InfoHub Logo

Ońtústik Qazaqstan oblysy

Shardara aýdany, Jaýshyqum aýyly

«Jaýshyqum» mektep-lıseıiniń

7"^á"  synyp oqýshysy: Meldebek Anarbek Talǵatuly

Jetekshisi: Tıleýbekova Sara Anarbekqyzy

                                              

Jospar

I. Kirispe

1. Topyraqty qalyptastyrýshy faktorlar

II.Negizgi bólim

1 Topyraqtyń negizgi tıpteri

2. Topyraq erozıasy

3. Topyraqtyń antropogendik lastaný jáne adam aǵzasyna áseri.

III. Qorytyndy bólim

1. Qorshaǵan ortany qorǵaýǵa baǵyttalǵan zańdar men jobalar.

     Tabıǵattyń bári aqıqat, bári zańdy, bári oryndy, bári shyndyq, adasý men jańylysý tek qana adamda bolady.

                                                                                                                                                                                                                     Gete.

          

Tabıǵat komponentteri bir júıede bir-birimen tyǵyz baılanysta bolady, olardyń bireýi ózgerse, basqalaryna da áser etetini belgili. Bul júıe tabıǵat-aýmaqtyq keshen nemese landshaft dep atalady. Landshaft  mádenı jáne tabıǵı bolyp ekige ajyratyldy. Qazirgi landshaftyń damý barysy jer betiniń topyraq qabatymen tyǵyz baılanysty deýge bolady.

Topyraq kúrdeli tabıǵı zat. Júzdegen jyldar taý jynysy, ósimdik, janýarlar dúnıesiniń kúrdeli áserlesýinen paıda bolǵan. Halyq sanynyń, egistik jerlerdiń kóbeıýi bıosferadaǵy ekologıalyq teńdikti joıatynyn eskergen jón. Jer qala, jol, zaýyt, fabrıka, áýejaı, sýqoımasy, demalys oryndaryna qajet.

Zertteý dáıekterine súısensek alǵashqy juqa topyraq qabaty 500 mln jyl buryn kembrıı dáýirinde paıda bolypty. Bul kezde áli ósimdik jamylǵysy qalyptaspaǵan. Topyraq jamylǵysyn zertteıtin topyraqtaný ǵylymy - jas ǵylym. Onyń negizin salǵan XIX ǵasyrdyń 80-jyldary orys ǵalymy V.V.Dokýchaev - topyraqtyń tabıǵı jáne tarıhı dene ekenin anyqtady.

Topyraq - jer betinde tiri jáne óli tabıǵattyń áreketi nátıjesinde qalyptasýymen qatar, ósimdikterdiń ósýine qajetti mıneraldarǵa baı qunarlyǵynyń (qarashirik) bolýy da kerek-aq.Topyraqtyń túsi nemese qunarlyǵy jazyqta endik,taýda bıiktikke baılanysty ıaǵnı, klımattyq jaǵdaılarǵa negizdelip ózgerip otyrady. Máselen, Qazaqstannyń ózinde soltústiginen ońtústigine qaraı  qara (siltisizdengen qara topyraq, kádimgi qara topyraq, qýań dalanyń qara topyraq), qara qońyr (qýań dalanyń kúńgirt qara qońyr topyraq, qýań dalanyń jaı qara qońyr, shóleıttiń ashyq qara qońyr), qońyr jáne sur topyraq zonasyna ajyratylady. Topyraqtyń túr quramyna qaraı qarashirik mólsheri de ózgerip otyrady. Qara topyraqtarda qarashirik soltústikten ońtústikke qaraı  6-8%, 4-6% -ǵa kemıdi. Qara qońyr topyraq zonasyndaǵy qarashirik mólsheri soltústten ońtústikke qaraı 4,5-3,0%-dan 3,0-2,0%-ǵa kemıdi. Sońǵy topyraq zonasynda 2,0-1,0%-ǵa kemdi. Topyraqtyń qunarlyǵyna qaraı ósimdiktiń jaıqalyp ósip, mol ónim bereri sózsiz.

Ormandy dala men dalanyń topyraq jamylǵysynda qarashirik mólsheri  mol bolǵandyqtan ósimdikterge baı keledi. Al Adamzat balasy óz ómirinde 1,9 mlrd.ga jerdi shólge, sazǵa, jyralarǵa aınaldyryp qurdymǵa jibergen. Jylyna 50-60 myń ga jer shólge aınalady. Elimizde 44%  aýmaqty quraıtyn shólderdiń topyraǵynda ylǵal az bolatyndyqtan ósimdikterdiń qorektenýine kerekti mıneraldyq topyraqtyń betki qabatyna shirindi kóktem men qońyr kúzde kóbirek bolady.Sondyktan topyraqtarynda qarashirik az. Osynyń saldarynan topyraq túsi bozǵylt tartýy baıqalady. Shardara dalasyn ońtústiktiń ashyq sur topyraqtary alyp jatyr. Qarashirigi de óte az qumaqty keledi. Shóleıt ótpeli aımaq bolǵandyqtan qarashirik mólsheri 2-3% quraı otyryp, ósimdigi de jutań keledi. Topyraqtyń qunarlyǵyn kemitetin tabıǵı apattyń biri-topyraq erozıasy. Topyraq erozıasynyń eki túri bar. Iaǵnı, sý jáne jel erozıasy.

Qazaqstanda erozıaǵa beıim jerler 70 mln ga quraıdy. Onyń 17 mln ga sýerozıasy, 52 mln ga jel erozıasyna beıim keledi. Jel erozıasynyń basym bolýy, birinshiden, Qazaqstan jeriniń kóp bóliginiń jazyq jáne ashyq bolýy; Ekinshiden kúshti jelderdiń jıi soǵýy; úshinshiden, topyraqtyń qurylymy bos nemese mehanıkalyq quramy jeńil topyraqtyń moldyǵy. Sonaý tyń jáne tyńaıǵan jerlerdi ıgerý beleń alǵan jyldary soltústik aımaqtardyń kóptegen jeri erozıaǵa ushyrap,egiske jaramaı isten shyǵyp qalady. Munan ózge sýarmaly óńir sanalatyn ońtústikte jer tozdyratyn bir tekti ónim egip, óz paıdasyn oılaǵan adam is-áreketi de oılandyrady. Jyl saıynǵy maqta egý sýdy kóp ysyrap etýmen qatar jerdi qunarlyǵynan aıyrady. Bulaı deýim aýylda maqtanyń qozasy men paıasy otyn kózi bolǵandyqtan jınap alady. Eger kúzde jerdi qoza-paıasymen qosa jyrtsa, shirindi retinde topyraqtyń qunarlyǵyn arttyrýǵa sep bolar edi. Sondaı aq, jońyrshqa egip, 3-4jylǵa jerdi tynyqtyrsa tipten jaqsy. Sońǵy aıtylǵan jaıttar joq deýge bolmaıdy bir-aq neken saıaq. Ózimniń týyp-ósken jerim  

Jaýshyqum eldi mekeni qoldan sýarý arqyly mádenı ósimdikteriń biri-qarbyz ósirýmen aınalysady. Kóktem kelisimen jylyjaılarda kóshetin ósirip, keıinen jerge otyrǵyzady. Kóshettiń topyraǵy negizinen toǵaıdaǵy qarashirindige azdaǵan topyraq aralastyryp daıyndalady. Al jıyn –terin aıaqtalysymen jalbyrap jatqan klónkaǵa eshkim mán bermeıdi. Onyń astyndaǵy tabıǵı ósimdiktermen qatar topyraqtyń quramyndaǵy qajetti mıneraldy zattar túgelge jýyq kún sáýlesiniń ystyǵymen kúıreıdi. Taqyr jerler osylaısha bilimsiz ulǵaıa bermesine kim kepil. Egin retinde bir jyl paıdasyna asqan jer aldaǵy ýaqyttarda da kádesine asýy kerek ekenin esten shyǵarmasa ıgi. Sondaı–aq, aýyl etegindegi birkezderi qalyń toǵaıda bul kúnderi suryqsyz kúıge engen. Bulaı deýim, jyl saıyn otyn retinde qyrqylǵan sansyz aǵashtardyń ornyn tolyqtyryp turǵan jas shybyqtar mardymsyz. Bulaı jalǵasa berse kezi kelgende toǵaıda joıylýy múmkin. Al ol jerde tirshilik etýge beıim jan-janýar men ósimdikter ataýy basqa jaqqa qonys aýdaryp, ol jerge ıaǵnı jazdaǵy aptap ystyqqa beıim keletin  jan-janýarlar ósimdikter sany álde qaıda az bolary sózsiz.

Topyraqtyń antropogendik lastanýy jáne adam aǵzasyna tıgizer áseri. ( topyraqtyń radıoaktıvti zattarmen lastaný dárejesi)
Respýblıka jerinde radıoaktıvti qaldyqtardyń  119 úıindisi 1412 ga jerdi alyp jatyr. Respýblıka jerindegi radıoaktıvti  qaldyqtardy kómý, zalalsyzdandyrý problemasy áli óz sheshimin tapqan joq.

Respýblıkada 22mlrd t. asa óndiris jáne tutyný qaldyqtary jınalǵan.Paıdaly ken oryndaryn barlaý kezinde óndiriletin mıneraldyq shıkizattyń 3-5% kólemin quraıtyn 1-2 basym komponent ǵana paıdalanylatyny málim,qalǵan massa qaldyqtar túrinde jıaqtalady.

Tústi, sırek, asyl jáne radıoaktıvti metaldardyń taý-ken metalýrgıa óndirisi qaldyqtaryna jıyntyq qorlary tıisti jergilikti iri ken oryndarynyń  qorlarymen teń. Qaldyqtardyń jalpy massasynda 6,7mlrd.t-jerdi, jer ústi jáne jer asty sýlaryn, áýe baseınin lastaý kózderi bolyp tabylatyn ýly qaldyqtar. Ýly ónerkásiptik qatty qaldyqtardyń negizgi kólemderi 5,2 mlrd.t astamy tústi metalýrgıa kásiporyndarynda jıaqtalǵan. Olar Qaraǵandy-29,4%, Shyǵys Qazaqstan -25,7%, Qostanaı-17%, Pavlodar -14,6% oblystarynda jınaqtalǵan. Saqtaýdyń 100-den astam oryndarynda radıoaktıvti qaldyqtar jınaqtalǵan. Óndiris qaldyqtarynyń jyl saıynǵy ósimi 1 mlrd.t-ǵa jetedi.       

Bir kezderi ekologıalyq apatty aımaq sanalǵan Semeı polıgonyna toqtalsaq, dúnıejúzinde jınaqtalǵan barlyq ıadrolyq qarýdyń jartysynan astamy Qazaqstan aýmaǵyndaǵy 12 turaqty jáne 7 ýaqytsha atom polıgondary men synaq baıqaý alańdarynda jarty ǵasyr boıy jarylyp kelgeni málim.Osy kezge deıin 781-ret qazaq jeriniń kúlin kókke ushyrǵan atom ajdahasynyń tıgizgen zıanyn sózben aıtyp jetkizý kerek.

Dúnıejúzinde budan asqan joıqyn zulmat tarıhta  áli bolǵan joq. Bul surapyl sumdyq. Qaýip-qater jazylmaıtyn dert desek, qate aıtpaǵan bolarmyz.1949-63 j Semeı palıgony da 90-ret aýada, 26-ret jer ústinde júrgizilgen. Iadrolyq joıqyn synaq jarylystardan 55-ret radıoaktıvti bult paıda bolǵan. Ol bult  jel arqyly taralyp búkil adamzat densaýlyǵyna qaýip tóndirip mundaǵy aýrý balalardyń sany kóbeıýde. Bul apat 343-ret jer asty jarylystarynyń, ýly gaz aǵyny 69-ret aýaǵa burqyldap shyǵyp, bólingen zıandy qaldyqtar kóp degen eldi mekenderdegi halyqty qaıǵyǵa dýshar etti.

Halyqtyń bul qaıǵydan aryla bastaýy táýelsizdikke qol jetkizgen kúnnen bastaldy.

Iaǵnı N.Á.Nazarbaevtyń 1991jyly 29 tamyzda Semeı palıgonyn jabý týraly jarlyǵy kómek boldy. Sol kezden bastap jarqyn bolashaqtyń esigi aıqara ashylǵan kún dep eseptelinedi. 2008 jyly Semeı palıgonynyń ornyna Ulttyq ıadrolyq ortalyq quryldy.

Jaqynda memleket basshysynyń tapsyrmasymen osy ortalyqqa «2010-2020 jyldary Semeı óńirin saýyqtyrý» baǵdarlamasyn júzege asyrý mindeti júkteldi. Bul baǵdarlama polıgonnyń 95paıyzyn sharýashylyq aınalymǵa berýdi qarastyrady. Biraq ol jumys birte-birte 10-15 jyl boıy júzege asyrylady. Sóıtip jergilikti halyqtyń egin egip, mal jaıýyna qaýipsiz etilip, aýmaq radıasıadan tazartylady dep senemiz.

«Baıqońyr ǵarysh aılaǵynyń ekologıalyq problemasy. Onyń qorshaǵan ortaǵa tıgizetin  zardaby mynalar.

- aýa, sý, jáne jer resýrstarynyń raketanyń geptıl janarmaıymen udaıy ýlanyp jatýy;

- Ushqysh apparattardyń, raketalardyń synyq qaldyqtarymen lastanýdyń udaıy kóbeıe túsýi;

- atmosfera rejımi buzylyp, aýa raıynyń ózgerýi;

- adamdardyń júıke, qaterli isik, ókpe, tynys joldarynyń qabynýy, ár túrli aýrýlardyń jyldan–jylǵa kóbeıip jatqandyǵy.

 

  Qazirgi kezde bizdi qorshaǵan ortanyń lastaýshy kózderin tómendegideı topqa bólemiz.

   1). Fızıkalyq lastaný  - radıoaktıvti zattar, elektromagnıtti tolqyndar, jylý, sýlar, terbelister.

   2). Hımıalyq lastaný - kómirtegi ónimderi, kómirsýlar, shaıyndy sýlar, ftorly qosylystar jáne aýyr metaldar.

   3). Bıologıalyq lastaný-aýrý qozdyrǵysh vırýstar, qurttar, zıan keltiretin jándikter.
       Qorshaǵan ortanyń hımıalyq lastanýynyń keıbir túrleri kázirgi kezde ekologıalyq problemalar týǵyzyp otyr. Olar jer sharyndaǵy jıi –jıi baıqalyp otyrǵan  “jylý effektisi„ ,“ozonnyń juqarýy„ “qyshqyl jańbyrlar„.
Ozon qabatynyń buzylýy dúnıejúzilik meteorologıalyq uıymnyń derekteri boıynsha sońǵy 25 jylda ozon qabatynyń buzylýy 10% quraıdy. Bes stansıada 1973 jyldan beri ozonnyń jalpy quramyna baqylaý júrgiziletin. Qazaqstannyń ústinde ozon qabatynyń qalyńdyǵy 5-7%-ǵa qysqarǵan.
Jekelegen kúnderi adam úshin qaýipti últrakúlgin radıasıasy dozasynyń asýyn týdyratyn atmosferadaǵy ozon quramynyń neǵurlym tómen máni baıqaldy.       

 Jer betindegi jylyný orta eseppen 1⁰S qana. Sońǵy 30 jylda aýa raıy 3⁰ S-qa jylynǵan. Keıbir aımaqtarda bul kórsetkish  5⁰ S deıin jetken.Erip jatqan muz qabatynyń astynan metannyń aýaǵa taralýy ǵalamdyq jylyný prosesin jyldamdatady.

Eń qaýiptisi - máńgi tońdar ishindegi janýarlar men ósimdikter qaldyǵy. Óıtkeni, olar ózderinen organıkalyq kómirtek bóledi. Ǵalymdar málimeti boıynsha máńgi tońdar erise atmosferaǵa kázirgiden 2 ese kómirtek bólinedi. Nátıjesinde muhttyń jylynýy aýanyń ylǵaldylyǵyn arttyryp, ol parnıkti áserdi kúsheıtedi. Sondyqtan “adamnyń is-áreketi apatqa uryndyrady„ sondyqtan parnıktik gazdardyń bólinýin shekteý kerek „ –dep eskertedi.

Jalpy 1986 jyldan beri jer betinde eleýli aýytqýshylyq baıqalady. Tehnologıanyń damýyna baılanysty adamzat balasy jer asty resýrstaryn shamadan tys paıdalanyp otyr.

2005 jyly jer astyndaǵy qordyń 30 paıyzy kemigen. Bul planetaaralyq tapshylyqtyń týǵanyn kórsetedi. Eger damyǵan elder óziniń ómir súrý daǵdysyn ózgertpese, 2040 jyly tapshylyq 100 paıyz kórsetkishke jetetin kórinedi. Óıtkeni, “jer resýrsy shekteýli „Orynsyz jumsaý, ysyrapshyldyq ózimizge or qazǵanmen teń. Qalǵan resýrstardy únemdesek, sonda ǵana adamzat bolashaǵyna úmitpen qaraýǵa bolady „-deıdi ekologtar.

Sońǵy kezde kompúterlik úlgi arqyly mynaǵan kóz jetkizgen: Azıada úlken aımaqta jappaı kúrish ósirý men Eýropada ormannyń otala bastaýy klımatqa eleýli túrde áser etken, kúrish alqabynda paıda bolǵan parnıktik  gazdar – metan, órtengen orman men shirigen aǵashtardan bólingen kómirqyshqyl gazy 100 myń jylda qaıtalanyp otyratyn jer betindegi temperatýra men muz qatý sıklyn buzǵan.

Qazirgi kezde máńgi muzdyqtardyń erýinen tabıǵat apattary (sel, jer silkinis) jıi bas kótere bastady. Atmosferalyq qysymdardyń jıi qubylýynan da júrek-qan tamyrlary, qan qysymynyń kóterilýi jáne bastyń saqınasy ustaý sekildi aýrý túrleri kóbeıdi.

Aýanyń jylynýy, shóldi aımaqtardy kóbeıtip, tuzdy kólder aýmaǵynyń keńeıýine áser etedi de, olardan bólinetin galogendi kómirsýtekter artady.

  “Qyshqyldy jaýyndar„ atmosferaǵa baılanysty  kázirgi kezde úlken problema. Onyń negizgi kózderi kúkirtti angıdrıd, azot totyǵy. Kúkirtti argıdrıd, adam balasy jylý alý úshin kómir men mazýtty jaǵý kezinde aýaǵa túsedi. Mysaly, 1mln tonna kómir jaqqan kezde 25 myń tonna kúkirt bólinedi. Osy gaz atmosferaǵa túsip, ottegimen totyǵyp, ári sý býymen qosylyp, odan kúkirt qyshqyly túziledi. Quramynda qyshqyly bar tumandyqtar jaýyn túrinde bıosferaǵa túsip qaýipti zıan keltiredi.

Tán-shan taýynyń baýraıynda ornalasqan  Shymkent, Taraz, Almaty, Óskemen qalalarynyń aýasy basqa qalalarǵa qaraǵanda birneshe ese kóp lastanǵan. Sebebi-ónerkásip oryndary kóbirek shoǵyrlanǵan. Mysaly, Shymkent fosfor zaýytynda 10 pesh, al, Taraz fosfor zaýytynda 13 pesh jumys isteıdi. Olardan ushqan  shań–tozań atmosferaǵa aralasyp, taý betkeıinde qaıtadan qyshqyl jańbyr bolyp jaýady. Bıik taý baýraıynda ornalasqan qalalardyń aýasy basqa jerlerge qaraǵanda lastaý keledi.

Ońtústik Qazaqstan oblysy aýmaǵynyń Tabıǵı aýmaqtyq keshenniń 86 paıyzy antropogendik  túr ózgertýge ushyraǵan. Munda sý jáne jel erozıasy, tuzdaný, batpaqtaný, topraqtyń qurǵaqtanýy, jaıylymdardyń, ósimdikterdiń  azyp-tozýy, atmosferalyq  lastaný sıaqty  tehnogendik  prosester oryn alady. Jalpy, aýdanda jaıylym jerdiń  azyp-tozýy, maldyń taptalýynan paıda bolǵan sý erozıasy men deflásıa jıi kezdesedi.

Shabyndyq jerdiń azyp–tozýy nátıjesinde  topyraqtyń sortańdanýy, ıaǵnı galofıtti túrlerdiń kóbeıýi , ekinshi jaǵynan mundaı jerge egilgen eginniń ónimdiligi tómen, sapasy nashar bolyp shyǵady. Sýǵarylatyn egistik  kóleminiń  65 paıyzy olardyń qunarlylyǵyna yqpal etetin tuzdaný, asa ylǵaldaný, shaıý jáne t.b. jaǵymsyz úrdistermen kúrdelengen. Mundaı aınalymynan shyǵyp qalǵan jáne shyǵýǵa beıim jerderdiń aglomelıoratıvtik kúıin qalpyna keltirý úshin tabıǵı fıtomelıorasıa ádisin qoldaný kerek.

Ol úshin eginshilik naýqanynan tys salqyn kúzde jáne erte kóktemde ondaı jerler sýarylady. Salqyn kezde erigishtigi nashar natrıı súlfaty topyraqqa jınalmaıdy,sodan sýarmaly jerdiń qaıta sorlanýy báseńdeıdi, jer 4-5jylda aınalymǵa qaıta qosylady.

Qazirgi kezde elbasynyń qoldaýymen Qazaqstanda qalyptasqan ekologıalyq ahýaldy jaqsartýǵa baǵyttalǵan birneshe zańdar men qujattar qabyldandy. Qorshaǵan ortany qorǵaý zańy 1997 jyly 5 tamyzda al, «Erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtar týraly» Zańy 1997 jyly 15 shildede qabyldansa,  Ekologıalyq kodeks, Qazaqstan Respýblıkasyna tozǵan jáne «las» tehnologıalar men jabdyqtardy ákelýge tıym salatyn jáne ákelýdi shekteıtin ekologıalyq qaýipti tehnıkalardy ákelýdi retteý týraly zań qabyldandy.

Elimizde júrgizilip jatqan «jasyl damý» baǵdarlamasy qorshaǵan orta komponentterine jáne halyq densaýlyǵyna antropogendik áserdi tómendetý, tabıǵı ekojúıelerdi saqtaý jáne qalpyna keltirý, qorshaǵan ortanyń sapasyn basqarý júıesin damytý jáne jetildirý sıaqty baǵyttardan turady. Birinshi baǵyt boıynsha atmosferalyq aýanyń sapasyn arttyrý, sý resýrstarynyń tapshylyǵyn tómendetý, turǵyndar densaýlyǵynyń jaǵdaıyn jaqsartý jóninde is-sharalar kózdelgen. Ekinshi baǵyt boıynsha radıasıalyq, hımıalyq, bıologıalyq lastanýǵa ushyraǵan ekologıalyq apat aımaǵyn jáne aýmaǵyn ońaltý jáne shóleıttenýdi jerdiń tozýyn boldyrmaý jóninde is-sharalar ótkizilmek. Úshinshi baǵyt qorshaǵan ortany qorǵaý jónindegi is-sharalardy qamtıdy.

Qorshaǵan ortany qorǵaý sharalary.

1. Óndiris oryndaryn qaladan tysqary jerge salý kerek.

2. Qaldyqsyz ónim óndirý.

3. Úlken zaýyt, fabrıka murjalaryna súzgili tútikter ornatý.

4  Avtamobılderdiń aýaǵa zalaly bar eskilerin qoldanbaı, jyly jańa túrin qoldaný.

      5. Ózen arnalaryn tazartý.

6. Kógaldandyrý jumystaryn jalǵastyrý.

7. Ulttyq saıabaqtar uıymdastyrý.

8. Rekreasıalyq qorlardy jedeldetý.

Topyraqtyń qunarlyǵyn arttyrý sharalary

- mıneraldy tyńaıtqyshtardy shamdan tys qolbanbaý.

- qarbyz ekkennen soń plenkalardy jınaý;

- jerdi kóldeneń jyrtý;

- topyraqty qaırymsyz soqamen jyrtý;

- aǵash otyrǵyzý

- qar toqtaý;

- kúzde  sý júrgizý;

- Jerdi tynyqtyrý; (jońyshqa egý)

       - gıdrotehnıkalyq sharalardy oryndaý.

Bizdiń basty  maqsatymyz - Qazaqstannyń ekologıalyq problemalarynyń bolý sebepterin bilý, boldyrmaý joldaryn júzege asyrý. Qazaq halqynyń ultjandylyq, patrıottyq sana- sezimin oıatý, tabıǵat baılyqtaryn bolashaq urpaqqa sol qalpynda jetkizý basty mindet ekendigin túsindirý.

Birikken Ulttar Uıymy qabyldaǵan «Tabıǵat qorǵaýdyń dúnıejúzilik strategıasynda» bylaı delingen: «Biz jerdi ákelerimizden muraǵa alǵanymyz joq. Biz ony óz babalarymyzdan qaryzǵa aldyq». Qazir jer basyp júrgender bul jerdiń sońǵy urpaǵy emes, bulardan keıin basqa  adamdar keledi jáne olar bizden ómir súrýge jaramdy dúnıe alýy kerek. Sóıtip, urpaq bolashaǵyn jan-jaqty qarastyrǵanda ǵana strategıalyq máseleler oıdaǵydaı oryndy sheshiledi deı kele, óz oıymdy bylaı qorytyndylaǵym kelip otyr.

Bolashaqqa ekolog bop baraıyq!  Týǵan jerdiń bar baılyǵyn qorǵashtap,

Keregine tabıǵattyń jaraıyq!   Ózimizge esep berip,ómirge sergek qaraıyq!

             Paıdalanylǵan ádebıetter:

1. «Geografıa jáne tabıǵat» jýrnaly.5/2003

2. «Geografıa jáne tabıǵat» jýrnaly.1/2010

3.  «Geografıa jáne tabıǵat» jýrnaly 1/2011

4. «Bilim» jýrnaly 2/2004

5. «Jas ǵalym» jýrnaly 146/ 2006

6. «Atameken» gazeti  2009 jyl  29 jeltoqsan.

7. «Atameken» gazeti  2010 jyl  10 aqpan.

8. «Egemen Qazaqstan» gazeti 2010jyl 19 qańtar

9.  «Qazaq ensıklopedıasy» Almaty, 2001jyl.

10. Ońtústik Qazaqstan ensıklopedıasy. Almaty. 2005jyl

11. Q.Qurmanov.Anyqtamalyq-sózdik. Almaty.1993 jyl.

12. «Ekologıa jáne tabıǵat qorǵaý» túsindirme sózdik kitaby. Almaty. 2002 jyl.                                                                                                     

 

---