Tartylysy qubylysy. Aýyrlyq kúshi
Sabaqtyń taqyryby: Tartylysy qubylysy. Aýyrlyq kúshi.
Salmaq. Salmaqsyzdyq.
Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik: Tartylys kúshi, aýyrlyq kúshi, salmaq – osy kúshterdiń tabıǵaty týraly júıeli bilimderin qalyptastyrý.
2. Damytýshylyq: Salmaq pen massanyń aıyrmashylyǵyn ajyrata alýǵa, fızıkalyq qubylystardyń syryn túsindire bilýge daǵdylandyrý, fızıkalyq tilmen sóıleý mádenıetin damytý.
3. Tárbıelik: Uqyptylyqqa, izdenimpazdyqqa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: dástúrli emes.
Sabaqtyń tıpi: jańa sabaq.
Sabaqtyń ádisi: bloktyq oqytý júıesi.
Pánaralyq baılanys: matematıka, ınformatıka, fızıka.
Sabaqtyń jospary:
İ. Uıymdastyrý.
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý.
İİİ. Jańa sabaq.
İV. Esepter shyǵartý
V. Bekitý. «Fızıkalyq dıktant» - túrinde.
VI. Oqýshynyń qorytyndylaýy.
VII. Muǵalimniń qorytyndy sózi.
VIII. Úıge tapsyrma berý.
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý.
1. Synypqa kirip oqýshylarmen sálemdesemin.
2.Joq oqýshylardy túgendeımin.
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý.
1. Qandaı kúshti teń áreketti kúsh dep ataımyz?
2. Bir túzýdiń boıymen bir jaqqa qaraı baǵyttalǵan eki kúshtiń teń áreketti kúshi nege teń?
3.Kúshti ólsheıtin qural qalaı atalady?
4.Mysal keltir.
İİİ. Jańa sabaq.
Balalyq shaǵymyzdan árqaısysymyz denelerdiń Jerge tartylý kúshi jaqsy tanys, mysaly, tebilgen dop ta, butaǵynan úzilgen alma da Jerge túsedi. Demek, denelerge Jer tarapynan kúsh áreket etedi. Jer barlyq denelerdi ózine tartady. Kúndi aınala qozǵalatyn planetalar tartylys órisi áreketinen Kúnge tartylady jáne ózderi de bir – birine tartylady.Barlyq keńistikti jaılaǵan tartylystan “Jeti qat kókke ushsaq ta”, “Jeti qabat jer astyna ensek te” qutyla almaımyz. Sondyqtan Álemdegi denelerdiń bir – birine tartylýy Búkilálemdik tartylys dep atalady. Aǵylshyn ǵalymy Isaak Núton bul qubylysty zerttep, tabıǵattyń uly zańy – Búkilálemdik tartylys zańyn tujyrymdady.
Búkilálemdik tartylys kúshi kórinisiniń biri – denelerdiń Jerge tartylý kúshin aýyrlyq kúshi dep ataıdy jáne ony Fa árpimen belgileıdi.(79 – sýret
Júrgizilgen kóptegen tájrıbelerden denege áreket etetin aýyrlyq kúshi deneniń massasyn týra proporsıonal bolatynyn kórsetti. Eger, mysaly, dınamometr ilgegine kezekpen massalary m1 , m2 , m3 denelerdi ilip jáne ár joly dınamometr kórsetýin belgilep otyrsaq, onda tómendegi qatynastyń oryndalatynyna kóz jetkizemiz:
Sonymen barlyq deneler úshin aýyrlyq kúshiniń deneniń massasyna qatynasy turaqty bolady. Bul turaqty shamany g (latynsha oqylýy «je») árpimen belgilenedi. Budan:
bolady.
Osydan, denege áreket etetin aýyrlyq kúshi dene massasyna týra proporsıonal:
Turaqty g - dyń shamasy jýyqtap alǵanda 9,8 N/kg – ǵa teń. Deneler tek Jerge ǵana emes, basqa da aspan denelerine – Kúnge, Aıǵa, planetalarǵa tartylady. Alaıda óte úlken qashyqtyqtarda atalǵan aspan deneleriniń tartý kúshi azaıady da, al qandaı da bir aspan denesiniń betine jaqyndaǵanda, onyń tartylysy basty ról atqara bastaıdy.
Sonymen qatar ár túrli planetalarda massalary birdeı denelerge áreket etetin aýyrlyq kúshi de túrlishe bolady. Planetanyń massasy neǵurlym az bolsa, onyń denelerdi ózine tartatyn kúshi soǵurlym az bolady.
Mysaly, massasy 1kg deneni Jer – 9,81 N, Aı – 1,62 N, Mars – 3,73 N kúshpen tartady.
Denelerdiń jerge tartylý kúshin aýyrlyq kúshi dep atadyq.Aýyrlyq kúshimen qatar salmaq uǵymy da jıi qoldanylady. «Salmaq» sózi ózderińe jaqsy tanys. Biraq keı jaǵdaıda sender aýyrlyq kúshi men salmaqty shatastyrasyńdar. Sonymen salmaq degen - deneniń tirekke nemese aspaǵa áreket etetin kúshi deneniń salmaǵy dep atalady. Ol R árpimen belgilenedi. Onyń formýlasy; ıaǵnı Mysaly, eger alaqanǵa qandaı da bir nárseni salsaq,sol kezde nárseniń alaqanǵa túsirtin qysym kúshi onyń salmaǵy bolyp tabylady.
Aýyrlyq kúshiniń áreket etý baǵytynda dene tiregimen qosa birqalypty emes qozǵalatyn bolsa , onda salmaq pen aýyrlyq kúshiniń arasyndaǵy qatys ózgeretin bolady. Bul jaǵdaıda deneniń salaǵy aýyrlyq kúshinen kóp nemese az bolýy múmkin.
Tirek nemese aspa denemen birge erkin túsken kezdegi jaǵdaıdyń erekshe mańyzy bar. Bul jaǵdaıda tirek deneniń qozǵalysyna bóget bolmaıdy, sondyqtan dene tirekke áreket etpeıdi. Salmaǵy nólge teń bolatyn deneniń mundaı kúıin salmaqsyzdyq dep ataıdy. Mysaly, árqaısylardyń tuǵyrdan sýǵa sekirgende, lıftimen tómen túse bastaǵan mezette, joǵary qaraı sekirgen kezderińde bir sát bolsyn salmaqsyzdyq kúıin keshesińder.
Al, endi balalar búgingi jańa sabaqqa esep shyǵarsaq:
İV. Esepter shyǵartý:
№15 jattyǵý.
1.Denege áreket etetin aýyrlyq kúshi 10kN. Ol deneniń massasyn qandaı?
Berilgeni: HBJ: Analız: Sheshýi:
Fa =10kN 1kN=103 N m
T/k: m=? m
g= 9,8 N/kg Jaýaby: m
3. Júktiń massasy 10kg. Oǵan qandaı aýyrlyq kúshi áreket etedi?
Berilgeni: Analız: Sheshýi:
m=10kg Fa = 10kg * 10N/kg = 100N = 102 H
Jaýaby: T/k Fa g= 9,8 N/kg
№16 jattyǵý.
2. Sender bir planetada bolyp, ondaǵy bir deneniń massasyn jáne oǵan áreket etetin aýyrlyq kúshin eseptedińder delik. Nátıjeleri: m=150g, F=0,57N. Sender qandaı planetada tursyńdar?
Berilgeni: HBJ: Analız: Sheshýi:
m=150g 1g=0,001 kg g=.....
F=0,57N 150g = 0,15 kg g=......
T/k: g=?
Jaýaby: g=3,8 N/kg (Mars)
№17 jattyǵý.
3. Massasy 40kg balanyń Aıdaǵy salmaǵyn anyqtańdar.
Aıdaǵy gAı=1,6 N/kg.
Berilgeni: Analız: Sheshýi:
m= 40 kg
R= 40kg*1,6 N/kg=64H
gAı=1,6 N/kg
T/k: R=?
Jaýaby: R=64N
V. Bekitý. «Fızıkalyq dıktant» - túrinde.
Suraqtar:
1.Qandaı kúsh aýyrlyq kúshi dep atalady?
2.Deneniń massasyn dınamometr kómegimen anyqtaýǵa bola ma?
3. Jerdiń 1kg deneni tartý kúshi?
4.Deneniń salmaǵy degenimiz ne?
5. Salmaqsyzdyqtyń sebebi nede?
VI.Oqýshylardyń qorytyndylaýy.
VII. Muǵalimniń qorytyndylaý sózi: Balalar, búgingi sabaqta biz tartylys qubylysyn, aýyrlyq kúshin, deneniń salmaǵyn, salmaqsyzdyqty oqyp úırendik. Álemdegi denelerdiń bir – birine tartylýy Búkilálemdik tartylys dep atalady. Aǵylshyn ǵalymy Isaak Núton bul qubylysty zerttep, tabıǵattyń uly zańy – Búkilálemdik tartylys zańyn tujyrymdady.Búkilálemdik tartyly kúshi kórinisiniń biri – denelerdiń Jerge tartylý kúshin aýyrlyq kúshi dep ataıdy jáne ony Fa árpimen belgileıdi. Sonymen barlyq deneler úshin aýyrlyq kúshiniń deneniń massasyna qatynasy turaqty bolady. Bul turaqty shamany g (latynsha oqylýy «je») árpimen belgilenedi. Budan:
bolady.
Osydan, denege áreket etetin aýyrlyq kúshi dene massasyna týra proporsıonal:
Turaqty g - dyń shamasy jýyqtap alǵanda 9,8 N/kg – ǵa teń. Deneniń tirekke nemese aspaǵa áreket etetin kúshi deneniń salmaǵy dep atalady. Ol R árpimen belgilenedi. Onyń formýlasy; ıaǵnı Salmaǵy nólge teń bolatyn deneniń mundaı kúıin salmaqsyzdyq dep ataıdy.Búgingi taqyrypta biz osyny oqyp, bildik.
Baǵalaý.
Vİİİ. Úıge tapsyrma berý.
Salmaq. Salmaqsyzdyq.
Sabaqtyń maqsaty:
1. Bilimdilik: Tartylys kúshi, aýyrlyq kúshi, salmaq – osy kúshterdiń tabıǵaty týraly júıeli bilimderin qalyptastyrý.
2. Damytýshylyq: Salmaq pen massanyń aıyrmashylyǵyn ajyrata alýǵa, fızıkalyq qubylystardyń syryn túsindire bilýge daǵdylandyrý, fızıkalyq tilmen sóıleý mádenıetin damytý.
3. Tárbıelik: Uqyptylyqqa, izdenimpazdyqqa tárbıeleý.
Sabaqtyń túri: dástúrli emes.
Sabaqtyń tıpi: jańa sabaq.
Sabaqtyń ádisi: bloktyq oqytý júıesi.
Pánaralyq baılanys: matematıka, ınformatıka, fızıka.
Sabaqtyń jospary:
İ. Uıymdastyrý.
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý.
İİİ. Jańa sabaq.
İV. Esepter shyǵartý
V. Bekitý. «Fızıkalyq dıktant» - túrinde.
VI. Oqýshynyń qorytyndylaýy.
VII. Muǵalimniń qorytyndy sózi.
VIII. Úıge tapsyrma berý.
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý.
1. Synypqa kirip oqýshylarmen sálemdesemin.
2.Joq oqýshylardy túgendeımin.
İİ. Úı tapsyrmasyn suraý.
1. Qandaı kúshti teń áreketti kúsh dep ataımyz?
2. Bir túzýdiń boıymen bir jaqqa qaraı baǵyttalǵan eki kúshtiń teń áreketti kúshi nege teń?
3.Kúshti ólsheıtin qural qalaı atalady?
4.Mysal keltir.
İİİ. Jańa sabaq.
Balalyq shaǵymyzdan árqaısysymyz denelerdiń Jerge tartylý kúshi jaqsy tanys, mysaly, tebilgen dop ta, butaǵynan úzilgen alma da Jerge túsedi. Demek, denelerge Jer tarapynan kúsh áreket etedi. Jer barlyq denelerdi ózine tartady. Kúndi aınala qozǵalatyn planetalar tartylys órisi áreketinen Kúnge tartylady jáne ózderi de bir – birine tartylady.Barlyq keńistikti jaılaǵan tartylystan “Jeti qat kókke ushsaq ta”, “Jeti qabat jer astyna ensek te” qutyla almaımyz. Sondyqtan Álemdegi denelerdiń bir – birine tartylýy Búkilálemdik tartylys dep atalady. Aǵylshyn ǵalymy Isaak Núton bul qubylysty zerttep, tabıǵattyń uly zańy – Búkilálemdik tartylys zańyn tujyrymdady.
Búkilálemdik tartylys kúshi kórinisiniń biri – denelerdiń Jerge tartylý kúshin aýyrlyq kúshi dep ataıdy jáne ony Fa árpimen belgileıdi.(79 – sýret
Júrgizilgen kóptegen tájrıbelerden denege áreket etetin aýyrlyq kúshi deneniń massasyn týra proporsıonal bolatynyn kórsetti. Eger, mysaly, dınamometr ilgegine kezekpen massalary m1 , m2 , m3 denelerdi ilip jáne ár joly dınamometr kórsetýin belgilep otyrsaq, onda tómendegi qatynastyń oryndalatynyna kóz jetkizemiz:
Sonymen barlyq deneler úshin aýyrlyq kúshiniń deneniń massasyna qatynasy turaqty bolady. Bul turaqty shamany g (latynsha oqylýy «je») árpimen belgilenedi. Budan:
bolady.
Osydan, denege áreket etetin aýyrlyq kúshi dene massasyna týra proporsıonal:
Turaqty g - dyń shamasy jýyqtap alǵanda 9,8 N/kg – ǵa teń. Deneler tek Jerge ǵana emes, basqa da aspan denelerine – Kúnge, Aıǵa, planetalarǵa tartylady. Alaıda óte úlken qashyqtyqtarda atalǵan aspan deneleriniń tartý kúshi azaıady da, al qandaı da bir aspan denesiniń betine jaqyndaǵanda, onyń tartylysy basty ról atqara bastaıdy.
Sonymen qatar ár túrli planetalarda massalary birdeı denelerge áreket etetin aýyrlyq kúshi de túrlishe bolady. Planetanyń massasy neǵurlym az bolsa, onyń denelerdi ózine tartatyn kúshi soǵurlym az bolady.
Mysaly, massasy 1kg deneni Jer – 9,81 N, Aı – 1,62 N, Mars – 3,73 N kúshpen tartady.
Denelerdiń jerge tartylý kúshin aýyrlyq kúshi dep atadyq.Aýyrlyq kúshimen qatar salmaq uǵymy da jıi qoldanylady. «Salmaq» sózi ózderińe jaqsy tanys. Biraq keı jaǵdaıda sender aýyrlyq kúshi men salmaqty shatastyrasyńdar. Sonymen salmaq degen - deneniń tirekke nemese aspaǵa áreket etetin kúshi deneniń salmaǵy dep atalady. Ol R árpimen belgilenedi. Onyń formýlasy; ıaǵnı Mysaly, eger alaqanǵa qandaı da bir nárseni salsaq,sol kezde nárseniń alaqanǵa túsirtin qysym kúshi onyń salmaǵy bolyp tabylady.
Aýyrlyq kúshiniń áreket etý baǵytynda dene tiregimen qosa birqalypty emes qozǵalatyn bolsa , onda salmaq pen aýyrlyq kúshiniń arasyndaǵy qatys ózgeretin bolady. Bul jaǵdaıda deneniń salaǵy aýyrlyq kúshinen kóp nemese az bolýy múmkin.
Tirek nemese aspa denemen birge erkin túsken kezdegi jaǵdaıdyń erekshe mańyzy bar. Bul jaǵdaıda tirek deneniń qozǵalysyna bóget bolmaıdy, sondyqtan dene tirekke áreket etpeıdi. Salmaǵy nólge teń bolatyn deneniń mundaı kúıin salmaqsyzdyq dep ataıdy. Mysaly, árqaısylardyń tuǵyrdan sýǵa sekirgende, lıftimen tómen túse bastaǵan mezette, joǵary qaraı sekirgen kezderińde bir sát bolsyn salmaqsyzdyq kúıin keshesińder.
Al, endi balalar búgingi jańa sabaqqa esep shyǵarsaq:
İV. Esepter shyǵartý:
№15 jattyǵý.
1.Denege áreket etetin aýyrlyq kúshi 10kN. Ol deneniń massasyn qandaı?
Berilgeni: HBJ: Analız: Sheshýi:
Fa =10kN 1kN=103 N m
T/k: m=? m
g= 9,8 N/kg Jaýaby: m
3. Júktiń massasy 10kg. Oǵan qandaı aýyrlyq kúshi áreket etedi?
Berilgeni: Analız: Sheshýi:
m=10kg Fa = 10kg * 10N/kg = 100N = 102 H
Jaýaby: T/k Fa g= 9,8 N/kg
№16 jattyǵý.
2. Sender bir planetada bolyp, ondaǵy bir deneniń massasyn jáne oǵan áreket etetin aýyrlyq kúshin eseptedińder delik. Nátıjeleri: m=150g, F=0,57N. Sender qandaı planetada tursyńdar?
Berilgeni: HBJ: Analız: Sheshýi:
m=150g 1g=0,001 kg g=.....
F=0,57N 150g = 0,15 kg g=......
T/k: g=?
Jaýaby: g=3,8 N/kg (Mars)
№17 jattyǵý.
3. Massasy 40kg balanyń Aıdaǵy salmaǵyn anyqtańdar.
Aıdaǵy gAı=1,6 N/kg.
Berilgeni: Analız: Sheshýi:
m= 40 kg
R= 40kg*1,6 N/kg=64H
gAı=1,6 N/kg
T/k: R=?
Jaýaby: R=64N
V. Bekitý. «Fızıkalyq dıktant» - túrinde.
Suraqtar:
1.Qandaı kúsh aýyrlyq kúshi dep atalady?
2.Deneniń massasyn dınamometr kómegimen anyqtaýǵa bola ma?
3. Jerdiń 1kg deneni tartý kúshi?
4.Deneniń salmaǵy degenimiz ne?
5. Salmaqsyzdyqtyń sebebi nede?
VI.Oqýshylardyń qorytyndylaýy.
VII. Muǵalimniń qorytyndylaý sózi: Balalar, búgingi sabaqta biz tartylys qubylysyn, aýyrlyq kúshin, deneniń salmaǵyn, salmaqsyzdyqty oqyp úırendik. Álemdegi denelerdiń bir – birine tartylýy Búkilálemdik tartylys dep atalady. Aǵylshyn ǵalymy Isaak Núton bul qubylysty zerttep, tabıǵattyń uly zańy – Búkilálemdik tartylys zańyn tujyrymdady.Búkilálemdik tartyly kúshi kórinisiniń biri – denelerdiń Jerge tartylý kúshin aýyrlyq kúshi dep ataıdy jáne ony Fa árpimen belgileıdi. Sonymen barlyq deneler úshin aýyrlyq kúshiniń deneniń massasyna qatynasy turaqty bolady. Bul turaqty shamany g (latynsha oqylýy «je») árpimen belgilenedi. Budan:
bolady.
Osydan, denege áreket etetin aýyrlyq kúshi dene massasyna týra proporsıonal:
Turaqty g - dyń shamasy jýyqtap alǵanda 9,8 N/kg – ǵa teń. Deneniń tirekke nemese aspaǵa áreket etetin kúshi deneniń salmaǵy dep atalady. Ol R árpimen belgilenedi. Onyń formýlasy; ıaǵnı Salmaǵy nólge teń bolatyn deneniń mundaı kúıin salmaqsyzdyq dep ataıdy.Búgingi taqyrypta biz osyny oqyp, bildik.
Baǵalaý.
Vİİİ. Úıge tapsyrma berý.
Nazar aýdaryńyz! Jasyryn mátindi kórý úshin sizge saıtqa tirkelý qajet.
You Might Also Like
-
Sabaqtyń taqyryby: «Denelerdiń júzý sharttary. Areometrler»
