InfoHub Logo

Taqyryp: Týǵan ólkede ósetin jáne bólme ósimdikteriniń emdik qasıetteri. Aloe

Alǵy sóz
Qazaqstan uly derjavada bolýy úshin aqyldy da oıly, daryndy jastar kerek.
(N. Á. Nazarbaev)

Búgin bilim salasynyń aldynda shyǵarmashylyq baǵytta jumys isteıtin, tyń jańalyqtar ashatyn, birtýma oılaý qabiletimen erekshelenetin jeke tulǵa qalyptastyrý mindeti tur.

Óıtkeni qazirgi kezeń qoǵamnyń jedel damýymen baılanysty bolsa, al bolashaqta ǵylym men tehnıkany, óndiristi damytatyn búgingi mektep oqýshylary. Oqýshylardyń óz - ózine senimin arttyrý, olardyń shyǵarmashylyǵyn damytý, bastaýysh satydan bastap ǵylymı - zertteýshilikpen aınalysýǵa baýlý – muǵalimniń pedagogıkalyq sheberligine baılanysty.
Muǵalim aldynda búgingi bolashaq urpaq tárbıeleýde turǵan mindetter:
Bilim mazmuny jáne ony oqytýdyń ádis - tásilderin túrlendirý arqyly bilim sapasyn arttyrý.
Bastaýysh satydan kishkentaı ǵalymdardy daıarlaýda zertteýshilik izdeniske, zertteý jumystaryna baýlý.
Bala boıyndaǵy alǵyrlyq, zerektikke baılanysty daryndylyqty anyqtaý.
Árbir oqýshy boıyndaǵy erekshe qabiletti kóre bilý muǵalim úshin asa qajet qasıet. Ol úshin erinbeı eńbektenip, kúndelikti sabaqta, tárbıe jumysynda, úıirme jumysynda oqýshyny úzbeı baqylap, reıtıń júıesimen bilimin baǵalaı otyryp, bala boıyndaǵy daryndylyqty, júıeli bilim alýǵa qabiletti jeke tulǵany anyqtaýǵa bolady.

Jalpy zertteýshilik qabiletti damytý úshin myna talaptar oryndalýy qajet:
ustaz biliktiligi;
oqýshy men ustaz arasyndaǵy qarym - qatynas;
týa bitken qasıetti damytý;
otbasynyń jaǵdaıy, ata - anasynyń qoldaýy;

Bastaýysh klass muǵalimderiniń mektep oqýshylarynyń jas erekshelikterine qaraı shyǵarmashylyqpen aınalysýynan óz shákirtterinen búgingi talapqa sáıkes jas ǵalymdardy tárbıelep shyǵaryp otyrady degen senimdemiz.
Úkibaeva Y. Z.

Zertteýdiń maqsaty: Týǵan ólkede ósetin jáne bólme ósimdikteriniń dárilik qasıetterin taný, ajyrata bilý, olardyń emdik qasıetterin anyqtaý, salaýatty ómir saltyn nasıhattaý.

Zertteýdiń mindetteri: Týǵan ólkede ósetin jáne bólme ósimdikterin zertteı otyryp, olardyń adam, qoǵam ómirindegi mańyzyn ashý. Bul ósimdikterdiń taptyrmaıtyn emdik kózi ekenin dáleldeý. Olardyń ósetin jerlerin, ósý erekshelikterin anyqtap, qorshaǵan ortany tanytý, olardyń adam ómiriniń arashasy ekenine kóz jetkizý.

Zertteýdiń ózektiligi: Týǵan jerde ósetin dárilik ósimdikterdiń qupıasyn Asha, zertteı otyryp, adamzat qaýymyn ózin qorshaǵan tabıǵat aıasyn qorǵaýǵa jáne ony aıalaı bilýge shaqyrý. Tabıǵat áleminiń adamdarǵa berer nári mol ekenine kóz jetkizý.

Anotasıa
«Ósimdikterdiń emdik qasıetteri» atty bul zertteý jumysyn tańdap, zertteı bastaǵanyma bir jyldan asty. Synyp jetekshim men ata anamnyń kómektesýiniń arqasynda kóptegen is sharalar atqaryldy.

Zertteýdiń alǵashqy baspaldaǵy jalpy dárilik ósimdikter týraly málimetter jınaqtaýdan bastaldy. Osy maqsatta mektep, aýdan kitaphanalaryn úzdiksiz aralap, dárilik ósimdikter týraly derekter jınaqtaldy. Sonymen qatar, aýdandyq aýrýhana qyzmetkerlerimen jáne halyq emshilerimen jıe júrgizilgen suqpattar oń nátıje bere bastady.

Zertteýdiń kelesi satysynda jınaqtaǵan derekterge súıene otyryp jasalǵan jumys óz nátıjelerin bere bastady. Zertteý barysynda aýlada, baqshada ósetin dárilik ósimdikterdiń ( ıtmuryn, túımedaq, jýsan, baqbaq, qalaqaı, ógeıshóp) túrlerin jınaqtaý, terý, óńdeý jumystary atqaryldy. Bul ósimdikter týraly kóptegen derekter jınaqtalyp, jumys alǵa jyljydy. Bos kezdiń bárinde bólme ósimdikterin ósirip, baptap, kúttim. Ósirip ǵana qoımaı olardyń aýyrǵanda qandaı múshesin, qandaı aýrýǵa qoldanýǵa bolatynyn zerttep bildim.

Zertteý jumysy kóp oqýdy, bilýdi talap etti. Ózim zerttep júrgen dárilik ósimdikterdiń, atap aıtsaq aloe, geran, zolotoı ýs, jýsan, túımedaq, ıtmuryndardyń qanshama shıpasy ekenine kózim jetti.

Osy dárilik ósimdikterdi paıdalana otyryp, mektep jasyndaǵy balalar jáne jas sábıler jırenbeı ishe alatyn, túrli dámdeýishter qosylǵan, dámi jaǵymdy dáriler jasalsa nur ústine, nur bolar edi.

Zertteý jumystarynyń oń nátıjelerin kóre otyryp mynadaı usynystardy alǵa mindet etip qoıǵym keledi:
- Mektep oqýshylaryna óz jeriniń dárilik ósimdikterin tanytý maqsatynda jazǵy demalystarynda mamandar nemese muǵalimder topserýender uıymdastyrsa;
- mektep qabyrǵasynan emdik qasıetteri bar bólme ósimdikterin arnaıy ósirip, baptap, zerttep, kútetin burysh berilse;
- tek dárilik ósimdikterdi jáne olardyń emdik qasıetterin jarnamalaıtyn dárihanalar ashylsa;
- dárilik ósimdikterge túrli dámdeýishter qosa otyryp, jas balalar jırenbeı ishe alatyn túrli - tústi kámpıtter sekildi dáriler jasalsa;
Egemendi, táýelsiz memlekette turyp salaýatty ómir saltyn saqtaı bileıik!

Kirispe
«Ósimdik ómir kepili» degen qaǵıdany ustana otyryp ósimdikterdiń emdik qasıetterin zertteýge bel býdym. Meniń bul taqyrypty tańdaýyma synyp jetekshim men anam yqpal etti. Ózim kishkentaıymnan bólme ósimdikterin ósirip, kútip, baptaýdy unatatynmyn. Es bilgennen beri oqyǵan - túıgenimniń arqasynda tek bólme ósimdikteri ǵana emes, jalpy ósimdik ataýynyń adam ómirine, olardyń densaýlyǵyna tıgizetin paıdasy, qasıetteri qyzyqtyra bastady.

Qorshaǵan ortanyń adamdarǵa tıgizetin áseri orasan zor ekendigi belgili. Sonyń ishinde dárilik ósimdikterdiń adam ómirine tıgizetin mańyzy zor ekenine eshkim kúmán keltire almas.

Bizdiń halqymyz erte zamandardan beri dárilik ósimdikterdiń qupıasyn bilgen, ári olardy ártúrli aýrýlardy emdeýge sheber qoldanyp kelgen.
Ósimdikterdiń emdik qasıetterin bilý úshin kóp eńbek etýge týra keldi. Mektep jáne aýdan kitaphanalarynda bolyp osy tóńirekte kóptegen málimetter, derekter jınaqtadym. Sonymen birge Hromtaý qalasyndaǵy dárihana qyzmetkerlerimen kezdesýlerge baryp, dárilik ósimdikterdiń emdik qasıetterimen tanysyp otyrdym. Kóp izdenip, kóp oqydym. Óz bólimshe dárigerim, terapevt Qaırasheva Saýle apaımen kezdesip, emdik ósimdikterdiń túrlerin, qoldanylýyn bildim.
Kóp izdenip zertteý barysynda ósimdikterdiń emdik qasıetteri týraly derekter jınala bastady.
Otbasymyzda anam Altynaı Shoqylqyzy emdik maqsatta paıdalaný úshin bólme ósimdikterin kóp otyrǵyzady. 1 - 2 synyptardan bastap «ana kórgen ton pisher» demekshi mende anamnan kórgenimdi oıǵa túıe otyryp, bólme ósimdikteriniń emdik qasıetterin bile bastadym.

Atap aıtsam, bólme ósimdikterinen emdik maqsatta aloı (aloe), orys halqy ony «stoletnık» (júzjyldyq) dep te ataıdy, geran, fıkýs, zolotoı ýs, kaktýs t. b. ósiremin.

Jaz aılarynda ózimizdiń baqshamyzda ósetin askókti, merýetgúldi, baqbaqty, sonymen qatar dalanyń kez kelgen jerinde ósetin túımedaq, ógeıshóp, jýsan ósimdikterin terip, keptirip emdik maqsatta paıdalanamyn.

Qazirgi tehnologıa qarqyndaǵan zamanda aýanyń túrli sebeptermen lastanýyna baılanysty adamdarda kóptegen aýrý túrleri kóbeıip otyrǵan jaıy bar. Sol aýrýlardy ósimdiktermen emdeý joldaryn bilgen árbir adamǵa tıimdi bolar edi. Ókinishke oraı aıaǵymyzdyń astynda ósip turǵan emdik qasıeti joǵary ósimdikti tanı bermeımiz. Eger árbir sanaly, saýatty

Qazaqstan azamaty, azamatshasy óz eliniń tabıǵat syılaǵan syıyn tanyp, qoldana bilse, salaýatty ómir kepili bolmas pa edi. Olaı deıtinim erinbeı bar zatty paıdalaný kerek.
«Aýyryp em izdegenshe, aýyrmaıtyn jol izde» demeı me atam qazaq.
Sondyqtan tabıǵattyń syıǵa tartqan dárilik ósimdikterin taný, olardy zertteı bilý, qasıetterin ashý men úshin alǵa qoıǵan basty maqsat dep bilemin.
Qoǵam bar jerde adam bar. Adam bar jerde túrli aýrýlar bar. Biraq, sol máseleni sheshý ár adamnyń sanaly qorǵanysynda.
Bólme ósimdikterin zertteý sátinen kórinis.

İ. Negizgi bólim
Bizdiń halqymyz erte zamandardan beri dárilik ósimdikterdiń qupıasyn bilgen, ári olardy ártúrli aýrýlardy emdeýge sheber qoldanyp kelgen. Shıpaly ósimdikterden dári jasaý ádisteri urpaqtan - urpaqqa ótip, bul dástúr atadan jalǵasyp otyrǵan.

Qazaqstan tabıǵı jaǵdaılary ártúrli bolyp keletin ormandy, dalaly, taýly aımaqtardan turady. Respýblıka aımaǵynda 6000 - ǵa jýyq ósimdik túrlerin kezdestirýge bolady eken desek, onyń 500 túrinen dárilik zattar alynady eken. Osynsha baılyqty ıgerýmen birge dárilik ósimdikterdi zertteýdiń, ony tanyp, bilýdiń mańyzy zor. Erte zamannan beri mal baǵýmen aınalysqan kóshpeli qazaq halqy shópterdiń, jalpy ósimdikterdiń emdik qasıetterin erteden bilgen.

Ábý - Nasyr - Ál Farabı, Ábý - Álı Ibn - Sına, Berýnı, Ál - Djýrjanı qazaq halqynyń medısınasynyń damýyna áseri dárilik ósimdikterdi taýyp paıdalanýyna zor yqpal etti. Jer júzindegi dárilerdiń 40 -%- y ósimdikten daıyndalady eken. Qazirgi kezde shóppen emdeý ádis - tásilderi keńinen qoldanylyp júr. Úı jaǵdaıynda keńinen qoldanýǵa jetkilikti. Ol úshin «dárisiz em - dom» dárilik ósimdikterden izdeýimiz kerek. [5, 31b]

Qaı zamanda bolsyn, adam ósimdik ónimderiniń taǵamdyq jaǵyna ǵana emes, sonymen qatar emdik, shıpalyq jaǵyna da kóńil bólgen. Qazirgi kezde «dári aýrýy», alergıanyń shyǵýy, ımýnıtettiń azaıýy sıaqty qubylystardyń baıqala bastaýyna baılanysty onyń mańyzy arta túspese kemigen joq. Dárilik ósimdikterdi em retinde paıdalaný sonaý kóne zamannan beri daǵdyǵa aınalǵan, muny eski eskertkish qoljazbalardan aıqyn kóre alamyz.
1. 1Myń teńge turatyn dári sharbaǵynyń dál túbinde ósip tur.

(Halyq maqaly)
Qazaq emshileriniń aýrý - syrqaýlarmen uzaq jyldar kúresý barysynda qoldanyp kele jatqan alýan túrli dári - dármekterdiń qaınar kózi – uly tabıǵattaǵy ósimdikter dúnıesi. Olaı bolsa, aıaǵymyzdyń astynda ósip jatqan dárilik ósimdikterdi tanyp, bilim zerttep aýrýymyzǵa shıpa etpeske. Bizdiń Hromtaý aýdany mańyndaǵy jerlerde, eldi mekenderde ósıetin kóptegen dárilik ósimdikter bar. Olarǵa túımedaqty, ıtmuryndy, baqbaqty, ógeıshópti, jýsandy, askókti, kıikotyn jatqyzýǵa bolady. [8, 24b.]

Shıpaly ósimdikter qataryna ártúrli sándi ósimdikter de jatady, óıtkeni olardyń kópshiligi lázzat múmkindigimen ǵana (bulardyń shıpaly kúshi de osynda) shektelmeıdi, boıyndaǵy fızıologıalyq sergek zattardyń arqasynda (merýetgúl, shegirgúl, gúlsheten) olardyń densaýlyǵymyzdyń serigi de bola alady. Sondaı - aq bizdiń baý – baqshamyzda aıaq astynda qaptap ósetin aramshópter jóninde de osyny aıtýǵa bolady, ózderiniń jer ústine jáne jer astynda ósetin múshelerinde asa baǵaly «úı dárihanasyna» qajetti zattardyń bolýy arqyly olardyń kópshiligi asa paıdaly, máselen, baqbaq ata zamannan «ómir nári» atalǵan, al qalaqaı – vıtamınder qoımasy sanalady. Ósimdikterdi otap tastaýǵa asyqpaı, aldymen olardyń paıdaly qasıetterin bilip alýǵa tyrysý kerek.

Qazaq emshileriniń aýrý - syrqaýlarymen uzaq jyldar kúresý barysynda qoldanyp kele jatqan alýan túrli dári - dármekterdiń qaınar kózi – uly tabıǵatty ósimdikter dúnıesi.

ósimdikterdiń sabaǵy, tamyry, gúli, japyraǵy, qabyǵy, jemisi sháıiri jáne tuqymynan dári - dármek jasalady. Qazaq emshileriniń qoldanatyn dárileriniń basym kópshiligi - ósimdikter. Ósimdikterdiń árbir bóliginiń, máselen, tamyr, sabaq, japyraq, gúl, jemis tuqymdarynyń dárilik qýaty ártúrli bolyp keledi. Sondyqtan olardy emdik qýaty eń kúshti bolatyn mezgilde jınaǵanda ǵana sapaly dári - dármek alýǵa bolady.

Dárilik ósimdikter jınalyp alǵannan keıin, jas kúıinde birden paıdalanýdan qalǵandaryn keptirip, jaqsy saqtaı bilý onyń emdik qasıeti men sapasynyń joǵalmaýynyń basty kepili bolyp tabylady. Mundaı ósimdikterdiń dárige birden paıdalanylmaıtyn bólikterin topyraq, balshyq sekildi las nárselerden aryltqannan keıin, árqaısysynyń ereksheligine qaraı keptirý, kóleńkede keptirý, samaldatyp keptirý.