Tyıym – tálim-tárbıe kózi
Taqyryby: Tyıym – tálim - tárbıe kózi
Maqsaty: Oqýshylardy tyıym sózderdiń mazmunymen tanystyrý; adamgershilik qasıetterdi boıyna sińirý; tyıym sózder arqyly balany jaqsylyqqa, ıbalyqqa, ınabattylyqqa tárbıeleý.
Barysy:
QAZAQTYŃ SALTY
Nan men tuzdyń qatarynan oryn alatyn sút taǵamdary, qazaqtyń aqty qatty qadirleıtini jaıly ne bilemiz? «Sý – tirshiliktiń kózi» dep jatamyz. Dese de, «sýǵa túkirme», «qoqys tastama» degen sıaqty tyıym sózderge mán beremiz be? «Otty attama» degen sóz neni bildiredi? Búgingi áńgimemizdiń arqaýy da osy jaıly bolmaq…
AǴARǴANNYŃ QASIETİ JAIYNDA
Qazaqtyń tyıym sózi – ulttyq tárbıe kózi, ıaǵnı qazaq kishkentaı kezinen jaqsylyqqa úıir, jaman ádetterden aýlaq bolsyn dep tyıym arqyly balasyn tárbıelep otyrǵanyn biz jaqsy bilemiz. Halqymyzdyń qanyna sińgen tektiligi, adamgershiliginiń joǵary bolýy, ártúrli keleńsiz kórinisterden, ábes qylyqtardan aýlaq bolǵany osy qazaqtyń tyıymynyń arqasy, ıaǵnı bala boıyna erteden sińirgennen. Qudaıǵa shúkir, biz sol ata - ájelerimizdiń tyıymymen óstik. Úlkender bizge obal - saýapty kishkentaıymyzdan qulaǵymyzǵa sińirdi.
Biz ótken joly nan men tuzǵa qatysty, ózimiz qasıetteıtin dastarqan jaıly aıtyp óttik. Endigi áńgime aǵarǵan jaıly bolmaq. Bizdiń halyq nan men tuzdyń qataryna aǵarǵandy jatqyzady, óıtkeni aqty da qatty qadirlegen. Aıtalyq, «aqty baspa» deıdi. Aq degenimiz ne? Bul – sút, aıran, qatyq, qymyz, shubat… Osynyń barlyǵy aqtyń quramyna kiredi. Óıtkeni ol – sút.
Mal óziniń tólin alǵashqyda sútimen asyraıdy. Adam balasy anasynyń sútimen jetiletin bolsa, maldyń tóli de – sol, óziniń enesiniń aq sútimen jetiledi. Mal da óziniń urpaǵyn sútimen ósiredi. Onyń ústine bizdiń qazaq tórt túlik maldyń qadirin jan - jaqty bilgen, óziniń ómirine tirek etken. Qazaq – maldy kóp ustaǵan halyq. Aqtyń qadirin, ózgelerge qaraǵanda, dál qazaq halqyndaı jaqsy biletin ári qadirleıtin halyq kemde - kem shyǵar… «Aqty baspa», «aqty tókpe» dep jatamyz. Óıtkeni tógilgen aqty baspaý kerektigin mal jelininiń isip ketetindigimen túsindiredi.
Alǵash naızaǵaı oınaǵanda, kóktemniń alǵashqy jaýyny jaýǵan kezde kıiz úıdiń bosaǵasyna, keregeleriniń basyna yrymdap aq jaǵady. Kókten jaýdyrsyn, jerden óndirsin, aq mol bolsyn, bereke bolsyn degen izgi tilek jatyr munyń astarynda. Qazaq uǵymyndaǵy aq ataýly – azyqtyq tamaq qana emes, ol shynymen qanshama tóldi ósirip otyrǵan qasıetti sút qoı. Sondyqtan ananyń aq sútin ardaqtaı biletin qazaq halqy maldyń sútin de qadirlegen. Qazaqta «aq» sózimen tyǵyz baılanysty uǵym óte kóp. «Aq jaýlyqty ana», «aq saqaldy qart», «aq sút», «aq neke» degendeı, aq sózimen baılanysqan uǵymy tereń sózder tazalyqty, páktikti aıǵaqtaıdy.
Jylan ekesh jylanǵa da kóńilimizdiń túzýligin bildirip, jamandyq jasamaı, basyna aq tamyzyp shyǵaryp jiberemiz. Qazaq eshqashan úıge kirgen jylandy óltirmeıdi. Óıtkeni jylan ózdiginen, qarnyn toıǵyzý úshin adamdy shaqpaıdy, tıip ketkende ózin qorǵaý úshin shaǵady. Ata marqum: «Endi onyń tebetin aıaǵy, uratyn qoly joq, tym bolmasa ákeden bastap syqpyrtyp boqtaıtyn tili de joq, jylannyń jaratylysy solaı, shaqpaǵanda qaıtedi…», – deıtin edi. Alla taǵala tekten - tek eshteńeni jaratpaǵan. Qazaqta «jatqan jylannyń quıryǵyn baspa» degen sózdiń ózi biraz jaıdy ańǵartpaı ma?! Tipti adam tańǵalarlyq, qazaqtyń árbir maqalynyń ózinde ulttyq tálim - tárbıeniń kózi jatyr deýge bolady. Túsingen adamǵa tipti qazaqtyń árbir sóziniń ózi – urpaǵyna qaldyrǵan úlken qazynasy. Ókinishtisi, onyń maǵynasyna tereń boılamaımyz. Búginde kóshede tógilip qalǵan sútke mán bermeımiz, shalpyldatyp basyp bara jatqandardy da kóremiz. Bul da – ulttyq sananyń, ulttyq psıhologıanyń suıylyp bara jatqandyǵy…
SÝDYŃ DA SURAÝY BAR
Dúnıeniń tórt negizi bolyp tabylatyn ot, topyraq, sý, aýaǵa baılanysty da tyıym sózder óte kóp. Osy tórt negiz bolmasa, álem jaratylmas edi. Óıtkeni olarsyz tirshilik joq. Sondyqtan olar – kıeli.
Sý – Alla taǵalanyń jan ıesine jasaǵan syıy. Aýyldyń balalary sýǵa qatysty, mysaly, «sýǵa túkirme», «sýǵa dáret syndyrma», «sýǵa qoqys tókpe» degen sıaqty tyıym sózderdi jadynan shyǵarmaýǵa tyrysady. Aıtalyq, kúni búginge deıin aýyl balalary sýǵa shomylyp júrip jeńildegisi kelgende sýdan shyǵyp, qajetin óteıdi. Qalaı desek te, aýyl balalarynyń atalary men ájeleri aıtqan tyıym sózge mán berip, úlkenderdiń aıtqandaryn eki etpeýge beıim bolyp ósetini anyq. Ala - qula neshe túrli ulttyń basy qosylǵan qalanyń balalarynda ondaı ádet joq. Qalanyń ortasyndaǵy Saıran kólin mysalǵa alsaq, birinshiden, sonyń aınalasynda adamdardyń qajetin óteıtin jer joq, salynbaǵan. Ekinshiden, sol jerden shyǵyp bylaıyraq baryp qajetin óteıtin balany kórmeısiz. Óıtkeni olar jastaıynan sýǵa qatysty tyıymdardy estimegen, bilmeıdi. Saıran kóliniń qaıta - qaıta lastanyp, shomylýǵa jaramsyz bolyp, jabylyp jatatyny osy sebepten. Muny ańǵaryp jatqan eshkim joq.
Bizdiń jasymyzdaǵy adamdardyń kishkentaıynan osyndaı tyıymdy qulaǵymyzǵa quıyp, sanamyzǵa sińirgendikten, sýǵa túkirý, sýǵa qoqys tógý, sýǵa dáret syndyrý degen sıaqty jaman ádetterden aýlaq bolyp óstik. Bala kezimizden bulaqtyń kózin tazalaýdy paryz dep bildik. Ásirese, naýryz kezinde. Ata - ájelerimiz: «Bulaqtyń kózin ashý – Mekkege sapar shekkendeı saýaby úlken, qasıetti is. Sý bar jerde tirshilik bar, bulaqtyń kózi ashylsa, sý mol bolady. Sý mol bolsa, shóp te, gúl de jaıqalyp ósedi, egin bitik shyǵady. Adamdar men jan - janýarlar toq bolady, olar toq bolsa, bir - birine qastyq jasamaı, beıbit júredi. Bastaý - bulaqtardyń kózin ashqandaryń – ómir - tirshiliktiń de kózin ashqandaryń», – deıtin edi. Osyny estigende tirshiliktiń tiregi bizge qarap turǵandaı qanattanyp, birde - birimiz qalmaı, bulaqtar men tunbalardyń kózin ashyp, sý aǵatyn jylǵalardyń jolyn tazalaýǵa ketýshi ek. Bul – biz úshin ózinshe bir ǵajaıyp serýen sekildi edi ári tabıǵatty aıalaýdyń, qorǵaýdyń talǵamy mol tamasha úlgisi, halyq ónegesi bolatyn.
Qazaqta «sýdyń da suraýy bar» degen maqal bar. Túsine bilgen adam munyń astarynda úlken mán jatqanyn biledi. Sý – Jaratqan ıemizdiń jan ıesine jer betinde tirshilik etýi, ómir súrýi, qam - qareketin jasaýy úshin tartqan syıy. Ol adamnyń qolymen jasalatyn nárse emes. Alla taǵalanyń adam úshin jaratqan ushan - teńiz baılyǵy bolǵandyqtan, sýdy da qadirlep, yqtıattap, baǵasyn túsinip, ornymen qoldanyp ári aıalaı bilýimiz kerek. Sýdy aıalaı almaǵanymyzdan Aralymyz tartylyp ketti. Neshe túrli tospalardy jasap júrip, teńizimizden aıyryldyq. Bul - adamzattyń qolymen jasalǵan qasiret. Endeshe, sýǵa qatysty aıtylatyn árbir tyıym sózdiń astarynda ózindik mán bar.
Ottaı opaly bol. Jıi aıtylatyn tyıym sózderimizdiń otqa qatystysy da barshylyq. Aıtalyq, «otty attama», «oshaqty attama» deıdi. Óıtkeni qazaq úshin ot ta qasıetti. Qazaqtyń otty qadirlegeni sonshalyq, «meniń úıim» dep aıtpaıdy, «ot jaqqan jerim», «otymnyń basy» deıdi. Qazaqtyń qandaı keremet sózi deseńizshi!
«Januıa» degendi kimniń shyǵaryp júrgenin bilmeımin, taralyp ketti, jannyń uıasynyń qaıda ekenin kim bilipti?! Januıa degen ne ol? Al «otbasym», «otymnyń basy», «tútin tútetken úıim» degen qandaı ádemi sózder! Qazaqta kıiz úıdiń ortasyna jaqqan otynyń ornyn kóshken kezde kómip tastaıtyn bolǵan. Ot jaqqan jerde qanshama as ázirlendi, ol astan qanshama adamdar dám tatyp, nár aldy. Ottan qalǵan kúldi de baspaıtyn qazaq sondyqtan ot jaqqan, qazan asylǵan jerin kómip otyrǵan. Daladaǵy jer oshaqtaryn eshqashan sol kúıi qaldyrmaı, bitep ketken. Bir jaǵynan, atpen júretin qazaq atynyń aıaǵy abaılamaı oshaqqa túsip ketip, mert bolýdan da saqtanǵan. Bul da – bizdiń halqymyzdyń tektiligi. Bizde «oty óshti…» degen sóz bar, ıaǵnı bir úıde bas kóterer adamy, shańyraqqa ıe bolatyn adam qalmaǵanda aıtylǵan.
Baıaǵyda jaý shapqan kezde aldymen shańyraǵyn ortasyna túsirip, otyn óshirip, kúlin shashatyn bolǵan. Bul – jaýdyń tirligi. Sondyqtan ylǵı da jaqsylyqqa jany qumar halqymyz «kúldi shashpa», «otty óshirme» degen tyıym sózderdi aıtyp otyrǵan.
Qazaqta «kúli shashylyp qaldy» degen sóz jaqsylyqta aıtylmaǵan. Bala kishkentaı kezinde kúldi shashyp oınaýy múmkin. Bala – perishte, kúnásiz. Bala – taza, pák, al ottyń kúli de óte taza ǵoı, sondyqtan keı jaǵdaıda «kúlshashary bar» dep bala men kúl tazalyǵyn biriktirip, aıtyp jatady. Basqa ulttarda ottyń ústinen sekirip oınap jatatyn kórinis bar. Olarda bizdegideı tyıym joq. Ol – halyqtyń qalyptasqan óziniń dástúr - salty. Ár halyqtyń óziniń sonaý ǵasyrlardan jetken yrym - tyıymdary, ádet - ǵuryptary úlken kúshke, energetıkalyq jolǵa aınalyp ketkenin únemi aıtyp kelemin. Sondyqtan óz dástúr - saltymyz ózimizge ǵana juǵysty. Ókinishke qaraı, biz osy ata - babamyzdan qalǵan qundylyǵymyzdy jaı aıtyla salǵan sóz sıaqty, ánsheıin bir joqqa senýshilik sekildi qabyldaımyz. Qazirgi ǵalamtordyń ishine «kirip» ketken jastarymyz muny kerek qyla bermeıdi.
Olaı bolsa, balalarǵa kishkentaı kezinen bastap munyń barlyǵyn jete túsindirip, qadir - qasıetin uǵyndyryp otyrsa, olar barlyǵyn qadirleýdi, aıalaýdy úırenedi. Tilimizde «shyraǵyń sónbesin» degen keremet sóz bar. Úlkender: «Otyń laýlap jansyn! Shyraǵyń sónbesin!» – dep bata beredi. «Shańyraqtyń otyn óshirmeı, ári qaraı jalǵastyratyn urpaǵyń bolsyn» degen tilek – bul. Qazaqta jas kelin túsken kezde otqa maı quıǵyzady. Sebebi maı quıǵanda ot laýlap janady. Sondaǵy ottyń jalynyna qolyn tósep, sosyn kelininiń betin sıpaıdy. Muny «shamanızmniń qaldyǵy» dep júrgender barshylyq. «Endi sen bir ottyń ıesi boldyń, otyń laýlap jansyn! Ottaı opaly bol! Jylýyń ottaı mol bolsyn! Ottaı berekeli bol!»- degen kelinge tiler maǵynasy zor tilek jatyr munyń astarynda. Osyny shamanızmge aparyp tireıtin eshteńesi joq. «Tútini túzý shyǵyp jatyr» degen otpen baılanysty sózdi de otbasynyń birligi mol, qazanynyń qaspaǵy ketpegen berekeli shańyraqqa qaratyp aıtyp jatamyz. Otsyz adamnyń kúni joq. Ot – jylý, ot bar jerde ómir bar, tirshilik bar. Endeshe, otqa qatysty tyıymdardy bir sát esten shyǵarmaıyq.
İV. Qorytyndy
Oı bólisý.
Maqsaty: Oqýshylardy tyıym sózderdiń mazmunymen tanystyrý; adamgershilik qasıetterdi boıyna sińirý; tyıym sózder arqyly balany jaqsylyqqa, ıbalyqqa, ınabattylyqqa tárbıeleý.
Barysy:
QAZAQTYŃ SALTY
Nan men tuzdyń qatarynan oryn alatyn sút taǵamdary, qazaqtyń aqty qatty qadirleıtini jaıly ne bilemiz? «Sý – tirshiliktiń kózi» dep jatamyz. Dese de, «sýǵa túkirme», «qoqys tastama» degen sıaqty tyıym sózderge mán beremiz be? «Otty attama» degen sóz neni bildiredi? Búgingi áńgimemizdiń arqaýy da osy jaıly bolmaq…
AǴARǴANNYŃ QASIETİ JAIYNDA
Qazaqtyń tyıym sózi – ulttyq tárbıe kózi, ıaǵnı qazaq kishkentaı kezinen jaqsylyqqa úıir, jaman ádetterden aýlaq bolsyn dep tyıym arqyly balasyn tárbıelep otyrǵanyn biz jaqsy bilemiz. Halqymyzdyń qanyna sińgen tektiligi, adamgershiliginiń joǵary bolýy, ártúrli keleńsiz kórinisterden, ábes qylyqtardan aýlaq bolǵany osy qazaqtyń tyıymynyń arqasy, ıaǵnı bala boıyna erteden sińirgennen. Qudaıǵa shúkir, biz sol ata - ájelerimizdiń tyıymymen óstik. Úlkender bizge obal - saýapty kishkentaıymyzdan qulaǵymyzǵa sińirdi.
Biz ótken joly nan men tuzǵa qatysty, ózimiz qasıetteıtin dastarqan jaıly aıtyp óttik. Endigi áńgime aǵarǵan jaıly bolmaq. Bizdiń halyq nan men tuzdyń qataryna aǵarǵandy jatqyzady, óıtkeni aqty da qatty qadirlegen. Aıtalyq, «aqty baspa» deıdi. Aq degenimiz ne? Bul – sút, aıran, qatyq, qymyz, shubat… Osynyń barlyǵy aqtyń quramyna kiredi. Óıtkeni ol – sút.
Mal óziniń tólin alǵashqyda sútimen asyraıdy. Adam balasy anasynyń sútimen jetiletin bolsa, maldyń tóli de – sol, óziniń enesiniń aq sútimen jetiledi. Mal da óziniń urpaǵyn sútimen ósiredi. Onyń ústine bizdiń qazaq tórt túlik maldyń qadirin jan - jaqty bilgen, óziniń ómirine tirek etken. Qazaq – maldy kóp ustaǵan halyq. Aqtyń qadirin, ózgelerge qaraǵanda, dál qazaq halqyndaı jaqsy biletin ári qadirleıtin halyq kemde - kem shyǵar… «Aqty baspa», «aqty tókpe» dep jatamyz. Óıtkeni tógilgen aqty baspaý kerektigin mal jelininiń isip ketetindigimen túsindiredi.
Alǵash naızaǵaı oınaǵanda, kóktemniń alǵashqy jaýyny jaýǵan kezde kıiz úıdiń bosaǵasyna, keregeleriniń basyna yrymdap aq jaǵady. Kókten jaýdyrsyn, jerden óndirsin, aq mol bolsyn, bereke bolsyn degen izgi tilek jatyr munyń astarynda. Qazaq uǵymyndaǵy aq ataýly – azyqtyq tamaq qana emes, ol shynymen qanshama tóldi ósirip otyrǵan qasıetti sút qoı. Sondyqtan ananyń aq sútin ardaqtaı biletin qazaq halqy maldyń sútin de qadirlegen. Qazaqta «aq» sózimen tyǵyz baılanysty uǵym óte kóp. «Aq jaýlyqty ana», «aq saqaldy qart», «aq sút», «aq neke» degendeı, aq sózimen baılanysqan uǵymy tereń sózder tazalyqty, páktikti aıǵaqtaıdy.
Jylan ekesh jylanǵa da kóńilimizdiń túzýligin bildirip, jamandyq jasamaı, basyna aq tamyzyp shyǵaryp jiberemiz. Qazaq eshqashan úıge kirgen jylandy óltirmeıdi. Óıtkeni jylan ózdiginen, qarnyn toıǵyzý úshin adamdy shaqpaıdy, tıip ketkende ózin qorǵaý úshin shaǵady. Ata marqum: «Endi onyń tebetin aıaǵy, uratyn qoly joq, tym bolmasa ákeden bastap syqpyrtyp boqtaıtyn tili de joq, jylannyń jaratylysy solaı, shaqpaǵanda qaıtedi…», – deıtin edi. Alla taǵala tekten - tek eshteńeni jaratpaǵan. Qazaqta «jatqan jylannyń quıryǵyn baspa» degen sózdiń ózi biraz jaıdy ańǵartpaı ma?! Tipti adam tańǵalarlyq, qazaqtyń árbir maqalynyń ózinde ulttyq tálim - tárbıeniń kózi jatyr deýge bolady. Túsingen adamǵa tipti qazaqtyń árbir sóziniń ózi – urpaǵyna qaldyrǵan úlken qazynasy. Ókinishtisi, onyń maǵynasyna tereń boılamaımyz. Búginde kóshede tógilip qalǵan sútke mán bermeımiz, shalpyldatyp basyp bara jatqandardy da kóremiz. Bul da – ulttyq sananyń, ulttyq psıhologıanyń suıylyp bara jatqandyǵy…
SÝDYŃ DA SURAÝY BAR
Dúnıeniń tórt negizi bolyp tabylatyn ot, topyraq, sý, aýaǵa baılanysty da tyıym sózder óte kóp. Osy tórt negiz bolmasa, álem jaratylmas edi. Óıtkeni olarsyz tirshilik joq. Sondyqtan olar – kıeli.
Sý – Alla taǵalanyń jan ıesine jasaǵan syıy. Aýyldyń balalary sýǵa qatysty, mysaly, «sýǵa túkirme», «sýǵa dáret syndyrma», «sýǵa qoqys tókpe» degen sıaqty tyıym sózderdi jadynan shyǵarmaýǵa tyrysady. Aıtalyq, kúni búginge deıin aýyl balalary sýǵa shomylyp júrip jeńildegisi kelgende sýdan shyǵyp, qajetin óteıdi. Qalaı desek te, aýyl balalarynyń atalary men ájeleri aıtqan tyıym sózge mán berip, úlkenderdiń aıtqandaryn eki etpeýge beıim bolyp ósetini anyq. Ala - qula neshe túrli ulttyń basy qosylǵan qalanyń balalarynda ondaı ádet joq. Qalanyń ortasyndaǵy Saıran kólin mysalǵa alsaq, birinshiden, sonyń aınalasynda adamdardyń qajetin óteıtin jer joq, salynbaǵan. Ekinshiden, sol jerden shyǵyp bylaıyraq baryp qajetin óteıtin balany kórmeısiz. Óıtkeni olar jastaıynan sýǵa qatysty tyıymdardy estimegen, bilmeıdi. Saıran kóliniń qaıta - qaıta lastanyp, shomylýǵa jaramsyz bolyp, jabylyp jatatyny osy sebepten. Muny ańǵaryp jatqan eshkim joq.
Bizdiń jasymyzdaǵy adamdardyń kishkentaıynan osyndaı tyıymdy qulaǵymyzǵa quıyp, sanamyzǵa sińirgendikten, sýǵa túkirý, sýǵa qoqys tógý, sýǵa dáret syndyrý degen sıaqty jaman ádetterden aýlaq bolyp óstik. Bala kezimizden bulaqtyń kózin tazalaýdy paryz dep bildik. Ásirese, naýryz kezinde. Ata - ájelerimiz: «Bulaqtyń kózin ashý – Mekkege sapar shekkendeı saýaby úlken, qasıetti is. Sý bar jerde tirshilik bar, bulaqtyń kózi ashylsa, sý mol bolady. Sý mol bolsa, shóp te, gúl de jaıqalyp ósedi, egin bitik shyǵady. Adamdar men jan - janýarlar toq bolady, olar toq bolsa, bir - birine qastyq jasamaı, beıbit júredi. Bastaý - bulaqtardyń kózin ashqandaryń – ómir - tirshiliktiń de kózin ashqandaryń», – deıtin edi. Osyny estigende tirshiliktiń tiregi bizge qarap turǵandaı qanattanyp, birde - birimiz qalmaı, bulaqtar men tunbalardyń kózin ashyp, sý aǵatyn jylǵalardyń jolyn tazalaýǵa ketýshi ek. Bul – biz úshin ózinshe bir ǵajaıyp serýen sekildi edi ári tabıǵatty aıalaýdyń, qorǵaýdyń talǵamy mol tamasha úlgisi, halyq ónegesi bolatyn.
Qazaqta «sýdyń da suraýy bar» degen maqal bar. Túsine bilgen adam munyń astarynda úlken mán jatqanyn biledi. Sý – Jaratqan ıemizdiń jan ıesine jer betinde tirshilik etýi, ómir súrýi, qam - qareketin jasaýy úshin tartqan syıy. Ol adamnyń qolymen jasalatyn nárse emes. Alla taǵalanyń adam úshin jaratqan ushan - teńiz baılyǵy bolǵandyqtan, sýdy da qadirlep, yqtıattap, baǵasyn túsinip, ornymen qoldanyp ári aıalaı bilýimiz kerek. Sýdy aıalaı almaǵanymyzdan Aralymyz tartylyp ketti. Neshe túrli tospalardy jasap júrip, teńizimizden aıyryldyq. Bul - adamzattyń qolymen jasalǵan qasiret. Endeshe, sýǵa qatysty aıtylatyn árbir tyıym sózdiń astarynda ózindik mán bar.
Ottaı opaly bol. Jıi aıtylatyn tyıym sózderimizdiń otqa qatystysy da barshylyq. Aıtalyq, «otty attama», «oshaqty attama» deıdi. Óıtkeni qazaq úshin ot ta qasıetti. Qazaqtyń otty qadirlegeni sonshalyq, «meniń úıim» dep aıtpaıdy, «ot jaqqan jerim», «otymnyń basy» deıdi. Qazaqtyń qandaı keremet sózi deseńizshi!
«Januıa» degendi kimniń shyǵaryp júrgenin bilmeımin, taralyp ketti, jannyń uıasynyń qaıda ekenin kim bilipti?! Januıa degen ne ol? Al «otbasym», «otymnyń basy», «tútin tútetken úıim» degen qandaı ádemi sózder! Qazaqta kıiz úıdiń ortasyna jaqqan otynyń ornyn kóshken kezde kómip tastaıtyn bolǵan. Ot jaqqan jerde qanshama as ázirlendi, ol astan qanshama adamdar dám tatyp, nár aldy. Ottan qalǵan kúldi de baspaıtyn qazaq sondyqtan ot jaqqan, qazan asylǵan jerin kómip otyrǵan. Daladaǵy jer oshaqtaryn eshqashan sol kúıi qaldyrmaı, bitep ketken. Bir jaǵynan, atpen júretin qazaq atynyń aıaǵy abaılamaı oshaqqa túsip ketip, mert bolýdan da saqtanǵan. Bul da – bizdiń halqymyzdyń tektiligi. Bizde «oty óshti…» degen sóz bar, ıaǵnı bir úıde bas kóterer adamy, shańyraqqa ıe bolatyn adam qalmaǵanda aıtylǵan.
Baıaǵyda jaý shapqan kezde aldymen shańyraǵyn ortasyna túsirip, otyn óshirip, kúlin shashatyn bolǵan. Bul – jaýdyń tirligi. Sondyqtan ylǵı da jaqsylyqqa jany qumar halqymyz «kúldi shashpa», «otty óshirme» degen tyıym sózderdi aıtyp otyrǵan.
Qazaqta «kúli shashylyp qaldy» degen sóz jaqsylyqta aıtylmaǵan. Bala kishkentaı kezinde kúldi shashyp oınaýy múmkin. Bala – perishte, kúnásiz. Bala – taza, pák, al ottyń kúli de óte taza ǵoı, sondyqtan keı jaǵdaıda «kúlshashary bar» dep bala men kúl tazalyǵyn biriktirip, aıtyp jatady. Basqa ulttarda ottyń ústinen sekirip oınap jatatyn kórinis bar. Olarda bizdegideı tyıym joq. Ol – halyqtyń qalyptasqan óziniń dástúr - salty. Ár halyqtyń óziniń sonaý ǵasyrlardan jetken yrym - tyıymdary, ádet - ǵuryptary úlken kúshke, energetıkalyq jolǵa aınalyp ketkenin únemi aıtyp kelemin. Sondyqtan óz dástúr - saltymyz ózimizge ǵana juǵysty. Ókinishke qaraı, biz osy ata - babamyzdan qalǵan qundylyǵymyzdy jaı aıtyla salǵan sóz sıaqty, ánsheıin bir joqqa senýshilik sekildi qabyldaımyz. Qazirgi ǵalamtordyń ishine «kirip» ketken jastarymyz muny kerek qyla bermeıdi.
Olaı bolsa, balalarǵa kishkentaı kezinen bastap munyń barlyǵyn jete túsindirip, qadir - qasıetin uǵyndyryp otyrsa, olar barlyǵyn qadirleýdi, aıalaýdy úırenedi. Tilimizde «shyraǵyń sónbesin» degen keremet sóz bar. Úlkender: «Otyń laýlap jansyn! Shyraǵyń sónbesin!» – dep bata beredi. «Shańyraqtyń otyn óshirmeı, ári qaraı jalǵastyratyn urpaǵyń bolsyn» degen tilek – bul. Qazaqta jas kelin túsken kezde otqa maı quıǵyzady. Sebebi maı quıǵanda ot laýlap janady. Sondaǵy ottyń jalynyna qolyn tósep, sosyn kelininiń betin sıpaıdy. Muny «shamanızmniń qaldyǵy» dep júrgender barshylyq. «Endi sen bir ottyń ıesi boldyń, otyń laýlap jansyn! Ottaı opaly bol! Jylýyń ottaı mol bolsyn! Ottaı berekeli bol!»- degen kelinge tiler maǵynasy zor tilek jatyr munyń astarynda. Osyny shamanızmge aparyp tireıtin eshteńesi joq. «Tútini túzý shyǵyp jatyr» degen otpen baılanysty sózdi de otbasynyń birligi mol, qazanynyń qaspaǵy ketpegen berekeli shańyraqqa qaratyp aıtyp jatamyz. Otsyz adamnyń kúni joq. Ot – jylý, ot bar jerde ómir bar, tirshilik bar. Endeshe, otqa qatysty tyıymdardy bir sát esten shyǵarmaıyq.
İV. Qorytyndy
Oı bólisý.
You Might Also Like
