Tóte jazý. Qazaqtyń tuńǵysh álipbıi
Páni: qazaq tili men ádebıeti
Ótkiziletin kúni, orny:
Oqý toby: PMT - 03
Taqyryby: Tóte jazý. Qazaqtyń tuńǵysh álipbıi
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Ulttyq til tarıhynyń qalyptasý jolymen jáne uly reformator ǵalym A. Baıtursynuly negizin qalaǵan tóte jazý júıesi erekshelikterimen tanysý, onyń tarıhı mańyzyn uǵyný.
Damytýshylyq: Óz oı - pikirin erkin, júıeli jetkize bilýge úırete otyryp, til baılyǵyn, saýatty jazý daǵdysyn arttyrý.
Tárbıelik: «Máńgilik El» ıdeıasynyń qundylyqtaryn uǵynýǵa baýlý.
Negizgi derekkózder, resýrstar, jumys quraldary
Dáris, A. Baıtursynulynyń álipbıi, taqyrypqa baılanysty plakattar, úlestirmeli paraqshalar.
Oqytýda qoldanylatyn ádis - tásilder: Blým taksonomıasy, suraq - jaýap, juppen jumys
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi: sálemdesý, túgendeý, bilim alýshylardyń nazaryn sabaqqa aýdarý
İİ. Biz sabaǵymyzdy «Blým taksonomıasy» ádisi boıynsha ótkizemiz, ıaǵnı sabaǵymyzdyń taqyrybyn biz satylap, zertteı otyryp meńgeremiz, sol arqyly maqsatymyzǵa jetemiz
1 - saty. Bilý.
Maqsaty: Eski qazaq jazýy týraly ótken sabaqtyń taqyrybyn eske túsirý.
Oqytýshynyń is - áreketti: ótken sabaqtyń taqyryby boıynsha suraq qoıa otyryp, jańa taqyrypqa jeteleıdi, baqylaıdy.
Tapsyrmalar júıesi:
• Qazaq rý - taıpalarynyń eń kóne jazýy qalaı atalady jáne bul jazý qaı ýaqytqa tıesili?
• «Rýna» jazýy týraly ne bilemiz?
• Kóne túrki jazýyn ǵalymdar qalaı bóledi?
• Qazaq álipbıi HH ǵasyrda qalaı ózgerdi?
Bilim alýshylardyń is - áreketi: Oqýshylar eske túsiredi, jaýap beredi
Nátıjege baǵyttaý: Suraqtarǵa jaýap izdeıdi. Ótkenderin eske túsiredi.
2 - saty. Túsiný.
Maqsaty: A. Baıtursynuly negizin qalaǵan tóte jazý júıesi erekshelikterimen tanysý
Oqytýshy is - áreketi: jańa taqyrypty túsindiredi.
Qazaq jazýy óz tarıhynda 5túrli álipbıdi basynan ótkergen:
1. Kóne túrki álipbıi. (V – VIII ǵǵ) Orhon, Enıseı, Talas ózenderiniń boıynan, Esik qalasynyń mańynan tabylǵan eskertkishterdiń tili
2. Eski arab jazýy (VIII – HH ǵǵ)
3. Arab grafıkasyna negizdelgen reformalanǵan qazaq jazýy (1912 - 1929jj)
4. Latyn álipbıi (1929 - 1940jj)
5. Orys álipbıi (kırılısa. 1940j. bastap osy kúnge deıin)
Qazaqstanda Arab jazýy ıslam dini arqyly 7 - 9 ǵasyrlar aralyǵynda taralǵan. Ál – Farabı, Qoja Ahmet Iassaýı, S. Baqyrǵanı t. b. ǵulamalar Arab jazýyn ózderi týyp - ósken ortalarynda úırengeni, sol dáýirlerde arabsha oqytatyn medreseler bolǵanyn kórsetedi. “Qadym” dep atalǵan bul jazý arqyly qazaq til dybystaryn tolyq jetkizý múmkin bolmady.
Eski arab jazýyn qoldanýdaǵy qıyndyqtardy eńserýdiń jolyn A. Baıtursynov tabady. Qazaq jazýy men álipbıi tarıhynda A. Baıtursynovtyń arab grafıkasyn qazaq tiliniń dybys júıesine beıimdep jasaǵan álipbıiniń mańyzy zor boldy. A. Baıtursynovtyń arab grafıkasyna negizdelgen (tóte jazý) eńbegi 1912 jyldardan bastap belgili bolyp, 1914, 1925, 1926 jyldary ár túrli basylymdarda elge tanyldy. Qazirgi álipbıimizdegi 42 áriptiń qyzmetin A. Baıtursynov jasaǵan álipbıde 16 árip pen dáıekshe atqarǵan edi. Qazaq tiliniń tabıǵatyna saı keltirý maqsatynda arab grafıkasyna ózgeris engizgen. Ǵalym 24 áriptiń ishinen arab jazýynan 16 tańbany daıyn kúıinde alǵan da, 8 tańbany ózi qosqan. Arab jazýynan alynǵan eki áriptiń tańbasy A. Baıtursynuly álippesinde basqa áripterdi tańbalaıdy
(stýdentterdiń nazaryna A. Baıtursynov reformalaǵan qazaq álipbıi usynylady)
Arab grafıkasyna negizdelgen jazýdyń erekshelikteri:
• Tóte jazý ońnan solǵa qaraı baǵyttalyp jazylady.
• Arab áripteri 2 jáne 4 túrli kóriniste jazylady. Iaǵnı, jeke jazylǵandaǵy keskini, sóz basyndaǵy keskini, sóz ortasyndaǵy keskini jáne sóz sońyndaǵy keskinderi ár túrli bolady. 2 kórinistegi áripter: A, Á, V, D, Ý, Z, O, Ó, R, Ý, U, Ú, H, E – oń jaq árippen qosylyp jazylady da, sol jaq árippen qosylmaı bólek jazylady. Al qalǵan áripter 4 kóriniste, ıaǵnı oń jaǵymen de, sol jaǵyndaǵy áriptermen de qosylyp jazylady.
Bilim alýshynyń is - áreketi: muqıat tyńdaıdy, «túrtip alý» ádisin qoldanyp, jańa sabaqtyń materıalyn dápterge jazady.
Nátıjege baǵyttaý: tanymdyq qyzmeti damıdy.
3 - saty. Qoldaný.
Maqsaty: A. Baıtursynov reformalaǵan qazaq álipbıiniń áripterin jazǵyzyp kórsetý arqyly etene jaqyn tanystyrý
Oqytýshynyń is - áreketi: stýdentterdiń nazaryn aldaryndaǵy jáne taqtada ilýli turǵan álipbıge aýdaryp, áripterdiń jazylýyn, tártibin taqtaǵa jáne dápterge jazǵyzady. Áripterdi qosyp, 1 - 2 býyndy sózder jazyp kórsetedi (nan, án, ar, pana, ıt, rıza)
Bilim alýshynyń is - áreketi: oqytýshynyń teorıa júzinde túsindirgenin is júzinde qoldanyp kóredi
Nátıjege baǵyttaý: tóte jazýdyń árip kórinisterin ajyrata biledi
4 - saty. Taldaý.
Maqsaty: taqyryp boıynsha juptyq tapsyrmalar oryndatý
Oqytýshynyń is - áreketi: bilim alýshylarǵa tapsyrmalar beriledi
1 - qatarǵa:
• óz esimderińizdi arab áripterimen jazyńyzdar
• berilgen arab áripterinen sózder qurastyryp jazyńyzdar
2 - qatarǵa:
• janyńyzdaǵy stýdenttiń esimin arab áripterimen jazyńyz
• berilgen sózderdiń qatesin tabyńyzdar
Nátıjege baǵyttaý: alǵan bilimderin óz betterinshe qoldana biledi
5 - saty. Jınaqtaý
Maqsaty: alǵan bilimderin jınaqtap, bekitý
Oqytýshynyń is - áreketi: ótilgen taqyryp boıynsha bilim alýshylarǵa qorapshadaǵy suraqtardy tańdatyp, jaýap alady
Suraqtar:
1. Qazaq jazýy óz tarıhynda neshe álipbıdi basynan ótkergen?
2. Kóne túrki jazýy qaı ýaqyt aralyǵynda qoldanyldy?
3. Eski arab jazýy qalaı dep atalǵan?
4. 1929 - 1940 jj. aralyǵynda qoldanylǵan álipbı?
5. A. Baıtursynov eski arab jazýyn nelikten reformalady?
6. Tóte jazýdyń qandaı erekshelikteri bar?
7. Tóte jazý qaı jyldan bastap qoldanyldy?
8. Arab grafıkasyna negizdelgen qazaq álipbıi neshe tańbadan turdy?
9. Qazaq rý - taıpalarynyń eń kóne jazýy qalaı atalady jáne bul jazý qaı ýaqytqa tıesili?
10. Rýna jazýy týraly ne bilesiz?
Jańa taqyryp boıynsha sınkveın qurastyryńyz:
Kim? Ne?
Qandaı?
Qashan?
Qalaı?
Ne istedi?
Bilim alýshynyń is - áreketi: ózderi suraqtardy tańdaıdy, jaýap beredi.
Nátıjege baǵyttaý: jańa taqyryp boıynsha meńgergenderin orta salady, pikir bildirip, bilimderin tıanaqtaıdy
6 - saty. Baǵalaý.
Maqsaty: jańa taqyrypty meńgerý deńgeıi boıynsha bilimderin baǵalaý
Oqytýshynyń is - áreketi: bilim alýshylardyń sabaq barysynda atqarǵan jumystaryn qorytyndylap, baǵalaıdy.
Nátıjege baǵyttaý: tuńǵysh qazaq álipbıi týraly bilimderin qalyptastyrady.
7 - saty. Úıge tapsyrma nemese keri baılanys.
Maqsaty: jańa taqyryp boıynsha bilimderin qaıtalaý, ári qaraı damytý
Tapsyrmalar tizbesi:
• berilgen sóılemderdi arab áripterimen jazý
• arab grafıkasynyń negizinde qazaq álipbıin qurastyrýshy Ahmet Baıtursynovtyń til bilimi salasyndaǵy taǵy basqa eńbekteri jóninde málimet daıyndaý.
Oqytýshynyń is - áreketi: bilim alýshylarǵa tapsyrmalardyń oryndalý jolyn túsindiredi
Nátıjege baǵyttaý: bilim alýshylardyń zeıini men tanymy, bilim - bilik daǵdylary artady.
Ótkiziletin kúni, orny:
Oqý toby: PMT - 03
Taqyryby: Tóte jazý. Qazaqtyń tuńǵysh álipbıi
Sabaqtyń maqsaty:
Bilimdilik: Ulttyq til tarıhynyń qalyptasý jolymen jáne uly reformator ǵalym A. Baıtursynuly negizin qalaǵan tóte jazý júıesi erekshelikterimen tanysý, onyń tarıhı mańyzyn uǵyný.
Damytýshylyq: Óz oı - pikirin erkin, júıeli jetkize bilýge úırete otyryp, til baılyǵyn, saýatty jazý daǵdysyn arttyrý.
Tárbıelik: «Máńgilik El» ıdeıasynyń qundylyqtaryn uǵynýǵa baýlý.
Negizgi derekkózder, resýrstar, jumys quraldary
Dáris, A. Baıtursynulynyń álipbıi, taqyrypqa baılanysty plakattar, úlestirmeli paraqshalar.
Oqytýda qoldanylatyn ádis - tásilder: Blým taksonomıasy, suraq - jaýap, juppen jumys
Sabaqtyń barysy:
İ. Uıymdastyrý kezeńi: sálemdesý, túgendeý, bilim alýshylardyń nazaryn sabaqqa aýdarý
İİ. Biz sabaǵymyzdy «Blým taksonomıasy» ádisi boıynsha ótkizemiz, ıaǵnı sabaǵymyzdyń taqyrybyn biz satylap, zertteı otyryp meńgeremiz, sol arqyly maqsatymyzǵa jetemiz
1 - saty. Bilý.
Maqsaty: Eski qazaq jazýy týraly ótken sabaqtyń taqyrybyn eske túsirý.
Oqytýshynyń is - áreketti: ótken sabaqtyń taqyryby boıynsha suraq qoıa otyryp, jańa taqyrypqa jeteleıdi, baqylaıdy.
Tapsyrmalar júıesi:
• Qazaq rý - taıpalarynyń eń kóne jazýy qalaı atalady jáne bul jazý qaı ýaqytqa tıesili?
• «Rýna» jazýy týraly ne bilemiz?
• Kóne túrki jazýyn ǵalymdar qalaı bóledi?
• Qazaq álipbıi HH ǵasyrda qalaı ózgerdi?
Bilim alýshylardyń is - áreketi: Oqýshylar eske túsiredi, jaýap beredi
Nátıjege baǵyttaý: Suraqtarǵa jaýap izdeıdi. Ótkenderin eske túsiredi.
2 - saty. Túsiný.
Maqsaty: A. Baıtursynuly negizin qalaǵan tóte jazý júıesi erekshelikterimen tanysý
Oqytýshy is - áreketi: jańa taqyrypty túsindiredi.
Qazaq jazýy óz tarıhynda 5túrli álipbıdi basynan ótkergen:
1. Kóne túrki álipbıi. (V – VIII ǵǵ) Orhon, Enıseı, Talas ózenderiniń boıynan, Esik qalasynyń mańynan tabylǵan eskertkishterdiń tili
2. Eski arab jazýy (VIII – HH ǵǵ)
3. Arab grafıkasyna negizdelgen reformalanǵan qazaq jazýy (1912 - 1929jj)
4. Latyn álipbıi (1929 - 1940jj)
5. Orys álipbıi (kırılısa. 1940j. bastap osy kúnge deıin)
Qazaqstanda Arab jazýy ıslam dini arqyly 7 - 9 ǵasyrlar aralyǵynda taralǵan. Ál – Farabı, Qoja Ahmet Iassaýı, S. Baqyrǵanı t. b. ǵulamalar Arab jazýyn ózderi týyp - ósken ortalarynda úırengeni, sol dáýirlerde arabsha oqytatyn medreseler bolǵanyn kórsetedi. “Qadym” dep atalǵan bul jazý arqyly qazaq til dybystaryn tolyq jetkizý múmkin bolmady.
Eski arab jazýyn qoldanýdaǵy qıyndyqtardy eńserýdiń jolyn A. Baıtursynov tabady. Qazaq jazýy men álipbıi tarıhynda A. Baıtursynovtyń arab grafıkasyn qazaq tiliniń dybys júıesine beıimdep jasaǵan álipbıiniń mańyzy zor boldy. A. Baıtursynovtyń arab grafıkasyna negizdelgen (tóte jazý) eńbegi 1912 jyldardan bastap belgili bolyp, 1914, 1925, 1926 jyldary ár túrli basylymdarda elge tanyldy. Qazirgi álipbıimizdegi 42 áriptiń qyzmetin A. Baıtursynov jasaǵan álipbıde 16 árip pen dáıekshe atqarǵan edi. Qazaq tiliniń tabıǵatyna saı keltirý maqsatynda arab grafıkasyna ózgeris engizgen. Ǵalym 24 áriptiń ishinen arab jazýynan 16 tańbany daıyn kúıinde alǵan da, 8 tańbany ózi qosqan. Arab jazýynan alynǵan eki áriptiń tańbasy A. Baıtursynuly álippesinde basqa áripterdi tańbalaıdy
(stýdentterdiń nazaryna A. Baıtursynov reformalaǵan qazaq álipbıi usynylady)
Arab grafıkasyna negizdelgen jazýdyń erekshelikteri:
• Tóte jazý ońnan solǵa qaraı baǵyttalyp jazylady.
• Arab áripteri 2 jáne 4 túrli kóriniste jazylady. Iaǵnı, jeke jazylǵandaǵy keskini, sóz basyndaǵy keskini, sóz ortasyndaǵy keskini jáne sóz sońyndaǵy keskinderi ár túrli bolady. 2 kórinistegi áripter: A, Á, V, D, Ý, Z, O, Ó, R, Ý, U, Ú, H, E – oń jaq árippen qosylyp jazylady da, sol jaq árippen qosylmaı bólek jazylady. Al qalǵan áripter 4 kóriniste, ıaǵnı oń jaǵymen de, sol jaǵyndaǵy áriptermen de qosylyp jazylady.
Bilim alýshynyń is - áreketi: muqıat tyńdaıdy, «túrtip alý» ádisin qoldanyp, jańa sabaqtyń materıalyn dápterge jazady.
Nátıjege baǵyttaý: tanymdyq qyzmeti damıdy.
3 - saty. Qoldaný.
Maqsaty: A. Baıtursynov reformalaǵan qazaq álipbıiniń áripterin jazǵyzyp kórsetý arqyly etene jaqyn tanystyrý
Oqytýshynyń is - áreketi: stýdentterdiń nazaryn aldaryndaǵy jáne taqtada ilýli turǵan álipbıge aýdaryp, áripterdiń jazylýyn, tártibin taqtaǵa jáne dápterge jazǵyzady. Áripterdi qosyp, 1 - 2 býyndy sózder jazyp kórsetedi (nan, án, ar, pana, ıt, rıza)
Bilim alýshynyń is - áreketi: oqytýshynyń teorıa júzinde túsindirgenin is júzinde qoldanyp kóredi
Nátıjege baǵyttaý: tóte jazýdyń árip kórinisterin ajyrata biledi
4 - saty. Taldaý.
Maqsaty: taqyryp boıynsha juptyq tapsyrmalar oryndatý
Oqytýshynyń is - áreketi: bilim alýshylarǵa tapsyrmalar beriledi
1 - qatarǵa:
• óz esimderińizdi arab áripterimen jazyńyzdar
• berilgen arab áripterinen sózder qurastyryp jazyńyzdar
2 - qatarǵa:
• janyńyzdaǵy stýdenttiń esimin arab áripterimen jazyńyz
• berilgen sózderdiń qatesin tabyńyzdar
Nátıjege baǵyttaý: alǵan bilimderin óz betterinshe qoldana biledi
5 - saty. Jınaqtaý
Maqsaty: alǵan bilimderin jınaqtap, bekitý
Oqytýshynyń is - áreketi: ótilgen taqyryp boıynsha bilim alýshylarǵa qorapshadaǵy suraqtardy tańdatyp, jaýap alady
Suraqtar:
1. Qazaq jazýy óz tarıhynda neshe álipbıdi basynan ótkergen?
2. Kóne túrki jazýy qaı ýaqyt aralyǵynda qoldanyldy?
3. Eski arab jazýy qalaı dep atalǵan?
4. 1929 - 1940 jj. aralyǵynda qoldanylǵan álipbı?
5. A. Baıtursynov eski arab jazýyn nelikten reformalady?
6. Tóte jazýdyń qandaı erekshelikteri bar?
7. Tóte jazý qaı jyldan bastap qoldanyldy?
8. Arab grafıkasyna negizdelgen qazaq álipbıi neshe tańbadan turdy?
9. Qazaq rý - taıpalarynyń eń kóne jazýy qalaı atalady jáne bul jazý qaı ýaqytqa tıesili?
10. Rýna jazýy týraly ne bilesiz?
Jańa taqyryp boıynsha sınkveın qurastyryńyz:
Kim? Ne?
Qandaı?
Qashan?
Qalaı?
Ne istedi?
Bilim alýshynyń is - áreketi: ózderi suraqtardy tańdaıdy, jaýap beredi.
Nátıjege baǵyttaý: jańa taqyryp boıynsha meńgergenderin orta salady, pikir bildirip, bilimderin tıanaqtaıdy
6 - saty. Baǵalaý.
Maqsaty: jańa taqyrypty meńgerý deńgeıi boıynsha bilimderin baǵalaý
Oqytýshynyń is - áreketi: bilim alýshylardyń sabaq barysynda atqarǵan jumystaryn qorytyndylap, baǵalaıdy.
Nátıjege baǵyttaý: tuńǵysh qazaq álipbıi týraly bilimderin qalyptastyrady.
7 - saty. Úıge tapsyrma nemese keri baılanys.
Maqsaty: jańa taqyryp boıynsha bilimderin qaıtalaý, ári qaraı damytý
Tapsyrmalar tizbesi:
• berilgen sóılemderdi arab áripterimen jazý
• arab grafıkasynyń negizinde qazaq álipbıin qurastyrýshy Ahmet Baıtursynovtyń til bilimi salasyndaǵy taǵy basqa eńbekteri jóninde málimet daıyndaý.
Oqytýshynyń is - áreketi: bilim alýshylarǵa tapsyrmalardyń oryndalý jolyn túsindiredi
Nátıjege baǵyttaý: bilim alýshylardyń zeıini men tanymy, bilim - bilik daǵdylary artady.
You Might Also Like
