InfoHub Logo

Abylaı han atyndaǵy Qazaq Halyqaralyq Qatynastar jáne Álem Tilderi Ýnıversıtetiniń
aǵa oqytýshysy Kyısykova Asem Janbolatqyzy

Anotasıa: Maqalada Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasynyń bólimine taldaý jasalyp, tarıhı dáıektemeler keltiriledi. Maqalanyń atalǵan bóliminiń qazirgi Qazaqstan úshin mańyzy anyqtalady.

2017 jyldyń sáýir aıynda Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev óziniń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý» atty maqalasyn jarıalaǵan bolatyn. Qazaqstan jańa tarıhı kezeńdi bastan ótkerip jatyr. Buǵan deıin elimiz jańa táýelsiz memleketti qurý arqyly Birinshi jańǵyrýdy júzege asyrdy. Nátıjesinde elimiz álemniń damyǵan 50 eliniń qataryna kirdi. Bul Ekinshi jańǵyrýdyń nátıjeleri.

Baǵdarlamalardy, jospardy júzege asyratyn mańyzdy obekt – halyq. «Bizdiń sanamyz isimizden ozyp júrýi tıis» Sol sebepten endigi basymdyq – ulttyq sanaǵa aýyp otyr.

Birneshe ǵasyrlyq otarshyldyq jáne totalıtarlyq sana ústemdigi saldarynan rýhanı kúızelisti bastan ótkizip, saıası táýelsizdigine endi qol jetkizgen Qazaqstan búgingi kúni álemdik tarıhtaǵy ýaqyt baǵany men qazirgi zamanǵy áleýmettik keńistikte ózin-ózi ornalastyryp aıqyndalý mindetimen betpe-bet kelip otyr. Tarıhı sananyń deformasıasynan keıin ulttyq biregeılik pen mádenı tutastyqty qalyptastyrý eń kókeıtesti máseleniń birine aınaldy. Búgingi kúngi qazaqstandyq qoǵamda tarıhı ózindik sanany jańǵyrtý men tól mádenı murany ıgerý jáne ony qazirgi zamanǵy damý úrdisine laıyqty jańartyp úılestirý ózekti máselege aınalǵandyqtan ulttyq tarıh pen mádenıettiń totalıtarlyq ıdeologıa qysymymen umyt bolǵan betterin qaıta paraqtaýdyń mańyzy zor.

Halyqtyń sanasyn jańǵyrtý – bir kúnde nemese bir jylda bola salatyn is emes. Elde buǵan deıin de rýhanı jańǵyrýdyń alǵysharttary jasalǵan bolatyn.

1995 jyly Prezıdenttiń tapsyrysymen Prezıdent janyndaǵy memelekettik saıasat jónindegi Ulttyq keńestiń «Qazaqstanda tarıhı sanany qalyptastyrý tujyrymdamasy» qabyldandy. Munda tarıhtyń, ásirese, qoǵam damýynyń ótpeli kezeńderiniń erekshe mańyzy kórsetilgen, tarıhı bilimniń negizgi basymdyqtary, tarıh ǵylymynyń problemalary, tarıhı bilim berý men aǵartý isiniń keleshegi belgilengen bolatyn.
Elbasy N.Nazarbaevtyń jarlyǵymen úsh jyl qatarynan tarıhı tanymǵa aıryqsha nazar aýdaryldy. Olar: 1997 jyly – Qoǵamdyq kelisim jáne saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý; 1998 jyl – «Halyq birligi men ulttyq tarıh jyly», 1999 jyl – «Urpaqtar birligi men sabaqtastyǵy» edi.

Ulttyq tarıhqa strategıalyq turǵydaǵy óziniń kózqarasyn Memleket basshysy 1999 jyly shyqqan «Tarıh tolqynynda» kitabynda baıan etip berdi:«Úshinshi myńjyldyqqa sanaýly kúnder qalǵanda bizdiń bolmysymyzdyń eń kókeıtesti suraqtary – ulttyq úndestigimizdiń mán-mańyzy nede, qazirgi Qazaqstan úshin mádenıetke qatysty úlginiń qandaıy qonymdy, bizdiń ulttyq sanamyzdyń arqaýy nede, qazirgideı jedel qubylatyn zamanda «MEN» degizerlik ulttyq qasıetterdi qalaı saqtap qalýǵa bolady – mine, munyń bári de naqtyly ómirmen bettesken saıasattyń suraqtary. Al onyń jaýaby búgingi ómirmen ǵana astasyp jatqan joq, tunyǵy men tumany qabat- tasqan tarıhtyń tuńǵıyǵymen de sabaqtasyp jatyr»

2003 jyly Qazaqstan halqyna Joldaýynda Prezıdent N.Á.Nazarbaev buryn-sońdy bolyp kórmegen «Mádenı mura» baǵdarlamasyn qabyldaý kerektigin jarıalady. Baǵdarlama júzege asyrylǵan 2004-2011 jyldar aralyǵynda – Qazaqstannyń tarıhy men etnografıasy boıynsha 26 arnaýly zertteý júrgizildi. Degenmen, munyń bári – tarıhı jady men tarıhı ádilettilikti qalpyna keltirý jolyndaǵy aýqymdy jumystyń basy ǵana edi.

Nursultan Ábishuly Nazarbaev «Qazaqstan–2050» Strategıasynda «Biz ulttyń tarıhı sanasyn qalyptastyrý jumysyn jalǵastyrýymyz kerek» – degen tujyrym jasaǵan bolatyn. Osyǵan oraı, 2013 jyly «Halyq tarıh tolqynynda» baǵdarlamasy qolǵa alyndy. Bul baǵdarlamanyń negizgi maqsaty: Qazaqstannyń tarıh ǵylymynyń aldyńǵy qatarly ádisnama men ádisteme aqaýynda sapaly sekiristi júzege asyrýyna jaǵdaı jasaý; qazaqtardyń ulttyq tarıhynyń kókjıegin nyǵaıtý, ulttyq jańa dúnıetanymyn qalyptastyrý; Qazaqstannyń jańa tarıhynyń jıyrma jylynyń mánin paıymdaýdy.

Ulttyq sanany jańǵyrtýdaǵy kelesi saty – rýhanı jańǵyrý. Bul maqalaǵa tirek bolyp otyrǵan Elbasynyń maqalasy – ony júzege asyrýdyń alǵysharty. Maqalanyń alǵashqy bólimi «HHİǵasyrdaǵy ulttyq sana týraly» dep atalsa, İİ bóliminde ony júzege asyrý úshin alǵa qoıylǵan mindetter kórsetiledi.

Memleket basshysynyń joǵary rýhanı damýǵa qatysty sózi dúnıetanymdyq saladaǵy jańǵyrý boıynsha qoldanylǵan jańasha uǵym. «Sanany jańǵyrtýdyń» mazmunyn negizdeı otyryp, Prezıdent jańǵyrýdyń 6 baǵytyn belgileıdi:

1. Básekege qabilettilik;
2. Pragmatızm;
3. Ulttyq biregeılikti saqtaý;
4. Bilimniń saltanat qurýy;
5. Qazaqstannyń revolúsıalyq emes, evolúsıalyq damýy;
6. Sananyń ashyqtyǵy.

Bul baǵyttardyń bári barynsha ózektendirilgen jáne ýaqyttyń talaptaryna naqty jaýap beredi.

«Básekelik qabilet degenimiz - ulttyń aımaqtyq nemese jahandyq naryqta baǵasy, ıa bolmasa sapasy jóninen ózgelerden utymdy dúnıe usyna alýy». Ol dúnıeler materıaldyq emes, olar: bilim, eńbek resýrstary, sapaly qyzmet. Aldaǵy ýaqytta, jańa zaman talaptaryna sáıkes, jahandanýdyń suranysyna saı, ulttyń, jalpy eldik ishki naryqta bolsyn, álemdik arenada bolsyn tabysty bolýy tabıǵı resýrstarǵa baılanysty bolmaı qalady. Tabıǵı resýrstar erteń taýsylýy múmkin. Sol sebepti álem endi sarqylmaıtyn resýrstarǵa mán beretin bolady: adamnyń aqyl-oıynyń nátıjesinde jasaǵan eńbegi, qyzmeti, ǵylymı jańalyǵy keler kúnge salatyn eń mańyzdy ári qymbat kapıtal. Bilimdi ultty qalyptastyrý arqyly olardyń básekege qabilettiligine kepil bola alady. Osyǵan sáıkes, árbir qazaqstandyqtyń boıynsha HHİ ǵasyrdyń suranysyna ıe, sonyń talaptaryna laıyqty bolýy kerek. Olar: kompúterlik saýattylyq, mádenı ashyqtyq, polıglot bolý. Bular álemniń qaı tusynda bolsyn suranysqa ıe. Al «Sıfrly Qazaqstan», «Úsh tilde bilim berý», «Mádenı jáne konfesıaaralyq kelisim» sıaqty baǵdarlamalar - ultymyzdy, ıaǵnı barsha qazaqstandyqtardy HHİ ǵasyrdyń talaptaryna daıarlaýdyń qamy.
Elbasynyń maqalasynda bizdiń ulttyq kodymyzdaǵy pragmatızmniń bar ekendigine dálme-dál negizdeme beriledi. Uly daladaǵy qatań tabıǵı jaǵdaılar men shóleıtti jerlerdegi tirshilikpen baılanysqan kóshpendilik dástúri ata-babalarymyzdyń boıyna tabıǵatpen úndesken ómir saltyn, ıaǵnı pragmatızmdi qalyptastyrdy. Ótken ǵasyrlardaǵy qoǵamdyq-saıası oıdyń damýyna taldaý jasaı otyryp, Elbasy radıkaldyq ıdeologıanyń zamany múldem kelmeske ketkeninin tujyrymdaıdy. Sol sebepti, bizdiń bolashaqqa jasalatyn uranymyz realızm jáne pragmatızm bolmaq.

XIX ǵasyrda Germanıanyń uly kansleri Otto Bısmark Realpolitik memlekettik baǵytyn ómirge engizdi. Ol ártúrli ıdeologıadan bas tartyp praktıkalyq tujyrymdarǵa basymdyq berdi. Sondyqtan, Elbasynyń tujyrymy anyq: biz jekelegen adamnyń jáne tutas ulttyń múmkindikteri men shekteriniń aıasynda naqty maqsattarǵa qol jetkizýdi baǵdarlaýymyz kerek.

Ulttyq jańǵyrýdy eki túrli qaǵıdany paıdalana otyryp ózgertýge bolady. Onyń birinshisi: ulttyq sana-sezimniń kókjıegin keńeıtý, ekinshisi: ulttyq bolmystyń ózegin saqtaı otyryp, onyń birqatar sıpattaryn ózgertý. Iaǵnı, rýhanı jańǵyrý ulttyń mádenıetin, salt-dástúrin, tarıhyn, ádebıetin umytýdy kózdemeıdi, kerisinshe olardy kemeldendirip, keı tustaryn ózgertýge tárbıeleıdi.

Elbasy osy tusta jerge, rýǵa bóliný sekildi kertartpa qasıetterdi synǵa alady: «Biz árkim jeke basynyń qandaı da bir iske qosqan úlesi men kásibı biliktiligine qarap baǵalanatyn merıtokratıalyq qoǵam quryp jatyrmyz. Bul júıe jeń ushynan jalǵasqan tamyr-tanystyqty kótermeıdi. Osynyń bárin egjeı-tegjeıli aıtyp otyrǵandaǵy maqsatym – boıymyzdaǵy jaqsy men jamandy sanamalap, terý emes. Men qazaqstandyqtardyń eshqashan buljymaıtyn eki erejeni túsinip, baıybyna barǵanyn qalaımyn» - deıdi. Osyny aıta kelip, qazaqstandyqtar myna eki erejeni túsiný kerektigin atap ótedi:

- Birinshisi – ulttyq kod, ulttyq mádenıet saqtalmasa, eshqandaı jańǵyrý bolmaıdy.

- Ekinshisi – alǵa basý úshin ulttyń damýyna kedergi bolatyn ótkenniń kertartpa tustarynan bas tartý kerek.

«Ulttyq biregeılikti saqtaý» atty ekinshi baǵytqa qatysty toqtalsaq, Prezıdent damýdyń ámbebap úlgisi bolmaıtynyn naqty jetkizip, tek ulttyq modeldi ǵana alǵa tartady. Qazirgi ýaqyttaǵy zamanaýı ult qurylysynda bul tujyrym asa mańyzdy. Ortaq til, mádenıet, tarıh – bular barlyq zamanda da qýatty memlekettiń irgetasy ekendigi daýsyz. Bul baǵytta eń áýeli ulttyq rýh atalady. Bul jerde Memleket basshysynyń «Tarıh tolqynynda» atty keleli monografıasyn paraqtaı otyryp, tarıhqa qysqasha sholý jasap ótken jón. Bizdiń rýhanı bastaýlarymyz qazirgi Qazaqstannyń aýmaǵynda bizdiń dáýirimizge deıingi ekinshi myńjyldyqta ómir súrgen ejelgi arıılerden bastalady. Sodan keıin saıasat sahnasyna birinshi myńjyldyqta bılik qurǵan jaýynger saqtar shyǵady. Budan soń uly ǵundar dáýirine kezek berilip, olar túrkiler bıligine deıingi b.d.d. İV ǵasyrda ómir súrdi. Odan keıingi zamanda oryn alǵan tarıhı oqıǵalar elimizdiń aqparattyq-mádenı keńistiginde keń túrde kórinis tapty. Sondyqtan, olardy qaıta sanamalap jatýdyń qajeti joq. Genezıstiń jáne bizdiń ulttyq rýhymyzdyń qalyptasýy men damýyna ekpin bergen osyndaı ortaq quramdastar bar. Aıtylǵandardy túıindeıtin bolsaq, Memleket basshysynyń ulttyq rýh týraly usynǵan tezısi Uly Dala elin damytýdyń basty qozǵaýshy kúshine aınalady.

Elbasy Nursultan Ábishuly Nazarbaev óz maqalasynda jańa tarıhı kezeńge tán qaterler men táýekelderge jan-jaqty baǵa bere otyryp, ulttyń, eldiń aldyna jańa mindetter qoıyp berdi. Elimizdiń árbir azamaty búkil qoǵam, saıası partıalar men qozǵalystar, barsha memlekettik organdar aǵymdaǵy jaǵdaıǵa taldaý jasap, bizdiń qaı jerde turǵanymyzdy anyqtap, árbirimizdiń ne isteý kerektigimizdi jete uǵynýy kerek. Jańǵyrý sanada bolǵandyqtan, biz óz eldiń tarıhyn umytpaı, búgingisimen maqtanyp, erteńiniń kirpishin qalaýymyz kerek. Elbasy aıtqandaı, sanamyz jyldam bolýy kerek. Jolymyz – jańarý arqyly bolashaqqa jetý.

ÁDEBIETTER
1. Nazarbaev N. Tarıh tolqynynda. – Almaty: Atamura, 1999
2. Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdentiniń halyqqa Joldaýy: «Qazaqstan óz damýyndaǵy jańa serpilis jasaý qarsańynda» // Egemen Qazaqstan, 2006 jyl, 1 naýryz.
3. Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdentiniń halyqqa Joldaýy: «Qazaqstan ekonomıkalyq, áleýmettik jáne saıası jedel jańarý jolynda» // Egemen Qazaqstan, 2005 jyl, 18 aqpan.
4. QR Prezıdenti Nursultan Nazarbaevtyń Qazaqstan halqyna jaldaýy. Básekege qabiletti ultqa, básekege qabiletti ekonomıkaǵa, básekege qabiletti Qazaqstanǵa // Egemen Qazaqstan, 19 naýryz, 2004 jyl.
5. Nursultan Nazarbaev. Qazaqstan – 2030: Barlyq Qazaqstandyqtardyń ósip-órkendeýi, qaýipsizdigi jáne ál-aýqatynyń artýy: El Prezıdentiniń Qazaqstan halqyna Joldaýy // Almaty: Bilim, 1997
6. Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti  N.Á.Nazarbaevtyń  Qazaqstan  halqyna  Joldaýy  «Qazaqstan  joly-2050:  bir  maqsat,  bir  múdde,  bir bolashaq» // Egemen Qazaqstan, 2014j. 17 qańtar. 

---