InfoHub Logo

Sáken Seıfýllınniń «Tar jol, taıǵaq keshý» roman-essesiniń alǵashqy ıdeıasy «Ǵabdolda tiri eken» degen 1920 jyly jazylǵan maqalasynan bastaý alyp, 1922 jylǵy «Oktábr tóńkerisiniń qurbandary» esteligimen jalǵasty. Kúnshyǵysta partızan qatarynda bolǵan Abdolla Asylbekovty, tóńkeris kezinde qurban bolǵan Shaımerden Áljanuly, Báken Serikbaıuly, Ysqaq Kóbekuly, Ádilbek Maıkótuly, Nurǵaıyn Bekmuhambetuly, Hákim Manazaruly, Nurǵalı Qojanuly, Amangeldi Imanuly, taǵy basqalardy ataı kelip, Báken Serikbaıulynyń Kolchak túrmesinde hal ústinde jatyp Sákenge: «Biz ólsek te sen tiri qalsań jaqsy bolar edi. Sen gazetke, kitapqa jazyp, bizdiń ne úshin, kim úshin ólgenimizdi aıtar ediń», — degeni esine túskeni jáne «Ardaqty, esten ketpes joldastar! Sender ózderiń ólseńder de qasıetti esimderiń ólmes! Qasıetti tilekteriń ólmes! Endigi tiri júrgen joldastardyń mindeti osy aıtylǵan shahıtterdiń esimderin umytylmaıtyn qylý. Ol úshin Qazaqstanda keıbir shkolaǵa, mektep, medreselerge, oqýhanalarǵa, kóshelerge osy aıtylǵan erlerdiń esimderin qoıý kerek. Buǵan kúlli Qazaqstandaǵy joldastar kirisýi kerek. Sóıtsek bizdiń moınymyzdaǵy borysh, joldastyq aqtalady», — dep jazyp, ony oryndaýǵa kirisken bolatyn. 1923-24-26 jyldary «Qyzyl Qazaqstan» jýrnalynyń birneshe sandarynda «Tar jol, taıǵaq keshýdiń» úzindileri jarıalandy. Qolǵa qarý ornyna qalam ustaýǵa múmkindik týǵanda oryndaı bastaǵan alǵashqy azamattyq paryzdarynyń biri, ıaǵnı roman-esseni jazýynyń birinshi sebebi osy edi.

Ekinshi, Sáken Seıfýllınniń óz sózimen aıtar bolsaq, «1916-17- 18-19 jyldardaǵy tarıhı qozǵalystyń, uly ózgeristiń (revolúsıanyń) Qazaqstandaǵy ózim kórgen, ózim bilgen oqıǵalarynan baspa júzinde iz qaldyrý» maqsatyn kózdegendigi. Ondaı iri oqıǵalardy jalań baıandaýǵa bolmaıtynyn sezgen avtor: «Munda talaı kisilerdiń attary atalady. Tarıhı qozǵalystyń ózim kórgen, bilgen oqıǵalaryn jazǵan soń, árıne kisilerdiń attary kirmeske bolmaıdy. Maqsut bireýdi kóterý, bireýdi jamandaý emes. Zor qozǵalystyń, zor ózgeristiń ár kezinde ár túrli pikir, ár túrli áreket bolǵan. Ol — tirshiliktiń, tarıhtyń isi.

Bul kitapta «Alash» týraly áńgimeler aıtylǵanda, Alashordada bolǵandardy aıyptamaq nıetimen aıtylyp otyrǵan joq. Tek áńgime tarıhı maǵlumat retinde ǵana baspa júzine shyqsyn degen oımen aıtyldy», — dep kúni buryn eskertý jasap, eń negizgi sebepti ańǵartady.

Mine, osyndaı arnada jazylǵan roman-esse 1927 jyly sol kezdegi astana Qyzylorda qalasynda jaryq kórdi. Kitap shyqqanǵa deıin-aq «Sáken jaqsy aqyn ǵoı, qara sózde nesi bar?» — degen múláıim sózder keıbireýlerdiń aýzynan shyǵyp jatqanda, Sákenniń pozısıasyn túgel qoldaı bermeıtin Erǵalı Aldońǵaruly 1926 jyly jeltoqsanda «Jazýshylar men kórkem ádebıet» degen maqalasynda «Sáken úsh-tórt jyldan beri «Tar jol, taıǵaq keshýdi» óziniń tóńkerisshil bolyp júrgen ýaqytynan, sondaǵy joldastarymen birge istegen jumystarynan, tartystarynan bastap jazyp júr. Bulaı jazý ádebıet zańynda durys nárse. Tóńkerisshil romantızmge (sosıalnaıa romantıka) bul túgel qosylady, gáp tarıhqa kiretin materıalǵa boıaýdy tym qoıýlandyrýda», — degen oıdy tuńǵysh ret bildirgen bolatyn. Ony Sáken, «kórkem ádebıet júzinde bizge onsha qosylmaıtyn» adamnyń, dálirek aıtsaq 20-jyldary kóptegen syn jazǵan darynnyń aýzynan osyndaı ıbaly sózdiń shyǵýyn teris kórmegen edi. «Tar jol, taıǵaq keshýdiń» tarıhta ataýsyz qalmaıtyn shyǵarma ekendigi eń alǵash osylaı bilingen-di.

Sákenniń qaı shyǵarmasyna bolmasyn ashshy syn jazyp kele jatqan Názir Tórequlov kitaptyń shyqqanyna eki jyldaı bolyp qalǵanda «Tar jol, taıǵaq keshý» týraly bir-eki sóz» deıtin maqala jazdy. Ol «Eńbekshi qazaq» gazetinde 1928 jyldyń 28 jeltoqsanynda shyǵyp, qara aspandy túsirip jibermegenimen, roman-esseni dattaýdy maqsat tutqany qalyń kópshilikke birden málim boldy.

Redaksıa óz tarapynan jazǵan túsindirmesinde: «Názirdiń Sáken kitabynan túk paıda joq deýi qate. Názirdiń syn jazǵandaǵy betalysy durys emes. Qansha qatelikteri, teris pikirleri bolǵanmen de, Sákenniń «Tar jol, taıǵaq keshýi» qazaq jurtshylyǵyna qazaqtyń saıası turmysy jaǵynan birinshi kitap. Ras, Sáken kitaby tarıh emes. Biraq tarıh bolmaǵanymen, tarıh jazýshylarǵa paıdasy bar kitap», — dep tapqanyna qaramastan, kúni búginge deıin osy kitapty bireý maqtap-madaqtap jatsa, ekinshi bireýler zamana yńǵaıyna qaraı, qoǵamdyq oı-pikirdiń qubylýyna saı dattap-qaralaý prosesi alma-kezek júrip jatyr. Aıqysh-uıqysh pikir aıtý tolastar emes.

Alǵashqy «talqandaǵysh» syn Názirdiki bolǵan soń, odan edáýir úzindi keltirý oryndy bolmaq.

«Bul zatty ádebıettiń qaı túrine qosaryn (ıstorıa, ocherk, monografıa, memýar, vospomınanıe, avtobıografıa, ı dr.), jazýshy óneriniń qaı salasyna sanaryn eshkim de ajyrata almaıdy. «Bul astaýdaǵy sýdyń dámin tatyp, sonan soń kúrish salsa, maı quısa, et týrasa, sarymsaq, sábiz salsa, tuz sepse sonda dókeıbaı palaý bolady», – degen eken Qojanasyr. «Tar jol, taıǵaq keshý» týraly da osyny aıtýǵa bolady.

Muny tipti jazbaı qoıǵany-aq durys bolar edi. Biraq ne kerek, anturǵan jazyp shyǵardy. Qaıdaǵy bir Tátimovtardyń, Ýgarlardyń, Múkeevterdiń, Sháripovtardyń jáne basqalardyń aqtarmen, alashordamen maıdandasqanyn aıtty. Óziniń tóńkeriske qatysqanyn, óziniń quba qyzdardy, qula qyzdardy, erni qyzylsha qyzdardy, beli uzynsha qyzdardy kórgenin aıtypty. Ózin madaqtaıdy... Alashordanyń qashqanyn madaqtaı sýretteıdi. Sáken — baıaǵy Sáken. Sáken óziniń tý basta tańdap túsken jolynda. Ol óli Azıanyń — Qazaqtyń kótkenshik, darashyldyq eski jolymen ketip barady. Sáken shala-sharpy evropalasqan «sal» ústindegi qarańǵy qazaqshylyq jolymen áli kele jatyr!» — degen.

Názir maqalasynan keıin toǵyz aı ótkende Ábdilda Tájibaevtyń «Tar jol, taıǵaq keshý» men Názirdiń syny týraly» degen maqalasy 1929 jyldyń 15 qyrkúıeginde jarıalandy. Bul osy roman-essege arnaıy jazylǵan ekinshi maqala. «Kitaptyń saıası mańyzy kúshti. Qazaq tarıhynyń kóbi sodan tabylady. «Tar jol, taıǵaq keshý» realızm, shyndyq jolymen jazylǵan sýretti shyǵarma. Kitaptyń jańa órbip kele jatqan jastarǵa jolbasshylyǵy mol. Názir qansha jamandaǵanymen de «Tar jol, taıǵaq keshýdiń» qadiri endi kúsheıe bermek. Kitaptyń sýrettilik jaǵy kúshti, tilge de baı. Al Názirdiń syny tolyq syn emes, qyńyr, bir jaqty syn, bet tyrnaý», — degenine redaksıa taǵy da túsindirme beripti. «Qaı kúnde bolsa da birbetkeılikten túzý syn shyqpaıdy. Túzý syn jazam dese, jaqsysyn da jamanyn da birdeı kóre bilý kerek», — dep, eki synǵa da taqymy tolmaǵandyǵyn tómendegi oılarmen bildirgen.

«Tar jol, taıǵaq keshýdiń» jaqsylyǵy — tarıhı materıaldarynyń moldyǵynda, kezeń ıdeologıasyn ashyp kórsetkeninde, qazaq komýnıseriniń shyǵý joly, olardyń ıgilikti isterinde», — dep tabady da, kemshiligi — materıaldardy durystap suryptamaǵandyǵynda, Kólbaı, Baıseıit, Muqandardy orynsyz maqtaǵany, komýnıs etip kórsetkendiginde, qyzdardyń kóptiginde (kitapta eshbir oryn joq), roman, poves shartynda emes, memýar túrinde jazylǵan kitaptyń sanyna qosýǵa bolady. Olaı bolsa, keıbir joldastardyń «Tar jol, taıǵaq keshýdi» kórkem ádebıet deýi durys emes» degen redaksıa tujyrymy eskerýsiz qalýǵa tıisti emes, óıtkeni ol pikir kúni búginge sheıin óleksesin súıretip áli kele jatyr.

Názirdiń Qojanasyr oıyn mysalǵa keltire otyryp, «Tar jol, taıǵaq keshýden» eshbir kórkemdik qasıet tappaǵanyna negizinen kelispegenmen, keıbir oılaryn eleńsiz tastaýǵa bolmaıdy, óıtkeni Sáken roman-esseniń betasharynda «ýaqyttyń tarlyǵynan asyǵys jazyldy. Sózdi sheberlep, tizip otyrýǵa ýaqyt bolmaǵandyǵyn» tekke eskertpegen.

Al tarıhı qozǵalys roman-esseniń negizgi arqaýy ekendigin eskersek, onda synshy ómir derekteriniń durys-burystyǵyna nazar aýdaryp, oqıǵalardyń burmalanǵan tusy bolsa, sony kórsetse, ony túzetý jolyn ańǵartsa, redaksıa da Názir sózin qoshtaǵan bolar edi.

Roman-esseniń «shyndyq jolymen jazylǵanyn» zor senimmen aıtqan Ábdilda Tájibaevtyń «sýrettilik jaǵy kúshti» degeni kórkemdik tanymynyń balańdyǵynan góri Sákenge búıreginiń burylǵandyǵyn kórsetedi. Ony da redaksıa oryndy eskertip ótken bolatyn.

Al roman-esseniń 1936 jyly túzetilip tolyqtyrylǵan basylymynyń kórkemdik jaǵynan shyraıyn kirgizip turǵan «Shoqaı bolys», «Ashaı», «Yqylas kúıi», «Túrkistanǵa asarda» degen taraýlar 1927 jylǵy birinshi basylymynda joq.

Al shyǵarmaǵa kórik darytqan ánshi Qabıba qyz jaıyndaǵy «Áýpildek» taraýy áýelgide qysqasha baıandala salsa, 1936 jylǵy basylymda barynsha áserli sýrettelýiniń arqasynda roman-esseniń kórkemdik ajary ashyla túsip, ádebıetimizdegi qyzdar galereıasynan myqty oryn alǵanyn aıta ketken oryndy.

Tarıhı oqıǵalar tóńiregindegi is-áreketterdi bultartpaı kórsetetin derekter sońǵy basylymdardan alynyp tastalǵan. Al olar 1927 jylǵy basylymynda oryndy-aq keltirilgenin, ásirese alash azamattaryna til tıgizbeı, aıdar taqpaı aıtylǵanyn kóremiz. Kóbine alash oqyǵandary, aqjaǵalylar degenderdi 1936 jylǵy ıdeologıalyq qyspaqpen «alashshyldar, ultshyldar, baıshyldar» degen ataýlarmen almastyrypty. Ony Sákenniń ózi jasady ma, álde lıto túzetti me, belgisiz.

Názir Tórequlov pen Ábdilda Tájibaevtyń maqalalary Sákenge úlken oı salǵandyǵyn árkezdegi bergen suhbatynda aıtyp, jazyp otyrǵan. Onyń ústine sol kezdegi ıdeologıalyq qyspaq pen tarıhı áleýmettik jaǵdaılar «Tar jol, taıǵaq keshýdi» qaıta qarap, óńdeý qajettigin «eriksiz» uǵyndyrǵan.

1932 jyly 10 qańtarda Qazaqstan ólkelik komıtetiniń nasıhat jáne mádenıet bólimderi men Qazaqstan marksızm-lenınızm ǵylymı-zertteý ınstıtýty» «O zadachah borby na teoretıcheskom fronte v Kazahstane v svázı s pısmom tov. Stalına» degen qaýly alyp, ıdeologıalyq maıdandy burynǵydan da shıryqtyryp jiberdi. Alash qozǵalysynyń ońy da teris, terisi de teris dep baıandalsyn degen nusqaý jasalady. «Tov. Ryskýlov v svoeı knıjke «Kırgızstan» povtoráet vsled za alashordınsamı ı kolonızatoramı legendý o dobrovolnom perehode v poddanstvo sarızmý ýgnetennyh mass Sredneı Azıı. tov. Seıfýllın v svoem hýdojestvennom tvorchestve vospevaet feodalno-rodovýıý kúltýrý («Kokchetav»)» degen 1932 jylǵy eskertý ýaqyt ótken saıyn kúsheımese, solǵyndaǵan joq Sondyqtan Sáken «Tar jol, taıǵaq keshý» roman-essesin qaıtadan óńdep, tolyqtyrǵanda biraz oılardy shıryqtyrýǵa, ashylaı til qatýǵa «mindetti» boldy.

Osy qaýly sol kezdegi aqyl-oıdy qursaýlap, ásirese alash qozǵalysyna baılanysty oı-pikir men ataýlarǵa qatań qarady. Tipti sovet ókimeti taraǵansha óziniń yzǵaryn árqashan sezdirip otyrdy. Neni qalaı jazyp, qalaı sóıleý kerektigine sheıin jón silteıtinder tabyldy.

Qanshama qajyrly da aıbatty bolsa da Sáken Seıfýllın «saıasatqa ıkemdelińkirep», «Tar jol, taıǵaq keshýdiń» birinshi basylymyn qaıta qaraýǵa májbúr boldy.

Mine, búginde Sákenge, onyń ataqty shyǵarmasyna qarsy aıtylatyn qyńyr pikirlerdiń birazy osy ekinshi basylymnyń «shapaǵatynan» týyp jatyr demeske bolmaıdy.

Roman-esseniń jelisi tarıhı shyn oqıǵalarǵa qurylǵandyǵy oqyrmanǵa belgili. Oqıǵa 1916 jyldyń jazynda bastalady. Aqmola ýezindegi Buǵyly elinde jańadan ashylmaq aýyldyq mektepke muǵalim bolyp taǵaıyndalǵan Sáken oqý bastalýyna eki-úsh aıdaı bos ýaqyt bolǵan soń, ári ýaqyt ótkizý, ári qarajat taýyp alý úshin aýylsharýashylyq sanaq qyzmetine jaldanady. Osy saparynda «el ishi — óner kenishi» degen ulaǵatty qaǵıdany dáleldeıtin oqıǵanyń kýásy bolady.

Roman-esseniń birinshi bóliminde Shabyrada, ıaǵnı qazirgi Aqmola oblysynyń Atbasar, Astrahan, Bulandy jáne Aqkól aýdandaryndaǵy 12 bolys eldiń mal sanaǵyn alyp júrgende, bir aýylǵa bir-eki kún aıaldaıdy. Keshki oıyn-saýyqta oryndalǵan «Áýpildek» ánin jol-jónekeı estip kele jatsa da, tap osy keshte Sákenniń sanasynda, estetıkalyq tanymynda óshpes iz qaldyrady. Onyń naqty dáleli «Tar jol, taıǵaq keshýdiń» 1927 jylǵy basylymynda oıyn-saýyqtyń bastalýy, Qabıbanyń tógildire án salýynan keıin Sákenniń qasyndaǵy tatar jigiti Ǵalymjannyń qazaq bolmaǵanyna, eń bolmasa qazaq ishinde óspegenine ókinýmen «Áýpildek» jónindegi áńgime aıaqtalatyn.

Al 1936 jyly qaıta óńdegen tusta, oıyn-saýyqtan keıingi án áserin oqýshysyna sezdirip qana qoımaı, ánniń mánin de, ony oryndaýshy Qabıbanyń keskin-kelbetin de oqýshynyń kóz aldyna elestetip, esinde uzaq saqtalatyndaı áserli etip sýrettegen. Avtor sanasynda toǵyz jyl boıyna ár qıly qıapatpen saqtalǵan shuraıly kórinis roman-esseniń eń bir lırıkalyq tartymdy betine aınalǵan.

Tarıhı susty oqıǵalardyń ishinde jarq etip kórinip, oqýshyny baýrap alatyn qubylysqa ádebı kózben qaraǵanda, 1916 jyly kezdesken Qabıbadaı sulýdy araǵa on bir jyl salyp, 1927 jylǵy birinshi basylymynda ánnen góri ánshige mán bere baıandaýy, jıyrma jyl ótkende, tipti Názirdiń syny men redaksıa eskertýine qaramastan, án men ánshini estetıkalyq tutastyqta keńeıtip, ústemeleı sýretteýiniń syry nede? Bizdiń oıymyzsha, birinshiden, óz shyǵarmasyna kórkemdik sıpatty kóbirek darytý maqsatyn kózdese, ekinshiden, sulýlyqty, ajarlylyqty, ásemdikti aıryqsha ardaqtaıtyn Sáken Qabıbanyń shyn sıpatyn kórkem obraz deńgeıine kóterýge talaptanǵan. Sákentanýshy T. Kákishulynyń «Sáken súıgen sulýlar» atty essesinde Qabıba — Sáken baılanystarynyń jańa bir syryn ańǵartatyn detaldardyń sheti kórinedi. Ony «Saryarqa» jýrnalynda Sánıa Ábenkelini jazǵan «Shabyradaǵy» «Áýpildek» áni nemese «Tar jol, taıǵaq keshý» romanyndaǵy «Qabıba qyz haqyndaǵy derek» degende qyzyq topshylaý bar.

Sánıa Qabıbany 1955 jyldan beri bilip, talaı sóılesken. El-jurt «Sylqym kempir» dep ataıtyn Qabıbanyń 1955 jylǵy keskinimen de tanys bolaıyq.

«Baıyptap qaraǵan adamǵa jasy elýden asyp (ol kisi 1901 jyly týǵan), egde tartqanyna qaramastan, aqquba óńiniń qany taımaǵan, kóziniń oty meıirlenip turady eken. Shetin kúmis shytyramen órnektep kıgen aq sháıi kımeshek jarasym taýyp, kórik bergen. Appaq jumyr eki bileginde naǵyz zerger arnap soqqan órnekti qos bilezik, on saýsaǵynda árqaısysy qunan qoıǵa bergisiz júzik kıgen kisini kózge elestetip kórýdiń ózi Sákendi eriksiz eske túsirse kerek.

Shabyrada bolǵan oıyn-saýyq tarqar kezde Qabıbanyń Sákenge:

— «Áýpildek» ánin umytyp qalsańyz erteń bizdiń úıge kelińiz, ári qonaq bolyńyz, ári án úırenip ketińiz, — degen qýaqy sózdi eki shýmaq óleńmen:

Keń mańdaı jarasqandaı sheshen jaqqa,
Dýannan kelip qapsyz bizdiń jaqqa.
Qar da laýlap janady, — deıdi halyq, —
Ertegimen esh qylmaı ebin tapsa.
Qoshtaspaı kete berem aqyn Aǵa,
Atyp keledi raýandap tań da jańa.
Qarlyǵash qanatyndaı sulý ánge,
Qumartsańyz ashylar oı men sana, —

degen qyz qylyǵy ásem ánniń áýenine eltip qalǵan Sákenniń júregine shoq tastamady ma eken?! Olaı bolýy da ǵajap emes qoı.

qalaı bolǵanda da Sáken saıası-áleýmettik oqıǵalardy, tóńkeris shyndyqtaryn roman-essede yqtıattap jazýmen qatar ózi kezdesken adamdardy, qyzdardy, ádebıet zańyna laıyq sýretteýden irgesin aýlaq salmaǵanyn kóremiz. Al munyń ózi saıası-áleýmettik negizi qalyń shyǵarmanyń realısik arnasyn juqartpaý úshin, oqýshyny sendire túsý úshin ómirde bolǵandardy sol kúıinde aty-jónin ózgertpeı jazýdy maqsat tutqanyn kórsetedi. Shyǵarmanyń tarıhshylyǵymen qatar kórkemdik áýselesin tartymdy ete túsedi. Ári áleýmettik sana, ári estetıkalyq lázzat tizginin tutastyra ustaǵanyn ańǵaramyz.

Sáken bastaǵan bes adam maýsym aıynyń sońyna taman Semeı gýbernıasynyń Pavlodar ýezimen shektes Qorjynkólge kelgende, maıdannyń qara jumysyna jigit alatyndyǵy týraly jarlyqty estıdi. Úreılengen, ereýildegen halyqty, ulttyq ezginiń aýyr salmaǵynan, otarshyldyq ojarlyqtan kúńirenip tolqyǵan eldi kóredi.

Tarıhtyń osy sheshýshi tusynda Sáken ózi bel tutqan aldyńǵy aǵalaryna, alash qozǵalysynyń jetekshilerine alańdady. Ne isterin bilmeı, elge «shabylmasańdarshy, qorqatyn ne bar endi? Balalaryń bara bersin. Endi ózderiń qurısyńdar ǵoı, — dep, Músápir degen kisiniń úıinde jınalyp otyrǵan qazaqtarǵa sóz sóıledim», — deıdi Sáken.

Iýn jarlyǵynyń alǵashqy sátinde Sákenniń budan basqa aıtqan aqyly joq.

1916 jyly «Qazaq» gazetiniń 192-sanynda Álıhan, Ahmet, Mirjaqyp qazaq halqyna ashyq hat jazdy: «qara jumysqa barsa sharýaǵa kemshilik kelip, alynǵan jigitter az qazaǵa ushyraǵany, al barmaımyn dep qarsylyq qylsa, elge zor búlinshilik. Osy eki aýyrlyqtyń jurt qaı jeńilin tańdaý kerek. Bizdiń bilýimizshe jeńili — kóngen», — degen buǵan naqty mysal. Bul pozısıany ár túrli saqqa júgirtýge bolar, biraq Sáken budan tıimdini aıta almady. Negizgi baǵyty «Qazaq» nusqaǵan joldyń ańǵarynda jatty.

Qazaq zıalylary, onyń ishinde Sáken de 1916 jylǵy kúrdeli qubylysqa daıyn emestigin, belgili josparlary joqtyǵyn ańǵartty. Tóre, sheneýnikterdi sógýler jalpy demokratıalyq kózqarastyń deńgeıinde ǵana boldy.

Halyq ózinen-ózi kóterilip jatqanda alash qozǵalysyna ári uıymdyq negiz, ári ony bastaıtyn sanaly top jetispeıdi. Qazaq oqyǵandarynyń kópshiligi ańyryp, ne isterin bilmedi, «Qazaq» gazeti, onyń basshylary «Jarlyqqa kónsek az shyǵynmen qutylamyz» degen pozısıany nasıhattaı berdi.

Qazirgi zertteýshiler arasynda «Qazaq» gazetiniń pozısıasyn, ıaǵnı aıtqanǵa kónip, qara jumysqa jigit ber degeni oryndy edi dep aqtaıtyndar da joq emes. Buǵan barlyq jaǵdaıda kelise qoıý qıyn. Sebebi, alash qozǵalysynda uıymdyq negizdiń jetispeı jatqany ras bolatyn, belgili bastaýshysy, ıdeıa aıtýshysy bolǵanmen, ony qolma-qol iske asyra qoıatyn uıymdastyrý sharalary joqqa tán edi, sondyqtan kóterilistiń aımaqtyq jáne stıhıalyq sıpaty basym jatqanyn ańǵarmaýǵa bolmas.

Qara jumysqa adam berse de, bermese de qazaq halqynyń qorlyq-zorlyǵy kóbeımese, azaıa qoımaǵany tarıhtan belgili. 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilisi men azamat soǵysynyń lańynan materıaldyq shyǵyndy bylaı qoıǵanda, mıllıonǵa jaqyn qazaqtyń qyrylǵany, aıaq astynda qalyp ólgeni, aǵy da, qyzyly da el dep elemegeni búgin jan-jaqty dáleldenip otyr.

«Tar jol, taıǵaq keshýdiń» úlken ózgeriske túskeni tórtinshi taraý. Ol 1927 jylǵy basylymynda «Sovet úkimeti zamanynda» dep atalsa, sońǵy basylymdarynda «Sovet úshin kúreste» dep ózgertilgen. Bul taraý basqa taraýlarǵa qaraǵanda kólemdirek, ári tarıhı máni de salmaqty. Bul taraýdaǵy tarıhı mándi oqıǵalardyń bárine Sáken qolma-qol aralaspaǵanymen, esh qubylysty qıaldan shyǵarmaǵan. Bul taraýdaǵy jáne basqa taraýlardaǵy tarıhı derekterdiń bárin sol kezdegi «Qazaq», «Saryarqa», «Birlik týy» gazetterinen alǵan.

Tarıh aldynda jaýapty bolaryn sezdi me, joq álde óziniń minezindegi uqyptylyq pa, roman-essesine alǵan ár dereginiń qaıdan alynǵanyn, ol qaı gazette basylǵanyn, kúni, aıy, jylyna sheıin muqıat kórsetip otyrǵan. Tipti qaı gazet qaı gazetten kóshirdi degen de nazardan tys qalmaǵan. Bul da Sáken shynshyldyǵynyń bir kórinisi. Sebebi osy joldardyń avtory óziniń ǵylymı-zertteý jumysyn júrgizgende roman-essede keltirilgen derekterdi Sáken kórsetken merzimdi basylymdarmen salystyrǵanda múltiksiz dáldigine, rıasyz tazalyǵyna kózi jetken bolatyn. Sondyqtan da «Halyq keńesi» gazetinde 1994 jyly 21 — 22 qyrkúıekte «Sáken jáne «Alash azamattary» degen maqalamdy esh jaltaqsyz jáne kúdiksiz jarıalaýǵa týra kelgen-di.

Romannyń IV taraýynda negizinen alash azamattarynyń birinshi jalpy qazaq sezin ótkizip, Qazaqstanda bolashaqta ornar avtonomıanyń túri, Kerenskıı qulap, úkimet bólshevıkter qolyna kóshken eń qıyn da susty kezeńniń shyndyǵy baıandalady. El-eldi aralap, baıandama jasap júrgen Álıhannyń Semeıge kelgen sátin «Saryarqa» gazetiniń materıalyn «Qazaq» gazeti 1917 jyldyń 21 qazandaǵy 251-sanynan kóshirip basqan. Sáken Álıhannyń Semeı saparyn osy «Qazaq» gazetinen alǵan. Taqyryby «Álıhannyń Semeıge kelýi» dep atalady. Ony roman-esseniń birinshi basylymynda túgel keltirgen, al ekinshi basylymynda alynyp qalypty da «Álekeńdi qudaıdan surap alǵan jalǵyzdaı quttyqtady ultshyl myrzalar» degen sózdermen qysqa qaıyrǵan.

Budan keıin Reseılik ýchredıtelnoe sobranıege Qazaqstan oblystarynan saılaýǵa túsetin adamdardyń tizimi berilgen. Roman-esseniń birinshi jáne sońǵy basylymdary arasynda tizimge alyp-qosqan esh ózgeris joq. Al osy tizim jarıalanǵan «Qazaq» gazetiniń 14 qarashadaǵy 250-sanyndaǵy «Alash uly qazaq pen ardaqty qyrǵyz aǵaıynǵa» degen ashyq hat, ekinshi jalpy qazaq sezine shaqyrǵan telegramma sózi sońǵy basylymdarda joq.

Osy Aqpan men Qazan tóńkeristeri aralyǵynda erekshe mán beretin bir másele — birinshi jalpy qazaq sezi, onda qaralǵan on tórt máseleniń birinshi baby, ıaǵnı «Jalpyrossıanyń memlekettik qurylysy».

Alash aqıqatyn ashýǵa atsalysyp júrgen ǵalymdardyń barlyǵy «v Rossıı doljna byt demokratıchnaıa federatıvnaıa parlamentskaıa respýblıka» degen tujyrymdy aıtyp júr. Ony kóbine N. Martynenkonyń 1929 jyly qurastyrǵan qujattar jınaǵyna súıenip jazýda. Al onyń negizi — «Qazaq» gazetinde 1917 jyly 31 shildede jarıalanǵan bolatyn.

Ǵalymdardyń ishinde tek tarıh ǵylymynyń doktory Talas Omarbekov qana «Qos úkimet qurylǵan alǵashqy kúnderde-aq sovetterdi emes, ýaqytsha úkimetti qoldaǵan Á. Bókeıhanov Mınskiden bergen telegrammasynda «bizdiń uranymyz — demokratıalyq respýblıka, jer malshylyqpen jáne eginshilikpen tabys túsiretinderdiki», — degen pikiri kadetter partıasy baǵdarlamasynyń qaǵıdalarymen úndesip jatyr. «Reseıde demokratıalyq federatıvti parlamentti respýblıka bolsyn» degen I sıeze alynǵan qaýly «alash qozǵalysy kadettermen ýaqytsha ǵana kelisimdi boldy. Jalpy qazaqtyń birinshi sezinde-aq ulttyq múddeni birinshi orynǵa qoıatynyn baıqatty», — degen oıdy aıtty.

Bul jerde biz ǵalymnyń «ulttyq múddeni birinshi orynǵa qoıatynyn baıqatty», — degen pikirin tiriltetin myna jaǵdaılarǵa nazar aýdarýdy jón kóremiz.

Bul sezge deıin «Qazaq» gazeti betinde Á. Bókeıhanov úzbeı jarıalaǵan maqalalarynda da, jedelhattarynda da («Qazaq» 1917, № 223), tipti osy úlken jıyn aldynda 1917 jyldyń 2 — 8 sáýirinde Orynborda ótken Torǵaı oblysynyń sezinde «vyskazalsá za «demokratıcheskýıý, parlamentskýıý ı desentralıstıcheskýıý Respýblıký». Vyskazalsá faktıcheskı sıez za býrjýaznýıý Respýblıký s prezıdentom ı ýchredıtelskoı ı prodoljenıem voıny do pobednogo konsa. V tom je dýhe vyskazalsá ı ýralskıı, dekabrskıe sıezy», — degen Martynenkonyń oıyna da nazar aýdarý qajet.

Al endi osy mańyzdy máselede alash azamattarymen saıasat turmaq, pende retinde de aralaryna áli pálendeı renish kire qoımaǵan Sáken Seıfýllınniń kózqarasyn salystyryp, osy sheshýshi, eń mańyzdy máseleni, ıaǵnı memleket bıligi týraly máseleni sıez qalaı shesher eken dep qadaǵalap otyrǵanyn «Tar jol, taıǵaq keshý» romanynan oqyp kóreıik.

«Ýezik komıtetiniń jalpy jıylysyn ashtyq. Komıtettiń ortasyna Orynborda bolyp jatqan sıeziń qaraıtyn máseleleri týraly qaýly shyǵardyq. Qaýlymyz «Jas qazaq» uıymynyń jobasymen boldy. Bizdińshe eń zor másele Rossıanyń bolashaq úkimetiniń qurylysy. Bul týraly bizdiń komıtettiń shyǵarǵan qaýlysy boıynsha Orynbordaǵy sezge telegramma soqtyq. Telegrammany jazǵan Birmuqambet Aıbasuly edi.

Telegrammanyń mazmuny mynadaı edi: «Biz federatıvnaıa respýblıkaǵa ǵana daýys beremiz. Basqa túrge qarsy bolamyz». Bizdiń telegramma sıeziń ashylýyna dál barypty. Osy telegrammanyń jónimen Aqmola oblysynyń atynan barǵan Seıituly federatıvnyı respýblıkany qýattap sóılepti. Sıez shaqyrýshylardyń aǵasy Bókeıhanuly kadet partıasynyń jobasyn sezge alǵyzbaq bolypty, edáýir dalbastapty. «Rossıa úkimeti Anglıa úkimetindeı patshasy bar parlamentti bolýy jón», — dep talasypty. Biraq kópshilikten jeńilipti. Sıez federatıvnyı respýblıkany durys taýypty».

Osy úlken problema qazaq zıalylarynyń jolaıryǵy bolǵan sıaqty. Bul másele qozǵalǵan tusta Sáken men alash basshylary arasyndaǵy qaıshylyq beleń almaǵan shaq bolatyn. Aqmola oblysy atynan sezge qatynasqan Asylbek Seıitovpen Sáken erteden tanys bolatyn. 1916 jyly Rossıada aýylsharýashylyq sanaǵyn alý naýqany bastalǵanda Aqmola ýeziniń soltústigine Sáken ketkende, Tomsk ýnıversıtetin bitirip kelgen Asylbek Seıituly ońtústikke baratyn komısıany basqarǵan-dy.

Asylbek Seıitov Aqmola oblysynyń atynan sezge delegat bolyp, sol sıeziń eki hatshysynyń biri bolǵandyǵyn eskersek, onda ózindik oıy, kózqarasy bar, bilimi jetik Asylbek Seıitovtiń óz pikirin ǵana emes, «Jas qazaq» uıymynyń telegrammasyn jaqtap sóıleýi esh kúmán týdyrmaıdy. Bul — bir. Ekinshiden, osy sıeze bolashaq ýchredıtelnoe sobranıege Sáken men Rahymjan Dúısenbaıulynyń Aqmola oblysynan usynylǵan kandıdattardyń tizimine kirgizilýi alshaqtamaǵan kóńil kúıdiń kórinisi ekeni daýsyz.

Úshinshiden, sıezen soń Asylbek Seıitov Aqmolaǵa kelip, sıeziń ótý barysyn bastan-aıaq baıandaǵany tarıhı shyndyq.

Al «Rossıanyń úkimeti Anglıa úkimetindeı patshasy bar parlamentti bolýy jón» dep usynys engizgen Álıhan Bókeıhanovtyń osy sezge deıin nómir qurǵatpaı shyqqan maqalalary sıezen soń «Qazaq» gazetiniń № 238 sanynan bastap 250-sanyna deıin kórinbeı ketýiniń syry osy máselege baılanysyp jatqan joq pa eken?

Sıezi uıymdastyrýshy, shaqyrýshy, basqarýshy azamattar «Qazaq» gazetiniń beldi avtorlary ǵana emes, alash qozǵalysynyń jetekshileri ekenin eskersek, sıez ótip jatqan kezderi de, odan soń da sıeziń ótý barysymen oqyrmandardy habardar etpeýiniń ózi de osy problemany tereńdeı zertteý qajettiligin ańǵartsa kerek.

Memleket qurylysy jónindegi máseledegi kózqarastardyń aıryqsha máni bar, óıtkeni ol qandaı qozǵalystyń bolsa da ózekti problemasy. Sondyqtan osyndaı sheshýshi, túbegeıli máselede kimniń qandaı kózqarasta bolǵany, soǵan qaraı áreket etkeni tek tarıh úshin ǵana emes, jalpy jaǵdaıdy túsinip, bilý úshin de aıryqsha qajet.

Sákenniń ózi tikeleı aralaspasa da, Asylbek Seıitov aýzynan jáne basqalardan estigenderine negizdep Á.Bókeıhanovtyń kadet partıasynyń platformasyn, ıaǵnı parlamenttik monarhıa jobasyn usynǵandyǵyn unatpaǵany esh kúmán týdyrmaıdy. Olaı bolmaýy múmkin emes, óıtkeni Álıhan Bókeıhanov kadet partıasy Ortalyq Komıtetiniń múshesi retinde Aqpan tóńkerisinen keıin qurylǵan Ýaqytsha úkimetti jaqtaýshy ǵana emes, tipti onyń shańyraǵyna ýyq qadaýshy adam. Áýeli Túrkistan komıtetiniń beldi múshesi bolsa, keıin Torǵaı oblysynyń komısary boldy. Osy tusta ótken ár qıly sıezerge qurmetti tóraǵalyqqa saılanǵan sátteri de az emes.

Á. Bókeıhanov jalpy qazaqtyń ekinshi sezinde, ıaǵnı 1917 jyly jeltoqsanda alash avtonomıasyn qurý máselesi sheshilgennen keıin ǵana kadet partıasynan shyǵatyndyǵyn áýeli sıeze málimdedi, odan keıin 1917 jyldyń 23 jeltoqsanynda «Men kadet partıasynan nege shyqtym?» — degen túsindirme hatyn jarıalady.

«Alash» partıasynyń basshylary alǵashqy kezde kadetter jolyn ustanǵandyǵy týraly K. Nurpeıisov «Á. Bókeıhanov qazaqtyń ulttyq partıasyn qurý ıdeıasyn júzege asyrýda áýel basta patsha úkimetine opozısıada bolǵan lıberaldy orys býrjýazıasynyń partıasy — kadetterdiń úlgisine beıim turdy», — dep biledi.

Al ýaqyt óte kele kózqaras ózgerip, jaǵdaı basqa áýenge túsken ýaqytta federatıvti demokratıalyq respýblıka ıdeıasyna aýysýdyń esh aıyp-shamy joq. Jaǵdaıdyń logıkalyq damýy osyǵan eriksiz jetelegen bolatyn. Onyń ústine birinshi jalpy qazaq sezi «Rossıa demokratıcheskaıa parlamentarnaıa respýblıka bolyp, qazaq oblystary qonys-ult jigine qaraı oblystyq avtonomıa alýǵa tıis» degen sheshim shyǵarǵany taǵy bar.

Eger kadetter óz baǵdarlamalarynda Qazaqstan tárizdi burynǵy otar elderge Reseı qol astynda jergilikti ózin-ózi basqarý quqyn ǵana berýdi qalasa, al alash qozǵalysy óziniń alǵashqy sezinde-aq Qazakstanǵa federatıvtik basqarý júıesin berýdi talap etti. Iaǵnı, eger kadetter Reseıde konstıtýsıalyq-demokratıalyq respýblıka qurýdy usynsa, alash qozǵalysy Reseıde demokratıalyq federatıvtik parlamenttik respýblıka qurýdy qajet dep tapty. Sońǵy sheshim boıynsha Reseı quramyndaǵy Qazaqstan óziniń derbestik avtonomıaly quqyn saqtap qalýy tıis edi», — degen T. Omarbekov kózqarasy tarıhı shyndyqtan týǵan. Árıne, ǵalymnyń bul oıy Aqmoladaǵy «Jas qazaq» uıymy músheleriniń jibergen telegrammasy sıeze pikirtalas týǵyzǵannan soń baryp, osyndaı sheshimge kelgendigi jónindegi málimetke kezdesse budan da aıqynyraq bolary sózsiz edi.

Sonymen, memleket qurylysy jónindegi kózqarastyń eń alǵash bastalǵan sátinde ár qıly oılar aıtylǵanymen, «Alash» partıasy baǵdarlamasynyń jobasynda, ekinshi jappyqazaqtyq sıeziń sheshiminde Rossıa demokratıalyq federatıvtik respýblıka bolyp, Qazaqstan onyń quramynda bolýǵa tıis degen tujyrym alash qozǵalysynyń turaqty pozısıasyna aınaldy. Bul arada «Jas qazaq» uıymy, Sákender birden kóregendik jasady dep qolpashtamaǵanmen, jalpy qoǵamdyq damýdyń ańǵaryn baqylaı bilgenderin teriske shyǵarmaý kerek, óıtkeni báriniń de arman-tilegi — qazaqtyń basqalarmen terezesi teń bolyp, qatarǵa qosylýy, el bolyp órkendep ketýi sıaqty negizgi maqsattan taramdanǵanyn kóremiz. Alaıda tarıh ózinshe sheshti. Reseı ımperıasynyń soıylyn soǵýshy bolsyn, uly derjavalyq kózqarasty komýnıstik qyzyl túspen boıaǵandar bolsyn, oń nıetti teriske buryp jibergenin endi kórip otyrmyz.

Alash qozǵalysyn ásirese onyń kósemderiniń is-áreketterin keshegi komýnıstik ıdeologıa zamanynda ylǵı qaralap, dattap keldik. Alashshyldar Qazaq handyǵyn qaıtadan ornatyp, Reseıden bólinip ketý úshin áreket jasady degen jalǵan túsinikti olaı-bulaı burqyratty. Sáken bolsa 1918 jylǵy tergeý barysynda bassaýǵalaý úshin ádeıi burmalaı aıtqan-dy. Ásirese «federasıa» degen termınniń ózi aıtyp turǵanyndaı, alash kósemderi birinshi jalpy qazaq sezinde «v Rossıı doljna byt demokratıcheskaıa federatıvnaıa respýblıka. Kırgızskıe oblastı doljny polýchıt oblastnýıý avtonomıý smotrá po nasıonalnym razlıchıam ı bytovym ýslovıam» degeninde, al ekinshi sıeze «Alash» avtonomıasy qurylǵanda «Konstıtýsıa avtonomıı Alash ýtverjdaetsá vserossııskım ýchredıtelnym sobranıem» dep jatqanynda, tipti «Alash» partıasynyń baǵdarlamasynyń jobasynda «Rossıada demokratıcheskaıa federatıvnaıa respýblıka bolý (demokratıa maǵynasy — memleketti jurt bıleý. Federasıa maǵynasy — qurdas memleketter birlesýi), federatıvnaıa respýblıkada ár memlekettiń irgesi bólek, yntymaǵy bir bolady. Árqaısysy óz tizginin ózi alyp júredi. Qazaq júrgen oblystarynyń bári bir baılanyp, óz tizgini ózinde bolyp, Rossıa respýblıkasynyń federasıalyq bir aǵzasy (múshesi — K.A.) bolady», — dep tujyrymdaýynda Rossıadan bólinip ketemiz degen oı baıqalmaıtyny bylaı tursyn, tipti búgingi shyndyqqa shylbyr tastap jatqany ańǵarylady.

Federasıa máselesine kóbirek toqtaǵanymyz, Sáken Seıfýllınniń «Tar jol, taıǵaq keshý» roman-essesin oqyǵanda osy túbegeıli túsiniktiń aıasynan qaraý kerek. Sáken alash qaıratkerleriniń is-áreketine, ásirese Bókeıhanovqa osy turǵydan baǵa berip, sıpattaǵany anyq. Shyndyqty eshkim joq ete almaıdy, ony túsiný ǵana árqıly bolýy múmkin.

Sákenniń ashshylaý sóıleıtin tusy kóbine aýyzbirlik máselesine baılanysty bolady. 1917 jyly jeltoqsanda jarıalanǵan Alash avtonomıasyn orystyń ýaqytsha úkimetteriniń birde-bireýiniń moıyndamaýyna ózimiz sebepker bolǵan joqpyz ba degen oı da qylańdaıdy. 1918 jyly aqpan aıynda Jetisý men Syrdarıa oblysynyń qazaqtaryn M. Tynyshpaev pen M. Shoqaev Qoqan avtonomıasyna qosyp jiberse, 1918 jyly 11 qyrkúıekte Halel hám Jansha Dosmuqambetovter Ýfa shaharynda Alashtan bólinip, «Oıyl ýálaıatyn» qurǵandyǵy belgili. Al 1919 jyly naýryz aıynda Torǵaı alashordasy sovet ókimetine qosylǵany taǵy bar. 1918 jyly jaz aıynda Alash qalasynda shańyraq kótergen Alashorda ókimetine basqa óńirlerden saılanǵandardan tek M. Tynyshpaev az kúnge baryp qaıtqany bolmasa, ókimet músheleriniń birde-biri Semeıge barmaǵanyn nemen túsindirýge bolady? Mine, osyndaı jaǵdaıdy kórip-bilip otyrǵan Sáken halyqtyń 90 paıyzyna jaqsylyq jasaımyz degen ıdeıaǵa senip, soıylyn soqty. Ol túzý joldan adasa bastaǵanda «oıpyrym-aı qý NEP, qoıdyń ǵoı jep», — dep bultalańdaǵan sátin keshire almaǵan kezimiz boldy, qaqpaılap otyryp sovetti jyrlattyq. Sondyqtan da Sáken, İlıas, Beıimbet, Sábıtterdiń «sovettik sózge qalamy muqalyp» kórgen emes. Aǵynan jarylyp aıtty, jazdy.

1932 jyly 10 qańtarda Qazaqstan ólkelik komıtetiniń Nasıhat jáne Mádenıet bólimderi men Qazaqstan marksızm-lenınızm ınstıtýtynyń «Stalın joldastyń hatyna baılanysty Qazaqstannyń teorıalyq maıdanyndaǵy kúrestiń mindetteri týraly» qaýlyǵa bergisiz túsindirme haty qabyldanyp, alash qozǵalysyna qatysqandardyń bári de ultshyl, qaskúnem, bizdiń aramyzǵa aram pıǵyldy taratýshy, olardyń isinde bizdiń paıdamyzǵa shyǵatyn eshteme joq degen pikirdi qalyptastyrý qajet ekendigi ashyq aıtylyp, jazyldy. Buǵan kónbegen komýnıs T. Rysqulov, S. Seıfýllın, Ǵ. Toǵjanovtardyń qate-kemshilikteri badyraıta aıtyldy. S. Braının, Sh. Shafıro, Tımofeevterdiń alash tarıhyn «zertteýshiler» bolyp, ádeıi burmalaǵandary, shyǵarǵan zymıan kitaptary men maqalalary Ólkelik partıa komıtetinen qoldaý taýyp, onyń organdaryna, ásirese «Kazahstanskaıa pravda» gazetiniń betinde úzbeı shyǵyp turdy. Eldiń búkil pıǵyly men kózqarasy osylardyń yńǵaıymen ketkeni sonsha, Turar óziniń kózqarasynan aınyp, Ǵabbas «baıtursynovshyldyqty» áshkereleýge kóshkende, Sáken «Tar jol, taıǵaq keshýdi» qaıtadan óńdep, tolyqtyrýǵa májbúr boldy. Ol ekinshi ret 1936 jyly basylyp shyqty. Mine, búginde Sákenge jáne onyń ǵana emes, búkil qazaq ádebıetiniń ataqty shyǵarmasy «Tar jol, taıǵaq keshýge» qarsy aıtylatyn qysyr da qyńyr pikirlerdiń birazy osy kezdegi túzetýlerge, qospalarǵa baılanysty bolǵanyn túsinsek, kóp másele sabasyna túsedi, biraz máseleniń syry ashylady.

1936 jyly Sákenniń jaza bastaǵanyna 20 jyl tolýyna arnalǵan merekede Sábıt Muqanov «Tar jol, taıǵaq keshý» týraly árqashan óziniń ǵylymı tolymdylyǵy men realısik shyndyǵyn tanytyp turatyn pikir aıtty.

«Tar jol, taıǵaq keshý» bir jaǵynan tarıh, ekinshi jaǵynan saıası saýat ashqysh, úshinshi jaǵynan — oqýshyny ózine eriksiz tartyp otyratyn óte kórkem shyǵarma», — dese, bir jyl ótpeı jatyp, 1937 jyldyń qara quıyny soqqan kezde M. Qarataev: «Vsego lısh neskolko mesásev tomý nazad on pereızdaet svoı, s pozvolenıa skazat, «ıstorıcheskıı» roman «Trýdnyı pýt, tájelyı perehod», gde ne postydılsá ızobrajat sebá geroem ı prıvestı selýıý serıý kontrrevolúsıonnyh alashordınskıh dokýmentov ı portretov vragov naroda. Eto svoeobraznaıa vrajeskaıa ensıklopedıa», — dep shyǵa kelýi tańqalarlyq jaı emes edi.

Al Sáken aqtalyp, tarıhymyzǵa qaıta oralǵanda sol avtor «Tar jol, taıǵaq keshýdiń» oryssha aýdarylýyna baǵyttap alǵy sóz jazdy. Sonda «Ternıstyı pýt — ne svod ıstorıcheskıh faktov ı svedenıı, a selnoe proızvedenıe, to estroman, v kotorom ıstorıcheskıe sobytıa «perepletaıýtsá s sýdboı chastnogo cheloveka. V nem slılas deıstvıtelnosts vymyslom, erýdısıa s fantazıeı. Bogatstvý materıala, dokýmentov ı faktov, kotorymı raspolagal pısatel, mojet zavıdovat sennoe naýchno-ıssledovatelskoe ılı arhıvnoe ýchrejdenıe. V etoı knıge Seıfýllın vystýpaet letopısem, no ne besstrastnym, dobrý ı zlý vnımaıýshım ravnodýshno, a strastnym borsom, jıvym ýchastnıkom togo, o chem on povestvýet. Skromnostsderjıvala Seıfýllına rısovat etıh lúdeı batyramı, ved tem samym on poetızıroval by ı samogo sebá. Veroıatnee vsego, týt skazalos ızýmıtelnaıa skromnostSeıfýllına», — degenin oqımyz.

Sáken Seıfýllın 1957 jyly 30 naýryzda aqtaldy. Sol jyldyń 21 qazanynda Esmaǵambet Ysmaıylovtyń qurastyrýy jáne alǵy sózimen Sákenniń «óleńderi men poemalary» jedel basylyp shyǵyp, saǵynǵan elimen qaýyshty. Onan keıin «Tar jol, taıǵaq keshý» roman-essesiniń 1936 jylǵy basylymy 1960 jyldyń naýryzynda sol kúıinde basylyp shyqty.

Budan keıin Sáken Seıfýllın shyǵarmalarynyń 6 tomdyǵyn shyǵarý isi qolǵa alyndy. Shyǵarýshylar alqasy III tom «Tar jol, taıǵaq keshý» romany bolady» dep habarlaǵanymen bul basylymǵa ilikpegen. 1964 jyly orys tilinde basylaıyn dep jatqanda Z.S. Kedrına «Tar jol, taıǵaq keshýdiń» ústinen ulttar dostyǵyna zıany tıetin kitap dep KKP Ortalyq Komıtetine shaǵym túsirgennen bastap bul uly shyǵarmany syǵalaı oqýshylar kóbeıip, redaktorlar aıryqsha saqtyq jasaǵandyqtyń belgisin 1960 jylǵy 80 myń, 1964 jylǵy 350 myń tırajdyń 1977 jyly 50 myńǵa túsýinen jáne keıbir betteriniń qasqyr tartqandaı julmalanyp, qalam ushy tıgeninen-aq baıqaýǵa bolady.

1986 — 88 jyldary M. Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýty burynǵy alty tomdyqtyń ornyna Sáken shyǵarmalarynyń bes tomdyǵyn shyǵaryp, tórtinshi tomynda «Tar jol, taıǵaq keshýdi» jarıalady. Oǵan berilgen qysqasha túsindirmede 1927 jylǵy basylymnyń túbegeıli ózgeriske, tolyqtyrýǵa ushyraǵany áńgime bolmaı, 1960 jylǵy basylym negizinde bolar-bolmas sózderdiń jazylýyna ǵana nazar aýdarylyp, «anyqtaı túsýdi kerek etetin jaılar túptep kelgende zertteýshiler men akademıalyq basylymdy daıyndaıtyndardyń úlesine tıedi» dep túbegeıli salystyrmalarǵa barmaǵan.

Jalpy, «Tar jol, taıǵaq keshý» qazaq ádebıetiniń arǵy-bergi tarıhynan oryn alyp kele jatqan kesek týyndy bolǵandyqtan el-jurt qulaq qoıǵan, ǵylymı orta tujyrymdaǵan «Qazaq ádebıeti tarıhyndaǵy» pikirdi árqashan este tutqan abzal: «Tar jol, taıǵaq keshý» romany Sáken prozasynyń bıik shyńy,ol qazaq ádebıetiniń qalyptasý dáýirinde sheshýshi ról atqardy. Faktilerdiń, dokýmentterdiń moldyǵymen de, jazýshynyń naqty sýretteýimen de jetkizip sýretteıtin bul kúrdeli roman ári taqyryp jańalyǵymen, ári tarıhshylyq pen sýretkerliktiń jarastyq tabýymen kimdi bolsa da qyzyqtyrady... Qazaqstanda sosıalısik revolúsıa jeńisi týraly eń alǵashqy realısik roman janrynyń qalyptasýyna jol ashty. Sonymen birge respýblıkada qoǵamdyq oı-pikirdiń, tarıhtyq bilimniń damýyna da orasan zor yqpal jasady» degen negizgi tujyrymdy Sáken shyǵarmashylyǵyn zerttegen profesorlar E. Ysmaıylov,S. Qırabaev, M. Bazarbaev,T. Kákishuly, R.Nurǵalıevtar árqıly epıtet-teńeýlermen toltyra aıtyp, qazaq ádebıettaný ǵylymynda ornyqqany belgili.

Alaıda qaıta qurý men jarıalylyq kezinen bastap, ásirese keńes úkimeti qulap, komýnıstik partıa taraǵannan beri basqasha áýende pikir aıtýshylar kezdesýde. Ózgeni bylaı qoıǵanda, «Qazaq ádebıeti» gazetinde «Sáken Seıfýllınniń negizgi shyǵarmasy atalyp kelgen «Tar jol, taıǵaq keshý» romany taza tarıh úshin kerek bolǵanymen, qazaq ádebıetiniń ıelikteri qataryna qosyla qoıar ma?» — degen saýaldy qoıýdaǵy kózdegen maqsatyn túsiný qıyn. «Juldyz» jýrnaly «Buǵan deıin «alyptar tobyn» qurap kelgen Sáken, Beıimbet, İlıas, Ǵabıt, Ǵabıden qatarly qalamgerler óz úlesteriniń shama-sharqyna qaraı tıisti ornyn, baǵasyn ala berer. Burynǵydaı áspettelip «negizin qalaýshylar» retinde oqýlyqtan oqýlyqqa jóńkile almas, óıtkeni sol qurǵyr «negiz» degenniń ózi — negizsiz bolyp shyqty», — dep jatqan ýaqytta ádebıettiń tarıhynan maǵlumaty mol ǵalymnyń biri sanalatyn fılologıa ǵylymdarynyń doktory Músilim Bazarbaevtyń 1986 — 88 jyldary Sáken shyǵarmalarynyń bes tomdyǵyna jazǵan alǵy sózinde: «Tar jol, taıǵaq keshýde» jańa sosıalısik murattar, bıik ıdeıalar, azamattyq asqaq talaptar realısik naqyshtarmen, pýblısısik pafospen utymdy beınelengen. S. Seıfýllın týyndysy dáýir shejiresi bolýmen birge revolúsıalyq kezeń shyndyǵyn etıkalyq turǵydan ıgerýde sosıalısik realızmniń partıalyq, halyqtyq, shynshyldyq prınsıpterine súıený jetistikterin qapysyz tanytty» degen tujyrymyn 1994 jyly «Biz Sákendi qalaı túsinemiz» degen maqalasynda «Jazýshynyń proza salasyndaǵy áıgili shyǵarmasy, árıne, «Tar jol, taıǵaq keshý». Búgingi kózqaraspen qarasaq, shyǵarmada taptyq túsinik tym biryńǵaı alynyp, alashorda qozǵalysy múlde mansuq etilýi ıdeologıany bylaı qoıǵanda, tipti tarıh aldyndaǵy uıat nárse edi. Kitap bul jaǵynan ásireqyzyl bólshevıktik baǵytta jazylǵan jáne qısyq baıandalǵan tarıh», — deýi árıne kezeńdik psıhologıadan týǵan tujyrym deýge kelińkiremeıdi. Ras, keıinirek «Egemendi Qazaqstan» gazetinde jazǵanynda biraz jylylyq bolǵanymen, túsinik tońy onsha jibı qoımaǵany seziledi. Munan basqa da qyńyr da qısyq pikirsymaqtar kezdesedi, aldyńǵy ýaqytta da bolýy ǵajap emes. Óıtkeni bul roman-esse ár urpaqtyń tarıhı tanymy men estetıkalyq túsinigine qaraı baǵalanatyn ómirsheń tiri shyǵarma. Al jazýshy úshin de, onyń týyndysy úshin de, budan artyq baqytty izdep tabý qıyn.

Osy «Tar jol, taıǵaq keshý» roman-essesi týraly oı-pikirlerdi Sákenniń tarıhtaǵy ornyna qaraı oraılastyrýdyń jóni bir bólek. Qazaqstannyń halyq jazýshysy, memlekettik syılyqtyń laýreaty Ázilhan Nurshaıyqovtyń «Juldyz» jýrnalyn oqyǵanym týraly» degen maqalasynda «Tursynbektiń qazaqtyń uly azamaty, ardager aqyny Sáken Seıfýllınge sińirgen eńbegine erekshe tántimin. «Súıer ulyń bolsa, sen súı, súıinerge jarar ol», — dep Abaı aıtqandaı, halyqtyń súıikti uldaryn súıe bilip, olardyń ataq-dańqyn asqaqtata kóterý úshin jan aıamaı eńbek etýdiń úlgisi osyndaı-aq bolar dep oılaımyn. Keıbir solaqaı ádebıetshilerdiń syńar ezý syndarynan qorǵap, Sáken Seıfýllınniń adamgershilik, azamattyq tulǵasyna ulttyq turǵydan jańasha traktovka jasap, gýmanısik baǵyt bergen de, sóıtip onyń 100 jyldyq toıynyń dáýirlep ótýine laıyqty úles qosqan da osy azamat qoı», — degen oıy men baǵasy shyndyqtan alys jatqan joq. Sákenniń bir shyǵarmasynyń ózi, ásirese ataqty «Tar jol, taıǵaq keshý» roman-essesi aıryqsha zertteýdiń obektisi bolyp otyrýy da, tóńkerisshil de jańashyl darynnyń budan bylaı baǵalanýy turǵysynan da, uly daryndarymyzdy jan-jaqty zerttegen ýaqytta olardyń boıyna syıymdy, eńbegine tatyr teńeýlerdi azamattyq jaýapkershilikpen aıtqan oryndy.

Sákenniń aqyndyǵy jónine kelgende túıip aıtar tujyrym: uly aqyn, basyn taýǵa da, tasqa da urǵan keremet jańashyl, tóńkerisshil daýylpaz aqyn. Qazaqtyń jańa jazba ádebıetine negiz qalaǵan Abaıdyń jańashyldyq rýhy ásirese Sákenge juqqan, Sákende kúshti, sondyqtan ol qazaq ádebıeti damýyndaǵy sosıalısik realızm dep atalatyn kezeńniń, dáýirdiń bastaýshy serkesi boldy. Muny Sáken eshkimnen surap alǵan joq, óziniń qudaı bergen uly talantymen tarıhtan tartyp aldy. Sáken qazaq sovet ádebıeti dep atalatyn baǵyttyń negizin qalaýshy boldy, sonyń uranshysy, jarshysy boldy. Ol qate bolǵan kúnniń ózinde de tarıhı qubylys ekenin eshkim joqqa shyǵara almaıdy, dıalektıka zańdylyǵyn ózgertýge eshkimniń dármeni jetken emes, jetpeıdi de. Sondyqtan Sákenniń qazaq halqynyń tarıhyndaǵy, ádebıeti men mádenıetindegi erekshe bıik ornyna daq túsirmeı, qaraýlyq jasamaı, adamgershilik, azamattyq óreden kórinýge tıispiz. Muny sanaly da, sanasyz da, basshy da, qosshy da myqtap uǵyp, ulylarymyzdy orny, jónimen ardaqtap, qurmetteı bileıik.

Árıne, ǵalym, zertteýshilerdiń pikiri erteńgi tarıhtyń úlesine tıetinin aıtqan ýaqytta Alashqa aıbyn bolǵan arystardyń ishinde Sákenniń orny jaıly Respýblıka Prezıdenti N. Á. Nazarbaevtyń bes arys týraly saltanatty jınalysta aıtqan oıyn keltirsek, ony qazirgi qoǵamdyq-áleýmettik pikirdiń aıasynan uzatyp ákete qoımasaq kerek. «Qazaqtyń birtýar perzenti, asa kórnekti aqyny jáne memleket qaıratkeri Sáken Seıfýllındi halyq janyndaǵy máńgi saqtalar jan, asyldardyń asyly, aıaýlylardyń aıaýlysy dep eske alamyz. Sáken bizdiń ulttyq maqtanyshymyz, el úshin eńiregen er, qaıtpas qaısar kúresker. Eger ol tiri bolsa, búgin, sóz joq, ózine tán ótkirlikpen, ot pen sýdan qoryqpaıtyn batyrlyqpen tek halyq múddesi jaǵynda ǵana turar edi.

Egemen el atanyp, táýelsizdik týyn tikken qazaq eline Sákenniń úzdik úlgisi, óreli ónegesi óte kerek», — degeni zamana tujyrymy retinde qabyldanýǵa tıis.

Kúlásh Sadyqqyzy Ahmet, fılologıa ǵylymynyń kandıdaty, doktorant

---