InfoHub Logo

Mańǵystaý oblysy, Mańǵystaý aýdany
Á.Jangeldın atyndaǵy orta mekteptiń  
2 synyp oqýshysy: Kúntýarqyzy Aımıra
Ǵylymı jetekshi: Ýngarbaeva Aıaýjan Kosnıazovna
Bastaýysh synyp muǵalimi

 

PİKİR

Zertteý jumysynyń barysynda jas zertteýshi Kúntýarqyzy Aımıra Mańǵystaý jerine klımatyna beıim janýar túıeni zerttedi. Ol tek túıe janýarynyń paıdasyn zerttep qana qoımaı, sonymen qatar onyń adam ómirine óte qajet janýar ekenin, jese tamaq, minse kólik, súti óte paıdaly ekenin bildi.

Túıe sútinen jasalǵan shubattyń ókpe aýrýyna shıpaly ekenin, túıeniń júni ári kıim, ári jamylǵy ekenin bildi.

Terisinen ton, etik, sýsyn quıatyn torsyq, beldik t.b jasaıtynyn bildi.

Shyǵarmashylyq jumysyn zertteý barysynda shyǵarmashylyq qabiletteri damyp, logıkalyq oılaýy, oı-órisi keńeıdi.

Jas zertteýshi daryndylyǵyn damytýǵa qajetti zertteý jumystaryn júrgize alatyndyǵyn kórsetti. Zertteý barysynda túrli materıaldardy qoldandy.

Jas zertteýshi Kúntýarqyzy Aımıra izdenimpazdyq jolynda qanaty talmaı, joǵary samǵap belgili bir dárejege jetýine tilek bildiremin.

Jetekshisi: Ýngarbaev Aıaýjan

 

Abstrakt

Zertteýdiń maqsaty: Qazaq halqynyń tórt túliginiń biri sanaǵan túıeniń qasıetti mal ekenin, qasıetti mal dep sanaýynyń sebebin bildirý. Túıe maly minseń kólik, ishseń sýsyn, jeseń tamaq, aýrýyńa shıpa, kıseń kıim, turmystaǵy kerekti zattar. Osyndaı qasıetti janýardy tórt túliktiń tóresi sanaǵanyna toqtalý. Ár bir zertteýler arqyly balanyń oı tolǵanysyn arttyrý, bilimge qushtarlyǵyn oıatý.

Zertteýdiń boljamy: Túıeni zertteı otyryp oqýshynyń qyzyǵýshylyǵy oıanady, belsendiligi artady. Taqyrypqa baılanysty túıe ónimderi men, ádebıetpen ushtastyra otyryp, túıeniń ónimdiligi jaıynda bıznes jospar qurýǵa daǵdylandy.

Zertteýdiń kezeńderi: 2015 jyldyń qyrkúıek aıynda taqyrypqa qatysty materıaldar jınaqtalyp, júıelendi. Jınaqtalǵan materıaldar men jumys baǵyty-baǵdary aıqyndalyp, jospar quryldy.

Zertteýdiń ádisteri: Jumysty zertteý jáne jınaqtaý.

Zertteýdiń jańalyǵy: Túıe janýarynyń bolmysy jaıynda túrli boljamdar qarastyrylyp, jan-jaqty zertteldi.

Zertteýdiń nátıjesi: Túıe Mańǵystaý jerine beıim ekenin zerttep. Shubatynyń emdik qasıetin adam aǵzasyna paıdaly nárýyzdaryn anyqtap kestege toltyryldy.

Qorytyndy: Elimizdiń mal sharýashylyǵyna asa kóp mán berilip, túıe sútiniń, júni jáne etine memlekettik qoldaý kórsetilip, halyqaralyq úlgide eksporttalyp asa zor oryn alsa bizdiń myqty tusymyz jańa tabys kózine aınalary anyq.

 

Jospar

İ. Kirispe
İ. Negizgi bólim
Túıeniń shyǵý tarıhy
Túıeniń túrleri
Túıeniń ónimderi
İİİ. Zertteý bólimi
Ádebıetpen ushtastyrylýy
İÚ. Zertteýdiń jańalyǵy
Ú. Usynys
Úİ. Qorytyndy
Úİİ. Paıdalanylǵan ádebıet

İ. Kirispe

Mańǵystaý oblysy Qazaqstanyń ońtústik-batysynda ornalasqan. Jer kólemi 165,6 myń sharshy shaqyrym. Oblystyń soltústik bóliginde Jeltaý, (221m), Mańǵystaý (148m) taýlary jáne qumdy massıvteri (Qaraqum, Sam jáne basqalary), sortań jerleri (Óliqoltyq, Qaıdaq, Qaradúleı jáne basqalary) jáne Bozashy túbegi bar Kaspıı mańy jazyǵy ornalasqan. Ortalyq bóliginde Mańǵystaý túbegi jáne TMD-daǵy eń úlken oıpat-Qaraqıa (132m) ornalasqan. Ońtústik-batysynda Kendirli-Qaıasan jazyǵy, ońtústiginde-Qarynjaryq oıpaty, shyǵysynda-Ústirt jazyǵy ornalasqan. Mańǵystaý oblysynyń aýmaǵy bıoklımattyq jaǵdaılarynyń sıpaty boıynsha sur-bozǵylt topyraqty shóleıtke jatady. Barlyq aýmaqta keń taralǵan sorlar, sortańdar kezdesedi. Keń aýqymdy aýmaqty qum alyp jatyr.

Mańǵystaý oblysynyń klımaty arktıkalyq, ırandyq jáne turandyq aýa massalarynyń áserinen qalyptasady. Jyldyń sýyq kezeńinde batystan qatań sibir antısıklonynyń kelýimen aýa massasy basymdyq kórsetedijyly kezeńdeol Orta Azıa men Iran shólderiniń ystyq tropıkalyq massalarymen almasady. Osy aýa massalarynyń áserinen qurǵaq, shuǵyl kontınentti klımat túziledi.

Kaspıı jáne Aral teńizderiniń áseri óte shekteýli. Ol tek jaǵalaýdyń jińishke shettiginde baıqalady jáne aýanyń dymqyldanýyna, qys aılarynda temperatýranyń joǵarylaýyna, jazǵy aılarda aýanyń salqyndaýyna,jyldyq jáne táýliktik temperatýra soltústiginde -5, -8⁰ S, al ońtústiginde  jylymyqtar bolyp turady. Aladen tómen emes. Keı jerlerde aýa temperatýrasy 42-47⁰ S-ge deıin kóteriledi. (absolúttik maksımým). Aýanyń ortasha táýliktik temperatýrasy 0⁰S joǵary bolatyn kezeńniń uzaqtyǵy 250-300 kún. Jaýyn-shashyn az túsedi. Ortasha jyldyń mólsheri 130-180mm. Jaýyn-shashyn maksımýmy jyldyń jyly kezeńine tán. Qarastyrylyp otyrǵan aýmaq jeldik energetıkalyq qoryna baı. Kúshti jelder men borandar bolyp turady. Aýmaqtyń basym bóliginde jeldiń ortasha jyldyq jyldamdyǵy  4-5m/s quraıdy. Qatty jyldamdyqpen soǵatyn jel Kaspıı teńiziniń jaǵalaýynda bolyp turady, onda jeldiń ortasha jyldyq jyldamdyǵy 6-7m/s quraıdy. Aýmaqtyń basym bóliginde shyǵys jáne ońtústik shyǵys baǵyttan jel soǵady.

Mańǵystaýdyń klımaty egin sharýashylyǵyna qolaısyz, biraq shólge shydamdy maldarǵa qolaıly. Sý tapshylyǵy bolǵandyqtan, onda egistikter qoldan sýarylady. Mal sharýashylyǵynda sıyr, qoı, jylqy, túıe janýarlary ósiriledi. Ólkemizdegi úı janýarlarynyń ishinde 57% túıe alyp otyr.

İİ. Negizgi bólim

2.1.  Túıeniń shyǵý tarıhy

Túıe – sútqorektiler klasynyń kóntabandylar (siritabandy) otrádyna jatatyn kúıis qaıyratyn janýar. Ońtústik Amerıkanyń taýly  aımaqtarynda taralǵan túıetek (gýanako) jáne túıebas ta (vıkýná) osy otrádqa jatady. Olardyń denesi túıeden kishi, órkeshi bolmaıdy. Olardyń qolǵa úıretilgen qol tuqymdary taý taılaq (lama) jáne kekilesh (alpaka) dep atalady.

Túıe latynsha (Camelus) – siri tabandylar otrád tarmaǵyna jatatyn iri sútqorekti janýarlardyń bir týysy. Túıeler shólge de, aıazǵa da,  tózimdi, kúshti kólik maly. Túıeniń eki túri bar: qos órkeshti túıe (Baktrıa  túıesi) - negizi ósiriletin jerleri: Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Astrahan, Stalıngrad, Saratov jáne Chıta oblystar. Burynǵy KSRO- da munyń Astrahan túıesi, Qazaqstan túıesi, Mańǵol túıesi dep  atalatyn negizgi úsh tuqymy ósiriledi. Bir órkeshti túıeniń kóp ósiriletin jeri – Qaraqum.Qospaq túrlerine, paıdalanýyna, qanyna qaraı: arýana, jelmaıa, nar dep atalady. Túıeniń eti mol, júni bıazy bolady. Túıe ejelden shóldi-tuzdy aımaqtardyń tabıǵat jaǵdaılaryna jaqsy beıimdelgen, aptap ystyqtarda apta boıyna sýsyz tirshilik ete alatyn birden-bir shydamdy túlik. Soǵan qaramastan olardy jazda kúnine 2 ret,  qysta 1 ret sýarý qajet, tuzdy-kermek sýdy jaqsy ishedi. Qolaısyz tabıǵat jaǵdaılarynda azyq retinde paıdalaný úshin órkeshine artyq maı jınalady. Keýdesindegi, tabandaryndaǵy, shyntaǵyndaǵy, tizesindegi qajaý súıelderiniń arqasynda ystyq jerde, qumda jata alady.Túıeniń taǵy bir bıologıalyq ereksheligi - qysta qolda baǵýdy, sapaly azyqtandyrýdy jáne qorany kerek etpeıdi. Biraq túıeler qyrqylgan alǵashqy aptada ókpek jelmen joǵary ylǵaldyqqa tózimsiz, osy mezgilde olardyń jaýyn-shashyn men sýyqqa urynbaýyn qamtamasyz etý kerek.

Túıeniń dene turqy iri .Onyń salmaǵy 450-550kg, moıny ıir jáne uzyn. Denesiniń  bir jerinde uzyn shýdaly júnderi bolady. Qurǵaq dalaly, shóleıtti jáne shóldi aımaqtarda tirshilik etýgebeıimdelgen. Sondyqtan halyq túıeni «shól dala kemesi» dep ataıdy. Qolda ósiriletin túıelerdiń arǵy tegi-jabaıy túıeler. Túıe budan 4-5 myń jyl buryn qolǵa úıretilgen. Aıyr órkeshti túıeniń qolǵa úıretilgen jeri - Orta Azıa. Syńar órkeshti túıeniń qolǵa úıretilgen jeri - Afrıka. Aıyr órkeshti jabaıy túıe Manǵolıanyń Gobı shólinde ǵana saqtalǵan. Túıeni - tórt túliktiń tóresi, kıeli túliktiń biri  dep eseptegen. Túıeniń pirin - «Oısylqara» keı jerde «qaýsyl - qazy» dep ataıdy. Ertede túıeli kósh «saharanyń saltanaty» dep atalǵan. Ejelgi Qytaıdan Jerorta teńizine deıingi kerýen jolynyń tarıhy túıe túligimen tikeleı baılanysty. Tórt túliktiń boıynda bolatyn jaqsy qasıetterdiń bári túıe malynyń boıynan tabylady. Aýyz ádebıetiniń kóptegen úlgilerinde túıege qatysty teńeý sózder, danalyq naqyldar, maqal-mátelder kóptep kezdesedi. Bul oı-tujyrymdar túıeniń tirshilik erekshelikterin aıqynańǵartady. «Túıesi bardyń – kıesi bar», «Kóterem dep túıedeı bezbe –saltanatyń emes pe? Tebegen dep bıeden bezbe – qos qanatyń emes pe?». Túıe túligin qasterlep «ulyq» dep ataıdy. Túıeshini «ulyq baqqan» dep qurmettep, oǵan kópshilik jınalǵan jerde tórde oryn bergen. Keıbir aımaqtarda túıeni «káýis» dep shaqyrady. Túıeni alǵash júk tasymaldaý maqsatynda kósh kóligi retinde úıretken. Erte zamandardaǵy el men eldiń arasyndaǵy saýda-sattyq túıeli kósh kerýenderi arqyly júrgizilgen. Tarıhı derekterde Samarqan saýdagerleriniń saparǵa Jibek joly arqyly 30 myń túıemen shyqqandyǵy jazylǵan.

2.2 Túıeniń túrleri

Túıeniń syrt beınesine qaraı eki topqa bólingen. Olar aıyr órkeshti (dromedar) jáne syńar órkeshti (baktrıan), jas shamasyna karaı birneshe topqa bólinedi. Qazaqstanda qolǵa úıretilgen aıyr órkeshti túıeniń qoltuqymy kóbirek kezdesedi. Ony keıbir aımaqtarda «aıyr túıe», Aral men Kaspıı aralyǵynyń turǵyndarynyń  «tús túıe» dep ataıdy. Aıyr órkeshti túıeniń jabaıy túri «qaptaǵaı» dep atalady. Aıyr órkeshti túıeniń urǵashysyn - «ingen», erkegin - «býra» deıdi. Aıyr órkeshti túıe ǵylymı tild  «baktrıan» dep atalady.Onyń denesi iri,salmaǵy 450-550kıloǵa deıin jetedi.Qazirgi kezde aıyr órkeshti túıeniń qolǵa úıretilgen úsh qoltuqymy bar. Olar qalmaq, qazaq jáne mańǵol qoltuqymdary. Qazaqstanda kóp ósiriletin qazaqtyń aıyr órkeshti túıesi. Ol qurǵaq dalaly, shól-shóleıtti jerlerdiń tabıǵı jaǵdaılaryna jaqsy beıimdelgen. Ańyzaq ystyqqa, úskirik aıazǵa tózimdikeledi. Mańǵystaý, Atyraý, Batys  Qazaqstan, Aqtóbe, Qyzylorda, Jambyl, Almaty, Shyǵys Qazaqstannyń keıbir aýdandarynda ósiriledi. Syńar órkeshti túıeni ǵylymı túrde «dromader» deıdi. Qazirgi kezde qolda arýana dep atalatyn qoltuqymy ósiriledi. Jabaıy túri joıylyp ketken. Onyń jalpy aty - «nar». Urǵashysy - «maıa» nemese «arýana», erkegi - «úlek». Syńar órkeshti túıe ystyqqa tózimdi, biraq qatty aıazǵa shydamaıdy. Orta Azıa men Kazaqstan jerinde ǵasylar boıy halyqtyń suryptaý ádisimen ósirilip keledi. Qazir túıeni kólik retinde paıdalanýdan góri, eti, shýdasy, súti úshin ósirý paıdaly. Mamandardyń pikiri boıysha, bir túıeniń beretin ónimi 15 qoıdyń beretin ónimine teń.

2.3 Túıe ónimderi

Túıe adam ómirinde úlken ról atqarady. Sonyń ishinde túıe súti kóptep qoldanylady. Túıe sútiniń paıdasy onyń quramyndaǵy nárýizdarda. Túıe sútiniń ereksheligi maı, belok, mıneraldyq zattary jáne basqa quramdyq elementeriniń mólsheri kóp bolyp keledi; onyń ústine asa nárli. Túıeniń súti, eti, júni paıdalanylady. Sútinen emdik qasıeti bar shubat, maı, qurt, balqaımaq daıyndalsa, eti taǵamǵa qoldanylady, al júninen 85%taza, óte baǵaly túbit. Onyń mundaı qasıetterin óte erteden-aq bilgen. Myqty sharshamaıtyn minis atyn ósirý úshin, mysaly, Qulynǵa túıe sútin bergen. Túıe sútiniń túsi ádette appaq bolady, dámi tushshylaý-tátti nemese táttileý –tuzdylaý bolyp keledi, konsıstensıasy qoıý, bir ydystan ekinshi ydysqa quıǵanda qatty kópiredi.

Túıe sútindegi beloktyń quramy.

 

Túıe túri	Belok %	Kazeın%	Albýmın%	Globýlın%
Baktrıan	4,45	3,22	0,71	0,46
Dromedar	3,6	2,8
Qospaq	3,7	2,8	0,87	0,9

 

Túıe súti beloktarynyń sapalyq quramynyń bıe men sıyr súti beloktarynyń sapalyq quramynyń eleýli aıyrmashylyqtary bar.

 

Tórt túliktiń sútindegi beloktyń quramy

Janýar túri	Belok%	Kazeın%	Albýlın,globýlın%
Túıe	4,45	3,22	1,23
Sıyr	3,4	2,7	0,7
Bıe	2,2	1,25	0,95

 

Baktrıandar sútinde saýylý merziminde amınqyshdary kóp bolady. Jyldyń ir túrli maýsymynda amınqyshdary mólsheri birdeı bolmaıdy. Bıologtardyń zertteýlerinde túıe sútinde qannyń qyzyl formaly elementterin túzýge kómektesetin amın qyshqyldary bolǵandyǵy anyqtaldy. Túıe sútindegi maı mólsheri onyń tuqymyna, túrine jyl mezgiline, azyqtandyrýǵa jáne basqa faktorlarǵa baılanysty. Qazaq baktrıandarynyń sútiniń maılylyǵy sút shyǵatyn kezde ýytqıdy. Súti suıyq ingenderdiń sútinde 3,6-3,8%, al súti qoıý ingenderdiń sútinde 8% deıin bolady. Bólip-bólip saýylǵan túıe sútiniń maılylyǵy budan da góri aýytqıdy. Mysaly alǵashqy saýymnyń maılylyǵy 3,5%-4%deıin, negizgi saýymdiki -5,5-6,0% deıin jáne sońǵy ıdirimdiki 8%-12% deıin.

Shubat asqazan, ishek, ókpe, rak aýrýlaryna birden-bir em. Shubat adamnyń densaýlyǵy úshin mańyzdy ról atqarady. Qýaty men darýlyq qasıeti qymyzdan kem emes. Qymyzda 499-528 kkal bolsa shubatta 789-991kkal bolady. Shubat quramynda maı, ártúrli vıtamınder men tuzdar kóp bolady. Shubatty Mańǵystaý oblysy Tushybek bulaǵyndaǵy emdeý ornynda ókpe aýrýlaryn emdeýge paıdalanǵan. Buryn qazaqtar qoıý túıe sútin sháıǵa qosyp ishken, onyń ústine túıe sútin olar sıyr súti retinde paıdalanady. Shubattan basqa, qazaqtar túıe sútine basqa da janýarlardyń sútin qosa otyryp túrli sút taǵamdaryn óndirip shyǵarǵan. Mysaly: qurt, balqaımaq, t.b.

	Túıeniń súti	shubat
Qyshqyldyq	18%	28%
Maılylyq	4,3%	4,3%
Laktoza	2,75%	1,32%
Qurǵaq zaty, maıdyń basqasy	8,2%	6,6%
Mınerady zattar	0,86%	0,75%
Etıl spırti		1,1%
Askorbın qyshqyly	5,6%	4,8%

 

Shýdasy

Túıeniń shýdasy da qymbat baǵalanady. Ony býyn, quıań,býırek  aýrýlaryna radıasıa sáýlelerine  qarsy em retinde paıdalanady. Shýdadan baǵaly toqyma buıymdar jasalynady. Túıe túligi kúı tańdamaıdy, basqa mal jemeıtin qatty tikendi ósimdiktermen qorektene beredi. Túıe kúndiz jaıylyp, túnde jatyp kúıis qaıyrady. Birneshe táýlik sý ishpeýge shydaıdy. Bul kezde órkesh maılarynan bólingen sýdy paıdalanady.

İV. Ádebıetpen ushtasýy

•    Jylqy - maldyń patshasy, túıe - maldyń qasqasy.
•    Attyń ataǵy, túıeniń tabany úlken.
•    Bir túıeniń eki órkeshi, bir ketse - kúshi joq,
     Bir bıeniń eki emshegi, biri ketse - súti joq.
•    Túıe qashyp, júkten kete almas.
•    Túıe kóp bolsa, júk syımaıdy.
•    Túıe ólgen jerde júk qalady.
•    Qonys aqysyn túıe qaıtarady.
•    Alystan shabynǵan býranyń kúshi qaıtady.
•    Ótkelden ótkende túıeniń úlkeni taıaq jeıdi.
•    At bıeden, arýana túıeden túıeden týady.
•    Tórt aıaqtyda bota, eki aıaqtyda qurdas (baja dep te aıtady) tatý.
•    Túıe balasy tóre balasy.
•    Túıe baılyq, jylqy myrzalyq.
•    Túıe jamany – kórt, shóp jamany kert.

 

Jumbaq

Iir-ıir denesi,
Sharýany toltyrsyn!
Saharanyń kemesi.     
Kózi jaryq juldyzdaı
Moıyny ıir qobyzdaı,
Quıryǵy uzyn qamshydaı,
Shýdasy bar jamshydaı.
Ashshy shópter-tamaǵy,
Shólge shydap baǵady.
(Túıe)

Kezikti bir janýar,
Ústinde eki taýy bar.
(Túıe)

Mań-mań, mań basqan
Shýdalaryn shań basqan.
(Túıe)

Óleń joldary

It-qus, pále, indetten aman saqtap,
Top-top qylyp botalat, arýana
Jáne bir tilek tileıin,
Bergenińdi bileıin,
Qotanǵa syımas túıe ber,
Túıe berseń úıe ber!
Jatqan jeri daladaı,
Azý tisi qaladaı,
Eki órkeshi baladaı,
Qarshyldaǵan býrasy,
Jalbyraǵan shýdasy,
Jibekten bolsyn buıdasy.

Ańyz áńgimeler

Túıe-taý - Tabıǵat-Ananyń asqan sheberliginiń nátejıesinde paıda bolǵan músin. Tipti, keıbir saıahatshylar taýdy - «tabıǵat kesheniniń nyshany» dep atap jatady.

Reseıdegi Orynbor jerinde ornalasqan osy erekshe taý týraly el aýzynda birneshe ańyzdar bar.

Erte erte ertede, este joq eski zamandarda bir alyp túıe Oral jotalarymen kúsh synaspaq bolyp, saparǵa attanady. Tabıǵatty jeńgen tirshilik ıesi bar deısiz be? Túıe de tabıǵatqa tótep bere almaı, qyrdyń eń bıik jerleriniń birine kelgende tas bolyp qatyp qalǵaneken. Sol ýaqyttan beri birneshe ǵasyr ótse de, túıe áli óz ornynda jatyr...

Kelesi bir ádemi ańyz bylaı dep syr shertedi bir kezderi dál osy jerlermen ataqty saýda kerýeni júrip ótetin bolypty. Bul kerýendegi adamdar sharýaǵa jaıly jer izdep júrgen kórinedi. Týra shól dalaǵa kelgende olardyń sýlary men tamaqtary taýsylyp, barlyq adamdar men túıeler qyrylyp qalady. Tek qana bir túıe ǵana aman qalyp, jol júrýin jalǵastyra beredi. Uzaq jol júrip, bir qyrdyń basyna aıaldaǵanda ólip ketedi. Sol túıe búginde taýǵa aınalǵan...

Qorytyndy

Biz osy jobany qoryta kele, Mańǵystaý jeriniń klımatyna beıim janýar túıeni zerttedik. Zertteýdegi maqsatymyz túıeniń qandaı túrleri kezdesedi, onyń qandaı paıdaly qasıetteri bar. Osy maqsatta jumys jasadyq. Zertteý barysynda túıe sútiniń, shubatynyń emdik qasıetterin zerttep onyń quramyndaǵy adam aǵzasyna paıdaly nárýyzdardy anyqtap kestege toltyrdyq.

Túıe sharýashylyǵy, túıe ósirý – mal sharýashylyǵynyń dástúrli salalarynyń biri. Respýblıkadaǵy barlyq jaıylymdyq jerdiń 64%-dan astamyn (116 mln. Ga) túıe sharýashylyǵy arqyly barynsha tıimdi paıdalanýǵa bolatyn, shól jáne shóleıt alqaptardyń alyp jatýy osy salany órkendetýge keń jol ashady. Qazaq halqy eti men súti ári taǵam, ári shıpaly dárý, júni – kıim, ózi senimdi kólik bolǵan qasıetti janýardy tórt túliktiń tóresi sanaǵan.

Elimizdiń azyq-túlik kesheni júıesinde mal sharýashylyǵy ónimderin óndirýdi ulǵaıtý aýyl sharýashylyǵy salasynyń basym baǵyttarynyń biri bolyp tabylady. Osy oraıda joǵary sapaly, ekologıalyq turǵyda taza jáne básekege qabiletti ónimdi (et, sút jáne jún) óndirýdiń qosymsha qory bar mal sharýashylyǵynyń dástúrli salasynyń biri – túıe sharýashylyǵy.

Ózińizge belgili, elimizdiń turǵylyqty halqy yqylym zamannan beri túıe sharýashylyǵymen aınalysady. Tórt túliktiń ishinde túıe malyn baılyq retinde de, kólik retinde de, azyq retinde de qatty qasterlegen.

Sońǵy jyldary túıe sanynyń turaqty ósýi baıqalýda. Mysaly, 2004 jyly respýblıkada 125, 7 myń bas túıe bolsa, 2010 jyly bul kórsetkish 158, 6 myńǵa jetken, ıaǵnı 6 jylda 26, 1%-ǵa kóbeıip otyr. Aıta ketý kerek, respýblıkadaǵy túıe sanynyń 80% Mańǵystaý (46, 5 myń bas), Atyraý (31, 4 ), Qyzylorda (28, 1), Aqtóbe (16, 6) oblystarynda ósirilýde. Memleketimizdiń keıbir óńirlerinde bıylǵy uzaqqa sozylǵan qýańshylyqqa baılanysty qalyptasqan jaǵdaı ekonomıkalyq turǵydan táýekelge bel býyp, jer sharýashylyǵyn damytqannan góri, mal sharýashylyǵyn, onyń ishinde osy aımaqqa beıim túıe sharýashylyǵyn damytýǵa erekshe nazar aýdarý qajettigin kórsetti. Sondaı-aq, túıe sútinen óndiriletin dástúrli ónim memleketimizdiń ereksheligi retinde tabylady jáne ol durys damyp, memlekettik qoldaý tapsa halyqaralyq naryqta bizdiń úlgi bolarlyq myqty tusymyz (vızıtnaıa kartochka) ne jańa tabys kózine aınalary anyq.

Usynys:
Ólkemizde túıe sharýashylyǵyn damytý;
Arnaıy jaıylym
Fermalar ashý
Saýynshylar
Sút, shubat óndiretin zaýyttar;
Mal dárigeriniń sanyn arttyrý
Mal azyǵyna qarjylaı kómek.

V. Paıdalanǵan ádebıetter

 

1. Seıilhanuly Q. «Ósken Orda», «Zerde», 2003.
2. «Mańǵystaý ensıklopedıasy», «Atamura», 1997.
3. «101-jumbaq», «Atamura», 1998.
4. «Janýarlar álemi», «Mektep», 2008.
5. www.google.kz
6. www.aktau--bicnes.com
7. lıneı K. «Janýar bıologıasy», «IDEN». 2010.
8. Qazaqtyń salt-dástúrleri men ádet ǵuryptary, «Atamura», 2013.

 

---