InfoHub Logo

Qazirgi kezde tirshiliktiń mánin túsinýdiń jalpyǵa ortaq metodologıalyq joly tirshilikti sońǵy nátıjesi ózdiginen jańarý prosesi retinde túsiný bolyp tabylady, ol udaıy ósý túrinde kórinedi. Barlyq tirshilik tek tiriden paıda bolady, al tirige tán kez kelgen uıymdasý tek osyǵan uqsas basqa uıymdasýdan qalyptasady. Osyǵan oraı, tirshiliktiń máni onyń ózdiginen kóbeıýinde, onyń negizine fızıkalyq jáne hımıalyq qubylystardyń úılesimdiligi jatady jáne ol urpaqtan urpaqqa genetıkalyq aqparattar berý arqyly qamtamasyz etiledi. Del osy aqparattar tiri orgnızmderdiń ózdiginen kóbeıýi men rettelýine demeý bolady. Sol sebepti tirshilik degenimiz-kóbeıýmen baılanysty materıanyń tirshilik etýiniń sapaly erekshe formasy.Tirshilik qubylystary materıanyń qozǵalý formasy retinde qarastyrylady, ol onyń tirshiliginiń fızıkalyq jáne hımıalyq formalarymen salystyrǵandajoǵary turady. Tiri organızm óli júıe qurylatyn elementterden (ottek, sýtek, kómirtek, azot, kúkirt, fosfor, natrıı, kalıı, kálsı jene basqa elementter) túziledi. Kletkalarda olar organıkalyq qosylystar túrinde bolady. Biraq tiri zattyń uıymdasýy men tirshilik etý formasy óli tabıǵat zattarynan ajyratylatyn arnaıy erekshelikterge ıe bolady.

Tirshiliktiń negizi retinde nýkleın qyshqyldary (DNQ men RNQ) jáne beloktar kóńil aýdartady. Nýkleın qyshqyldary — óte kúrdeli hımıalyq qosylystar, olardyń quramynda kómirtek, sýtek, azot jáne fosfor bolady. DNQ kletkanyń genetıkalyq materıaly bolyp tabylady, genderdiń hımıalyq ereksheligin anyqtaıdy. DNQ baqylaýymen beloktardyń sıntezi júredi, oǵan RNQ qatysady.

Beloktar da — kúrdeli hımıalyq qosylystar, olardyń quramynda kómirtek, sýtek, azot, kúkirt, fosfor jatady. Beloktardyń molekýlalary mólsheriniń úlkendigimen, óte alýan túrligimen sıpattalady, olar ártúrli retpen polıpeptıdtik tizbekterde qosylǵan amınqyshqyldarynan qurylady. Kletkalyq beloktardyń kópshiligi fermentterden túzilgen. Olar sol sıaqty kletkanyń qurylymdyq kompenentteriniń rólin de atqarady. Árbir kletka júzdegen ártúrli beloktardan turady, desede ártúrli tıptegi kletka ózine tán kletkalarǵa ǵana ıe bolady. Osyǵan oraı ár tıptegi kletkanyń quramy belgili belok quramymen anyqtalady.

Nýkleın qyshqyldary da, beloktar da jeke-jeke tirshiliktiń negizderi bola almaıdy. Qazir tirshiliktiń negizi nýkleoproteıdter dep sanaıdy. Olar janýarlar men ósimdikterdiń kletkalarynyń ıadrosy men sıtoplazmasynyń quramyna kiredi. Olardan hromatın (hromosomalar) men rıbosomalar túziledi. Olar organıkalyq dúnıeniń barlyq boıynda- vırýstardan bastap adamǵa deıin — tabylǵan. Quramynda nýkleoproteıdter bolmaıtyn tiri júıeler joq dep aıtýǵa bolady. Biraq nýkleoproteıdter tirshiliktiń negizi retinde tek olar kletkada bolǵanda ǵana oryn alady, sonda qyzmet atqarady jáne ózara qarym-qatynas jasaıdy. Kletkadan tys (kletkadan bólip alǵanda) olar kádimgi hımıalyq qosylystar. Qoryta aıtqanda, tirshilik degenimiz, eń bastysy, nýkleın qyshqyldary men beloktardyń ózara áser etý qyzmeti, al tiri zat nýkleın qyshqyldary men beloktardyń kóbeıý mehanızmi túrinde bolatyn ózdiginen kóbeıýge qabiletti júıe bolyp tabylady.

Tiriden basqa «óli zat» degen uǵymdy ajyratady, ol degenimiz nýkleın qyshqyldary men beloktardy sıntezdeý, ıaǵnı molekýlalárlyq kóbeıý qabiletin joǵaltqan, bir kezderde tirshilik etken organızmder jıyntyǵyn aıtady. Mysaly, bir kezderde tirshilik etken organızmderdiń qaldyqtarynan túzilgen ýtas (ızvestnák) «óli zat» bolyp tabylady.

Sonymen, «óli zatty», ıaǵnı materıanyń shyǵý tegi neorganıkalyq (abıotıkalyq) bóligin ajyratý kerek jáne ol óziniń túzilýi jáne qurylysy boıynsha tiri organızmdermen eshqandaı baılanysy joq. Mysaly, neorganıkalyq výlkandyq ýlytastyq qabattardan paıda bolǵan ýlytas (ızvestnák) «óli zat» bolyp tabylady. Óli materıanyń tiri materıadan ereksheligi óziniń qúrylymdyq uıymdasýyn ustap tura almaýynda jáne bul maqsattarda syrtqy energıany paıdalana almaýynda.

Tirshiliktiń negizi sanalatyn molekýlalardy qarastyrǵanda olardyń ýaqyt jáne keńistik boıynsha úzdiksiz ózgeriske túsetinin eskermeýge bolmaıdy. Fermentterdiń kez kelgen sýbstratty áreket etý ónimine óte qysqa merzimde ózgerte alatynyn aıtsaq ta jetkilikti. Sol sebepti nýkleoproteıdterdi tirshiliktiń negizi retinde qarastyrý sońǵysyn óte qozǵalmaly júıe retinde moıyndaý bolyp tabylady. Tiri zat ta, sol sıaqty óli zat ta alǵashqyda óli bolǵan molekýlalardan qurylǵan. Osyǵan qaramastan tiri zat óli zattan óte erekshelinedi. Osyndaı óte tym ereksheliktiń sebepteri tiri zattyń qasıetterimen anyqtalady, al tiri júıelerdegi molekýlalar bıomolekýlalar dep atalady.

---