InfoHub Logo

Ańdatpa: Maqalada 1991-2017 jyldar aralyǵyndaǵy Qazaqstannyń merzimdi baspasóziniń fýnksıalaryn ózgertý erekshelikteri egjeı-tegjeıli qarastyrylady. Onda jalpy qazaqstandyq jýrnalısıkanyń áleýmettik rólin oryndaý sapasyna tikeleı áser etetin problemalary taldanady. Tıpologıalyq ózgeristerge baılanysty jańa medıa júıesin qurý, sondaı-aq jańa buqaralyq aqparat quraldarynyń keńinen taralýy qazaqstandyq BAQ qyzmetine tikeleı áser etti.

Anotasıa: V state podrobno rassmatrıvaıýtsá osobennostı transformasıı fýnksıı perıodıcheskoı pechatı Kazahstana v perıod s 1991 po 2017 gody. Analızırýıýtsá problemy, stoıashıe segodná pered kazahstanskoı jýrnalısıkoı v selom, kotorye neposredstvenno otrajaıýtsá na kachestve vypolnenıa eıý sosıalnoı rolı. Sozdanıe novoı medıasıstemy za schet tıpologıcheskıh ızmenenıı, a takje popýlárızasıa novyh medıa prámo otrazılıs na fýnksıah kazahstanskıh SMI.

Annotation: The article analyzes in detail the peculiarities of transforming Kazakhstan's periodical press functions in the period of 1991-2017. The paper touches on the current problems of the whole Kazakhstan journalism which immediately influence the quality of its social role implementation. The creation of a new media-system at the expense of typological changes and popularization of new media immediately influenced the functions of Kazakhstan mass-media.

Túıin sózder: Qazaq KSR baspasózi, táýelsiz Qazaqstannyń baspasózi, jýrnalısıka fýnksıalary, qazaq tildi baspasózdiń máseleleri, Qazaqstannyń aqparattyq naryǵy.

Klúchevye slova: Presa Kazahskoı SSR, presa Nezavısımogo Kazahstana, fýnksıı jýrnalısıkı, problemy kazahskoıazychnoı pechatı, ınformasıonnyı rynok Kazahstana.

Key words: the press of the Kazakh Soviet Socialist Republic, independent Kazakhstan's press, journalism's functions, problems of Kazakh press, Kazakhstan information market.

Jýrnalısıkanyń negizgi fýnksıalaryn sholý jáne taldaý, olardy buqaralyq aqparat quraldarynda qoldaný - jýrnalısıka teorıasynyń mindetteriniń biri. Eldiń saıası júıesiniń ózgerýimen, memleket ómirindegi jańa úrdisterimen birge baspasózdiń fýnksıonaldy róli de ózgerip otyrady. Qazirgi damý kezeńinde transformasıalyq kezeńdi bastan keshiretin qoǵamnyń áleýmettik ınstıtýty bola otyryp, jýrnalısıka bul prosesterdi ustap qana qoımaı, sonymen birge belgili bir ózgeristerge ushyraıdy [3].

KSRO ydyraǵannan keıin jańa egemendi memlekettiń qalyptasýy, 1991 jyldan beri qalyptasqan Qazaqstannyń aqparattyq naryǵy aıtarlyqtaı ózgeristerge ushyrady. Naryqtaǵy jańa oıynshylardyń paıda bolýy - jeke, memlekettik emes basylymdar, sheteldik baspasóz, erkin, opozısıalyq baspasóz, jyltyr jýrnaldar, salalyq jáne korporatıvti merzimdi basylymdardyń tarmaqtalýy, jáne iskerı baspasózdiń múldem jańa segmentiniń qalyptasýy - osynyń bári jáne basqa da tıpologıalyq ózgerister HHİ ǵasyrǵa jańa medıa júıesin qurdy. Internettiń tanymal bolýymen, blogosferanyń, aqparattyń, jańalyqtar portaldarynyń damýy, jarıalanymdardyń elektrondy nusqalarynyń ashylýy, sonymen birge eldiń aqparattyq órisiniń keńeıýi, buqaralyq aqparat quraldarynyń fýnksıalary ózgere bastady.

Buqaralyq aqparat quraldarynyń fýnksıonalyn jýrnalısıkanyń mindetterin «jaqsartý» dep túsinýge bolady. Prohorov E.P. jýrnalısıkany kóp fýnksıonaldy júıe retinde qarastyryp, jýrnalısıkanyń kelesi alty fýnksıasyn ajyratady [2, b. 57-87]:

- kommýnıkatıvti - avtordyń «jýrnalısıkanyń ózindik fýnksıasy» dep ataıtyn, baılanys ornatatyn fýnksıa. Siz bul fýnksıanyń iske qosylýyn ǵalamtorda, blogosferada baqylaı alasyz, ár postqa túsinikteme berilgende «unaıdy» bastyrmasymen jáne oqyrmannyń pikirinsiz qalmaıdy. Ári qaraı, pikirler jarıalanymdardyń veb-saıttarynda, maqalalar boıynsha, túsiniktemeler túrinde aıqyn kórinedi. Qaznettegi jańa trendterdiń biri - maqalada oqyrman tarapynan keri baılanys úshin arnaıy túımelerdi engizý, mysaly, nur.kz saıtynda [7]: «tamasha» / jaqsy, «eshteńe týraly»; «Alǵa» / alǵa, «jaman» jáne t.b. Ol keıbir jergilikti gazetterdegi, mysaly, Astanadaǵy «Info-CHes» gazetindegi saýalnamalarmen birdeı boldy;

- tikeleı uıymdastyrýshylyq, onda «jýrnalısıkanyń qoǵamdaǵy« tórtinshi bılik »retindegi róli aıqyn kórinedi». Buǵan jaqynda elde qatty joıylýǵa ushyraǵan opozısıalyq baspasóz de kirýi múmkin, degenmen, bul halyq arasynda úlken pikir týdyrtady jáne joǵarǵy paıyzdyq senim. Bul «Sóz bostandyǵy», «Respýblıka», «Alash» gazetteri;

- ıdeologıalyq (áleýmettikke baǵyttalǵan)«aýdıtorıanyń dúnıetanymy men qundylyq baǵdarlaryna, adamdardyń ózin-ózi tanýyna, olardyń murattary men umtylystaryna, sonyń ishinde minez-qulyq motıvasıasyna tereń áser etý» nıetimen baılanysty [2]. Bul fýnksıa KSRO ydyraǵannan keıin quldyraı bastady, biraq patrıottyq «Nur Otan» baspasózi retinde damı bastady, sondaı-aq gazet betterinde ultshyldyq, patrıotızm, mádenı ózin-ózi taný ıdeıalaryn nasıhattaý túrinde;

- mádenı-aǵartýshylyq ol avtordyń pikiri boıynsha, «qoǵamnyń mádenı ınstıtýttarynyń biri bola otyryp, qoǵamdaǵy joǵary mádenı qundylyqtardy nasıhattaýǵa jáne taratýǵa qatysýǵa, adamdardy jahandyq mádenıettiń úlgileri týraly bilýge ​​jáne sol arqyly adamnyń jan-jaqty damýyna yqpal etetindeı».

Qazirgi baǵdarlamalardyń medıa-materıaldarynda naryqtyq kiristilikke baılanysty mádenıettiń tómen deńgeıi baıqalady. Olardyń barlyǵy qyzyqty bolyp keledi, sondyqtan mádenı baǵdarlamalardy aýystyrady. Bul fakt BAQ tilinde erkin kórinedi. Tómendetilgen leksemalardy qoldaný qazirgi kezdegi norma bolyp tabylady jáne sonymen birge jýrnalısıkanyń mádenı-aǵartýshylyq fýnksıasynyń buzylýyna ákeledi. Bul buqaralyq aqparat quraldarynyń til máselelerine de qatysty;

- jarnamalyq anyqtama, «aýdıtorıanyń ártúrli qabattarynyń áýesqoılyq álemimen baılanysty ýtılıtarlyq suranystardy qanaǵattandyrý (baq, kókónis baǵy, týrızm, koleksıa jınaý, shahmat jáne t.b.)» baılanysty. 

- rekreasıalyq (kóńil kóterý, stressti jeńildetý, rahattaný) - qazirgi kezdegi eń ózekti jáne damyp kele jatqan fýnksıalardyń biri. Oǵan birinshi bolyp teledıdar, Internet, radıo, orys jáne qazaq tilderinde kóptegen tok-shoýlar kiredi. Biraq baspasóz de shette qalmaıdy - «tabloıdtyq» basylymdar, jyltyr, juldyzdar týraly jýrnaldar, juldyznamalar, ázilder, skaner sózder. Qazaqstan naryǵynda reseılik baspasózdiń iri segmentteri túrinde usynylǵan, olar negizinen orys tilinde júredi, biraq qazaq tildi sary baspasóz bar, mysaly, «Ańyz adam» jýrnaly. Aıta ketý kerek, jýrnalısıkadaǵy rekreasıalyq fýnksıanyń (basqa zertteýshilerdiń arasynda relaksasıa fýnksıasy) basym bolýy tanymaldylyqqa keri áserin tıgizedi, dálirek aıtsaq, kitaphanalarǵa, teatrlarǵa, mýzeılerge degen suranystyń azdyǵy, bunyń bárin búginde oıyn-saýyq baǵdarlamalary, serıaldar, áleýmettik jeliler almastyrady.

Búgingi tańda medıa-naryqta úlken segmentti alatyn aqparattyq jáne komersıalyq baspa barlyq oqyrmandar aýdıtorıasyn qamtıdy [4]. Sapaly baspasózde kásipkerlik, ekonomıka, bıznes, qor naryǵynyń jaı-kúıi týraly maqalalar bar, osy jerden siz Forbes Kazakhstan, Business Week jáne basqa jýrnaldardy taba alasyz. 

Jýrnalısıkanyń aqparattyq fýnksıasy, eń bastysy, bizdiń kóz aldymyzda ózgeriske ushyraıdy. Qatygez aıdarlar, tańqalarlyq aqparat, janjaldar, saıasatkerlerdiń, shoý-bıznes ártisteriniń ómirindegi «ystyq» málimetter, qylmys kórermenge de, oqyrmanǵa da taralady. Munyń bári sátti«Satylady» jáne taýarlyq júıeniń bóligi bolady. «Jańalyqtar» adamdarda «sumdyq», «negatıv», «depressıa» sózderimen baılanystyryla bastady. Mundaı aqparattyq fýnksıa «adamdardyń memlekettik bılik ınstıtýttaryna degen senimin buzady, moraldyq jáne psıhıkalyq kúızeliske ákeledi» [3].

I.D.Fomıcheva buqaralyq aqparat quraldarynyń fýnksıalaryna kommýnıkatıvti, kognıtıvti, qundylyqqa baǵyttalǵan jáne áleýmettik-uıymdastyrýshylyqty jatqyzady [6, s. 39-120].

Avtorlyq quqyq jikteýleriniń barlyq erekshelikterimen birge bul fýnksıalar jýrnalısıkanyń áleýmettik rólin túsinýdiń kilti bolyp tabylady. Kilt, biraq bir ret jáne barlyq dızaın úshin muzdatylmaǵan. Bul problemanyń tarıhı aspektisi bar: jýrnalısıka ózi týyp, áreket etetin ortanyń jaǵdaıyn kórsetedi [3].

Buqaralyq aqparat quraldaryna qatysty Qazaqstandaǵy memlekettik saıasat keıbir jaǵdaılarda aqparat ulttyq qaýipsizdikke qater tóndirýi múmkin degen kózqarasty ustanady, atap aıtqanda, bul «Sóz bostandyǵy», «Respýblıka» basylymdarynda oryn alǵan. Táýelsiz baspasóz, kóbine opozısıa Ýkraınadaǵy, Sırıadaǵy sońǵy oqıǵalarǵa baılanysty memlekettiń turaqtylyǵyna qaýip tóndiredi - memlekettik apparattyń pikiri boıynsha, bul demokratıany buzýǵa sebep bolýy múmkin. Sondyqtan memlekettiń mindeti - erkin aqparat quraldarynda úgit-nasıhattyń aldyn alý arqyly azamattardyń múddelerin memleket tarapynan «qorǵaý». Eldegi sóz bostandyǵy úshin bılikpen kúresti jýrnalıserdiń ózi, zańmen qýdalanady, jáne «Ádil sóz» halyqaralyq sóz bostandyǵyn qorǵaý qory. Baspasózge táýelsiz, baspasózde ómir súrýge múmkindik joq. Demek, jýrnalısıkanyń bılik organdarynyń is-áreketterin basqara alatyn, qoǵam múddelerin bildiretin «tórtinshi bılik» retindegi qyzmeti qazir respýblıkada joq.

Sonymen qatar, kóptegen basylymdar ekonomıkalyq sebepterge baılanysty táýelsiz bola almaıdy, mysaly,Oral óńirlik gazeti «Forbs» jýrnalynyń búdjetimen salystyra almaıdy. Naryq jaǵdaıynda marketıń fýnksıalary dástúrli baspasóz fýnksıalary júıesine belsendi túrde enip otyrady.

Qazaqstannyń qazirgi zamanǵy medıa naryǵy - bul jýrnalısıkanyń negizgi fýnksıalaryn tolyq qanaǵattandyratyn túrli basylymdardyń jıyntyǵy. Degenmen, qazaqstandyq naryqta usynylǵan reseılik baspasózdiń úlken segmenti kórermenderdiń suranystaryn jergilikti basylymdardan aqparattyq qanaǵattanýdyń joqtyǵyn kórsetedi. Osylaısha, reseılik baspasóz qyzmeti atqaratyn fýnksıalary qazaqstandyq medıa-naryqqa onyń mazmunyndaǵy qundylyqtyq nusqaýlyqtardy taratý arqyly áser etedi.

Elimizdiń aqparattyq naryǵy - bul reseılik jáne qazaqstandyq buqaralyq aqparat quraldarynyń ózara árekettesý jáne teńsiz básekelestik salasy. Sońǵysy, óz kezeginde, tanymal reseılik basylymdardyń ıdeologıalyq baǵytyn kóshirýge májbúr, qazaqstandyq oqyrmandardyń senimi óte joǵary nemese jergilikti búdjet esebinen ómir súrýge tyrysady, demek, memlekettik saıasatqa táýeldi bolady.

Derekkózder:

1. Korkonosenko S. G. Jýrnalısıka negizderi: joǵary oqý oryndaryna arnalǵan oqýlyq. M .: Aspekt Pres, 2001.287 b.

2. Prohorov E.P. Jýrnalısıka teorıasyna kirispe. 8-shyǵarylym. M .: Aspekt Pres, 2011.351 b.

3. Savınova O. N. Jýrnalısıkanyń fýnksıalaryn túrlendirý týraly [Elektrondy resýrs]. URL: http://www.media range.ru/node/660.

4. Seıtjanova J. Qazirgi baspasózdiń tıpologıasy [Elektrondyq resýrs] // «Buqaralyq komýnıkasıa» elektrondyq kýrsy Ch. III. Merzimdi basylymdar men aqparattyq agenttikterdiń teorıasy men ádistemesi.

5. Tıhomırov V. A. Azamattyq qoǵamnyń qalyptasýy jaǵdaıynda jýrnalısıka men buqaralyq aqparat quraldarynyń fýnksıalaryn ózgertý [Elektrondy resýrs] // Oral federaldy ýnıversıtetiniń Habarshysy. Ser. 1. Bilim, ǵylym jáne mádenıet máseleleri. 2013. № 3 (116). B. 49-55.

6. Fomıcheva I. D. BAQ áleýmettanýy. M .: Aspekt Pres, 2007.335 b.

7. http://www.nur.kz/

8. Absattarov R.B. Saıasattaný negizderi. Eki tomdyq. T.2. - Almaty: Qarasaı baspasy

9. Ábsemetov M., Sáken Seıfýllın. Halyq Komısarlar Keńesiniń tóraǵasy. - Astana: «Rýh - Pres» baspasy

10. Ábsemetov M., Sáken Seıfýllın. Halyq Komısarlar Keńesiniń tóraǵasy. - Almaty: «Rýh - Pres».

11. Aıqap. Qazaq ensıklopedıasynyń negizgi basylymy. – Almaty

12. Aýelgazına T. Jeke tulǵany áleýmettendirý júıesindegi ulttyq tárbıe // Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń Habarshysy № 2 (38), 2012

13. Rysqulov T. Tańdamaly shyǵarmalary. - Almaty: Qazaqstan baspasy

14. Seısenova N.B. Táýelsiz jáne egemen Qazaqstan Respýblıkasynyń jáne onyń memlekettiliginiń qalyptasýy jaǵdaıynda jańa saıası sanany qalyptastyrý týraly. // Abaı atyndaǵy Qazaq ulttyq pedagogıkalyq ýnıversıtetiniń Habarshysy № 2 (38), 2012 j

Kasymova Janel "Turan" ýnıversıteti "Jýrnalısıka jáne aýdarma isi" kafedrasy "Jýrnalısıka" mamandyǵynyń  3-kýrs stýdenti

---