Tomırıs. Qazaq tarıhyndaǵy áıelder
Qazaq tarıhyndaǵy áıelder
Tomırıs
Álemge áıgili 10 áıeldiń arasynda saq patshaıymy Tomırıstiń aty atalady. Tomırıs b. z. b. VI ǵasyrǵa deıin ómir súrgen (b. d. d. 570 - 520 jj). Ol ataqty skıf kósemi Ishpaqaıdyń tuqymynan taraǵan. Tarıhshylardyń kórsetýinde, ol Turan patshasy Afrasıabtyń (b. z. d. 534 jyly qaza tapqan) qyzy. Tarıhshylar onyń ákesi ólgennen keıin taqqa otyrǵandyǵyn aıtady.
Tomırıs – Orta Azıa men Qazaqstan túrkileriniń arǵy tegi bolyp sanalatyn saqtardyń aty ańyzǵa aınalǵan patshasy. Kórikti de aqyly, at ústinde oınaǵan jaýynger áıel óziniń kúıeýi dúnıeden qaıtqan soń, patshalyqty bıleıdi. Tomırıs esimi atalǵanda parsy patshasy Kırdiń esimi qosa atalady. Sebebi mańaıyn túgel jaýlap alýdy maqsat etken. Kırdiń kózi saq dalasyna da túsip, onyń baılyǵyn ıemdengisi kelgen. Kúıeýi qaıtys bolǵanyn paıdalanyp, Tomırıske qudalyqqa kisi jiberedi. Alaıda suńǵyla patshaıym onyń ózine emes, saq taıpasynyń jerine qyzyǵyp otyrǵanyn bilip, birden bas tartady. Bul qýlyǵy júzege aspaǵan Kır maqsatyna qol jetkizý úshin Tumar patshanyń on altydan asqan uly Spargapty (Spargapsıs) qolǵa túsiredi. Bizge jetken málimetter boıynsha, Tumar Kırge bylaı dep sálem aıtady: «Sen meniń tutqyndaǵy ulymdy qaıtar da, aman - saýyńda elińe ket». Bul aıtqanymdy tyńdamasań, qanǵa toımas basyńdy qanǵa tunshyqtyramyn!» Alaıda Kır onyń balasyn bosatý jaıly oılanbaıdy da, óziniń shaıqasatynyn aıtyp, Tomırıstiń jaýshysyn keri qaıtarady. Kırdiń jibermeıtinine kózi jetken tutqyndaǵy jas jigit ózine - ózi qol jumsaıdy. Balasynyń qazasy patshany qatty eseńgiretip, zar eńireıdi. Yza býyp, kek qysqan Tomırıs óz ákesin sol arada soǵysqa jumyldyryp, ata - babadan qalǵan ulan baıtaq jerdi jaýǵa taptatpaýǵa, qanǵa - qan alýǵa sheshim qabyldaıdy. Tomırıs óz ákesin sol arada soǵysqa jumyldyryp, ata - babadan qalǵan ulan baıtaq jerdi jaýǵa taptatpaýǵa, qanǵa - qan alýǵa sheshim qabyldaıdy. Tomırıstiń ulynyń qazasyna búkil saq taıpasy kúńirenip, bir kisideı atqa qonady. Tipti qyz - kelinshekter de jappaı soǵysqa qatysqan degen málimet bar. Bular parsy jurtyn qyrǵynǵa ushyratyp, jeńiske jetti. Ańyz boıynsha, Tomırıs hanym: «Áıteýir tiri qaldym, seni jeńip shyqtym demesem, jan degendegi jalǵyz ulymdy aıarlyqpen qolǵa túsirip, sen meniń túbime jettiń, jaýyz! Endi Táńirge bergen sertimdi oryndap, basyńdy qanǵa bóktirip, sýsynyńdy qandyrǵannan basqa amalym joq», - dep Kırdiń basyn shaýyp alyp, jansyz basty jıirkene ustaı turyp: «Ańsaǵanyń qan edi, ish endi sony!», - dep, qan toltyrylǵan sabaǵa tyǵypty da, ózenge laqtyryp jiberipti delinedi. Bul oqıǵadan keıin saqtyń basqa jaýlary odan aıaqtaryn tarta júrgen desedi.
Toıymsyz Kırdi jeńgen saqtyń qyzy Tomırıs patsha esimi tarıhta osylaısha qalypty. Bul oqıǵany sol zamanda ómir súrgen grek tarıhshysy Gerodot «Tarıh» atty kitabynda jazyp ketken eken. «Tumar patsha týraly qıssa» da bar. Bul qıssa da joǵarydaǵy oqıǵanyń izimen jazylǵan. Tursyn Jurtbaevtyń «Dýlyǵa» atty kórkem - tanymdyq kitabynda Tomırıs jaıly aıtylǵan.
Tomırıs esimi 2005 jyly shyqqa «Júz tuńǵysh» atty kitapqa engen. Bunda «Saqtan taraǵan masaget taıpasynyń tuńǵysh áıel patshasy. Parsylar derjavasynyń negizin qalaǵan Kambıstiń uly Kır patshany bizdiń dáýirimizge deıingi 529 jyly jeńip, soǵysta óltirgen tuńǵysh áıel qolbasy delingen.
Keıbir qazaq zertteýshileriniń jazbalarynda Tomırıstiń esimi túrlishe atalady. Tamasha, Tomyrys, Tumar t. b. Jańaǵy «Júz tuńǵysh» atty kitapta zertteýshiler Tomırıs esimin bulaısha ataýǵa qarsy ekendikterin aıtady. «Qazaq tarıhshylary Tomırısti Tumar dep júr. Qazirgi belgili derekter boıynsha, onyń durys - burystyǵyna kóz jetkizý múmkin emes. Alaıda saq jurty ony dál grektershe Tomırıs dep atamaǵany aıdan anyq. Ertedegi ellındikter Anarys (Arys) babamyzdy Anaharsıs, Toqsaryny Toksarıd dep, odan arǵy babalarymyzdy Tarǵytaı, Ishpaqaı dep ataǵan». Bárinde de sóz sońynda – ıs, - sıs qosymshasy orynsyz qospaǵan, tek esimniń sońynda «s» dybysy barlarǵa ǵana qosqan. Demek Tomırısti Tumar dep ataý bul tártipke úılespeıdi. Ol ózi «marqum bolǵan patshanyń áıeli» ǵoı. Patsha áıeldi, sóz joq, áıgili, tekti tuqymnan alsa kerek. Bizdiń joramalymyzsha, onyń aty Tomırıs nemese Tumarys bolýy jáne ol Arys babamyzdyń qaryndasy bolýy, sondyqtan atyn Týma+Arys dep qoıýy, bálkim, bul onyń laqap aty da bolýy múmkin. degen joramal aıtady.
2008 jyly Astan qalasynda «Jer - ana» monýmenti ashylǵany belgili. Onyń saq hanshaıymy Tomırıstiń alyp buqanyń ústinde turǵan sáti keskindelgen. On metrlik alyp buqa óte iri tuǵyrda ornalasqan. Buqanyń múıizi jeti metr dep kórsetiledi. Tomırıs patsha qolyn keńge jaıǵan tárizdi. Músindik kompozısıa shyǵystaǵy kóne eskertkishter stıline keledi. monýmenttiń avtory – tanymal Reseı músinshisi, sýretshi ári zerger Dashı Namdakov. Ol óz týyndylaryn kóshpendiler, batyrlar men salt attylar, sakraldy beıneler, ǵajaıyp áıelder, býráttardyń taıpa kósemderi, totemdik janýarlar men mıfologıalyq tirshilik ıelerimen baılanystyra beıneleıdi.
Tomırıs
Álemge áıgili 10 áıeldiń arasynda saq patshaıymy Tomırıstiń aty atalady. Tomırıs b. z. b. VI ǵasyrǵa deıin ómir súrgen (b. d. d. 570 - 520 jj). Ol ataqty skıf kósemi Ishpaqaıdyń tuqymynan taraǵan. Tarıhshylardyń kórsetýinde, ol Turan patshasy Afrasıabtyń (b. z. d. 534 jyly qaza tapqan) qyzy. Tarıhshylar onyń ákesi ólgennen keıin taqqa otyrǵandyǵyn aıtady.
Tomırıs – Orta Azıa men Qazaqstan túrkileriniń arǵy tegi bolyp sanalatyn saqtardyń aty ańyzǵa aınalǵan patshasy. Kórikti de aqyly, at ústinde oınaǵan jaýynger áıel óziniń kúıeýi dúnıeden qaıtqan soń, patshalyqty bıleıdi. Tomırıs esimi atalǵanda parsy patshasy Kırdiń esimi qosa atalady. Sebebi mańaıyn túgel jaýlap alýdy maqsat etken. Kırdiń kózi saq dalasyna da túsip, onyń baılyǵyn ıemdengisi kelgen. Kúıeýi qaıtys bolǵanyn paıdalanyp, Tomırıske qudalyqqa kisi jiberedi. Alaıda suńǵyla patshaıym onyń ózine emes, saq taıpasynyń jerine qyzyǵyp otyrǵanyn bilip, birden bas tartady. Bul qýlyǵy júzege aspaǵan Kır maqsatyna qol jetkizý úshin Tumar patshanyń on altydan asqan uly Spargapty (Spargapsıs) qolǵa túsiredi. Bizge jetken málimetter boıynsha, Tumar Kırge bylaı dep sálem aıtady: «Sen meniń tutqyndaǵy ulymdy qaıtar da, aman - saýyńda elińe ket». Bul aıtqanymdy tyńdamasań, qanǵa toımas basyńdy qanǵa tunshyqtyramyn!» Alaıda Kır onyń balasyn bosatý jaıly oılanbaıdy da, óziniń shaıqasatynyn aıtyp, Tomırıstiń jaýshysyn keri qaıtarady. Kırdiń jibermeıtinine kózi jetken tutqyndaǵy jas jigit ózine - ózi qol jumsaıdy. Balasynyń qazasy patshany qatty eseńgiretip, zar eńireıdi. Yza býyp, kek qysqan Tomırıs óz ákesin sol arada soǵysqa jumyldyryp, ata - babadan qalǵan ulan baıtaq jerdi jaýǵa taptatpaýǵa, qanǵa - qan alýǵa sheshim qabyldaıdy. Tomırıs óz ákesin sol arada soǵysqa jumyldyryp, ata - babadan qalǵan ulan baıtaq jerdi jaýǵa taptatpaýǵa, qanǵa - qan alýǵa sheshim qabyldaıdy. Tomırıstiń ulynyń qazasyna búkil saq taıpasy kúńirenip, bir kisideı atqa qonady. Tipti qyz - kelinshekter de jappaı soǵysqa qatysqan degen málimet bar. Bular parsy jurtyn qyrǵynǵa ushyratyp, jeńiske jetti. Ańyz boıynsha, Tomırıs hanym: «Áıteýir tiri qaldym, seni jeńip shyqtym demesem, jan degendegi jalǵyz ulymdy aıarlyqpen qolǵa túsirip, sen meniń túbime jettiń, jaýyz! Endi Táńirge bergen sertimdi oryndap, basyńdy qanǵa bóktirip, sýsynyńdy qandyrǵannan basqa amalym joq», - dep Kırdiń basyn shaýyp alyp, jansyz basty jıirkene ustaı turyp: «Ańsaǵanyń qan edi, ish endi sony!», - dep, qan toltyrylǵan sabaǵa tyǵypty da, ózenge laqtyryp jiberipti delinedi. Bul oqıǵadan keıin saqtyń basqa jaýlary odan aıaqtaryn tarta júrgen desedi.
Toıymsyz Kırdi jeńgen saqtyń qyzy Tomırıs patsha esimi tarıhta osylaısha qalypty. Bul oqıǵany sol zamanda ómir súrgen grek tarıhshysy Gerodot «Tarıh» atty kitabynda jazyp ketken eken. «Tumar patsha týraly qıssa» da bar. Bul qıssa da joǵarydaǵy oqıǵanyń izimen jazylǵan. Tursyn Jurtbaevtyń «Dýlyǵa» atty kórkem - tanymdyq kitabynda Tomırıs jaıly aıtylǵan.
Tomırıs esimi 2005 jyly shyqqa «Júz tuńǵysh» atty kitapqa engen. Bunda «Saqtan taraǵan masaget taıpasynyń tuńǵysh áıel patshasy. Parsylar derjavasynyń negizin qalaǵan Kambıstiń uly Kır patshany bizdiń dáýirimizge deıingi 529 jyly jeńip, soǵysta óltirgen tuńǵysh áıel qolbasy delingen.
Keıbir qazaq zertteýshileriniń jazbalarynda Tomırıstiń esimi túrlishe atalady. Tamasha, Tomyrys, Tumar t. b. Jańaǵy «Júz tuńǵysh» atty kitapta zertteýshiler Tomırıs esimin bulaısha ataýǵa qarsy ekendikterin aıtady. «Qazaq tarıhshylary Tomırısti Tumar dep júr. Qazirgi belgili derekter boıynsha, onyń durys - burystyǵyna kóz jetkizý múmkin emes. Alaıda saq jurty ony dál grektershe Tomırıs dep atamaǵany aıdan anyq. Ertedegi ellındikter Anarys (Arys) babamyzdy Anaharsıs, Toqsaryny Toksarıd dep, odan arǵy babalarymyzdy Tarǵytaı, Ishpaqaı dep ataǵan». Bárinde de sóz sońynda – ıs, - sıs qosymshasy orynsyz qospaǵan, tek esimniń sońynda «s» dybysy barlarǵa ǵana qosqan. Demek Tomırısti Tumar dep ataý bul tártipke úılespeıdi. Ol ózi «marqum bolǵan patshanyń áıeli» ǵoı. Patsha áıeldi, sóz joq, áıgili, tekti tuqymnan alsa kerek. Bizdiń joramalymyzsha, onyń aty Tomırıs nemese Tumarys bolýy jáne ol Arys babamyzdyń qaryndasy bolýy, sondyqtan atyn Týma+Arys dep qoıýy, bálkim, bul onyń laqap aty da bolýy múmkin. degen joramal aıtady.
2008 jyly Astan qalasynda «Jer - ana» monýmenti ashylǵany belgili. Onyń saq hanshaıymy Tomırıstiń alyp buqanyń ústinde turǵan sáti keskindelgen. On metrlik alyp buqa óte iri tuǵyrda ornalasqan. Buqanyń múıizi jeti metr dep kórsetiledi. Tomırıs patsha qolyn keńge jaıǵan tárizdi. Músindik kompozısıa shyǵystaǵy kóne eskertkishter stıline keledi. monýmenttiń avtory – tanymal Reseı músinshisi, sýretshi ári zerger Dashı Namdakov. Ol óz týyndylaryn kóshpendiler, batyrlar men salt attylar, sakraldy beıneler, ǵajaıyp áıelder, býráttardyń taıpa kósemderi, totemdik janýarlar men mıfologıalyq tirshilik ıelerimen baılanystyra beıneleıdi.
You Might Also Like
