InfoHub Logo

Almaty oblysy, Jambyl aýdany
"Qaınazar aýylyndaǵy № 1 orta mektep" KMM
10 synyp oqýshysy: Abýbakırov Hoja-Mansýr
Jetekshisi: Mamyrkýlova Ýmıtkýl Kenjekanovna   

 

Mazmuny

Anotasıa

Kirispe

İ. Topyraqtyń bıosferasy, ekologıasy jáne morfologıalyq negizgi qasıetteri

Topyraq-bıosferanyń negizgi quramdas bóligi

Topyraqtyń paıda bolýy, topyraq ekologıasy

Topyraqtyń quramy, morfologıasy men negizgi qasıetteri

İİ. Qazaqstannyń topyraǵy

Qazaqstan topyraq jamylǵysymen tanysý. (topyraqtyń kartasymen jumys)   

Qurǵaq dala men jartylaı shól dalanyń kúńgirt qyzyl qońyr topyraǵy (33,2%).

Shóldi quba men sur topyraqty aımaq (44%).

İİİ. Topyraqtyń hımıalyq zatttarmen lastanýy jáne olardy boldyrmaý joldary.

Topyraqtyń hımıalyq zattary

Jazyq alqapty dalanyń topyraǵy

Topyraq qunaryn qalaı arttyrady?

Qorytyndy

Paıdalanylǵan ádebıetter

Pikir

Anotasıa

«Topyraq qunaryn saqtaý jáne arttyrý tásilderi» atty jobada topyraq qunarlyǵynyń negizgi kórsetkishterine kóńil bólinip, ekologıalyq daǵdarysty retteý men tabıǵatty qorǵaý máselelerine kóńil bólinip, arnaýly tásilderdi paıdalaný múmkindikteri kórsetilgen. Sonymen qatar topyraqtyń klımat jaǵdaılaryna baılanysty aýylsharýashylyq daqyldarynyń bıologıalyq erekshelikterine saı topyraq qunarlyǵyn beıimdeý oılastyrylyp, ony óndiriske usyný qarastyrylǵan.

Anotasıa

Plan s nazvanıem «Sposoby povyshenıa ı sohranenıa plodornostı pochvy». V etom proekte ýkazany osnovnye pokazatelı plodornostı pochvy,metody ıspolzovanıa v ýslovıam ekologıcheskıh krızısov ı ýporádocheny problemy zashıty prırody. A tak je v svázı s klımatıcheskımı ýslovıamı pochvy ýkazany bıologıcheskıe  osobennostı  selskohozáıstvennyh kúltýr ı vnedrenıe ıh v  proızvodstvo.

Annotation

The plan with the name "Ways of Increase and Preservation of a Plodornost of the Soil". In this project the main indicators of a plodornost of the soil, use methods in conditions of ecological crises are specified and problems of protection of the nature are ordered. And also in connection with climatic conditions of the soil biological features of crops and their introduction in production are specified.

Kirispe

Maqsaty: Ósimdikterdiń basym kópshiliginiń fızıologıalyq jaǵynan ónip-ósip, ónim berýine eń qolaıly jaǵdaı-ortanyń beıtaraptyq, álsiz siltilik kórsetkishteri. Topyraqtyń hımıalyq zattarymen lastanýy jáne ony  boldyrmaý joldaryn zerttep, keń baıtaq qazaq dalasynyń topyraǵynyń tazalyǵyn saqtaý.

Zertteý mindetteri: Topyraq óz quramynda ósimdikterdiń fotosıntezi arqyly úlken geologıalyq aınalymynan tirshilikke qajetti kómirtek, sýtek, azot, fosfor, kalıı, kálsı jáne t.b elementterdi shoǵyrlandyrady. Bul jer betindegi barlyq tirshilik úshin, tirshiliktiń eń joǵary týyndysy – adam úshin ómir ózegi.

Ózektiligi: Qazaqstanterretorıasyndaǵy barlyq topyraqtar-siltili. Sondyqtan bul topyraqtyń qasıetin durys retteý úshin onyń tabıǵatyn jete zerttep bilý qajettiligi týyndaıdy. Meniń usynyp otyrǵan ǵylymı jobamnyń ózektiligigi de osyǵan baılanysty bolyp tabylady.

Jańalyǵy: 1.Topyraq kóp jyl boıy sýaryp, tyńaıtqyshtar engizgen kezde, olardyń burynǵy tabıǵı qasıetteriniń kóbi ózgerip, jańa mádenıettengen sapaly topyraqqa aınaldy. Biraq adamzat qoǵamynyń topyraqqa áser etken áreketteriniń barlyǵy topyraq qunarlylyǵyn arttyra bermeıdi.

2. Topyraqtyń hımıalyq lastanýy topyraqqa tiri organızmderge qaýip týǵyzatyn hımıalyq zattardyń jınalýynan bolady.1 m³ topyraq 6 kg-ǵa jýyq túrli hımıalyq zattardy sińiredi eken. Mine, osyndaı qarqyndy lastanǵan topyraqtyń tabıǵı túrge tazalanýynyń ózi múmkin emes.

İ. Topyraqtyń bıosferasy,ekologıasy jáne morfologıalyq negizgi qasıetteri

1.1. Topyraq-bıosferanyń negizgi quramdas bóligi

Topyraq degenimiz - túrli klımat jaǵdaılarynyń (jaryq, jylý, aýa, ylǵaldylyq) áserinen ósimdik pen janýarlardyń, al mádenı túrge keltirilgen jerlerde adamdardyń da qatysýymen óńdelgen jáne ózgergen, mádenı ósimdikterdi qorektik zattarmen qamtamassyz ete alatyn jer betiniń eń joǵarǵy qunarly qabaty.

Topyraq óz quramynda ósimdikterdiń fotosıntezi arqyly úlken geologıalyq aınalymnan tirshilikke qajetti kómirtek, azot, fosfor, kalıı, kálsı jáne t.b elementteri shoǵyrlanǵan. Bul jer betindegi barlyq tirshilik úshin, tirshiliktiń eń joǵarǵy týyndysy-adam úshin ómir ózegi.

«Topyraqtyń qunyn nemen teńdeýge bolady»-degen suraq týady. Topyraqtaný ǵylymynyń negizin qalaǵan kórnekti orys ǵalymy V.V.Dokýchaev (1846-1903) topyraqty «altynnan qymbat»-dep baǵalaǵan. Kesilgen aǵash, shabylǵan shópti qaıta qalpyna keltirý úshin, bir jyldan birneshe jylǵan deıin ýaqyt kerek. Mysaly, 20m tereńdikte qamtıtyn topyraqtyń qunarly qabatyn qalpyna keltirý úshin júzdegen jyldan 3-7 myń jylǵa deıin ýaqyt kerek. Sondyqtan adam sharýashylyq is-áreketti ekologıalyq apattardan saqtap, qunarlylyǵyn jyldan-jylǵa arttyratyn sharalar qoldaný qajet.

1.2. Topyraqtyń paıda bolýy, topyraq ekologıasy

Tabıǵatta topyraqtyń túzilýi óte uzaqqa sozylatyn qubylys. Topyraq taý jynystarynyń uzaq geologıalyq merzim ár túrli joldarmen úgilýi men mújilýiniń nátıjesinde túziledi. Topyraq taý túzýshi taý jynystar áýelde qataıǵan taý jynystary bolǵanymenonyń ústińgi qabaty tabıǵat kúshteriniń kóp jylǵy úzdiksiz áser etýinen birte-birte qırap, buzylyp, qopsyǵan jynystarǵa aınalǵan. Bul tabıǵat kúshteriniń ishinde temperatýranyń, sýdyń, jeldiń kún sáýlesiniń, kóshpeli muzdyqtardyń da áseri erekshe. Úgilýdiń negizgi 3 túri bar. Olar-fızıkalyq, hımıalyq, jáne bıologıalyq úgilýler.

Taý jynystarynyń fızıkalyq jolmen úgilýi dep-jynystardyń hımıalyq quramy ózgermeı, tek ár túrli mehanıkalyq bólshekterge bólinýin aıtady. Fızıkalyq úgilýlerge áser etetin negizgi kúshterge: temperatýra, jel, tasqyn sýlar men kóshpeli muzdar jatady. Hımıalyq úgilý prosesi-taý jynystarynyń quramyndaǵy ár túrli tuzdardyń nemese basqa qosylystardyń sýda, qyshqyl men siltide erýinen jáne aýadaǵy ottekpen totyǵýynan paıda bolatyn qubylystar. Munyń nátıjesinde hımıalyq quramy jaǵynan mıneraldy zattar túziledi. Bul zattar sýda erý qasıetterine, ózindik salmaǵyna jáne jer bederiniń qurylysyna qaraı ár jerlerde shógedi. Bul eki proses birge júrip otyrady, ári ǵasyrlar boıy tolastamaıdy. Fızıkalyq jáne hımıalyq úgilý ózinshe topyraq túze almaıdy, óıtkeni topyraq túzý prosesi-bıologıalyq proses.

Topyraqtyń paıda bolýyna negizgi 6 faktor áser etedi. Olar: aýa raıy, topyraq túzýshi taý jynysy, joǵary jáne tómengi satydaǵy ósimdikter men jándikter, jer bederi, aımaqtyń geologıalyq dáýiri men qoǵamnyń óndirgish kúshi.

Jer betinde alǵash paıda bolatyn tiri organımzder últrabakterıalar edi. Olardyń tirshilikke beıimdelgeni sonshama, olar tastada óse bastady. Alǵashqy taý jynystarynda bakterıalardan basqa sańyraýqulaqta ósti. Bulardan keıin taý jynystarynda múk pen qyna óse bastady. Sondyqtan alǵashqy tiri  jándikter sýmen, jelmen jáne muzben birge taý qyrtystaryn buzyp, ózderi ólgennen keıin shirip, ydyrap, qarashirik túzdi. Qarashirik jelimdi bolǵandyqtan, úgitilgen jynystardy biriktirip, qunarlylyǵy azdaý alǵashqy topyraqtardy túzedi. Osyndaı qunarlylyǵy az topyraqta joǵary satydaǵy ósimdikterdiń ósýine múmkindik týady. Sóıtip ǵasyrlar ótken saıyn alǵashqy topyraq jetilip, shyn mánindegi qunarly topyraqqa aınalady.

Aýa raıynyń topyraq túzýdegi rólizor. Shyndyǵynda, klımatqa aýadan túsetin ylǵal mólsherine, aýa temperatýrasynyń ystyq-sýyǵyna qaraı ár jerde ár túrli ósimdik ósedi, jándikter men mıkroorganızmder tirshilik etedi. Olardyń áreketterinen ár túrli topyraqtar túziledi.

Topyraq túzýshi taý jynystarynyń túzilgen  topyraqqa az emes. Túzilgen topyraqtyń hımıalyq quramy ózin túzgen taý jynystarynyń ózi túzgen topyraqqa áseri, ásirese shóldi aımaqtarda aıqyn kórinedi. Sebebi bul aımaqtarda aýadan túsetin ylǵaldyń azdyǵyna qaraı taý jynysyna áseri az bolady da, onyń quramyna kúrdeli ózgeris engize qoımaıdy.

Topyraq túzýge jer bederiniń de áseri úlken. Jer bederiniń ár túrliligine qaraı ylǵal men qorektik zattar túrlishe bolyp keledi. Tegis jerlerde aýadan túsken ylǵaldy jaqsy sińiredi, al jer beti tegis emes betkeıli, dóńes jerlerge ylǵal durys sińbeı, oıpatty jerge sý jınalady.Jer bederiniń topyraq túzýdegi taǵy bir áseri-betkeılerde kún sáýlesi az, ońtústik betkeılerde mol túsedi. Bul jaǵdaılar ár qıly jer bederine ár túrli topyraqtyń túzilýine áser etedi.

Topyraq túzýge geologıalyq jas aımaqtyń topyraǵy da jas, jańa túzile bastaǵan topyraq, al geologıalyq eski aımaqtarda topyraqta eski bolady. Mysaly, keń baıtaq kórshiles elderdiń soltústik jaǵynda jańa topyraq túzilip jatsa, ońtústiginde kóne dáýirden kele jatqan topyraq damıdy. Sebebi onyń teriskeı jaǵy keıingi dáýirlerde ǵana muzdan arylǵan, al ońtústikte buǵan birneshe dáýirler ótti. Tipti ońtústik aımaqtardyń kóp jerlerin muz baspaǵan, sondyqtan bul alqaptarda topyraqtyń damý prosesi ertede bastalǵan.

Topyraq túzý prosesterinde adamzat qoǵamynyń da tıgizetin áseri orasan zor. Adamzat qoǵamy óziniń sanaly áreketteriniń nátıjesinde topyraqty qoldan sýaryp nemese qurǵatyp, óńdep tabıǵı damý prosesterinde kóp ózgerister engizdi. Bul ózgeristerdiń kóbi topyraqty paıdaly qasıetterin jaqsartýǵa, qunarlylyǵyn arttyrýǵa baǵyttalǵan sharalardyń nátıjesi. Topyraq kóp jyl boıy sýaryp, tyńaıtqyshtar engizgen kezde, olardyń burynǵy tabıǵı qasıetteriniń kóbi ózgerip, jańa mádenıettengen sapaly topyraqqa aınaldy. Biraq adamzat qoǵamynyń topyraqqa áser etken áreketteriniń barlyǵy  topyraq qunarlylyǵyn arttyra bermeıdi.

Sýarmaly alqaptar da jerdi sýarý men óńdeý kezinde jiberilgen qatelikterdiń saldarynan quramynda tuz kóp emes topyraqtyń ekinshi ret sorlaný prosesteri bastalyp nemese batpaqtanyp, egistikke jaramaı qalǵan jaǵdaılary az emes. Al keı jerlerde mehanıkalyq quramy jeńil topyraqtar jer jyrtqanda jel erozıasyna ushyraǵan.

Negizinde topyraqty óńdeý, hımıalandyrý jumystary jerdiń qunarlylyǵyn arttyrýǵa baǵyttaýǵa tıis. Ol úshin árbir aımaqtaǵy topyraqtyń qasıetteri men quramyn, ekologıasyn, ereksheligin jete bilý kerek.

1.3. Topyraqtyń quramy, morfologıasy men negizgi qasıetteri

Topyraqtyń negizgi úsh fazadan turady. Olar: topyraqtyń qatty fazasy, topyraqtyń aýasy jáne ylǵaldylyǵy. Sońǵy jyldary kórnekti topyraq zertteýshisi profesor A.A.Rode tórtinshi faza retinde topyraqty tiri fazasyn usyndy.

Topyraq sý syıymdylyǵy bar qopsytylǵan dene bolǵandyqtan, onyń quramynda árdaıym azdy-kópti ylǵal kezdesedi. Topyraq ylǵaldylyǵy ár jerde ár qıly. Jalpy topyraqtaǵy ylǵal birneshe túrge bólinedi. Olar:

1. Hımıalyq baılanysqan sý - topyraq mıneraldarynyń hımıalyq quramyna kiretin, óte tyǵyz baılanysqan túsken sý.

2. Bý kúıindegi sý - topyraq keýekterinde sýdyń ár túrli temperatýrada býlanýynan bolatyn sý.

3. Gıdroskopıalyq sý - topyraqtyń betki qabaty arqyly sińirilgen molekýla kúıindegi sý. Onyń ósimdikterge paıdasy joq.

Gıdroskopıalyq sý topyraqpen tyǵyz baılanysqan, óıtkeni 100°S-tan astam temperatýraǵa deıin qyzdyrǵan kezde ǵana býǵa aınalady.

4. Qyltútik sýy. Topyraqtyń qyltútikterinde joǵary-tómen jyljyp júretin sý. Ony ósimdikter ońaı sińire alady.

5. Gravıtasıalyq sý - óz salmaǵy men topyraqtyń joǵarǵy qabatynan tómengi qabattaryna jyljıtyn sý. Sondyqtan ósimdikter ony kóp paıdalana almaıdy. Sondyqtanol jer asty sýynyń qoryna qosyldy.

6. Jer asty yza sý - topyraqty kóbinese topyraq túzýshi taý jynystarynyń ártúrli tereń qabatyna, ádette, sý ótkizbeıtin jınalatyn sý. Topyraq qabatynan kóp tereńdikte jatady, topyraqqa jáne ósimdikke esh áserin tıgizbeıdi. Topyraq sýyn eń taza sý dep túsinbeý kerek. Olardyń quramynda ártúrli eritindiler arqyly ǵana sińiredi. Sondyqtan topyraq sýy onyń qunarlylyǵynyń negizgi bir sharty.

Topyraq aýasy. Topyraq-qopsyǵan keýek dene, sondyqtan onyń quramynda barlyq ýaqytta azdy-kópti aýa bolady. Topyraqtaǵy aýanyń mólsheri ylǵaldylyǵyna, tyǵyzdyǵyna, óndelý jaǵdaılaryna mehanıkalyq quramyna, onda ósetin ósimdikterge jáne t.b jaǵdaılaryna baılanysty. Topyraqta sý neǵurlym kóp bolsa, sonda soǵurlym aýa mólsheri az bolady. Sebebi mol sý aýany topyraq quramynan yǵystyryp jiberedi. Topyraq kóptegen mıkroorganızmderdiń, jándikterdiń tirshilik etetin mekeni. Olar tynys alady, organıkalyq zattardy ydyratyp, aýaǵa ushyrady. Sonyń nátıjesinde topyraq aýasynyń quramy atmosferadaǵy aýaǵa qaraǵanda ózgeshe bolady. Mysaly, topyraq aýasyndaǵy kómirqyshqyl mólsheri 0,15-1,65% shamasynda. Al atmosferadaǵy mólsheri nebary 0,03%. Topyraq aýasy topyraq qunarlylyǵyna áser etetin negizgi faktorlardyń biri bolyp tabylady.

Topyraqtyń mehanıkalyq quramy. Topyraqtyń mehanıkalyq quramy dep ár túrli túıirshik bólshekterden turatyn topyraq kólemin aıtady. Túıirshiktiń kóleminiń ártúrliligine qaraı topyraqtyń mehanıkalyq quramy túrlishe bolady. Topyraq túıirshikteri neǵurlym maıda bolsa, soǵurlym aýyr aýyr balshyqty bolyp keledi. Al túıirshikteri irileý topyraqtar jeńildeý, qumdyq ne qumdy bolady. Eger topyraqpen maıda túıirshikter men irileý túıirshikter kelse, mundaı topyraqtar qum balshyqty dep sanalady. Topyraq maıda untaqtalǵan túıirshikterden turatyndyqtan, túıirshik kólemi onyń dıametriniń uzyndyǵy mılımetrmen esepteledi. Topyraqtyń mehanıkalyq quramy topyraq túzýde, ony aýyl sharýashylyǵy men basqa da maqsattarǵa paıdalanǵanda zor ról atqarady. Topyraqtyń keýektiligi, sý syıymdylyǵy, ylǵal ótkizgishtigi, qorektik zattardy jınaý múmkindigi onyń mehanıkalyq quramymen tyǵyz baılanysty.

Topyraqtyń organıkalyq bóligi. Topyraqqa jyl saıyn túsetin ósimdikter men óli jándikterdiń qaldyqtary eki baǵytta ózgeriske ushyraıdy. Birinshiden, topyraqtaǵy mıkroorganızmder áserinen ydyrap, shirip, jaı mıneraldy qosylystarǵa ydyraıdy. Ekinshiden, osy organızmderdiń qaldyqtary mıkrobtardyń áreketinen kúrdeli bıohımıalyq ózgeriske ushyrap, turaqty organıkalyq zat-topyraq shirindisi (lakmýs) paıda bolady. Negizgi bóligi-qarashiriksiz topyraq bolmaıdy. Qarashirikte qajetti azot, fosfor, kalıı jáne t.b topyraqtyń qunarlylyǵyn da arttyra túsedi.

Topyraqtyń morfologıasy. Topyraqtyń paıda bolýy prosesine ózine tán belgili morfologıalyq qurylymy, pishin túziledi. Topyraq osy qurylymyna qaraı ózi túzilgen taý jynystarynan, sondaı-aq bir-birinen jaqsy ajyratylady. Dalalyq jaǵdaıda topyraqtyń morfologıalyq quramyn zerttegen kezde, tik qazylǵan shuńqyrlar paıdalanylady. Bul ádisti alǵash ret topyraqtaný ǵylymynyń negizin salýshy V.V.Dokchaev qoldandy. Ol topyraqty negizgi esh qabatqa bólgen. Olar, birinshi qabat A-qarashirikke baı, topyraqtyń qunarly qabaty; ekinshi ótpeli qabaty V-túsi ashyqtaý, birte-birte taý jynysyna aınalady; úshinshi qabat S-topyraq túzýshi túp negiz taý jynys qabaty. Topyraq qabattaryn bólýdiń bul júıesi áli kúnge deıin saqtalyp keledi, A1, A2, V1, V2, S1, S2 -dep belgileıdi. Topyraqtyń morfologıalyq kórinisteriniń ishinde onyń túsi negizgi oryndy alady, óıtkeni ol tústerine qaraı aıtylady. Topyraq túsine quramyndaǵy qarashiriktiń mólsheri qatty áser etedi. Bulardan basqa topyraqtyń morfologıasyna onyń qurylymy keýektigi quramyndaǵy ártúrli tuzdar, mehanıkalyq quramy, ósimdik tamyrlarynyń taralymy enedi.

Topyraqtyń negizgi qasıetteri. Topyraqtyń qunarlylyǵy, qorektik zattarmen, sýmen qamtamssyz-onyń eń basty jáne negizgi qasıetteri. Bul onyń tabıǵatta aıryqsha zat ekendigin kórsetedi.

Topyraqtyń jutý jáne sińirý qasıeti. Topyraqtyń sińirý qasıeti dep-onyń óz ishindegi keıbir eritindilerdiń qosylystaryn, maıda untaqtalǵan mıneraldy jáne organıkalyq qosylystardy, mıkroorganızmder men basqa keıbir zattardy ózine sińirip, ustap qalý qasıetin aıtady. Sińirý birneshe túrge bólinedi. Olar: mehanıkalyq, fızıkalyq, fızıkalyq-hımıalyq, hımıalyq jáne bıologıalyq. Mehanıkalyq sińirý qasıeti-topyraqtyń sýmen nemese jelmen kelgen ár túrli zattardy keýekterinde ustap qalýy. Fızıkalyq sińirý qasıeti-topyraqtyń bólshekteriniń betki qabatynyń topyraqtaǵy keıbir eritindi molekýlalardy boıyna sińirý (absorbsıa). Fızıkalyq-hımıalyq sińirý qasıeti-topyraqtyń qatty fazasyndaǵy ıondardyń teń mólsherde almasýy. Hımıalyq sińirý qasıeti-topyraqtyń keıbir ıondardy sińirý arqyly sýda erimeıtin nemese óte az erıtin qosylystar túzý prosesi. Bıologıalyq sińirý qasıeti-topyraqtyń keıbir bóligi arqyly (mıkroorganızmder men tamyrlar) ár túrli zattardy sińirýi.

Topyraq qarashirikke baı jáne mehanıkalyq quramy aýyrlaý balshyqty bolsa, onyń sińirý soǵurlym sapaly ári mol bolady.Topyraqtyń sińirý qasıetiniń mańyzy óte zor. Sińirilgen zattardyń ishinde ósimdikke qajetti azot, fosfor, kalıı, kálsılermen qatar basqa da mıkroelemetter kezdesedi.

Topyraq  ortasynyń reaksıasy. Ár túrli topyraq ortasynyń reaksıasy ár túrli bolyp keledi. Topyraqtyń ortasynyń reaksıasy topyraq eritindisine bos kúıinde kezdesetin sýtek ıondarynyń konsentransıasy arqyly (sýtektik kórsetkish-rN) anyqtalady. Ár túrli topyraq qyshqyldy ortadan kúshti siltilengen ortaǵa deıin bolady. rN kórsetkishi 3-6,5 bolsa, qyshqyl topyraq; 6,5-7,5 bolsa, beıtarap; al odan joǵary bolsa, siltilenge topyraq dep atalady. Topyraqtyń ortasynyń reaksıasy-topyraq qasıetterine, ondaǵy ósetin faktorlardyń biri.

Topyraqtyń aýa-sý rejımi.  Topyraq qunarlylyǵy men onda prosemterge fızıkalyq qasıetterge tikeleı baılanysty. Topyraqta qorektik zat jetkilikti bolyp, sý nemese aýa jetispese, ósimdikter nashar ósedi, al keıde tirshiligi toqtap qalady. Topyraqta aýa-sýdyń úılesimdi mólsherde bolýy onyń keýektilik dárejesimen anyqtalady. Al keýektilik topyraqtyń túrine baılanysty. Adamdar topyraqtyń keýektiligin jasaý úshin ony qoldan óńdeıdi.Topyraqtyń sý ótkizgishtigi de onyń keýektiline tikeleı baılanysty. Qurylymy jaqsy topyraqtarǵa sý ońaı sińip, ósimdik tamyrlaryna tez jetedi. Mundaı topyraqta sýmen qatar, jetkilikti mólsherde aýa da saqtalady. Topyraqtyń sýdy ózine sińirip, ustap qalý qasıetin topyraqtyń sý syıymdylyǵy dep atalady. Topyraqtyń sý syıymdylyǵy onyń keýektiligimen qatar mehanıkalyq quramy, qarashirik mólsheri áser etedi.

Topyraqtyń sý men jel áserinen búliný sebepteri jáne ony boldyrmaý joldary. Antropogendik faktorlar Tabıǵattyń ár túrli faktorlary topyraqua túrlishe áser etedi. Qatty jaýǵan jańbyr, qardyń erýi, jeldiń qatty soǵýy taý jynystaryn da, topyraqqa da kúshti áser etedi.

Denýdasıa degenimiz - qatty taý jynystarynyń buzylyp, mújilý nátıjesinde paıda bolǵan borpyldaq zattardyń jyljýy men shógýi. Bul qubylys qazir topyraq erozıasy dep atalyp júr.

Erozıa degenimiz - atmosferalyq sýlardyń taý jynystary men topyraqty jýyp shaıýy. Erozıanyń ózi eki túrli bolady. Olar: Sý erozıasy jáne Jer erozıasy. Soltústik oblystardyń kópshiliginde, ásirese topyraq quramy jeńil alqaptarda jyrtylǵan jerlerdiń jıi ári qatty soǵatyn jelderiniń áseri men úrlenip, shańdanyp, tozańdanyp, qunary azaıady. Al erozıa qatty ushyraǵan aýdandarda topyraq qunary múldem joıylyp ketedi. Erozıanyń halyq sharýashylyǵyna tıgizetin zıany orasan zor. Mysaly: Jel erozıasyna ortasha ushyraǵan 1 ga egistik  600 kg jalpy azotty, 36 kg jyljymaly azotty, 108 kg jyljymaly fosfordy, 105 kg kalıı joǵaltady eken.

İİ.  Qazaqstannyń topyraǵy 

2.1. Qazaqstan topyraq  jamylǵysymen  tanysý. (topyraqtyń kartasymen jumys)

1. Keskin kartaǵa topyraqtyń geografıalyq aımaqtaryn, aımaqshalaryn topyraqtyń tıpteri men tıp tarmaqtaryna bólip kartaǵa túsirý.

Qazaqstan jer qory  - 275,5 mln ga Qazaqstannyń keń baıtaq topyraǵy úsh geografıalyq beldemge bólinedi.

2. Ormandy dala jáne dalaly aımaqtyń qara topyraǵy (9,4%). Astyq óndiretin alqap. Bul úsh aımaqsha bólinedi.

3. Siltilengen qara topyraq pen ormannyń sur topyraqty aımaqsha (0,15%)-ylǵal mol, egistikke jaqsy ıgerilgen.

4. Qunarly qara topyraqty aımaqsha (4,3%)-qońyr salqyn qurǵaq dala. Jıi qurǵaqshylyq bolyp turady, jaýyn-shashyn az túsedi. Topyraqtaǵy sýarýsyz egin ósiriledi.

5. Ońtústik qara topyraqty aımaqsha (5%)-qurǵaq dala, munda eginshilik damyǵan.

2.2.Qurǵaq dala men jartylaı shól dalanyń kúńgirt qyzyl qońyr topyraǵy (33,2%).

Eginshilik úshin jáne mal sharýashylyǵynda paıdalanylady. Bul úsh aımaqshaǵa bólinedi.

1. Kúńgirt qara qońyr topyraqty aımaqsha (10,2%)-qurǵaq dala. Munda sýarylmaıtyn astyq egiledi.

2. Ortasha qyzyl topyraqty aımaqsha (9%). Munda da sýarylmaıtyn egin egiledi. Alynatyn ónim mólsheri aýa raıyna baılanysty.

3. Ashyq qyzyl qońyr topyraqty (14%) aımaqsha-óte qurǵaq shól dala (jartylaı shól dala), negizinen, mal sharýashylyǵy damyǵan. Sýarylmaıtyn egin egiledi, qurǵaqshylyq jıi bolǵandyqtan egin ónimi turaqsyz keledi.

2.3. Shóldi quba men sur topyraqty aımaq (44%).

Bul eki aımaqshaǵa bólinedi. 1. Quba topyraqty aımaqsha (21%)-negizinen, jýsandy sor shópter ósetin shabyndyq. Mal jaıylymyna qolaıly. Egindi tek sýarmaly jaǵdaıda ǵana ósirýge bolady.

2. Sur quba topyraqty aımaqsha (23%)-mal sharýashylyǵy damyǵan ortasha shóldi jerler. Negizinen jýsandy sor shópter ósedi. Egindi tek sýarmaly jaǵdaıda ósirýge bolady. Qazirgi ýaqytta sýarmaly egistik Syrdarıa, İle jáne Shý ózenderiniń boılarynda ornalasqan.

Bıik taýly ólkelerdi tabıǵat jaǵdaılary jazyq alqaptarǵa qaraǵanda ózgeshe. Taýly ólkeniń aýa raıy da, ósimdikter álemi men janýarlar dúnıesi de ózgeshe. Bul ózgerister taý eteginen joǵary kóterilgen saıynanyq bilinip kózge túsedi. Topyraqtyń tik beldeýlik aımaǵy Soltústik Tán-SHannyń Ortalyq bóligi-İle Alataýynda anyq kórinedi.

İİİ.Topyraqtyń hımıalyq zatttarmen lastanýy  jáne olardy boldyrmaý   joldary.

3.1.Topyraqtyń  hımıalyq  zattary

Topyraqtyń hımıalyq zatttarmen lastanýy topyraqta tiri organızmderge qaýip týǵyzatyn hımıalyq zattardyń jınalýynan bolady. 1m³ topyraqta 6kg-ǵa jýyq túrli hımıalyq zattardy sińiredi eken. Mine, osyndaı qarqyndy lastanǵan topyraqtyń tabıǵı túrde tazalaýynyń ózi múmkin emes. Qorǵasyn, synap, kadmıı,  hlor, organıkalyq zattar, pesısıdter men basqa da adam ómirine qaýipti zattardyń kóbisi ósimditerden jáne janýarlar sharýashylyǵynda túrli aram shópter men jándikterge qarsy gerbısıdter men pestısıdterdiń shamadan tys qoldanýylynan topyraq hımıalyq zattarmen lastanady.

Dúnıe júzinde aýyl sharýashylyǵynda qoldanylatyn agrohımıalyq zattardyń 1/3-ge jýyq  mólsheri topyraqtan jýylyp ózenderge, kólderge, teńizderge túsedi. Bul zattardyń quramyndaǵy fosfor qosylystary kók jasyl baldyrlardyń gúldeýine jáne organıkalyq zattardyń jınalýyna sebepshi bolady. Munyń ózi sol jerdiń batpaqqa aınalýyna aparyp soǵady. Sonymen qatar sýǵa túsken ýly hımıalyq zattar teńiz janýarlaryna da áserin tıgizedi. Munyń ózi teńizdegi baǵaly balyqtardyń joıylýyna aparyp soǵady.

Aýyl sharýashylyǵynda úly hımıalyq zattardyń shamadan tys qoldaný adam densaýlyǵyna zıandy zattardyń topyraqta jınalýyna sebepshi bolady. İri ónerkásipterdiń aınalasyndaǵy topyraqta adam densaýlyǵyn zıandy qorǵasyn, synap, ftor, marganes jáne t.b zattardyń óte kóp mólsherde kezdesetini anyqtalǵan. Topyraq túrli zıandy jándikterge qarsy qoldanylatyn DDT-men (dıhlordıfenıltrıhloretan) lastanǵan. Bul zat sýdyń, jeldiń áserine tózimdi, sondyqtan topyraqta ondaǵan jyldar boıy saqtalady. Keıingi kezde bul hımıalyq zatty qoldanýǵa tyıym salynǵan.

Hlororganıkalyq pestısıdter joǵary temperatýra áserine óte tózimdi, sýda múlde erimeıdi. Sondyqtan azyq-túlik quramyndaǵy pestısıdterdi joıý óte qıyn, tipti keıde múmkin emes. Qazirgi kezde qoldanyp júrgen pestısıdterdiń eń qaýiptilerine sevın, sıram, TMTD (tetrametıltıýramdısýlfıd) jatady. Olarǵa joǵary temperatýraǵa óte tózimdi. TMTD-men jáne sırammen lastanǵan azyq-túlikterdi taǵamǵa paıdalanýǵa bolmaıdy.

3.2. Jazyq alqapty dalanyń topyraǵy

 Aýdany 235mln.ga Qazaqstannyń jazyq aımaqtarynda soltústikten ońtústikke qaraı mynadaı topyraq beldemderi kezdesedi:

• Respýblıkanyń  qıyr soltústigin ormandy dala beldemi alyp jatyr. Negizinen bul Batys Sibir oıpatynda ornalasqandyqtan jer beti jazyq, oıpatty. Sondyqtan ormannyń shaıylǵan sur topyraǵy men shaıylǵan qara topyraǵy tán. Bul aımaqtyń topyraqtary qunarly, negizinen jazdyq bıdaı egiledi. Qalǵan jerlerin  orman, shabyndyq pen jaıylymdar alyp jatyr. Aýdany 400 myń.ga.

 • Osy beldemnen ońtústikke qaraı dalanyń qara topyraqty beldemi jalǵasyp jatyr. Aýmaǵy 25,7 mln.ga, onyń 15 mln.ga-sy jyrtylǵan jerler, negizinen astyq daqyldary egiledi. Topyraqty beldem soltústńkten ońtústikke qaraı 2 beldem aralyǵyna bólinedi: kádimgi qara topyraqty beldem batystan shyǵysqa sozylyp jatyr. Eni 100-140 km-deı. Aýmaǵy 11,8 mln.ga . Jer beti jazyq, topyraǵy qunarly, negizinen astyqdaqyldary egilip, etti-sútti mal ósiredi; ońtústiktik qara topyraqty beldem aralyǵy kádimgi qara topyraqty beldem aralyǵynyń ońtústigin boılap, batystan shyǵysqa sozylyp jatyr. Eni 50-125 km-deı. Aýmaǵy 13,9 mln.ga. Jer beti jazyq, topyraǵy qunarly. Bul negizinen ylǵal jetkilikti, dándi-daqyldar egýge qolaıly jerler. Qurǵaqshylyq árbir 7-9 jylda bir-eki ret qaıtalanady.

 • Respýblıkanyń ońtústik bóligindegi shóldi beldemge deıingi ortalyq aımaqty qurǵaq dalaly jáne shóldi-dalaly qara qońyr topyraqty beldem alyp jatyr. Aýmaǵy 90,5% mln-ga , ıaǵnı respýblıka jeriniń 33%-y. Munda soltústikten ońtústikke qaraı 3 beldem aralyǵyna bólinedi: kúńgirt qara-qońyr  topyraqty beldem aralyǵy-qońyrjaı qýań dala, munda jyl saıyn eginnen turaqty ónim alynbaıdy. Topyraqtaǵy qarashirik árbir 3-4 jylda bir qaıtalanyp turady. Sońǵy 10 jylda bul beldem aralyǵyndaǵy jyrtylǵan jer kólemi olardy paıdalanýdyń tıimsizdiginnen, burynǵy 10 mln.ga-dan 3-4 mln.ga-ǵa azaıtylǵan; jaı qara-qońyr topyraqty beldemnyń alyp jatqan aýmaǵy 22,4 mln.ga. Topyraqtyń betki qabatyndaǵy qarashirik mólsheri 2-3%. Qurǵaqshylyq keıde jyl saıyn, keıde 2 jylda bir ret qaıtalanady, sondyqtan sýarylatyn egistikpen aınalysý tıimsiz, al sýarý úshin turaqty sý kózderi joq. Tyń ıgerý kezindegi asyra silteýshilikpen bul beldem aralyǵyndaǵy astyq úshin ıgerilen 4-5 mln.ga jerge sońǵy 10-12 jylda egis egilmeıtin boldy, tek az ǵana malazyqtyq jem-shóp egiletin jerler qaldyryldy. Munda sońǵy jyldary tek mal ósiriledi; ashyq qara-qońyr topyraqty beldem aralyǵy-óte qýańshól (shóleıt) dala, negizinen mal sharýashylyǵyna jaramdy. Aýmaǵy 38,4 mln.ga.

• Shól dala beldeminiń aýmaǵy 119,4 mln.ga, nemese respýblıka aýmaǵynyń 44%-y. Munda 2beldem aralyǵy ótedi: qońyr topyraqty beldem aralyǵy-shóldi aımaq, onyń jýany mol, jaıylymy jutań jerler. Aýmaǵy 57,4 mln.ga. Jyldyq jaýyn-shashyn mólsheri 120-150mm. Topyraqtyń betki qabatyndaǵy qarashirik mólsheri nebary 1-1,5%; sur qońyr toyraqty beldem aralyǵy-shóldi aımaq, jýsan men efemerli ósimdikter basym. Aýmaǵy 61,8 mln.ga. Jylyna túsetin jaýyn-shashyn mólsheri 80-130mm. Topyraqtaǵy qarashirik mólsheri 1%-daı. Alqapta qumdy, taqyr, sor jerler jıi kezdesedi. Bul jerlerde mal sharýashylyǵy damyǵan.

3.3. Topyraq qunaryn qalaı arttyrady?

Búgingi kúni aýyl sharýashylyǵy salasandaǵy basty másele-topyraqtyń tabıǵı qunaryn saqtap, ónimniń shyǵymdylyǵy men sapasyn arttyrý. Sebebi qýańshylyq pen ekologıalyq zardaptar jáne klımattyń ózgerýi qýańshylyqqa soqtyryp otyr. Topyraqtyń qunaryn tolyqtyratyn negizgi úsh element-fosfor, kalıı, azot ekenin eskersek, elimizdegi egistik topyraqtyń 98%-na fosfor jetispeıdi eken. Mysaly, bizdiń oblystyń topyraǵynyń quramynda kalıı kóp bolǵanmen,  fosfordyń tapshylyǵy ónimniń shyǵymyn azaıtýda. Al elimizdiń fosfordyń qory jaǵynan álemde besinshi oryndy ıelenedi. 

Aqtóbe memlekettik pedagogıkalyq ınstıtýtynyń oqytýshysy, tehnıka ǵylymynyń doktory, profesor Isataı Nurlybaev pen Jer resýrstary basqarý agenttiginiń «Agrohımıa qyzmeti» respýblıkalyq ǵylymı ádistemelik ortalyǵy memlekettik mekemesiniń ókili Tilekqabyl Ermekbaev fosfor qońyr kómirdi aralastyrý arqyly alynatyn keshendi tyńaıtqyshty bizdiń oblysymyzda da óndirýge bolatynyn aıtady. Demek, qolda bar baılyqty utymdy paıdalana bilsek, agrarlyq sektorda táýir paıda túsirýge bolady. Sonymen .....

Fosfor jáne kómir

Sekseninshi jyldary Qandyaǵash qalasynyń mańyndaǵy Shılisaı ken ornynda búkilodaqtyq komsomol-jastarynyń ekpindi qurylysyna aınalǵan óndiris jumys istedi. Jylyna 3 mln tonna fosforıt untaǵyn shyǵaratyn kombınat ónimi Reseıdiń ózge óńirlerimen qatar Qıyr Shyǵys, Sibirge deıin jetkiziletin. Alaıda sekseninshi jyldardyń orta tusynda túrli qıyndyqtarǵa baılanysty zaýyt jumysyn toqtatty. Ótken jyly ǵana «Temir servıs» kásiporny sharýashylyqty qaıta qolǵa aldy. Jylyna 200 myń tonna tyńaıtqysh shyǵarýǵa múmkindigi bar óndiristiń ónimi negizinen egin sharýashylyǵynda qoldanady.

Fosforıt untaǵynyń kez kelgen aýyl sharýashylyq ónimniń ósýine erekshe áser etetin kópshilik jaqsy biledi. Máselen, Isataı Nurlybaevtyń aıtýynsha, eger osy untaqqa qońyr kómirdi aralastyrsa, olardyń qosyndysy organomıneraldy keshendi tyńaıtqysh shyǵady eken. Óıtkeni kómirdiń quramyndaǵy gýmındi qosylystar fosforıtti eritip, onyń topyraqqa jaqsy sińýine áser etedi. Ári egistik alqap 5-6 jylǵa deıin óz qunaryn joımaıdy. Qorektik zat bıdaıdyń shyǵymy men sapasyn jaqsartsa, kartoptyń krahmalyn kóbeıtedi. Fosforıt untaǵy ylǵaldy jaqsy saqtaıtyn bolǵandyqtan, qýańshylyq jyldary da tıimdi eken. Aýyl sharýashylyǵy tájirıbesi stansıasynda júrgizilgen zertteýler nátıjesi boıynsha, 1s jazdyq bıdaı daqyly kóktemdegi egis kezinde tyńaıtqyshsyz 20,6mm ylǵal jumsaǵan. Al fosfor tyńaıtqyshyn paıdalanǵanda 17,9mm ǵana ylǵaldy qajet etken. Buǵan qosa kádimgi amofos tyńaıtqyshynyń 40% jerdiń ústińgi jumbaq qabatynda durys erimeıtin bolsa, fosforıttiń bir ereksheligi, tolyǵymen erip ketedi.  

Qazirgi Jambyl oblysy Qarataý ken ornynda osyndaı tyńaıtqysh óndiriledi. Biraq ol Qazaqstannyń barlyq suranysyn qanaǵattandyra almaı otyr. Eger, osy ónimdi ózimizdiń aımaqtan shyǵarýdy qolǵa alsaq, ekonomıkamyzǵa qaı jaǵynan da tıimdi bolary sózsiz. Oblysta oǵan qajetti shıkizat kózi jeterlik. Bıylǵy jyly tyńaıtqyshty tájirıbeden ótkizip kórmeppiz. Eger, joba oıdaǵydaı júzege assa, ony jasap shyǵarýdyń joldary qarastyrylady. Tipti, bul Jambyldan shyǵatyn ónimnen táýir bolýy múmkin. Óıtkeni Qarataýdaǵy fosforıt ónimderi janartaýlardyń jarylýynan paıda bolǵandyqtan, tas sıaqty qatty. Al bizdiń oblysymyzdaǵy ónim burynǵy muhıt túbiniń shógindisi, sondyqtan topyraqta jaqsy sińedi, ári ony alýda ońaıǵa túsedi.

Oblysymyzda qońyr kómirdiń de qory mol. İrgelide kómirdiń bul túri Qarǵaly aýdanynyń Qyzylqaıyń aýylynda óndiriletin. Alaıda, qyzýy joq, tez janyp ketetindikten jurtshylyqtyń suranysyna ıe bolmady. Isataı Nurlybaev eger tájirıbe oń nátıjeni kórsetse, bolashaq tyńaıtqysh óndiretin kásiporyndy osy óńirden ashýdyń tıimdi ekenin alǵa tartady. Mysaly, shet elde sharýalardyń qol jetimdiligi úshin  tyńaıtqysh shyǵaratyn zaýyttarǵa memleket tarapynan arnaıy qarjylaı kómek kórsetiledi eken. Bul óz kezegindegi eldiń azyq-túlik máselesin ońtaıly sheshýge múmkindik beredi.

Jalpy, fosfordyń mol qory bizdiń óńir men Jambyl oblysynda ǵana bar. Alaıda bul aımaqtaǵy bir zaýyt suranysty óteı almaıdy. Tyńaıtqyshtyń basym bóligi Reseıden ákelinedi. Demek, qolda bar baılyqty kádege jarata almaı shet elge qyrýar qarjy jumsap, ózge jurttyń sharýasyn júrgizip otyramyz.

Tyńaıtqyshty tıimdi paıdalansaq ....

Aýyl sharýashylyq ónimniń shyǵymy men sapasy nárli topyraqqa baılanysty. Al topyraqty qunarlandyrýdyń tıimdi joly-mıneraldy jáne organıkalyq tyńaıtqyshtardy pvıdalaný. Degenmen elimizde bul jumystar áli de bir izge qoıylmaǵan. Jer resýrstaryn basqarý agenttiginiń «Agrohımıa qyzmeti» Respýblıkalyq ǵylymı ádistemelik ortalyǵy memlekettik mekemesiniń ókili Tilekqabyl Ermekbaevtyń aıtýynshy: birinshiden, tyńaıtqyshtar eshqandaı júıesiz qoldanylsa, ekinshiden, topyraqtyń qunarlylyǵy eskerilmeıdi.

Aýyl sharýashylyq ónimin, onyń ishinde astyqty mol alý úshin jerdi paıdalanýdyń teorıalyq máselelerine erekshe nazar aýdarý kerek. Sebebi, tyńaıtqyshtardy retsiz qoldaný, qýańshylyq, ylǵaldyń azdyǵy, agro tehnıkalardy durys paıdalanbaý jer qyrtysyn búldirip, astyqtyń sapasyn nasharlatyp, shyǵymyn tómendetedi. Sondyqtan qorektik zattardy utymdy qoldaný arqyly topyraqtyń tabıǵı qalpyn saqtap qalýǵa bolady. Al tabıǵı topyraqtan nár alǵan bıdaıdyń táýir ósetini anyq.

Áıteke bı, Hromtaý, Qarǵaly aýdandaryndaǵy egis alqaptarynyń belgili bir bóliginnen zertteý jumystaryn júrgizgende, topyraqtyń 75%-da qarashirik kóleminiń óte tómen ekeni anyqtaldy. Osy oraıda sharýalar eskeretin bir jáıt, tuqym seber aldynda jerge agrohımıalyq kartogram jasalý kerek. Iaǵnı, topyraqtyń quramyndaǵy fosfor, azot, kalıı sekildi mıneraldy tyńaıtqyshtardyń mólsherin anyqtaý kerek. Olardyyń kólemi mólsherden asyp nemese kem bolmaǵany jón. Máselen, shet elde egistik alqaptyń kólemi kishi bolǵanmen, túsim mol, ári sapaly. Biz gektarynan 10s-den ónim alsaq, qýanamyz, al olar toryraqtyń tabıǵı qalpyn saqtaýdyń arqasynda 30-40s-den alady. Bıyl elimizde 24 mln.ga jerge egin egilmek. Qorektik zattardy tıimdi paıdalansaq, 10 mln.ga jerden elimizdi jerden de, elimizdi túgel qamtamassyz etetin astyq jınaýǵa bolady,-deıdi Tilekqabyl Ermekbaev.  Mysaly, ótken jyly oblysta 321t amıak selıtrasyn, 90t amofos jáne 36t kádimgi sýperfosfat alýǵa kvota bólinipti. Bıylda bul jumystardyń jalǵasyn tabatyny anyq.

Sabannyń paıdasy

Astyqty orǵannan keıin saban qaldyrý-organıkany jınaqtaýdyń tıimdi ádisi. Tilekqabyl Ermekbaev sabannyń qunaryn arttyratyn óte qundy tyńaıtqysh ekenin aıtady. Máselen, azot, fosfor, kalıı jáne organıkalyq zattardy túzý jaǵynan astyq tuqymdastarynyń 1t sabany  ylǵaldylyǵyna 75% kóńniń 2-3t-na sáıkes keledi eken. Iaǵnı, topyraqqa aralastyrylǵan 1t kóń orta eseppen 55-56 keli qarashirikke túzse, 1t saban 170-190 keli jınaıdy. Demek, bul tapsyrmaıtyn organıkalyq tyńaıtqysh ekenin kórsetedi.

-"Qazirgi tehnıka sabandy untaqtap jiberetindikten, alqapta jabyndy paıda bolady. Bul ylǵaldy jaqsy saqtap qalýǵa múmkindik beredi

 

Qorytyndy

Búgingi kúni aýyl sharýashylyǵy salasyndaǵy basty másele-topyraqtyń tabıǵı qunaryn saqtap, ónimniń shyǵymdylyǵy men sapasyn arttyrý.Sebebi qýańshylyqtyń ekologıalyq zardaptary klımattyń antropogendik pen ózgerýi bolyp otyr. Topyraqtyń qunaryn todtyratyn negizgi úsh element-fosfor, kalıı, azot ekenin eskersek, elimizdegi egistik topyraqtyń 98%-na fosfor jetispeıdi eken.

Máselen, QR-nyń topyraǵynyń quramynda kalıı kóp bolǵanymen, fosfordyń tapshylyǵy mádenı daqyldardyń ónimi kemýde. Al elimizdiń fosfordyń qory jaǵynan álemde besinshi oryndy ıelenedi. Aýyl sharýashylyq daqyldarynyń ónimin, onyń ishinde astyqty mol alý úshin jerdi paıdalanýdyń praktıkalyq máselelerine erekshe nazar aýdarý kerek.

Sebebi, tyńaıtqyshtardy retsiz qoldaný, qýańshylyq, ylǵaldyń azdyǵy, agro tehnıkalyq sharalardy tıimdi paıdalana bilmeý nátıjesinde jer qurtysy búlinip, astyqtyń sapasy nasharlap, shyǵymy tómendeıdi. Sondyqtan qorektik zattardy utymdy qoldaný arqyly topyraqtyń tabıǵı qalpyn saqtap qalýǵa bolady. Al tabıǵı topyraqtan nár alǵan astyq tuqymdas daqyldardyń (bıdaı, arpa, júgeri, tary, t.b) ónimi men sapasy joǵary jáne turaqty bolatyny belgili. Astyqty orǵannan keıin saban qaldyrý-organıkany jınaqtaýdyń tıimdi ádisi bolyp tabylady. Tilekqabyl Nurǵalıuly sabannyń topyraq qunaryn arttyratyn faktor tyńaıtqysh ekenin aıtady. Máselen, fosfor, azot, ylǵaldylyǵy 75% kalıı jáne organıkalyq zattardy túzý jaǵynan astyq tuqymdastarynyń 1t sabany kóńniń 2-3t sáıkes keledi eken. Iaǵnı, topyraqqa aralastyrylǵan 1 t kóń orta eseppen 55-56kg qarashirik túzse, 1t saban 170-190 kg jınaıtyny agyqtalǵan. Demek, bul istelgen sabannyń taptyrmaıtyn organıkalyq tyńaıtqysh ekenin kórsetedi.

Qazirgi tehnıka sabandy untaqtap jiberetindikten, alqapta  jabyndy paıda bolady. Bul ylǵaldy jaqsy saqtap qalýǵa múmkindik beredi. Sondyqtan aýyl salasynyń  mamandary osyǵan asa mán bergen jón. Biraq osyndaı organıkalyq tyńaıtqyshtardy mindetti túrde mıneraldy tyńaıtqyshtarmen tolyqtyrǵanda óte jaqsy nátıjege qol jetkizýge bolady.

Atalǵan sharalar topyraq ekologıasyn jaqsartýdyń negizgi baǵyty, al is júzinde aýyspaly egis, eginshilik júıelerin retteý, topyraqtaǵy qorektik zattardyń eseptep otyrý jáne t.b máseleler keshendi talaptardy qajet etedi.

Jumysqa paıdalanylǵan ádebıetter tizimi

1. Ó.O.Ospanov, E.Jamalbekov«Qunarlyjer – quttymeken» Almaty 1983 j
2. Q.Sybanbekov «Jasyl álem  syrlary» Almaty, «Raýan» 1990 j
3. A.A.Shıbanov,M.I.Sherbakov,G.V. Ýstımenko  «Osnovy  agrotehnıkı  polevyh  kúltýr» Moskva 1990 j
4. A.S.Shildebaev «Ekologıa» Almaty 2005 j
5. Djangalıev A.D., Koseıko A.N., Levına M.P. Sorta plodovyh ı ıagodnyh kúltýr Kazahstana. –Almaty: Kaınar, 1968
6. Kolesnıkov V.A. (red.). Chastnoe plodovodstvo. –M.: Kolos, 1979
7. Mataganov B.G., Aıapov K.J. Plodovye ı ıagodnye kúltýry. –Almaty: Kaınar, 1997
8. Tarasov V.M. (red.) ı dr. Praktıkým po plodovodstvý. –M.: Kolos, 1981
9. Shıtt P.G. Izbrannye trýdy. –M.: Kolos, 1972
10. Markov V.M. Ovoshevodstvo. – M.: Kolos, 1974.
11. Balashev N.N., Zeman G.O. Ovoshevodstvo. – Tashkent: Ýkıtývchı, 1981.
12. Zýev V.I., Abdýllaev F.G. Ovoshevodstvo zashıshennogo grýnta. – Tashkent: Ýkıtývchı, 13. Matveev V.P., Rýbsov M.I. Ovoshevodstvo. – M.: Kolos, 1985.
14. Iýsýpov M.Z., Petrov E.P. Ovoshevodstvo. – Alma-Ata, 1989.
15. Iýsýpov M.Z., Petrov E.P., Ahmetova F.S. Ovoshevodstvo Kazahstana. – Almaty, 2000.

---