna kelip, maǵan tildesip, gazet ákep beretin ózimizdiń kók kóz sary Raqymjan eken. Ekinshisin de shyramyttym. Nildi zavodynyń noǵaıy Báýetten eken. Meni olar tanyǵan joq. Sóılesip otyrdyq. Ekeýin qazaqtar tysqa damylsyz alyp shyǵyp, ońashalap buldyratyp sóılesip júr. Baıqaımyn, oljalamaq.

Jón surasqanda Báýetten qazaqsha biletin orys «tóre» bolyp shyqty. Men nanǵan bolyp otyrdym.

Sol eldiń bala oqytyp jatqan ýchıteli keldi.

Ýchıtel eki tóreniń qaǵazdaryn surady. Analar alyp kórsetti.

Men ýchıteldiń qasyna kelip turǵan bolyp, jaı qaǵazdaryna qaradym. Balqashqa aparyp salǵan «tóreleriniń» mynalarǵa «kúsh-kómek qylý» týraly mer basyp bergen buıryq qaǵazdary eken. «Polkovnık pálen... Adútant pálen...» dep qol qoıypty.

Raqymjan meni tysqa alyp shyqty. Aýyldyń syrtynda toptanyp sóılesip júrgen qazaqtardyń bir jaq shetine bólek shyǵyp biz de otyrdyq.

— Men sizdiń jónińizdi surap, Jumaqas ekenińizdi jańa ǵana bildim. Bizdiń quda ekensiz. Men Kálpemurattyń Skándiriniń jaqyn týysqan aǵaıyny edim. Ana jylǵy sizdiń Skándirge beretin qaraker atyńyzdy Skándirden men alǵan edim... Siz maǵan járdem qylyńyz. Mynaý el meni áýre qylyp otyr. Áneýgúni osy jaqtan Balqashqa barǵan bir tórelerdi aparyp salyp qaıtyp kele jatyr edik. Osy aýyl túnde attarymyzdy urlap aldy. Er-toqymdarymyzdy, qorjyndaǵy túlkilerimizdi sypyryp alyp otyr, laý da bermeı otyr. Ne degen buzylǵan el ekenin bilmeımin. Siz Qarqaraly ýeziniń adamy bolsańyz da mynalar sózińizdi tastamas, syılar... Siz mynalarǵa aıtyńyz!.. Nárselerimizdi jınatyp berip... Mine jerde, bir aýylda bizdiń aǵaıyn Seıfýlla degen kisi jatyr deıdi, soǵan jetkizdirtip salyńyz... Sonsoń Seıfýlla birdeme qylar edi... — dedi.

— Seıfýllańyz kim? — dedim.

— Oıbaı, Seıfýllany bilmeýshi me edińiz? Sákenniń ákesi... Sákendi bilýshi me edińiz?.. Shirkin, Sáken ekeýmiz dos bolýshy edik... Áıteýir qutylyp kelip Túrkistan ketti ǵoı! — dedi.

Endi bir jarty saǵattyń ishinde qazaqtarǵa aıtyp, Raqymjandardyń qorjyndaryn, nárseleriniń birazyn, er-toqymdaryn jınatqyzyp bergizip, ákeıler jatqan serik aýylǵa alyp keldim.

Báýetten jolshybaı noǵaı ekenin moınyna aldy. Qazaqtar bolmastan úsh-tórt túlkilerin «oljalap» alysty...

Serik aýyldyń ákeıler otyrǵan bastyǵynyń úıinde Raqymjan, Báýetten, bizdiń ákeı, Mádibekter, taǵy on shaqty kisiler tolyp otyrdyq. Kıiz úı. Ortada qazan asýly. Qazandaǵy et shymyrlap qaınaıdy. Qoıdyń sary qıy mazdap janady. Raqymjan men Báýetten meni áli «Qarqaraly ýeziniń Jumaqasy» dep otyr. Aǵaıyny — Seıfýllanyń qasyna kelgen soń Raqymjan jarqyldap qýanyp, kóńildenip aldy. Qolynda dombyra, ekpindete shertedi. Mol qalaǵan sary qı mazdap janyp jatqan soń qazanda et shymyrlap qaınap jatqan soń, úıde otyrǵan jurt ta oınaǵysy kelip otyrdy.

Dombyrany sherte túsip, Raqymjan maǵan qarap sóıleıdi:

«Jumaqas quda!..» — dep qoıady.

Otyrǵan jurt ne qylaryn bilmeıdi. Keıbireýler shydaı almaı, teris qarap, aqyryn kúledi... Raqymjan sezbeıdi... Raqymjan jarqyldap dombyrany sherte túsedi.

— Shirkin, Sáken dombyrashy edi ǵoı!.. Aqmolada qymyzshylardy aralap, qymyz ishkende ekeýmiz ylǵı birge júrýshi edik. Keıde qymyz iship otyryp, dombyrany alyp, qaǵyp-qaǵyp jiberip án salýshy edi... Tamasha edi ǵoı! — deıdi...

Mádibek sezdirmeı:

— Káne, Sáken salatyn bir ánge salyp jiberińizshi! — dedi.

Ózgeler de kúlimdep, qozǵalyp qoıyp: — E, e! Káne, salyp jiberińiz! — desti.

Raqymjan máz.

— Jaraıdy... Sákenniń táýir kóretin ániniń biri, álgi jańa da ózimizdiń Tináli-Temesh ishinde júrgen bir Márıam Jágór degen orys qyzy shyǵarǵan «Dýdar» degen áni edi. — Endeshe sony salyp kóreıin, — dedi Raqymjan.

— İ-m-m!..

Márıam Jágór degen orys qyzy,
On alty, on jetige kelgen kezi.
Qazaqqa Dýdar degen ǵashyq bolyp,
Minekı Márıamnyń aıtqan sózi!..
Dýdar-aı! Dýdar, Dýdar-aı, Dýdar.
Dýdar-aı, Dýdar... e-e-eı!..
Qolynda Márıamnyń ótkir qaıshy,
Qaǵazǵa atym Márıam jazylsaıshy,
Qor bolyp bir qoqolǵa ketkenimshe,
Aldymnan qazylǵan kór tabylsaıshy!
Dýdar-aı, Dýdar...
Dýdardy kóp kórgem joq, biren-saran!..
Dýdardyń aýly alys, biteý aral:
Ashyqtyq tilegime jete almasam,
İlgeri kórer kúnim boldy qarań.
Dýdar-aı, Dýdar...
Aýylym Ótebaıdyń qyrqasynda,
Birde qar, birde jańbyr burqasynda.
Moınyna aq bilekti oraı salsam.
Almasam óziń jazyp qyrqasyń ba!
Dýdar-aı, Dýdar!..
Dýdar-aı, kók atyńdy jemdediń be!
Jerińe ýáde aıtqan kelmediń be?
Jerińe ýáde aıtqan kelmegeniń, —
«Marıam zaty orys» dep senbediń be?
Dýdar-aı, Dýdar!..

Úıdegi jurt qaljyńdap otyrsa da, Raqymjannyń áni maǵan edáýir áser bergen tárizdi boldy.

Raqymjan ánin short úzip, toqtatyp, dombyrany qattyraq shertip-shertip jiberdi.

«Sáken óstip salýshy edi», — dep, dombyrany qoıa saldy...

Erteńinde Raqymjan, Báýetten, bizdiń ákeı — bári bizdiń elge jóneldi. Men Raqymjan men Báýettenge tanytpaı qaldym.

Biz endi kóship, jyljı berdik.

Onyń ertesine taý ishinde, qystaýynyń janynda otyrǵan Shýǵa kóshpeıtin Mádibekterdiń bir aǵaıyndary, baıaǵy Baıqazy batyrdyń nemeresi Seıdýálı degenniń aýlyna kez boldyq. Kóshten burylyp, Mádibek bárimiz Seıdýálıdiń úıine tústik.

Tústenip otyrdyq. Ot janyp, qazan qaınap tur, Mádibek Seıdýálımen sóılesip otyrdy. Seıdýálı, sary tis bolǵan, shoqsha saqaldy, deneli quba kisi... Aqmolanyń jaıyn, «arǵy urys bolyp jatqan jaqtyń jaıyn», «sary orys pen bólshevıkterdiń» jaıyn surap otyrdy. Mádibek:

— Kúlli jerde bólshevıkter Kolchakty jeńip alyp keledi. Endigi Aqmola da alynǵan shyǵar... — dep, móldiretip sóılep otyrdy.

Seıdýálı ýaıymdap, qorqynysh qylyp tyńdap otyrdy.

— E-e, bólshevıkter alsa, álgi Seıfýllanyń balasy taǵy da shyǵa keledi deseıshi!.. Dym-aq dini qatty, buzyq bala dep edi... Taǵy da shyǵa keledi deseıshi! — dedi.

Mádibek sezdirmeı meniń sanymdy qysyp qoıady. Túrtip, qyzdyrmalap, Seıdýálıge meni jamandap, sózin qostaı berdi.

Men shydaı almaı:

— Otaǵasy, dini qatty bolǵanda, buzyq bolǵanda Sáken ne qylyp edi? — dedim.

Seıdýálı tiginip, meni kórsetip Mádibekten:

— Bul kim edi? — dedi. Men:

— Toqamyn... sol Sákenniń aǵaıynymyn, — dedim.

— E, aǵaıyny bolsań, dini qatty emeı nemene, álgi, bolyp turǵandarynda, Aqmolada ýeznoı komıtetten óziniń jaqyn aǵasy, eliniń aqsaqaly Baıtabardy qýyp shyǵypty. Óziniń ákesin qýyp shyǵypty... Buzyq emeı nemene, bir kúni nekesin buzyp, baıynan on segiz áıeldi bosatyp jiberipti. Namaz oqymaıdy deıdi. Paıǵambardy «ózimizdeı kisi» dep aıtady deıdi, — dedi.

Árıne, Seıdýálıge syr bildirmeı attandyq.

Sodan jalǵyz aýyl jyljyp, elsizge, shólge shyqtyq. Úlken taýlar artta qaldy, Endi shólge, «Betpaq dalaǵa» shyqtyq. Qýarǵan quba jondar, ushy-qıyry joq tárizdi, taýsylmaıdy. Elsiz, jansyz betpaq dala... Arqanyń shalǵyny birte-birte seldirep, úzildi. Birte-birte qalyń betegeler de taýsyldy. Birte-birte «Betpaq dalanyń» belgileri kórine bastady... Seldiregen sur soıaý jýsan, tyrbıǵan surǵylt kókpek. Tyrbıǵan, qýarǵan baıalysh, boz qaraǵan. Jeriniń qyrańy tastaq, oıpańy shaqat, sortań. «Betpaq dala» sup-sur, jan joq, kólbegen ólik tárizdi qıyrsyz dala. Betpaq dalada sydyrta aıańdap kelemiz. On shaqty túıege tórt úıdiń júksymaqtaryn artyp, tizgen. Aýyl bastyǵynyń áıeli salt atpen kóshti alyp keledi Áıel ústi-basyna qabattap kıingen. Keı túıelerdiń ústindegi jaman shekpen kúpisine oranyp, shoshaıyp otyrǵan kempir, bala-shaǵalar kórinedi.

Elsiz en dalany qaq jaryp, ızeńdep, yrǵalyp, aıańdap, shubalyp,tizilip kósh keledi Ushy-qıyry joq teńiz ústinde tizbektelip, shubap dúzip kele jatqan bir top qus tárizdi. Kóshtiń janynda bir-eki salt atty áıel keledi. Kóshtiń aldy-artyna shyǵyp, jortyp tórt-bes ıt keledi. Kóshti qabyrǵalap, bir úıir jylqysyn aıdap, bir bala men aýyl bastyǵy keledi. Jylqymen jedel, aýyldyń úrkerdeı qoıyn aıdap, jıren baıtaldy, jyrtyq shekpen kúpili sary bala keledi. Kóshtiń aldynda bes-alty atty kisi Mádibekter men biz kelemiz. Bárimiz de yrǵalyp aıańdaımyz da otyramyz. Sup-sur bolǵan aınala, qıyrsyz, kólbegen, qýarǵan dala...

El joq... Jan joq... Ushy-qıyry joq. Betpaq dalada shoqtaı bolyp, sydyra, saý aıańdap júremiz. Teńizde maltyǵandaı qybyrlap, kóktegi kúnniń astyna qaraı jyljımyz da otyramyz... Taýsylmaıdy. Ylǵı quba jon, ylǵı sur dala. Búgin de sol, erteń de sol. Birine-biri uqsaıdy. Taýsylmaıdy. Biz de betpaqty qaq jaryp, taýsylmaıtyn jondardy, qyrqalardy sydyrtyp, bógelmeı, jalyqpaı saý aıańdaı beremiz. Elsiz, shubalǵan «Betpaq dala» da taýsylmaıdy. Bizde ushy-qıyry joq dalany qaq jaryp, jan-jaqqa burylmaı, ilgeri, ylǵı bir qalyppen sydyra aıańdap, yrǵaqtaı beremiz. Júre beremiz... Júrisimizdi bir kúıge salystyrǵanda, ylǵı bir qalypty yrǵalyp shubyrǵan «balbyraýyn» kúıi tárizdi nemese quddy «tango» tárizdi deýge bolady.

Keshtetip kelip, soqyr qudyqqa jete qonamyz. Lezde baspanalar tigiledi. Bireýler úı irgesinen op-ońaı baıalysh shaýyp ákeledi. Tamyzyq tıgizip qalsa, qý baıalysh dý etip janady. Qyzýy qatty-aq. Bireýler soqyr qudyqtan baryp sý ákeldi. Sýǵa talǵaý joq. Tabylsa bolǵany. Tez shaı da qaınaıdy. Et te asylady. Jylqy men attarymyz aýyl qasynda jaıylyp, jýsan, ızen, ebelekti tyrsyldatyp julyp jatady. Qoı men túıeler ińirge sheıin aýyldy aınala jaıylyp, kóz baılana ǵana qotanǵa ıiriledi. Túnde tórt jappa, bir qara qos shoqtaı bolyp, bir-birine tyǵylǵandaı búrisip, qıyrsyz betpaq dalada búkil dúnıeden adasqandaı kip-kishkentaı bolyp otyrady. Baıalyshty mazdatyp jaǵyp, otty jarqyldatyp, ottyń aınalasynda syǵylysyp, áńgimelesip otyramyz. Dombyra shertemiz. Keıde ottyń jaryǵymen qarta oınaımyz. Aýyldyń bir-eki jigiti garmon oınaıdy. Bir-eki kishkene qyz bala án salady.

Sol kóshispen kóp kún kóshtik...

Eki jerde bir jaqtan jylqy alyp bara jatqan eki top jaý qýdyq. Eki jylqy túsirip aldyq.

Aqyrynda Shýǵa kóship bara jatqan Mádibekterdiń elderin qýyp jettik. Endi turmystyń ózinshe qyzyǵy da bola bastady. Biraq jaza bergenge ýaqyt joq. «Betpaq dala» turmysynan talaı jazarlyq túrler bar... Birde, kezinde basqa ısharatpen jazylar... Shýǵa taıandyq.

Bir túni úıdiń artynda arqandaýly turǵan meniń kúreń atymdy ury áketti, sol eldiń urylary qashyp bara jatqan jalǵyz attynyń atyn «olja» qyldy. Qatar otyrǵan tórt-bes aýyldyń kúzetsiz jatqan tórt túlik maly aman, jalǵyz meniń atymdy ǵana qadap urlady. Taǵy da jaıaý tastap, shońqaıtty da ketti. Mal urlaýǵa sheber qazaq urlyqty shyǵarýǵa qandaı sheber. Erteńinde-aq sol túngi «jortqan» urylar bilindi. Biraq ondaı kezde bizge urylar teńdik bere me? Ol túngi «jortty» degen urylar aıaqtaryna da otyrǵyzǵan joq. Biraq shyndyqtaryna jetý qıyn — sol túni «pálen ury júris qylǵan eken, túgen ury júris qylǵan eken» degen sóz taratyp, atty shyn urlaǵan ury, aldyrǵan kisini bóten izge salyp jiberýi de múmkin. Kúreń at joq boldy. Betpaqta jaıaý qaldym. Kóńil jetetin jerden minetin at izdedim. Birte-birte kún ótti. Qalyń el Shýdyń qabaǵyna keldi. Sol bizdiń Taraqty elimen japsar ekinshi bolysqa qaraıtyn Tama elinde bizdiń bir baı aǵaıynnyń Maqajan degen qudasy bar edi. Soǵan baryp Maqajannyń Jumadildasynan bir myqty at surap minip, Áýlıeata qalasyna júrdim. Qasyma úsh-tórt jigit joldas boldy. Bireýinen basqasy Mádibektiń jaqyn inileri. Bireýi — Batyrbek jáne shoıyndaı Súıindik batyr. Áýlıeataǵa qaraıtyn japsar elderdi Batyrbek pen Súıindik jaqsy biledi. Qudandal. Batyrbektiń qatyny sol eldiń bireýiniń qyzy eken.

Shýdan óttik. Qys bolsa da jer qara. Qalyń sekseýil basqan jota-jota, úıdim-úıdim qalyń qum teńizge kirdik. Saryarqadan «Betpaq dala», Shý boıy, odan qum teńiz, qum ishi kózge bir túrli jat kórindi. Júrip kelemiz. Júris qatty.

Keshke Áýlıeataǵa baratyn shetki elge, Batyrbektiń qaınysynyń aýylyna keldik. Arqadan bul elge birinshi márte kelgen maǵan bulardyń jeriniń, maldarynyń, adamdarynyń, úıleriniń túri, barlyq qaıbaty tipti basqasha kórindi. Ekinshi bir jat dúnıeniń jandaryndaı kórindi. Áýeli sekseýil arasynda júrgen jylqylaryna kez boldyq. Ádeıi toqtap, bir jylqylardy aıdap kórdim. Júnderi tyqyr, moıyndary jińishke, shómek, maımıǵan, qamys qulaq, tuıaqtary qalyń, úlken. Odan qumdardyń aralarynda, oıda júrgen túıelerine kezdestik. Túıeleri de tyqyr, sıda, júnderi kúnge kúıgen, qara. Odan aýlyna keldik, úıleri shoshaq, tik. Adamdary ylǵı sary tońdy. Keýdeleri tar, etegi uzyn, jeńderi tar, sholaq. Aıaqtarynda kebis baıpaq, ne jaman kishkene etik. Adamdary óńsiz, uıań kóziniń astymen qaraıdy. Sózdi aıqyn sóılemeıdi. İshinen bir qýlyq daıarlap otyrǵan tárizdi.

Batyrbektiń qaıynyna eki kún qondyq. Batyrbek sonda qaldy. Ózgemiz júrip kettik. Ol aýyldan shyǵyp araǵa bes qonyp, birde el taba almaı, qum arasyna qalyp, Áýlıeata qalasyna keldik...

Saǵynǵan sovetke júrek lúpildep keldik. Qasymyzda Áýlıeataǵa taıanyp qonǵan eldiń oryssha azyraq oqyǵan jigit balasy bar. Ádeıi bizdi ertip shyqqan. Áýlıeataǵa keshtetip kelip bir shetki úıge qonyp, erteńinde álgi jigit bastap bizdi Áýlıeatanyń is basyndaǵy qazaq jigitterine jaǵalatyp ertip ákeldi. Áýeli bir áskerlik jigitke ákeldi. Atyn umyttym, óte táýir jigit kórindi. Páterinde gazet, jýrnaldary bar. Oqyǵan jigit tárizdi. Jónimdi aıtqan soń álgi jigit dereý kıinip, bizdi qurmettep atyna minip, bizdi alyp júrdi. Chekanyń (CHK) bastyǵyna ákep meniń jaıymdy baıandady. Ol bir janyp turǵan otty jas jigit, qazaq, Jylyspaıuly. Ol da qurmet qyldy. Ózi elge shyǵyp bara jatyr eken. Odan keıin ıspolkomǵa ákeldi.

Saǵynǵan ıspolkom júrekke, kózge sondaı ystyq. Ispolkomǵa kirdik. Qabyrǵalarda ilýli Lenınniń, Troskııdiń sýretteri japsyrýly jáne túrli jalyndy sózdi sýretter tur. Ispolkomnyń tóraǵasy Qabylbek Sarmoldauly otyrǵan bólmesine kirdik. Tesile qaraımyn. Aldynda ústeline qarsy otyrǵan bir-eki oryspen sóılesip otyr. Biz keıinirek turǵan oryndyqqa otyrdyq. Ispolkomnyń tóraǵasy Sarmoldaulynyń aýzyna, betine qadalyp, sózderin qadala tyńdap otyrmyn. Orystar aqsha bólimderiniń basqarýshylary tárizdi, áli umytqam joq. Orys qyzmetkerler jurttan aqsha alyp, aqsha berý retin qalaı tártipke qoıý jónin surap otyrdy. Sarmoldauly kádimgideı aqyl, jón aıtyp otyrdy. Bir túrli súıinip kettim. Jap-jas jigit, qazaq bólshevık, ýezik ıspolkomnyń bastyǵy! Kádimgideı jón aıtyp, ámir aıtyp otyr. Bul ýeziń sovet úkimetiniń eń basynda otyrǵan qazaq bólshevıkterin meniń eń birinshi kórgen kisim. Buǵan edáýir qýandym.

Bizdi ertip kelgen áskerlik jigit Qabylbektiń qazyna kisilerine aıtyp otyrǵan sózin bólip, qulaǵyna kúbirlep bizdi aıtty. Qabylbek te dereý úıirile qaldy. Qazyna kisilerin qoıa berdi. Ispolkomnyń bir qazaq múshesin shaqyrtyp alyp, bizdi kútýge, jatatyn, turatyn jaılarymyzdy retteýge soǵan tapsyrdy. Kenen is qyldyq. Ár qyzmettegi jigitterdiń kúnde bireýi qonaqqa alyp júrdi. Bir qyrǵyz, bir noǵaı, bir ózbek jigitteri de qonaqqa shaqyryp syılady. Jatatyn úıimiz sol Áýlıeata qalasyndaǵy Qalmaǵambet degen az ǵana oqyǵan arǵyndiki boldy. Qalmaǵambet bizdi úıine ózi ertip apardy. Sýdyraǵan ekpindi kisi qazaqsha «aǵaıyn-baýyr» tartyp kútip, asty-ústimizge túsip syılap jatyr.

Sol Áýlıeatanyń bir-eki muǵalimine «Jas qazaq marselezasy» degen óleńimdi kóshirip berdim. Ánin salyp berdim. Muǵalimder qýanyp «Jas qazaq marselezasyn» jyrlap ketti...

Gazet, telegramma habaryn bas almaı oqyp jatyrmyn. Kolchaktyń, Denıkınniń byt-shyt bolyp jatqan habarlaryn oqyp, júrek lepirdi.

Shoqaıuly «Qoqandy bılep» qoqaıyp júrgende, ony estimeı jatqan Túrkistan eńbekshi tabynyń qazaq azamattary qozǵalyp, bólshevık jolyna kire bastap, ýezik sovet úkimetiniń bastyǵy jas qazaq bólshevık bolyp is basqaryp otyrǵanǵa kóńilim tolyp edi. Endi, «Barlyq Túrkistan sovet respýblıkasynyń bastyǵy da qazaq, bólshevık Turar Rysqululy degen jigit» dep esitken soń kóńil onan saıyn toldy. Respýblıkanyń qazaq bólshevıkterinen bolǵan eń birinshi bastyǵy! «Alashorda» dilmarlary qazaq bólshevıkterin gazetteri arqyly sókkende: «Qańǵyrǵan, qaǵylǵan, soǵylǵan, elden shyqqan biren-saran buzyqtar, qýlar, bólshevık bola qalǵansyp...» — dep, balaǵattaýshy edi. Joq, «Alashorda-eke», qaǵylǵan, soǵylǵan emespiz!.. Biz biren-saran da emespiz!.. Durystyq — bizdiń túsken jolymyzda! Sondyqtan bizdiń sanymyz kún saıyn kóbeıýli. Kópshilik te bizde, kúsh te bizde!» — degen oılar kirdi. Álgi oıazdy jáne barlyq aımaq — respýblıkany basqaryp otyrǵan jas qazaq bólshevıkterin kórip kóńil tolǵanda, kóńil osy, joǵarǵy oılarmen toldy. Keshikpeı Kolchaktyń qolǵa túskenin jarıalaǵan telegrammalar keldi. Júrek lepirip, qaıtýǵa talpyndym. Qabylbek Sarmoldauly «qyzmetke qal» dep kóp jabysty. Partıanyń musylman búrosynyń (mus. búro) keń alqa májilisine salyp, búro atynan meniń qyzmetke qalýyma usynys qyldy. Men búroǵa Aqmolanyń shabynshylyq kórgen aýyl halderin aıtyp, baıandama qylyp, meni qaıtarýlaryn ótingen soń, aqyrynda, kóndi. Qabylbek endi jiberetin bolǵan soń, usynys qylyp, mus. búro maǵan kúsh kómek qylyp, edáýir aqsha men jolshybaı Aqmolaǵa sheıin úgit, baıandama jasap otyrýǵa mandat beretin bolyp, qaýly jasasty.

Qabylbekten erteńine musylman búro atynan jáne ıspolkomnyń bıleý bólimi atynan mandattar alyp jáne aqsha alyp, elge taratatyn eki qorjyn úgit-jobalar basylǵan kitapshalar alyp, eki mılısıa alyp, laýmen Aqmolaǵa qaıttyq.

Qabylbektiń tek aýyzsha aıtqanǵa senip, bul istegen járdem-kómegi bizdiń jolymyz ońaılaýyna kez bolǵandaı boldy. Áýlıeataǵa kelgende Kolchaktan qashqan sovdepshi ekendigime kúdiksiz dálel bolarlyq jóndi qaǵazdarym da joq edi. Jáne Áýlıeatada meni tanıtyn bir adam da joq edi. Senbeıin degen kisi «aqtardyń kisisi» dep senbeýge de múmkin ǵoı. Qabylbek bilgishtik qyldy. Aqtan qashqan ekenimdi kúdiksiz tanyǵandyǵy bizge úlken jaqsy boldy. Men tárizdi Ombydan ári qaraı qashyp, odan qaıta Kókshetaý, Atbasar, Torǵaı ýezerin basyp, Aqmeshitke kelgen Sabyr Sháripulyna Aqmeshit ıspolkomynyń basynda otyrǵandar nanbaǵan. «Kolchaktyń jiberip otyrǵan tyńshysy» dep uıǵarǵan. Ustap abaqtyǵa tyǵyp qoıǵan. Bir tozaqtan aman kelgen Sabyr izdep kelgen qyzyldardyń abaqtysyna túsken. Aqmeshitte tanıtyn adamy joq. «Kolchak tyńshysy» sanalyp, abaqtyda pushaıman bolyp jatqan. Budan talaı jaýap alǵan. Sabyr kúıip-janyp, «Kolchaktan qashqan sovdepshi bólshevık» ekenin túsindirip, baıandap aıtyp baqqan. Aqmeshittiń topas ákimderi oǵan eshbir nanǵysy kelmegen. Sabyr edáýir jatqan, kóp azap kórgen.

Aqyrynda muny synamaqqa túrmeden shyǵaryp, qasyna myltyqty bir-eki soldat qosyp, Atbasar ýezinen ashyǵyp jatqan Aqmeshitke astyq keltirýge jibergen. Sabyr az ýaqytta Atbasar ýezine, Esilge sheıin baryp, ádemi tizbek baılanys jasap, Atbasardyń Aqmeshit jaq shetindegi «Qasen hanmen» shart (dogovor) jasasyp, kóp túıelik kerýenmen Aqmeshitke astyq aparǵan. Bir emes áldeneshe aparyp, ashyǵyp jatqan Aqmeshit qalasyna kóp paıda kórsetken. Sabyrdyń munysyna da azyq-túlik komısarynan basqa Aqmeshit ákimderi tıisti baǵa bere almaǵan. Aqmeshittiń azyq-túlik komısaryn Tashkentke shaqyryp áketkennen keıin «Sabyr Sháripulyn munda jiber» degen Aqmeshit ıspolkomyna Tashkenttegi Aımaqtyq CHK-dan telegramma kelgen. Sabyrdy taǵy da tutqyn qylyp, bir soldatpen Tashkenge aıdap jibergen. Sabyrlar Tashkenge belgili Osıpov kóterilisi bolyp kúshpen basylyp, endi Tashken sovetiniń tóńkerisshil Komıteti men Chekasy (CHK) qalany tintip, tekserip, kúdikti adamdardy «shapshań sotpen» atyp jatqan ústine týra barady. Úrpıip, demin ishine tyǵyp alǵan qalaǵa keledi. Sabyrdy týradan-týra «shapshań sotqa» aparady. Sol qaharly tynysyn ishine tartqan, qımyly shapshań, qabaǵy túıilgen «shapshań sot» úsh-tórt-aq jaýap suraıdy. Sottyń bir múshesi:

— Á-á, muny bilemin, Kolchaktyń oblystyq komıtetiniń múshesi! — deıdi.

Sottyń bastyǵy «apar» deıdi.

Atylatyndardy shyǵaratyn esikke qaraı Sabyrdy jeteleıdi. Atylýǵa aparatyndardyń aty-jónin jazyp alyp otyrǵan jigit Sabyrdyń aty-jónin jaza bastaıdy. Kók tyrnaqty kári ajal Sabyrdy búrip qushaqtap alady. Uzaq azap tartqan jannyń endi tynyshtanatyn mınýty jetedi. Sabyr sol arada biraz máńgi tynyshtyq munaryna meń-zeń bolyp eltip otyryp, selk etip yshqynady. Jan alqymǵa keledi. Sabyr julqynyp, taǵy da sotqa óziniń kim ekenin, jan ushyryp asyǵyp sóıleı berdi. «Shapshań sot» azyraq oılanyp, shyn kúıinip sóılegen sózdi teksermek bolady.

— Biletin kisiń bar ma? — deıdi.

Sabyr álgi Aqmeshitten Tashkenge shaqyrylyp kelgen azyq-túlik komısaryn aıtady. Sóıtse ol Tashkenge kelgen soń, Chekanyń bastyǵy bolǵan eken. Osıpov ony óltirip ketken eken. Taǵy da Sabyrǵa:

— Seni erteńge deıin kepilge alatyn kisi tabyla ma? — deıdi. Ondaı kisi joq. Sabyr alaryp aınala qaranady... Sabyrdyń qasynda turǵan, Sabyrdy Aqmeshitten ákelgen qyzyl soldat:

— Men kepilge alamyn, — deıdi.

Sabyrdy qyzyl soldatqa bir táýlikke kepilge beredi. Sodan ilinip, Sabyr sol ýaqytta Túrkistannyń CHK-synyń baqylaý komısıasynyń múshesi, Túrkistan respýblıkasyna eń aldymen sovet týynyń shylaýyn kótergen, qolmen sanarlyq azamattyń biri Dúısebaı Nysanbaıulyna jolyǵyp, isti baıandap, aqyrynda ólmeı qalady.

Budan soń Sabyr Dúısebaılarmen jaqyndasyp, Máskeýden Túrkistan kelgen Kýıbyshevke kirip, baıandama jasap, Apınǵa jolyǵyp, bulardan mandat alyp, partıanyń tapsyrǵan jobalarymen Túrkistannan Torǵaı, Aqmola gýbernıalarynyń ońtústik jaqtaryna shyǵyp ketedi...

Sabyr sóıtip Aqmeshit ákimderiniń topastyǵynan kóp beınet kórip, aqyrynda tekke atylyp qala jazdaıdy.

Al Áýlıeatanyń Qabylbek basqarǵan úkimeti ondaı topastyq kórsetpedi.

Biz taǵy da eki qorjyn kitapshalar jáne jolǵa kerek nárseler alyp, sekseýildi «qum teńizben», Shýmen, «Betpaq dalamen» Aqmolaǵa qaıttyq...

(aqyry bar)

1926 jyl, 17-sáýir.

Qyzylorda.Sáken.

---