InfoHub Logo

Astana qalasy №72 mektep-lıseıiniń
qazaq tili men ádebıet páni muǵalimi
Tlegenova Karlygash Ahmetbekovna

Jospar
Kirispe   
1 Negizgi bólim   
1.1 Turaqty aınalymdardyń aıryqsha belgileri   
1.2 Turaqty tirkestiń birlikterdiń tıpologıasy   
2 Praktıkalyq bólim   
2.1 Turaqty tirkestiń dástúrli túri   
2.2 Frazeologıalyq órnekterdi taqyryptyq toptarǵa bólýdiń teorıalyq negizderi   
Qorytyndy   
Ádebıetter tizimi   

Kirispe

Qazirgi lıngvısıkanyń mańyzdy máseleleriniń biri-bul máseleni sheshý prosesinde qajetti ádister men ádisterdiń bazasy qalaı tolyqtyrylatynyn túsiný qabiletin adamdarda dál ashatyn nárseni tabý máselesi.

Tildiń turaqty tirkestiń qory-bul ádebı tildi jańa ekspresıvti múmkindikter men quraldarmen baıytýdy qamtamasyz etetin tiri jáne sarqylmas qaınar kózi. Turaqty tirkestiń burylystar kóbinese zertteýshilerdiń kózqarasynda bolady, óıtkeni olar jarqyn jáne erekshe beıneni jasaýǵa yqpal etedi. Turaqty tirkestiń birlikterdi qoldaný kóptegen faktorlarmen anyqtalady: ulttyq, mádenı, áleýmettik.

Turaqty tirkestiń birlikter halyqtyń ádet-ǵuryptaryn, rásimderi men tarıhyn beıneleıdi. Frazeologıa tildiń qazirgi jaǵdaıy men tarıhı damýyndaǵy turaqty tirkestiń quramyn zertteıdi. Frazeologtardyń eńbekterinde turaqty tirkestiń birlikterdiń maǵynasynyń ıdıomatızmi men baılanysy máseleleri zertteldi, FE kategorıalyq belgileri ataldy, olardyń aýyzsha jáne jazbasha tilde jumys isteý zańdylyqtary anyqtaldy. Semantıkanyń damýy lıngvıserdiń kúsh-jigerin tildik birlikterdiń "tildik minez-qulqynyń" semantıkalyq túsindirmelerin izdeýge baǵyttady. Sózdiń "lıngvısıkalyq minez-qulqy" (gramatıkalyq paradıgmalardyń úılesimdiligi, tolyqnostigi) onyń maǵynasymen aldyn-ala anyqtalǵany belgili boldy. Sondyqtan qazirgi orys tiliniń frazeologızmderiniń dástúrli júıelik-qurylymdyq sıpattamasyna kognıtıvti, fýnksıonaldy-pragmatıkalyq, sosıolıngvıstıkalyq jáne dınamıkalyq sıpattamalardy qosý qajet.

Jumystyń ózektiligi: orys tiliniń turaqty tirkestiń qory qoǵamdaǵy ekonomıkalyq, áleýmettik jáne saıası ózgeristerdiń ártúrli kezeńderindegi turaqty tirkestiń isiktermen tolyqtyrylady. Búgingi tańda jańa turaqty tirkestiń aınalymdar belsendi qoldanylady, tildiń turaqty tirkestiń quramyna kiredi, ony jańa ekspresıvti quraldarmen baıytady. Gazetter men jýrnaldardyń betterinen, radıo jáne teleshoýlardan, teatr jáne estradalyq sahnadan jańa jáne jańa beıneli órnekter estilip, orys tilinde sóıleıtinderdiń sóıleýine enedi. Turaqty tirkestiń birlikter adam ómiriniń barlyq aspektilerin kórsetedi.

Jumystyń maqsaty: turaqty tirkestiń birlikterdiń taqyryptyq toptaryn anyqtaý

Qoıylǵan maqsat zertteýdiń kelesi mindetterin anyqtady:

1. Otandyq turaqty tirkestiń jaı-kúıi men damýy, ony zertteýdiń jańa tendensıalary týraly ǵylymı ıdeıalardy qorytyndylaý.

2. Tańdalǵan turaqty tirkestiń birlikterdiń taqyryptyq klassıfıkasıasyn berińiz.

3. Adamnyń ıntellektýaldy is-áreketin bildirý úshin negizgi turaqty tirkestiń beınelerdi anyqtańyz.

4. Turaqty tirkestiń birlikterdiń maǵynasyn ashyńyz; 

1 Negizgi bólim

1.1 Turaqty aınalymdardyń aıryqsha belgileri

Turaqty tirkestiń birlikter-bul birtutas turaqty tirkestiń maǵynany bildiretin jáne fýnksıasy boıynsha jeke sózdermen baılanysty sózderdiń turaqty tirkesimi bolyp tabylatyn tildiń táýelsiz nomınatıvti birligi. Frazeologıa-bul sózge qaraǵanda qurylymy men maǵynasy jaǵynan eń kúrdeli tildiń leksıkalyq jáne turaqty tirkestiń deńgeıiniń birligi.

V. N. Telıa óziniń zertteýinde jazǵandaı, "mádenı jáne Ulttyq stereotıptermen baılanysty jáne belgili bir qoǵamdastyqqa tán mentalıtetti jańǵyrtatyn beıneli órnekter bekitilip, frazeologızasıalanady". Zertteýshiniń pikirinshe, ár tilde onyń nomınatıvti túgendeýin quraıtyn birlikter jáne osy birlikterdi biriktirý erejeleri bar. Bul lıngvısıkalyq ámbebaptyqqa keri tártiptiń birdeı ámbebap qubylysy qarsy turady: "ár tilde nomınatıvti birlikterdi biriktirýdiń jalpy erejelerinen qandaı da bir jolmen aýytqyp, leksıkalyq jáne sıntaksıstik aýytqýlar retinde kórinetin sıntaksıstik qurylymdar bar. Mundaı tildik formasıalardyń jıyntyǵy ádette ár tilge tán turaqty tirkestiń komponentke jatady."

Alaıda, turaqty tirkestiń birlikterdiń mundaı demarkasıasy týraly biryńǵaı pikir joq ekenin atap ótken jón.

Ǵylymı ádebıetterde "turaqty tirkestiń birlik"uǵymynyń birneshe anyqtamalary bar.

1. "Úlken ensıklopedıalyq sózdikte (lıngvısıka)"," lıngvısıkalyq ensıklopedıalyq sózdikte "v. N. Iarsevanyń redaksıasymen" turaqty tirkestiń birlik "termıni kelesideı anyqtalady:" jeke sózdiń fýnksıasyn oryndaıtyn turaqty tirkesim, onyń maǵynasy onyń komponentteriniń maǵynasynan alynbaıdy";

2. "Sıntaksıstik qurylymdardyń formasy boıynsha uqsas sózderden aıyrmashylyǵy, sózderdi tańdaý men biriktirýdiń jalpy zańdaryna sáıkes qalyptaspaıtyn, biraq sóıleýde semantıkalyq qurylymnyń turaqty qatynasynda qaıtalanatyn sózder men sóılemderdiń semantıkalyq baılanysty tirkesteriniń jalpy ataýy.belgili bir leksıka-gramatıkalyq quram."

Joǵaryda keltirilgen anyqtamalardyń artyqshylyǵy-semantıkalyq qurylymnyń baılanysyn, turaqty tirkestiń qaıtalanatyn sıpatyn, sondaı-aq ıdıomanyń quramdas bólikteriniń maǵynalarynan semantıkalyq mándi shyǵarý múmkin .stigin anyqtaý.

Alaıda, bul krıterıılerdiń bolýy basqa turaqty órnekter arasynda turaqty tirkestiń birlikterdi dál anyqtaýǵa yqpal etpeıdi. Orys lıngvıseriniń eńbekterinde usynylǵan turaqty tirkestiń basqa anyqtamalaryn qarastyraıyq.

Sonymen, a. v. Kýnın " turaqty tirkestiń birlikter-bul tolyq nemese ishinara qaıta oılastyrylǵan maǵynasy bar tildiń bólek qurylǵan birlikteri. Qaıta oılastyrylǵan maǵynada A.In Kýnın, ol naqty nemese oıdan shyǵarylǵan obektilerdiń kóbeıýin olardyń arasyndaǵy baılanystardy sıpattaý nemese ataý arqyly túsinedi.

Taǵy bir zertteýshi N. A. Azarh turaqty tirkestiń birlikterdi "tilde daıyn túrde bolatyn sózderdiń tirkesimi sóıleý prosesinde qaıta uıymdastyrylǵannan góri kóbeıedi"dep túsindirdi. N.a. Azarhtyń reprodýktıvtiligi "turaqty tirkestiń birlikterdi, sondaı-aq sóıleý prosesinde sózderdi qurý qajettiliginiń joqtyǵyn, sondaı-aq olardyń belgili bir lıngvomádenıettiń kóptegen adamdarynyń jadynda jáne tilinde bolýynyń kóp mólsherin"túsinedi.

Turaqty tirkestiń birlikter-tildiń leksıkalyq jáne turaqty tirkestiń deńgeıiniń birlikteri. Olar ózderiniń jıyntyǵynda ıntegraldyq belgilermen biriktirilgen ár túrli paradıgmalarǵa (sınonımdik, antonımdik, omonımdik) enetin júıeni bildiredi; sóıleýdegi basqa sózdermen leksıkalyq jáne sıntaksıstik selektıvti úılesimdilikpen sıpattalady, mindetti jáne yqtımaldy aýyzsha ortaǵa ıe.

Turaqty tirkestiń birlikterdi fondyq jáne odan da kóp konnotatıvti leksıkaǵa jatqyzý kerek. Turaqty tirkestiń birlikterdiń kópshiligi sóıleýshiniń sóıleý obektisine jáne jaǵdaıǵa qatynasy, olardy baǵalaý týraly aqparatty bildiredi. Turaqty tirkestiń birlikterdi qoldaný belgili bir frazeologızmdi qandaı sóıleý jaǵdaıynda qoldaný kerek (nemese bolmaýy kerek) týraly bilimdi ıgerýdi jáne ıgerýdi bildiredi.

Turaqty tirkestiń birlikter kommýnıkatıvti quzyrettiliktiń qalyptasýyna yqpal etedi, óıtkeni birinshiden, frazeologıa halyqtyń eń baı tarıhı tájirıbesin, onyń materıaldyq jáne rýhanı mádenıetin kórsetedi, ekinshiden, frazeologıa óziniń ekspresıvti-stılıstıkalyq boıaýynyń arqasynda jáne ol jalpylaýdyń joǵary deńgeıiniń birligi bolyp tabylady. frazeologızmge qaraǵanda úlken mánge ıe sóz. sózben ekspresıvtilikpen jáne semantıkalyq salmaqpen salystyrý.

Turaqty tirkestiń tirkester uǵymy erkin jáne turaqty tirkestiń baılanysty maǵynasy bar sózderdi qamtıtyn turaqty aınalymdardy qamtıdy. Mysaly," qabaǵyńdy túı"," dosym","basyńdy syndyr" sıaqty.

Turaqty tirkestiń birigýler men birlikter tek birtutas maǵynaǵa ıe, ajyramas, tutas, turaqty tirkestiń tirkester olarǵa kiretin sózderdiń semantıkalyq maǵynasyna sáıkes ydyraıdy. Olar ózderine tán osy qasıeti bar erkin sóz tirkesterine jaqyn.

Turaqty tirkestiń tirkesimderge tán birneshe erekshelikterdi ajyratýǵa bolady: • komponentterdiń bireýiniń ózgerýine jol berý.

Mysaly, qastardy jaǵý-qastardy julý, basyn syndyrý-qorshaýdy syndyrý, tylsym dos-tylsym dos [2].

Kilt sózdi sınonımmen aýystyrý múmkindigi. Mysal: ashshy jekpe-jek-bul aıaýsyz jekpe-jek. * anyqtamany turaqty tirkestiń tirkesimge qosý múmkindigi. Mysaly, ol ádemi qastaryn qabaǵyn túıdi.            

Kombınasıa komponentterin qaıta qurý múmkindigi. Mysal: tolyq saqal - tolyq saqal.. * mindetti shart-komponentterdiń birin baılanysty túrde, al ekinshisin erkin túrde paıdalaný. Mysaly, siz aýzyńyzdy, kózińizdi nemese deneńizdiń basqa bóligin jabystyra almaısyz.

Osylaısha, joǵaryda keltirilgen anyqtamalardy taldaı otyryp, turaqty tirkestiń negizgi, ózara baılanysty, ámbebap dıfferensıaldyq belgilerin bólip kórsetýge jáne ataýǵa bolady: reprodýktıvtilik, turaqtylyq, semantıkalyq tutastyq, kompozısıalyq qurylym jáne ekspresıvtilik. Zertteý taqyryby boıynsha ǵylymı ádebıetterge sholý turaqty tirkestiń birlikke osyndaı anyqtama berýge múmkindik beredi:

Turaqty tirkestiń birlikter-bul ıdıomalyq, leksıkalyq jáne sıntaksıstik turaqtylyqqa ıe jáne daıyn túrde shyǵarylatyn kúrdeli ekspresıvti tildik birlikter. Turaqty tirkestiń birlikterdiń maǵynalyq qurylymy baǵalaý, emosıonaldyq jáne ekspresıvti konotasıalardy kórsetedi.

Turaqty tirkestiń birliktiń maǵynasy, sózdiń maǵynasy sıaqty, onyń semantıkasyn belgili bir dárejede qalyptastyratyn qosymsha maǵynalardy qamtıdy.

Biraq sózderden aıyrmashylyǵy, frazeologızmderdegi konnotatıvti maǵynalar turaqty tirkesterdiń maǵynasyn uıymdastyrýda mańyzdy ról atqarady; keıbir jaǵdaılarda olar turaqty tirkestiń mazmunyn quraıdy: qaıǵy bolǵan joq 'ashýlanshaqtyq, qaıǵy-qasiret jáne t.b.'; qarǵys atsyn 'bir nársege qorlaıtyn qatynasty bildirý".

Turaqty tirkestiń stılısıkalyq konotasıalardyń túrleri:

1) mánerlilik-shyndyq faktilerin belgileý kezindegi beınelilik/ mánerlilik;

2) sóıleý taqyrybyna degen sezimdi bildiretin jáne maquldaýdy, súıispenshilikti, nemquraılylyqty, mensinbeýdi, ıronıany jáne t.b. kórsetetin emosıonaldy baǵalaý.

Turaqty tirkestiń birlikterdi zertteı otyryp, frazeologızmderdi júzege asyrýdyń kontekstik sharttylyǵyna nazar aýdarý kerek; frazeologızmderdiń basqa sózdermen birigýiniń ár túrli dárejesi jáne osyǵan baılanysty frazeologızmderdiń mindetti aýyzsha ortasy sózderiniń bolý múmkindigi, sondaı-aq turaqty tirkestiń frazeologızm formasy sıaqty ereksheligi onyń komponentteriniń ózgergishtigi retinde; frazeologızmderde paradıgmatıkalyq formalardyń bolýy.

Turaqty tirkestiń birlikterdiń formalar júıesi onyń paradıgmasy (frazeoparadıgma) dep atalady. Árbir qurylymdyq tıptiń paradıgmasy onyń genetıkalyq túrimen baılanysty: turaqty tirkestiń birlikter — sóz formalary júıesi sóz formalary júıesimen, turaqty tirkestiń birlikter — sóz tirkesteri — erkin fraza formasymen, turaqty tirkestiń birlikter — sóılemder — erkin sóılem formalary júıesimen baılanysty.

1.2 Turaqty tirkestiń birlikterdiń tıpologıasy

Turaqty tirkestiń birlikterdi jikteý kezinde olardyń qurylymyna, Fe mániniń bóliný dárejesine, sóıleýde oryndaıtyn fýnksıalaryna jáne olardyń semantıkasyna aıtarlyqtaı mán beriledi.

Alǵash ret turaqty tirkestiń birlikterdiń erekshe erekshelikteri anyqtaldy jáne sıpattaldy Charlz Balı, ol turaqty tirkestiń birlikterdiń jiktelýin usyndy, olardyń turaqty tirkestiń toptary men turaqty tirkestiń birlikterin, sondaı-aq turaqty tirkestiń erkin tirkesimderdi bólip kórsetti.

Turaqty tirkestiń páni men mindetterin sıpattaǵan, leksıkalyq-semantıkalyq jaǵynan turaqty tirkestiń birlikterdi sıpattaǵan V.V. Vınogradovtyń klassıfıkasıasyna erekshe nazar aýdarý kerek. V. V. Vınogradov óziniń jiktelýin turaqty tirkestiń komponentterdiń semantıkalyq bóliný/bóliný dárejesine negizdedi.

Zertteýshi turaqty tirkestiń birlikterdiń tórt tobyn anyqtaıdy:

1) Turaqty tirkestiń qosylystar. Bul gramatıkalyq jáne semantıkalyq turǵydan ajyramas jáne bólinbeıtin turaqty tirkesim, onyń maǵynasy onyń komponentteriniń semantıkasynan quralmaıdy. Turaqty tirkestiń qabattaǵy sózderdiń táýelsiz maǵynalary joq. Eskirgen sózder qosylystardyń quramynda kezdesedi. Mysaly: túkke turǵysyz, astarly áńgime.

Bul topqa olardyń ishinde erekshe sıntaksıstik baılanystary bar turaqty tirkestiń birlikter de kiredi. Mysaly: ázil aıtý, azdap Jaryq.

Turaqty tirkestiń qosylystar týyndy emes sózder sıaqty, olardyń negizi eshteńege negizdelmegen.

Kóbinese turaqty tirkestiń tirkester ıdıomalar dep atalady, óıtkeni olardy basqa tilge aýdarý múmkin emes.

2) turaqty tirkestiń birlikter. Bul semantıkada bólinbeıtin turaqty órnekter, olardyń jalpy maǵynasy frazany qaıta oılastyrýdan turady, mundaı birliktiń komponentteri ózindik motıvasıalyq maǵynaǵa ıe, turaqty tirkestiń birliktiń jalpy maǵynasy onyń komponentteriniń maǵynalarynan turady[3].

Turaqty tirkestiń birlikter beıneli, metaforalyq jáne kórkemdik jaǵynan erekshelenedi. Mysaly: Pennı baǵasy (bul eshteńege turarlyq emes), aǵynmen júrý (basym kózqarastarǵa, pikirlerge jáne t.b. baǵyný arqyly pasıvti áreket etý). Keıbir turaqty tirkestiń birlikter olardyń quramynda basqa sózdermen aýystyrýǵa múmkindik beredi. Mysaly: monetanyń artqy / artqy jaǵy. Turaqty tirkestiń birlikterdiń basqa mysaldary: talantty jerge kómý - 'óz qabiletterin paıdalanbaý', birinshi quımaq - 'birinshi ret jumys istemedi'.

3) Turaqty tirkestiń tirkesimder. Turaqty jáne semantıkalyq bólinbeıtin tirkester, bul tirkesterdiń maǵynasy olardy quraıtyn sózderdiń maǵynalarynyń qosyndysynan turady. Sondyqtan olardy maǵynasyna qaraı bólýge bolady. Turaqty tirkestiń birlik pen turaqty tirkestiń birigýden aıyrmashylyǵy, turaqty tirkestiń tirkesimde bos jáne baılanysty komponentter bar. Máselen, mysaly, syn esim qytyqtaý birqatar sózdermen biriktirilýi múmkin: bıznes, suraq, sóılem.

4) Turaqty tirkestiń órnek

Bul tolyǵymen erkin sózderden turatyn turaqty tirkestiń birlikterdiń bir túri. Mysal: barlyq jastaǵy adamdar mahabbatqa baǵynady, dóńgelektegi tıin sıaqty aınalady. Turaqty tirkestiń tirkester sóz tirkesterin de, sóılemderdi de qamtýy múmkin. Turaqty tirkestiń órnekterdiń fýnksıasy, joǵaryda keltirilgen barlyq toptardan aıyrmashylyǵy, baılanys bolyp tabylady, olar sóılemder bolyp tabylady jáne olar komýnıkasıanyń tolyqqandy birlikteri bolyp tabylady. Mysaly: bári aq alma aǵashtarynyń tútini sıaqty ótedi.

Semantıkalyq turǵydan turaqty tirkestiń tirkester kóbinese málimdemeler-aforızmder nemese málimdemeler bolyp tabylady. Mysal: eger siz atqa minýdi unatsańyz, shanamen júrýdi unatasyz.

Sıntaksıstik turǵydan olar taldaýǵa bolatyn ártúrli tıptegi sóılemder [4].

Biraq barlyq lıngvıser frazeologızmge turaqty tirkestiń tirkesterdi qospaıdy. Olardyń frazeologızmge qosylýynyń qarsylastary óz pikirlerin kommýnıkatıvti, tolyq jáne erkin birlikter dep negizdeıdi.

2 Praktıkalyq bólim

2.1 Turaqty tirkestiń dástúrli túri

 Frazeologıa-turaqty sıpattaǵy kúrdeli tildik birlikterdi (bastyń synýy, tústerdiń qoıýlanýy, mysyqtyń jylaýy, altynnyń salmaǵy), olardyń túrleri men sóıleý áreketterin zertteıtin orys tili ǵylymynyń bólimi. "Frazeologıa" sózi orys tilinde kezdesetin barlyq turaqty tirkestiń birlikterdiń jıyntyǵyn bildiredi. Sóıleýdiń turaqty aınalymy týraly ǵylym retinde frazeologızmge qalyptasqan kózqaraspen qatar, sózderdiń leksıkalyq-semantıkalyq úılesimdiligin zertteıtin lıngvısıkanyń bir salasy retinde onyń keńeıtilgen túsindirmesi barǵan saıyn keń taralýda.

Turaqty tirkestiń birlikterdiń quramyna kóbinese maqal-mátelder, maqal-mátelder, Qanatty órnekter kiredi: shyndyq jaqsy, baqyt jaqsy; men Gýd aldym, onshaqty emes dep aıtpa; jáne Vaska tyńdaıdy jáne jeıdi; bulyńǵyr jastyq shaqtyń basynda; adam-maqtanysh sıaqty estiledi jáne t. b.

Turaqty tirkestiń birlikterdiń mańyzdy qasıeti-olardyń reprodýktıvtiligi, ıaǵnı ár túrli jaǵdaılarda birdeı faktini kórsetý úshin osy birlikti birneshe ret qoldaný múmkindigi, mysaly: Zotov sý men mys qubyrlarynan ot aldy.  Turaqty tirkestiń birlikter, qarapaıym sózderden aıyrmashylyǵy, birinshiden, quramy jaǵynan kúrdeli, ıaǵnı quramynda bir maǵynasy bar birneshe elementter bar. Olardy bir sózben aýystyrýǵa bolady: mysaly, jeńder-kezdeısoq, mysyq jylady-az. Turaqty tirkestiń birlikter, ádette, kompozısıanyń turaqtylyǵyna ıe (sózdi basqasymen almastyrýǵa BOLMAIDY). Frazeologızmder ádette turaqty gramatıkalyq formada bolady: mysaly," qoldy jylytý "frazeologızmin" qoldy jylytý "nemese"qoldy jylytý"dep aýystyrýǵa bolmaıdy. 

Kóptegen turaqty tirkestiń birlikter qurylymnyń ótkizbeýshiligimen sıpattalady: olarǵa jańa sózderdi engizýge jol berilmeıdi. Sonymen, turaqty tirkestiń birlikterdi bile otyryp, basyńyzdy qarańǵylaý, kózińizdi qarańǵylaý, "basyńyzdy tómen túsirińiz", "muńdy kózderińizdi odan da tómen túsirińiz"dep aıtý múmkin emes.  Degenmen, jeke naqtylaý sózderin engizýge múmkindik beretin turaqty tirkestiń birlikter de bar: mysaly, "qumarlyqty oıatý – ólimge toly qumarlyqty oıatý, basyn sabyndaý – basyn jaqsylap sabyndaý". Keıbir turaqty tirkestiń birlikterde bir nemese birneshe komponentterdi ótkizip jiberýge bolady. Mysaly, Olar frazeologızmdi" ot pen sýdan ótý "nemese" ashshy tostaǵandy túbine deıin ishý "emes," tostaǵandy túbine deıin ishý "dep Aıtady, sońy men"mys qubyrlaryn" kesip tastaıdy. Turaqty tirkestiń birlikterdiń kópshiliginde sózderdiń turaqty tártibi bar. Mysaly, "jaryq ta, tań da" degen sózderdi aýystyrýǵa bolmaıdy; "synǵan jetistik emes"; "bári aǵady, bári ózgeredi", alaıda, eger biz "bári ózgeredi, bári aǵady" desek, maǵynasy buzylmaıtyn sıaqty. Sonymen qatar, keıbir turaqty tirkestiń birlikterde sózderdiń retin ózgertýge bolady(qarańyz: aýyzǵa sý alý-aýyzǵa sý alý, tasta tas qaldyrmaý-tasta tas qaldyrmaý). Komponentterdi aýystyrý ádette etistikten jáne oǵan táýeldi nomınaldy formalardan turatyn turaqty tirkestiń birlikterde ruqsat etiledi [5].

Turaqty tirkestiń mańyzdy belgisi-metaforalyq, beıneli. Aıta ketý kerek, Frazeologızm tilde zattardy, belgilerdi, áreketterdi kórsetý úshin emes, olardyń beıneli jáne emosıonaldy sıpattamalary úshin paıda bolady. Frazeologızm metaforalyq transfert, erkin sóz tirkesteriniń maǵynalaryn qaıta túsindirý nátıjesinde qalyptasady. Orys tiliniń frazeologızmderi-shaǵyn beıneler, tildik beıneli mınıatúralar. N. M. Shanskıı olardy "mınıatúralyq óner týyndylary"dep sıpattaıdy.

Turaqty tirkestiń emosıonaldylyǵy-bul turaqty tirkestiń obektini, qubylysty atap qana qoımaı, avtordyń belgili bir sezimderi men baǵalaryn bildirý qabileti. Turaqty tirkestiń birlikterdiń ishinde ataý fýnksıasy múldem joq jáne sóıleýde belgili bir sezimderdi bildirý úshin ǵana qoldanylatyndardy ajyratýǵa bolady: Sashka! Siz meni qurttyńyz esińizde bolsyn. Tozaq, qyzyl tozaq! Lep belgisi qatty ashýlanýdy, renishti bildiredi.

Turaqty tirkestiń birlikterdi baǵalaý-olardyń emosıonaldy maǵynasynan alynǵan sapa. Baǵalaý turǵysynan turaqty tirkestiń birlikterdi eki topqa bólýge bolady: oń baǵalanǵan jáne teris baǵalanǵan turaqty tirkestiń birlikter. Birinshi topqa maquldaý emosıonaldylyǵy bar turaqty tirkestiń birlikter jatady: birinshi dárejeli juldyz, sútpen qan; qurmet: kúlden kóterilý, basyn qosý; tańdaný: qorqynyshsyz jáne sógissiz rysar, Prometeıdiń oty, dýmdardyń bıleýshisi. Ekinshi topqa ıronıalyq emosıonaldylyǵy bar turaqty tirkestiń birlikter jatady: danalyq qoımasy, elekte Sý alyp júrý; mensinbeý: keńse egeýquıryǵy, mýslın jas hanymy jáne t. b. Mysaly, ıronıalyq boıaý "mıtropolıt bomond ilýli"taqyrybyna frazeologızm beredi.

Ekspresıvtilik-bul árekettiń nemese belginiń qarqyndylyǵy. Mysaly, "Makar buzaýdy aıdaǵan joq" frazeologızmi alys emes, óte alys, eń alys jerlerge degendi bildiredi; "qarǵys atqan ólim"frazeologızmi jaı ǵana kóp emes, óte kóp, úlken sandy bildiredi. Basqa mysaldar: barlyǵy syrtta-óte ashyq, óte ashyq; Eń taza sý-eń shynaıy, eń shynaıy, eń shynaıy; ystalǵan temirdi jaǵý-eń Tótenshe, eń sheshýshi shara.

Turaqty tirkestiń revolúsıalardyń olardyń semantıkalyq birigý dárejesine qaraı jiktelýi. Semantıkalyq birigý dárejesi dep búkil aınalym mániniń oǵan kiretin sózderdiń mánderiniń qosyndysyna táýeldilik dárejesi túsiniledi. Otandyq til bilimindegi turaqty tirkestiń birlikterdiń jiktelýin akad semantıkalyq birigý dárejesi boıynsha ázirledi. V. V. Vınogradov, ol turaqty tirkesterdiń úsh kategorıasyn anyqtady: turaqty tirkestiń birlikter, turaqty tirkestiń birlikter, turaqty tirkestiń tirkester.

1) turaqty tirkestiń birlikter-tutastyqty túsiný túsiniksiz sózderge("torǵa túsý", "tordaǵy shaıtan", "bórenelerdi qaıraý"), túsiniksiz gramatıkalyq formalarǵa ("eshteńe qosylmaıdy", "áreń mojahý", "tildegi astarly áńgime", " jáne bári, nemese sózder men formalar túsinikti, biraq jeke sózderdiń maǵynasy bútindi túsindirmeıdi (qurtty qatyryńyz, burshaqqa otyryńyz, qalaı ishý kerek), aqyrynda, bul kombınasıa arnaıy ekspressıany bildiretin erekshe ıntonasıany qajet etetin jaǵdaılarda (mine, bir ret! Qaısysy jaqsy! Múkjıdek osyndaı!). Qazirgi baspasózde turaqty tirkestiń qosylystar habarlamany ıronıalyq boıaý úshin jıi qoldanylady. Mysaly:" olar tátti jan úshin qýylady","biraq kelesi jyly Siz sýsekterdi qyrýyńyz kerek".

2) turaqty tirkestiń birlikter-bul mánderi belgili bir dárejede quramdas bólikterdiń mánimen baılanysty turaqty tirkesimder. Bul topta jeke sózderdiń semantıkalyq Táýelsizdiginiń álsiz belgileri bar. Birlikti quraıtyn jeke sózder áli de bastapqy maǵynalardyń izderin saqtaıdy jáne jıyntyqta berilgen birlik úshin beıneli, beıneli maǵyna bolyp tabylatyn maǵynany bildiredi, mysaly: tasty sınýstyń artynda ustaý, pildi usaqtaý, pil shybynynan jasaý, ushtaryn jasaý, kózge shań jiberý. Bul jaǵdaılarda jeke sózderdi ishinara aýystyrýǵa bolady (sınýstyń artynda tastyń bolýy; pil shybynynyń ónertabysy; pil toqash).

3) turaqty tirkestiń tirkester-erkin emes sózderdiń ishindegi eń "erkin", munda jeke sózderdiń maǵynasyn túsiný bútindi túsiný úshin qajet jáne ádette aýystyrylýy múmkin. Biraq belgili leksıkalyq shekterde bútinniń maǵynasy da ózgerýi múmkin: kózdiń qarańǵylanýy (kóz, kóz, bas), oılaý (kúmán, Shabyt), qorqynysh (qorqynysh, saǵynysh, ashý, qyzǵanysh).

2.2 Frazeologıalyq órnekterdi taqyryptyq toptarǵa bólýdiń teorıalyq negizderi

Jikteýdiń taqyryptyq prınsıpi birqatar batys jáne orys lıngvıseri L.P. Smıt, v. H. Kollınz, Lıtvınov p. p. jáne basqalardyń eńbekteriniń negizinde jatyr. Orys tiliniń frazeologıalyq birlikterinde obektıvti túrde frazeologıalyq birlestikter negizinde obektiler men qubylystardyń jınaqtary beınelengen. Ǵalymdar janýarlardyń ataýlaryn, dene múshelerin, adamnyń is-áreketin, adamdar arasyndaǵy qarym-qatynasty, turmystyq zattardy, tabıǵat qubylystaryn jáne t. b. anyqtaıtyn ósimdikterdi qamtıtyn frazeologıalyq birlikterdiń arnaıy toptaryn anyqtaıdy.

Frazeologıalyq birlestikterdiń taqyryptyq jiktelýi, ǵalym V. V. Mokıenkonyń pikirinshe, kóptegen jaǵdaılarda olardyń motıvasıasyn kórsetedi jáne frazeologıalyq birlestikterde saqtalǵan erekshe oılaý birlestikterin týdyrǵan ıdeıalardyń naqty keshenin anyqtaýǵa múmkindik beredi.

Sonymen qatar, adamnyń ishki jáne syrtqy qasıetteri, fızıkalyq kúıleri men áreketteri, sezimderi men emosıalary, adamnyń is-áreketi, onyń minez-qulqy, kedeılik, baılyq, sondaı-aq jaǵdaılardyń, keńistik pen ýaqyttyń sıpattamasyn biriktiretin turaqty órnekter sıaqty álemniń úzindilerin kórsetetin frazeologıalyq birlikterdi bólip kórsetýge bolady. Kórkem ádebıetti oqýdaǵy frazeologıalyq birlikterdi túsiný, sondaı-aq olardy qarym-qatynas prosesinde durys paıdalaný-tildi jaqsy meńgerýdiń mańyzdy kórsetkishteriniń biri.

Orys ǵalymy, leksıkograf, Iaransev r. ıa.orys tiliniń frazeologızmderi úshin úsh negizgi taqyryptyq topty anyqtady.

1.adamnyń emosıalary men sezimderi.

2.qubylystar men oqıǵalardyń sıpattamasy.

Bul prınsıptiń mańyzdy kemshiligi-bul frazeologıalyq birlikterdiń tán lıngvısıkalyq erekshelikterin eskermeıdi.

Orys tilinde kez-kelgen aıtylǵan oıdy mánerli, jarqyn túrde kıýge múmkindik beretin baı frazeologıa bar.

Frazeologıalyq birlikterdiń taqyryptyq toptaryn ajyratýǵa bolady.

1-top: basqa adamdarmen qarym – qatynasta jáne qorshaǵan shyndyqta adamnyń áleýmettik-belsendi sıpattamasy.

Iaǵnı: týystyq, dostyq, rýhanı baılanys, adamdar men zattar úshin emosıonaldy jáne utymdy:

Mysal:

1 jandy jaıyp, jandy jaıyp, jandy tógip tastańyz. Janyńyzdy nemese júregińizdi ashyńyz, janyńyzdy ashyńyz.

2 sóıleýge májbúr etińiz: aýzyńyzǵa salyńyz, tilińizdi ashyńyz, aýzyńyzdy ashyńyz.

3 tynyshtyqqa qol jetkizińiz: aýzyńyzdy jabyńyz, aýzyńyzdy jabyńyz, tilińizdi basyńyz, tilińizdi baılańyz.

4 aıtýdan Sharshańyz: barlyq qulaqtaryńyzdy kúńkildeńiz.

5 ósek: tildi tyrnaý, qulaqty úrý.

Birlesken qyzmettegi qatynastardy kórsetetin 6 frazeologıalyq birlikter: bir úıde turý, úleske kirý.

7 frazeologıalyq birlikter ajyrasý, ajyrasý maǵynasymen: qara mysyq qashyp ketti, esepshottardy aıaqtady, bireýdiń arasyna syna saldy, qarym-qatynasqa kres qoıdy.

8 qarym-qatynasty sıpattaıtyn frazeologıalyq birlikter: men tize búgemin, tize búgemin, shlápamdy sheshemin, qurmet kórsetemin, qurmet kórsetemin.

9 bireýdiń sezimine áser etý: bas aınalý, soqyrlyq, júrekti jaýlap alý, essizdik.

10 áıel bolýdy suraý: qol men júrekti usyný.

11 kúıeýińizge shyǵýǵa kelisińiz: qolyńyz ben júregińizdi berińiz.

12 senimdilikpen qaraý: tas qabyrǵanyń artyndaǵydaı.

13 tuzdy emdeńiz: qulaqty ótkir ustańyz, qulaqty bastyń joǵarǵy jaǵynda ustańyz, dýsh jatpaıdy.

14 maqtaý:

15 nazar aýdarmańyz: qolyńyzdy sermeńiz, kózińizdi jumyńyz, saýsaqtaryńyzdy qarańyz.

16 bireýge tómen qaraý: joǵarydan tómenge qaraý, murnyn aınaldyrý.

17 dushpandyqtyń kórinisi: tisterdi qaıraý, tisterdiń bolýy.

2-top: betke nemese zatqa degen kózqarastyń sıpatyn anyqtaıtyn is-árekettiń maǵynasy bar frazeologıalyq birlikter.

1 konversıalyq frazeologıalyq birlikter: qolǵa jınaý, qolǵa alý, súıekterdi jýý, tilge túsý, ıyqqa kóterilý, ıyqqa jatý.

2 minez-qulyq máni bar frazeologıalyq birlikter, betke degen kózqaras: óz erkine baǵyný, qolyna jınalý, moıynǵa otyrý.

3 moıynsuný: Tize búgý, Tize búgý, aıaqqa qulaý.

4 tózgisiz ómir súrý jaǵdaılaryn jasaý, azaptaý: jaryqty syǵý, jandy tartý.

5 paıdalaný, aýyr jumysqa májbúrleý: ydystardy sozý, jeti terdi aıdaý, bireýge sý ákelý, atqa miný, shyryndardy syǵý, terini tartý.

6 qysý, májbúrleý: tamaǵyńyzdy alyńyz, qabyrǵaǵa bekitińiz.

7 Joıý: untaqty súrtińiz, moınyńyzdy sozyńyz, búıirlerińizdi tegisteńiz, qabyrǵalardy sanańyz, qarańǵylyqqa qarsy turyńyz.

8 ólimge ákelý: tabytqa aıdaý, sol jaryqqa jiberý, shańǵa laqtyrý, qabirdi qazý, qabirge aparý.

9 jaǵympazdaný, unatý: quıryǵyn bulǵaý, artqy aıaqtarymen júrý, aıaqtarynda jatý.

Frazeologıalyq birlikterdi olardyń semantıkalyq basymdyqtary boıynsha toptastyrý qyzyǵýshylyq týdyratyny sózsiz. Olarǵa frazeologıalyq birlikterdiń kelesi toptary jatady: somatıkalyq frazeologıalyq birlikter-belgili bir dárejede orys frazeologıalyq birlikteriniń ulttyq ereksheligin anyqtaıtyn somatızmder, ósimdikter álemi uǵymdarymen baılanysty frazeologıalyq birlikter jáne t. b.

Orys tiliniń frazeologıalyq birlikteri, ómirdiń uǵymdaryn, obektileri men qubylystaryn esepke alý negizinde taqyryptyq prınsıp boıynsha jiktelgen, úlken toptardy quraıdy. Bul toptardyń árqaısysy óz kezeginde birqatar kishi toptarǵa bólinedi[6].

Shyǵý tegine, tuqymdaryna, jas janýarlaryna, adam ómirine qajetti kúshterge, sondaı - aq janýarlardyń dene bitimine, minezine, túrlerine, minez - qulqyna, olardyń eti men sútine, júni men maıyna, terisine jáne t. b. baılanysty aıtylatyn kóptegen frazeologıalyq tirkester orys tiliniń negizgi sózdikteri bolyp tabylady-Men bilmeımin, - dedi ol,  - men bul ne ekenin bilmeımin. Bul máselede biz tek "túıeler", sonyń ishinde"naralar" týraly aıtyp otyrmyz. Mysaly, asyl qylyshty nar oıyp jasaǵan dese, biz kúsh, kúsh narǵa barar jolda júk nemese nardaı emes dep aıtamyz. Batyldyq, tabandylyq, tektilik, batyldyq, batyldyq, batyldyq; qara nar, ony kilem dep te ataıdy. Bizdiń tilimizdiń sózdik qoryn keńeıtýde, naqtylaýda, baıytýda osy toptaǵy tolyp jatqan frazeologıalyq birlikterdi jınaý jáne júıeleý Qazirgi til bilimi úshin de, bolashaq bolashaq úshin de – jastardyń daǵdylary men bilimi úshin qajet bolyp sanalady.

F.p. Fılın kóptegen ǵalymdardyń mal sharýashylyǵymen, ara sharýashylyǵymen, ańshylyqpen jáne t. b. baılanysty ataýlar týraly pikirin túzetpeı, olardy leksıkalyq-semantıkalyq top retinde qarastyrady jáne "leksıkalyq-semantıkalyq top retinde biz eki nemese odan da kóp sózderdiń maǵynasy boıynsha toptastyrýdy bildiremiz"dep anyqtaıdy. Sondaı-aq, kez-kelgen leksıka-semantıkalyq top qandaı-da bir túrde bir taqyryptyq toptyń quramyna enip, onyń elementteriniń birine aınalady degen pikir bar.

Jalpy sózder arasyndaǵy semantıkalyq baılanystardy anyqtaýda taqyryptyq toptar men leksıkalyq-semantıkalyq toptarǵa bólý úlken mańyzǵa ıe. Taqyryptyq top sózderdiń paradıgmatıkalyq qatynastaryna ǵana emes, sonymen qatar paradıgmatıkalyq jáne denotattar arasyndaǵy baılanystarǵa da súıenedi. Iaǵnı, taqyryptyq toptyń kólemi paradıgmatıkalyq qatardan da, leksıkosemantıkalyq toptyń kóleminen de keńirek. Taqyryptyq toptardaǵy sózder olardyń leksıkalyq maǵynasynyń burmalanýyna negizdelmeýi kerek, biraq olar atalǵan taqyryptar men qubylystarǵa negizdelýi kerek.

Atap aıtqanda, nomınasıa teorıasynda obektini, onyń fýnksıalaryn, aıryqsha belgilerin, ataýdyń negizi bola alatyn qasıetterdi, ıaǵnı tildik emes motıvterdi anyqtaýǵa basa nazar aýdarylady. Sonymen, qazirgi ataý teorıasynda zat ataýynyń negizi retinde motıv bolǵan sol zattyń erekshe belgileri, qasıetteri men qasıetteri alynady. Profesor J. Mankeeva ataýly is-áreket úsh bólikten turatyn qatynastarmen sıpattalatynyn atap ótti: shyndyq-uǵym-ataý [5, 249]. Osyǵan baılanysty, ataý men zat arasyndaǵy tildik emes faktorlardy jan-jaqty zerttegenge deıin ataýlardyń shyǵý tegin anyqtaý ońaı emes ekenin atap ótip, lıngvısıkadaǵy ataýdyń (nomınasıanyń) eki dárejesi ajyratylady:

- birinshi dáreje nemese bastapqy ataý (bastapqy nomınasıa). Ol atalǵan zattyń qasıetterine negizdelgen ataý.

- ekinshi nemese keıingi ataý (ekinshi nomınasıa). Onda sózdiń semantıkalyq damýy nátıjesinde ony týdyrǵan túbirmen semantıkalyq baılanys úziledi.

Alǵashqy nemese alǵashqy ataýlar óte sırek kezdesedi. Ataýly sózderdiń qory negizinen Kishi nemese keıingi týyndylardyń ataýlarymen jáne syn esimdermen tolyqtyrylady. Alǵashqy ataýlardyń shyǵý tegi negizinen etımologıalyq jáne tarıhı taldaýlarmen anyqtalady. A qosalqy nemese qosalqy ataýlar (nomınasıalar) morfologıalyq quramy men maǵynasy boıynsha týyndylar bolyp tabylady.

Ekinshi dárejeli ataýdyń búkil túri oılaýdyń assosıatıvti sıpatyna negizdelgen. Bul kóbinese bar, tanys nárselerge uqsastyǵymen baılanysty.

Lıngvısıkada sóz motıvasıasynyń úsh túri bar:

- dybystyq motıvasıa;

- morfologıalyq motıvasıa;

- semantıkalyq motıvasıa.

J. Mankeeva semantıkalyq motıvasıa retinde ataýǵa negiz bolǵan ekstralıngvıstıkalyq jáne etnolıngvıstıkalyq prınsıpterdi kórsetedi.

Osyǵan súıene otyryp, biz orys tilindegi frazeologıalyq órnekterdiń nomınasıasyn anyqtaýdaǵy ózekti arnalardyń biri retinde halqymyzdyń tarıhymen, ádet-ǵuryptarymen-etnolıngvıstıkalyq prınsıppen baılanysty dep tanımyz. Mysaly: at jalyndy tartady, at quıryqty kesip ótedi jáne t.b. semantıkalyq motıvasıa negizinde damyǵan ataýdyń bul túri tildegi erekshe qubylys. Frazeologıalyq órnekter-óte kúrdeli lıngvısıkalyq órnekter. Olardyń ártúrliligi tek qurylymdyq tıpter men sıntaksıstik modelderdiń kóptigimen ǵana emes, sonymen qatar taqyryptyq jáne semantıkalyq jan-jaqtylyǵymen, oıdyń emosıonaldy-ekspressıvti reńkteriniń alýan túrliligin kórsetý qabiletimen túsindiriledi. Bul erekshelikter kóptegen tilderdegi frazeologıalyq birlikterge tán.

Osy turǵydan alǵanda, orys tilindegi frazeologıalyq órnekterdiń tıpologıalyq erekshelikterin, búkil til baılyǵynyń negizgi bóligin jáne kórkem jáne kontekstik sóıleý ádisteriniń áleýetiniń eń belsendi jáne shoǵyrlanǵan bóligin zertteý ǵylymı jáne praktıkalyq qyzyǵýshylyq týdyrady. Sonymen qatar, orys tilindegi frazeologıalyq órnekter tek sandyq qana emes, sonymen qatar sapalyq jaǵynan da sıpattalady. Ol taqyryptyq jan-jaqtylyǵymen, semantıkalyq jáne qurylymdyq ártúrliligimen erekshelenedi. Olar bizdiń halqymyzdyń ótkeniniń tarıhı kezeńderin – onyń áleýmettik-ekonomıkalyq, materıaldyq jáne rýhanı mádenıetiniń damýyn, ulttyq dástúrlerdi, áleýmettik bolmystyń, ómirdiń, ádet-ǵuryptar men dinı kózqarastardyń erekshelikterin, syrtqy álemdi qabyldaýdy jáne t. b. kórsetedi.

Alaıda, jalpy júıe men mazmun, negizgi qurylymdyq-taqyryptyq jáne semantıkalyq toptar jáne qazirgi orys tilindegi frazeologıalyq órnekterdiń jiktelgen túrleri týraly aqparatsyz osy salada sátti zertteý júrgizý qıyn bolyp kórinedi.

"Orys tilindegi ósimdikke qatysty turaqty órnekterdiń etnolıngvıstıkalyq sıpaty" taqyrybyn qarastyra otyryp, Sh. Seıtova zertteý jumysynda kelesi maqsattarǵa sáıkes jınalǵan tildik derekterdi toptastyrady: 1) ósimdikke baılanysty turaqty órnekterdiń taqyryptyq órisin belgileý; 2) belgili bir taqyryptyq topqa jatatyn ósimdikter ataýlarynyń paıda bolý jıiligin anyqtaý; 3) zaýyttyń kúndelikti ómirde qoldanylatyndyǵyn anyqtańyz jáne taný dárejesin bilińiz. Bul jumys botanıkalyq emes, ósimdikke qatysty turaqty tirkesterdi etnolıngvıstıkalyq zertteý bolǵandyqtan, ony tuqym, ósý orny, gúlshoǵyry, jemisi jáne t. b. boıynsha emes, halyqtyń sanasynda jiktelgen toptarǵa toptastyrdy.

Sonymen qatar, orys zergerlik óneri, tildik derekterdi toptastyrý kezinde, belgili bir taqyryptar tóńireginde Lıngvısıkada qoldanylatyn ártúrli kásipterge, sharýashylyqtarǵa qatysty sózderdi toptastyrý prınsıpine súıendi (taqyryptyq-taqyryptyq klassıfıkasıa), fýnksıasyna, zergerlik kásippen baılanysty zattardy qoldaný erekshelikterine, semantıkalyq birlikke, olardyń ataýlarynyń jalpylyǵyna, ıaǵnı, negizge ala otyryp belgili bir uǵymdar men uǵymdardy bildirýge ataýlardyń qatysýynan jınalǵan materıaldy ártúrli taqyryptar boıynsha toptastyryp zerttegen jón. Toptastyrýdyń bul túri sóz maǵynalarynyń neǵurlym saralanǵan kórinisine yqpal etedi, óıtkeni ataý belgili bir taqyryptyq topqa onyń bir maǵynasynda ǵana enedi. Toptastyrýdyń bul túri kásibı leksıkaǵa ekstralıngvıstıkalyq sıpattama berýdiń, zattar men qubylystarǵa tikeleı baǵyttalǵan sózder tobyn anyqtaýdyń, jalpy lıngvısıkalyq sholý jasaýdyń, onyń qazirgi kezeńdegi birtutas júıesin kórsetýdiń eń yńǵaıly tásilderiniń biri bolyp sanalady.

Orys tilindegi frazeologıalyq órnekterdiń taqyryptyq-semantıkalyq toptamasy, eń aldymen, olardyń tildik qoldanylý aıasyn anyqtaıdy, halyqtyń uzaq tildik prosesin, onyń mádenı-rýhanı, áleýmettik-ekonomıkalyq aspektilerin belgili bir dárejede kórsetedi. A. T. Qaıdar frazeologızmderdi eki qaǵıda boıynsha taqyryptyq-semantıkalyq toptastyrýdy júrgizýdi usynady: 1) negizgi nemese ortalyq sózderdiń leksıkalyq maǵynasyn, ıaǵnı aýytqýlardy jáne 2) frazeologıalyq birlikterdiń jalpy maǵynasyn, ıaǵnı.zat, qubylys uǵymy beriletin maǵynalardy eskere otyryp. Osy ekiushty prınsıp negizinde frazeologıalyq birlikterdi toptastyrý birinshi jaǵdaıda frazeologıalyq birlikterdiń materıaldyq negizin, beıneleý kózderi men assosıatıvti uǵymdardy anyqtaýmen, al ekinshisinde osy uǵymdardy aýystyrýdyń naqty aspektilerimen, ıaǵnı refleksıa josparymen anyqtalady[7]. Sondaı-aq, ǵalym orys tilindegi frazeologıalyq birlikterdiń kópshiliginiń negizgi belgileri adam denesiniń bólikterin, janýarlardyń attaryn, ártúrli tabıǵı qubylystardy jáne t. b. bildiretin sózderdiń erekshe toby ekenin atap ótti.

Tildik birlikterdi pándik kishi toptarǵa bólýdiń teorıalyq negizderi Orys til biliminde birshama zerttelip, jolǵa qoıylǵanyn qorytyndylaǵym keledi. Sondyqtan frazeologıalyq birlikterdi etnolıngvıstıkalyq zertteýde mundaı jikteý joldary ulttyq biregeılik pen ózindik mádenıetti taný men kórsetýge baılanysty tilde qalyptasqan jylqy malymen baılanysty frazeologıalyq birlikterdiń etnolıngvıstıkalyq sıpatyn ashýǵa yqpal etetini anyq.

Qorytyndy

Adamnyń syrtqy kelbetin sıpattaıtyn frazeologıalyq birlikterdi semantıkalyq taldaý nátıjesinde frazeologıalyq birlikterdiń toptary olardyń semantıkalyq komponenti boıynsha bólindi.

Aıta ketý kerek, biz adamnyń syrtqy kelbetin sıpattaıtyn kóptegen frazeologıalyq birlikter adamnyń minezin, onyń temperamentin sıpattaýǵa qatysty bolýy múmkin (ol da, ol da emes; balyq ta, et te emes jáne t.b.). Bul ıdıomalardyń ishki formasy, beıneli negiz, frazeologızmniń bulyńǵyr maǵynasyn týdyrady. Adamnyń syrtqy kelbetin sıpattaıtyn ıdıomalardyń qurylymdyq túrlerin taldaý nátıjesinde osy taqyryptyq toptyń frazeologıalyq birlikteriniń kópshiligi fraza men sóılemge balamaly Fe ekendigi anyqtaldy.

FE sóz tirkesteriniń ishinde eń úlken top ataýly sóz tirkesterinen turady, mysaly, qorqynyshty burshaq, jyrtylǵan mysyq, ádemi jazylǵan jáne t.b. sóılemge balamaly frazeologıalyq birlikter eki bólikten tolyq emes, eki bólikten tolyq emes, bir bólikten turatyn sóılemder toptarymen usynylǵan.

Erekshe top-bul genetıkalyq turǵydan kúrdeli sóılemniń baǵynyńqy bóligi bolyp tabylatyn FE. Sóz formasyna teń frazeologıalyq birlikter jáne kompozısıalyq baılanysy bar tirkes osy zertteý sheńberinde eń az taralǵan bolyp shyqty.

Adamdy sıpattaıtyn frazeologıalyq birlikter bizdiń ómirimizde úlken ról atqarady, bul adamdardyń beınesin senýge kómektesedi. Olar ózdiginen emes, birtindep paıda boldy. Olar bizdiń tilimizge mıfologıadan, ádebıetten, ejelgi ádet-ǵuryptar men ańyzdardan keldi.

Ádebıetter tizimi

1. Semónova N.A. Strýktýrnye tıpy frazeologızmov v ıazyke prozy M.A. Sholohova // Sholohovskıe chtenıa. Materıaly XIII Mejdýnarodnoı konferensıı. Pod red. E.I. Dıbrovoı. ch.II, M.,2012. s. 55-60

2. Programma obsheobrazovatelnyh ýchrejdenıı: rýsskıı ıazyk, 5-11 klassy / S.I. Lvova. — M.: Mnemozına, 2006. — 136 s.

3. Bırıh, A.K. Rýsskaıa frazeologıa. Istorıko-etımologıcheskıı slovar / SPbGÝ; Mejkaf. slovarnyı kab. ım. B.A. Larına; A.K. Bırıh, V.M. Mokıenko, L.I. Stepanova / pod red. V.M. Mokıenko. - M.: Astrel: AST: Lúks, 2005. – 926 s.

4. Zýbova, J.A. Frazeologıcheskıe edınısy kak sredstvo harakterıstıkı cheloveka v orlovskıh govorah // Informasıonnyı potensıal slova ı frazeologızma: Sbornık naýchnyh stateı. – Orel, 2005. S. 177-179.

5. https://school-science.ru/6/3/37260​

6. https://stydopedia.ru/5x1b3.html​

7. https://goldrussian.ru/frazeologicheskie-oboroty.html

Oqýshy aty-jóni:

Synyby:

Ǵylymı joba taqyryby:

Jetekshisi:

Pikir

Ǵylym men bilimniń ýaqyt óte jańartylyp, qarqyndy damýyna baılanysty jańartylǵan baǵdalama negizi oqýshylardan izdenimpaz, alǵyr, tolerantty daryndy tulǵa tárbıeleýdi kózdeıdi. Osyǵan oraı qazirgi tńada aktýlady taqyryptardyń biri bolyp otyrǵan bul usynylǵan oqýshy jobasy tájirıbelik dáldeme aıǵaqtar keltire otyryp júrgizilgen zertteý jumysynyń kórinisi. Ǵylymı jobada oqýshy jan-jaqty izdenister jasap, ǵylymı prınsıpterge súıene otyryp júrgizgen jáne zertteý bóliminde kórsetken. Jas zertteýshi taqyryp boıynsha jan-jaqty izdeý jáne derekkózge negizdelgen zertteýler júrgizgen. İzdeý barysynda ǵalamtordyń, ádebıet kózderiniń, jýrnal-gazetterdiń, ustazdardyń ashyq derekterine súıene otyryp, dálelder keltirdi jáne t.b. teorıalyq bólimniń málimetterine súıene otyryp, praktıkalyq taldaýlar júrgizdi. Ǵylymı jobanyń maqsattarynan quralǵan mindetter boıynsha jumystar júrgizilip taldaý jáne zertteý jumystary dáleldi tájirıbelermen sıpattalyp kórsetilgen.

Kúndelik

№	Merzimi	Jumys mazmuny	Zertteý ádisteri	Eskertý
1		Maǵan uctaz tarapynan birneshe ǵylymı jumyctyń taqyryby ucynyldy	Taqyryp tańdaý	Ózekti taqyrypty tańdaý
2		Taqyryp  boıynsha materıaldar izdeý úshin  tapsyrmalar berildi.	Materıaldar izdeý
3		Taqyryp  boıynsha ǵylymı jumystyń josparyn qurdym	Jospar qurý
4		Uctazym ǵylymı jumyctyń erejelerimen tanyctyrdy	Taqyrypqa baılanysty málimetter izdeý
5		Jınaǵan maǵlumatymdy  qaıtadan qarap, oqyp shyǵyp, uctazyma kórcettim.	Áńgimelesý, ustazben suhbattasý
6		Búgin kirispe  bólimdi bastap jazdym. Jospar qurdym, zertteý bólimine sharlar týraly qyzyqty málimetterdi izdeı bastadym.	Jınaqtaý, saralaý
7		Internet jelisinen  ózime kerekti  maǵlumattardy  izdedim.	Taqyrypqa baılanysty málimetter izdeý
8		Kitaphanaǵa baryp málimet taptym. Gazet betterinen kóptegen qundy aqparattardy aldyq	Taqyrypqa baılanysty málimetter izdeý
9		Jańa málimetterdi jospar boıynsha negizgi bólimge  kiristirdim.	Taqyrypqa baılanysty málimetter izdeý
10		Qorytyndy bólimdi  kompúterge jazdym. Zertteý bólimine kóptegen jańa tyń ıdeıalar taýyp kórcettim, dáleldedim.	Qorytyndy bólimdi  kompúterge jazdym.
11		Qaǵazdarymdy shyǵaryp mektepshilik ǵylymı jobalarǵa daıyndala bastadym. Ǵylymı jobama paıdalanylǵan ádebıetterden silteme jasadym.	Baıandaý, oqý, mazmundaý
12		Uctazym ekeýmiz birge otyryp  kompúter arqyly prezentasıa qurdyq.	Slaıd jasaý
13		Uctazym maǵan jobanyń kúndeligin toltyrýdy úıretti	Kúndelik toltyrý

Anotasıa

Ǵylymı jobada oqýshy taqyryp jaıly jan-jaqty zertteýler júrgizgen. Usynylyp otyrǵan ǵylymı jobada oqýshy taqyrypqa baılanysty jan-jaqty izdenip, derekkózder negizinde zertteý jumystaryn júrgizdi. İzdenis barysynda oqýshy ınternet, t.b. ashyq málimetterge súıene otyryp, dáleldemeler keltirgen. Teorıalyq bólimdegi málimetterge súıene otyryp, praktıkalyq taldaýlar júrgizgen. Ǵylymı jobanyń maqsatynan qurastyrylǵan mindetter boıynsha jumystar júrgizilip, taldaýlar men zertteý jumystary dáleldi tájirıbemen uıqasqan.

Abstract

In the scientific project, the gunman conducted extensive research on. In the proposed scientific project, the student made extensive research on the topic and conducted research based on sources. During the search, the student uses the Internet, etc. provided evidence based on open data. He conducted practical analyzes based on the information in the theoretical section. Work is carried out on tasks created from the purpose of the scientific project, analyzes and research are combined with proven experience.

Anotasıa

V predlagaemom naýchnom proekte ýchenık provel obshırnoe ıssledovanıe po teme ı provel ıssledovanıe na osnove obosnovannyh ıstochnıkov. Vo vremá raboty ýchenıkı ıspolzýıa dokazannye materıaly predstavıl ıssledovatelskıe argýmenty ı fakty, osnovannye na prodelannoı praktıke. Ona provela praktıcheskıe analızy na osnove ınformasıı v teoretıcheskom razdele. Rabota vedetsá po zadacham, sozdannym ız selı naýchnogo proekta, analızy ı ıssledovanıa sochetaıýtsá s proverennym opytom.

---